Майя мәдениеті аңыз ба, ақиқат па?

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І. Негізгі бөлім:
1.1. Майя тайпасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5.8
1.2.Майя мемлекеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9.10
1.3. Майя өркениеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11.14
1.4. Майя жазуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15
1.5. Майя күнтізбесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16.22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23.26
Пайдаланған деректер тізімі: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27

Майя индеецтерінің өркениетін біз әлі күнге аяғына дейін зерттеп, толығымен түсінген жоқпыз. Оның бірнеше себептері бар. Біріншіден, бұл халықтың әрқайсысында 100 мыңға дейін адамдар өмір сүрген, жеке-жеке мемлекет тәрізді қалалары түгелдей Мезоамериканың адам бара алмайтын қалың джунглилері мен манго ормандарының арасында - Мексиканың, Гватемаланың, Белиз бен Гондурастың, Сальводордың алыс аймақтарында жатыр. Екіншіден, майялардың жай көзге мүлде түсініксіз жазбаларын оқу ұзақ уақыт бойы мүмкін болмады. Тек іркіліссіз ізденістердің нәтижесінде ғана кейбір мәтіндердің оқыла бастағандығы мен жуырда Гватемала джунглилерінде ашылған археологиялық жаңалықтар осы ежелгі индеецтердің мәдениетіне, тарихы мен жылнамасына жаңаша қарауға мүмкіндік берді.
Майялардың Чичен-Ица, Копан, Ушмаль, Тикаль тәрізді қалаларынан табылған құнды қазбалар жөнінде көпшілік білетін болар. Енді Гватемаланың солтүстік-батысында орналасқан Вака атты ежелгі қаладан, осыдан 1200 жыл бұрын өмір сүрген әсірші әйелдің зираты табылды. Ол жауынгерлік шлеммен және әскери мәселеде бұл әйелдің айырықша рөлі болған деп болжауға мүмкіндік беретін атрибуттармен жерленген екен.
Зиратта сондай-ақ теңіз мысығының сүйектері де бар болып шықты. Бұл, тек жоғары дәрежелі адамдарға құрмет ретінде орындалатын, құрбандық шалып, қан шығару ғұрпының айғағы.
Осының бәрі ежелгі майя халқының өміріндегі әйелдердің рөліне қатысты ғалымдардың қателескендігін, олардың мәдениетін дұрыс түсіне алмағандығын аңғартады. Техастағы оңтүстік әдістемелік университетінің маманы Дэвид Ли солай санайды.
Сонымен қатар мамандар, зерттеулер барысында, ертедегі майялар осыған дейін айтылып келгендей емес, одан әлдеқайда дамыған халық болған деген қорытынды жасады. Мәселен, шамамен осыдан 2000 жыл бұрын өмір сүрген Сиваль қаласын қазу барысында зерттеушілердің басқа тобы ашқан жаңалықтар, сол кездің өзінде мұнда, содан 400 жылдан кейін басталған классикалық дәуірдің жетістіктері болғандығын көрсетті. Сәулет құрылыстары мен сарайларды салу өнері, күрделі жазу ісінің дамығандығы соны байқатады. Сөзіміз дәлелді болу үшін сол Сивальдан, көлемдері 4,5 метр және 2,7 метр болатын үлкен әрі шебер өрнектелген, маскаларымен жасалған екі мүсіннің табылғандығын айтсақ та жетеді. Биіктігі 30 метрден асатын пирамидалар да олардың даму деңгейлерінің жоғары болғандығын көрсетеді.
Шындығында ежелгі майялардың тұрмыс-тіршілігі қазіргі адамдардың өміріне өте ұқсас болған. Мысалға, олар да бұршақ пен какаоны жақсы көрген. Сол кездің өзінде-ақ әміршілерін көбікті шоколад сусындарымен тамсандырған. Одан соң біз сияқты доп ойнауды ұнатқан. Тек олардың доптары табиғи каучуктан жасалған және сонысына қарай өте ауыр(3,5 кг.) болған.

Пайдаланған деректер тізімі:
1.Веретенникова А. М. Города майя и ацтеков. — М.: Вече, 2003.
2.Гуляев В. Древние майя. Загадки погибшей цивилизации; Забытые города майя; Города-государства майя
3.Джилберт Э., Коттерелл M. Тайны майя
4.Керам К. Первый американец. Загадка индейцев доколумбовой эпохи
5.Ко, Майкл. Майя. Исчезнувшая цивилизация: легенды и факты. — М.: Центрполиграф, 2004.
6.Кузьмищев В. А. Тайна жрецов майя. — М.: Молодая Гвардия, 1969. Серия «Эврика»
7.Рус, Альберто. Народ майя. — М.: Мысль, 1986.
8.Соди, Деметрио. Великие культуры Месоамерики
9.Спенс, Льюис Мифы инков и майя / Пер. с англ. Л. А. Карповой. — М.: Центрполиграф, 2005. ISBN 5-9524-2004-4
10.Стингл, Милослав. Тайны индейских пирамид. — М.: Прогресс, 1982. Книга написана в конце 60-х годов XX века и частично устарела.
11.Талах В. М. Введение в иероглифическую письменность Майя
12.Таубе, Карл. Мифы ацтеков и майя / Пер. с англ. К. Ткаченко. — М.: ФАИР-ПРЕСС, 2005. — 112 с.: ил., тираж 3000 экз.
13.Энциклопедия «Исчезнувшие цивилизации» Затерянный мир майя / Пер. с англ. Н. Усовой. — М.: ТЕРРА, 3-37 1997. — 168 с.: ил.
14. “Қазақстан”: Ұлттық энциклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9

Пән: Мәдениеттану
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

АНАТАЦИЯ

ТАҚЫРЫБЫ: МАЙЯ МӘДЕНИЕТІ АҢЫЗ БА, АҚИҚАТ ПА?

Тақырыптың өзектілігі:
Майя индеецтерінің өркениетін біз әлі күнге аяғына дейін зерттеп, толығымен түсінген жоқпыз. Оның бірнеше себептері бар. Біріншіден, бұл халықтың әрқайсысында 100 мыңға дейін адамдар өмір сүрген, жеке-жеке мемлекет тәрізді қалалары түгелдей Мезоамериканың адам бара алмайтын қалың джунглилері мен манго ормандарының арасында - Мексиканың, Гватемаланың, Белиз бен Гондурастың, Сальводордың алыс аймақтарында жатыр. Екіншіден, майялардың жай көзге мүлде түсініксіз жазбаларын оқу ұзақ уақыт бойы мүмкін болмады. Тек іркіліссіз ізденістердің нәтижесінде ғана кейбір мәтіндердің оқыла бастағандығы мен жуырда Гватемала джунглилерінде ашылған археологиялық жаңалықтар осы ежелгі индеецтердің мәдениетіне, тарихы мен жылнамасына жаңаша қарауға мүмкіндік берді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:
Зерттеудің негізгі мақсаты-тақырыптың мәнін ашу. Осы мәселені шешу барысында біз алдымызға мынадай мақсат қойдық:
1.Майя халқының тұрмыс - тіршілігі, мәдениеті жоғары деңгейде дамығанын көрсету;
2.Майя өркениетінің тарихын жете баяндау;
3.Майя өркениетінің әлеуметтік жағдайы мен рухани болмысын толықтай баяндау.
Зерттеу жұмысының ғылыми маңызы:
Алдағы уақыттарда жүргізілетін зерттеу жұмыстары нәтижесінде, Майя халқының өркениеті неліктен жылдам құлдырап, жылдам жойылды деген сұраққа жауап табуға көмектеседі деп үміттенеміз. Кейбір мамандар оның себебін жиі-жиі жүргізілген соғыстардан іздейді. Екіншілер - халықтың тым молайып кеткендігінен көреді. Үшіншілері - ұзаққа созылған құрғақшылықтан дейді. Қысқасы, ежелгі майя халқына қатысты жұмбақтар да, сұрақтар да жетерлік. Оның бәрі болашақтың еншісіндегі жаңалықтар.
Тақырыптың ерекшелігі:
Мәдени даму Майя халықтарында да болған. Бұдан шамамен 2000 жыл бұрын өмiр сүрген Сиваль қаласының орнын зерттегенде қазба жұмысын зерттеушiлер бұл жердегi мұрағаттарға қарап, қала классикалық дәуiрдi бастан кешкен деген тоқтамға келген.
Сәулет құрылыстары мен сарай салу өнерi осындай тоқтамға келтiредi екен. Көлемi бес-алты метрден асатын сарай қабырғалары мен алып мүсiндер сонымен қатар күрделi жазбалармен де өрнектелген. Бiрақ осынау жазбалардың оқылмай келгеніне де бірнеше себеп бар.

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І. Негізгі бөлім:
1.1. Майя тайпасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5-8
1.2.Майя мемлекеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9-10
1.3. Майя өркениеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11-14
1.4. Майя жазуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.5. Майя күнтізбесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16-22
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23-26
Пайдаланған деректер тізімі: ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27

КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі:
Майя индеецтерінің өркениетін біз әлі күнге аяғына дейін зерттеп, толығымен түсінген жоқпыз. Оның бірнеше себептері бар. Біріншіден, бұл халықтың әрқайсысында 100 мыңға дейін адамдар өмір сүрген, жеке-жеке мемлекет тәрізді қалалары түгелдей Мезоамериканың адам бара алмайтын қалың джунглилері мен манго ормандарының арасында - Мексиканың, Гватемаланың, Белиз бен Гондурастың, Сальводордың алыс аймақтарында жатыр. Екіншіден, майялардың жай көзге мүлде түсініксіз жазбаларын оқу ұзақ уақыт бойы мүмкін болмады. Тек іркіліссіз ізденістердің нәтижесінде ғана кейбір мәтіндердің оқыла бастағандығы мен жуырда Гватемала джунглилерінде ашылған археологиялық жаңалықтар осы ежелгі индеецтердің мәдениетіне, тарихы мен жылнамасына жаңаша қарауға мүмкіндік берді.
Майялардың Чичен-Ица, Копан, Ушмаль, Тикаль тәрізді қалаларынан табылған құнды қазбалар жөнінде көпшілік білетін болар. Енді Гватемаланың солтүстік-батысында орналасқан Вака атты ежелгі қаладан, осыдан 1200 жыл бұрын өмір сүрген әсірші әйелдің зираты табылды. Ол жауынгерлік шлеммен және әскери мәселеде бұл әйелдің айырықша рөлі болған деп болжауға мүмкіндік беретін атрибуттармен жерленген екен.
Зиратта сондай-ақ теңіз мысығының сүйектері де бар болып шықты. Бұл, тек жоғары дәрежелі адамдарға құрмет ретінде орындалатын, құрбандық шалып, қан шығару ғұрпының айғағы.
Осының бәрі ежелгі майя халқының өміріндегі әйелдердің рөліне қатысты ғалымдардың қателескендігін, олардың мәдениетін дұрыс түсіне алмағандығын аңғартады. Техастағы оңтүстік әдістемелік университетінің маманы Дэвид Ли солай санайды.
Сонымен қатар мамандар, зерттеулер барысында, ертедегі майялар осыған дейін айтылып келгендей емес, одан әлдеқайда дамыған халық болған деген қорытынды жасады. Мәселен, шамамен осыдан 2000 жыл бұрын өмір сүрген Сиваль қаласын қазу барысында зерттеушілердің басқа тобы ашқан жаңалықтар, сол кездің өзінде мұнда, содан 400 жылдан кейін басталған классикалық дәуірдің жетістіктері болғандығын көрсетті. Сәулет құрылыстары мен сарайларды салу өнері, күрделі жазу ісінің дамығандығы соны байқатады. Сөзіміз дәлелді болу үшін сол Сивальдан, көлемдері 4,5 метр және 2,7 метр болатын үлкен әрі шебер өрнектелген, маскаларымен жасалған екі мүсіннің табылғандығын айтсақ та жетеді. Биіктігі 30 метрден асатын пирамидалар да олардың даму деңгейлерінің жоғары болғандығын көрсетеді.
Шындығында ежелгі майялардың тұрмыс-тіршілігі қазіргі адамдардың өміріне өте ұқсас болған. Мысалға, олар да бұршақ пен какаоны жақсы көрген. Сол кездің өзінде-ақ әміршілерін көбікті шоколад сусындарымен тамсандырған. Одан соң біз сияқты доп ойнауды ұнатқан. Тек олардың доптары табиғи каучуктан жасалған және сонысына қарай өте ауыр(3,5 кг.) болған.

Зерттеудің мақсаты мен міндеттері:
Зерттеудің негізгі мақсаты - тақырыптың мәнін ашу. Осы мәселені шешу барысында біз алдымызға мынадай мақсат қойдық:
1.Майя халқының тұрмыс - тіршілігі, мәдениеті жоғары деңгейде дамығанын көрсету;
2.Майя өркениетінің тарихын жете баяндау;
3.Майя өркениетінің әлеуметтік жағдайы мен рухани болмысын толықтай баяндау.
Зерттеу жұмысының ғылыми маңызы:
Алдағы уақыттарда жүргізілетін зерттеу жұмыстары нәтижесінде, Майя халқының өркениеті неліктен жылдам құлдырап, жылдам жойылды деген сұраққа жауап табуға көмектеседі деп үміттенеміз. Кейбір мамандар оның себебін жиі-жиі жүргізілген соғыстардан іздейді. Екіншілері - халықтың тым молайып кеткендігінен көреді. Үшіншілері - ұзаққа созылған құрғақшылықтан дейді. Қысқасы, ежелгі майя халқына қатысты жұмбақтар да, сұрақтар да жетерлік. Оның бәрі болашақтың еншісіндегі жаңалықтар.
Тақырыптың ерекшелігі:
Мәдени даму Майя халықтарында да болған. Бұдан шамамен 2000 жыл бұрын өмiр сүрген Сиваль қаласының орнын зерттегенде қазба жұмысын зерттеушiлер бұл жердегi мұрағаттарға қарап, қала классикалық дәуiрдi бастан кешкен деген тоқтамға келген.
Сәулет құрылыстары мен сарай салу өнерi осындай тоқтамға келтiредi екен. Көлемi бес-алты метрден асатын сарай қабырғалары мен алып мүсiндер сонымен қатар күрделi жазбалармен де өрнектелген. Бiрақ осынау жазбалардың оқылмай келгеніне де бірнеше себеп бар.

I. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.1. Майя тайпасы
Майя -- құшағына бiрнеше ұлтты басқан, тiлi мен дәстүрi, құдайы ортақ ұлыс. Сол кезеңде тамыры бiр бiрнеше жұрттың бiрiккен ошағын майялар деп атаған. Бірақ олар жайлы зерттеуер көп уақыт жүргізілмеген.
Өйткенi халықтардың мекен еткен жерi -- Мезамериканың ну джунглилерi мен манго ормандарының iшiнде болды. Сонымен бірге бұл өркениеттi түбiрiмен зерттеймiн деп қадам басқан адамның алдынан тағы бiр дерек тұрады: ол майялардың iшiнде жүзге тарта ұлыс болғанымен олардың өзi бiрнеше тармаққа бөлiнетiнi.
Майялардың негiзiнен атақонысы болып саналатын жер -- Мексиканың, Гватемаланың, Белиз бен Гондурастың, Сальвадордың шалғай қалың орманды өлкелерi едi( 1-сурет. Майя тайпасы мекендеген аймақтар). Ал бүгiнде ол аймақта соңғы бiр-екi ғасырда көшiп барған ұлты мен тегi алуан түрлі америкаланған жұрттар мекен етуде.
Әрине, майялар өз атамекенiн тастамаған. Бiрақ оларды ығыстырып шығарды, қарсылық көрсеткендерiн атып, асып, бұл ұлысты тарих бетiнен жоғалтуға ұмтылыс жасаған американдық саясат өз дегенiне жеттi. Бұл зерттеу жүргiзiлмеудiң бiр себебi.
Екiншiден, олардың бiзге жеткен тастағы жазбалары мүлдем түсiнiксiз болды. Қаншама ғалым көз майын тауысқанымен оқылуы мүмкiн болмады. Ал, 1990 жылдан бергi уақытта ғана жанкештiлiкпен жазбаға үңiлген зерттеушiлер тастағы мәтiннiң бiрен-саранын ғана оқуға мүмкiндiк алып, Гватемала джунглилерiндегi(2-сурет.Гватемала) археологиялық жаңалықты үндiстер ұлысының арқауы болған ежелгi мәдениет пен руханият деп баға бердi.
Ал бұған дейінгi зерттеулерге қарасақ, осыған дейiн Чичен-Ица, Копан, Ушмаль, Тикаль тәрiздi қалалары ашылған. Және мұның үндiстердiң ежелгi мәдениетi мен тарихы және жылнамаларынан хабар беретiн мүмкiндiк тудырған. Осы қалалардың бiрiне жақын зираттан, атап айтсақ, Гватемаланың солтүстiк-батысында орналасқан Вака атты ежелгi қаладан табылған бұдан 1200 жыл бұрынғы әмiршi әйелдiң қабiрi екенiне көз жеткiзiлген. Оның жерлеу рәсiмiндегi шараларына қарап майялар өркениетiне қатысты бiршама деректi ұшырастыруға болады. Өйткенi ол жауынгерлiк дулыға кигiзiлiп жерленген. Соған қарап ғалымдар бұл әйел әскери адам болған деген де пiкiр айтуда. Жорамалға сенсек, мұндай мәртебеге ие болған әйел жоғарғы шендi қолбасшы, немесе әскер басы болуы тиiстi.
Зиратта сонымен қатар теңiз мысығының сүйектерi де табылыпты. Ежелгi түркi өркениетiнде өлген адамға деген құрмет үшiн жылқы малын көрге бiрге көмсе, бұл халықтарда да құрбандық шалу риторикасы болса керек.

Майя өркениетiнде құрбандық шалудың екi түрлi болған ( 3-сурет. Ертедегі майялықтардың құрбандық шалуы). Бiрi құдайға шалатын құрбандық, екiншiсi өлген адамға құрмет көрсету үшiн шалынатын құрбандық. Өлген адамға құрбандық шалу Түркі халықтарында да болған (4-сурет. Түркi халықтарының құрбандық шалу ), бұл жағдай Майя жұрты мен Түркi халықтарының арасында ұқсастықты тағы да растайды. Көз жұмған кiсiге деген құрбандықты мал мен аң атқарса, құдайға деген құлшылықтарында қолға түскен жаудың тұтқындарын шалатын болған. Әсiресе дiни мейрамдар қарсаңында арнайы сақталған тұтқындарын өлiм жазасына кесiп, құдай алдындағы мiндетiн өтейтiн болған.
Мәдени даму Майя халықтарында да болған. Бұдан шамамен 2000 жыл бұрын өмiр сүрген Сиваль қаласының орнын зерттегенде қазба жұмысын зерттеушiлер бұл жердегi мұрағаттарға қарап, қала классикалық дәуiрдi бастан кешкен деген тоқтамға келген.
Сәулет құрылыстары мен сарай салу өнерi осындай тоқтамға келтiредi екен. Көлемi бес-алты метрден асатын сарай қабырғалары мен алып мүсiндер сонымен қатар күрделi жазбалармен де өрнектелген. Бiрақ осынау жазбалардың оқылмай келгеніне де бірнеше себеп бар.
Әлем кiтап оқуға бет бұрған кездiң басы саналатын ХVII ғасырда Еуропада шiркеу мен дiн басылар тарапынан мұндай түсiнiксiз және мистикалық құдiретке ие жазуларды оқуға мүлдем тиым салынды. Сондай кедергiлердiң салдарынан Сиваль қаласындағы жазбаларды оқуға мүмкiндiк 1950 жылдарда ғана туды.
Мұның нәтижесiнде Майя халықтарының тек жауынгерлiктi ғана баптап қоймай, дәрiгерлiкпен, iскерлiкпен, қолөнермен, сондай-ақ астрономиямен шұғылданғанын байқаған.
Майялардың iшiндегi жиi-жиi болатын шабуыл -- олардың даму мүмкiндiгiне де кедергi келтiрдi. Зерттеушiлер тiптi Майя халықтарының ыдырап кету себебiн ең бiрiншi соғысқұмарлығына қатысты сабақтастырады.
Олардың соғысқұмар болғандығының тағы бір дәлелі, зираттар мен қазба жұмыстарында табылған соғыс құралдарымен қатар, тiптi, мүсiн және архитектуралық заттарының өзiнен қиналып өлгелi жатқан тұтқындардың бейнесiн жасағаны дәлелдейдi.
Майя жұлдызшылары бүгiнге жеткен Григориан күнтiзбесiнен бұрын уақытты дәлме-дәл есептейтiн грек пен римдiктердiң ойына да келмеген уақыт санауды ашқаны соңғы кездерде белгiлi болып жатыр.
Мұның бiр мысалы, iнжiр ағашының қабығынан жасалған қағаздардағы жазбалары үлкен ойшылдықты айқындайды. Дегенмен бұл жазбалар толық жетпеген. Майя өркениетiнен бiзге жеткен бiр таңсық нәрсе -- ол ас үй.
Майяның негізгі кәсібі -- егіншілік. Майялар кофе плантацияларында, тұз, әктас өндіру, балық аулау мен орман шаруашылығында, өнеркәсіптерде жұмыс істейді. Көпшілігі -- католиктер. Майяларда дәстүрлі омарташылық (әсіресе Юкатанда), үй құстарын (күркетауық, тауық) өсіру, аңшылық, терімшілік, балық аулау дамыған. Сонымен бірге сиыр, шошқа, жылқы, ешкі, қой өсірумен айналысады. Жүгері, асбұршақ, асқабақ, батат, бұрыш, көкөніс пен темекі өсіреді. Қыш құмыра жасау, кестелеу, тоқу, ағаш жону, тоқымашылық, саз аспаптарын, қайықтар мен саз кірпіштер жасау сияқты қолөнер түрлері сақталған. Тұрғын үйлері сырықтардан, құрақтардан, сабаннан құрастырылып, екі немесе төрт жақты, сабанмен немесе пальма жапырақтарымен жабылған биік шатырлы болып келеді. Шағын ауылдардағы үйлер, негізінен, саз кірпіштерден салынады. Сопақ пішінді көне тұрғын үйлер де кездеседі. Әр үйде су құятын үлкен қыш ыдыс, тас дән үгіткіш, аласа орындықтар, сәкі, бұрышта үш тас негізінде ошақ, ішкі аулада ас ішетін орын мен астық сақтайтын қойма болады. Қалыңдықтың қалың малын жұмыспен өтеу жүйесі қалыптасқан. Әлеуметтік ұйымдарында діни-азаматтық иерархия, ғұрыптық қатынастар орныққан. Қауымның негізін әкімшілік, діни және сауда орталығы -- пуэблоның айналасына қоныстанған шағын елді мекендер халқы құрайды. Бұрынғы нанымдары мен әдет-ғұрыптары (тауға, әруақтарға, суға, жауын-шашын құдайына табыну, бақсылық, балгерлік, т.б.) христиан дінімен ұштасып кеткен.
Майя бұршақ пен какаоны пайдалану нәтижесiнде жасаған көбiктi шокаладтарын қазба жұмыстары дәлелдесе, олардың табиғи каучуктен жасалған доптарына қарап, қазiргi заманғы футбол ойыны майялықтарға тән деген де жорамал айтылуда. Салмағы 3,5 келi болатын ауыр доппен ойнау тек қана ойын емес, ер жiгiттердi сынау да болыпты. Осының нәтижесiнде талай адам жараланып, жеңiлiс тапқандарды өлтiру де кездескен.
Жалпы зерттеушiлер бұл өркениет жайында көп пiкiр айтады. Құрып кетуiнiң себептерi ретінде -- 1) халық саны көбейiп, өздi-өзi соғысу түбiне жеткен; 2) ұзаққа созылған құрғақшылық; 3) Америка құрлығының ашылу кезеңi т.б. да атайды.

1.2. Майя мемлекеті
Майя мемлекеті -- Орталық Америкада 10 -- 15 ғасырларда өмір сүрген. Ежелгі майялар Мексика (Юкатан түбегі), Гондурас пен Гватемала аумақтарын мекендеп, Америка құрлығындағы ежелгі өркениеттердің бірінің негізін қалады. Майя өркениетінің пайда болуы Ольмек мәдениетімен тығыз байланысты (қ. Ольмек мәдениеті). Б.з. бас кезінде майялардың алғашқы қалалары: Тикаль, Вашактун, Волантун, т.б. пайда болды.
8 ғ-дың соңында майяларда 100-ден аса қала болды. Майялар ежелгі заманнан ормандарды өртеу арқылы тың жерлерді игерді. Негізгі дақылы жүгері (маис) болды. Сондай-ақ асбұршақ, асқабақ, бұрыш, картоп, жазық жерлерде мақта өсірілді. Үй жануарларынан күркетауық пен ит өсіріп, оларды азық ретінде пайдаланды. Аңшылық, омарташылық, балық аулау кәсіптерімен де айналысты. Құнды металдарды өңдеп, қару-жарақ, әшекей бұйымдар жасауда, сәулет өнерінде майялар үлкен жетістіктерге жетті. Батпақты жерлерді құрғату жұмыстары жүргізілді. Майялардың мәдениет саласындағы маңызды жетістіктерінің бірі -- суретті жазу болды. Солтүстіктен батысқа үндістердің баса-көктеп кіруіне байланысты майялардың ежелгі қалаларының көпшілігі 9 -- 10 ғ-ларда өмір сүруін тоқтатты. Жаулап алушылар майялармен тез араласып, 10 ғ-да Юкатанда майя-тольтек мемлекеті пайда болды. Екі ғасыр бойы мемлекеттің рухани орталығы Чичен-Ица қаласы(5-сурет. Чичен-Ица қаласы) болды.
Тольтектер жаңа қалалар (Толлан, Кукулькан, т.б.) салды. Ел астанасы Толлан қаласы, әсіресе, Топильцин патшалық құрған тұста гүлденді. Ол адамдарды құрбандыққа шалуға қарсы шығып, адамгершілік қағидаларын дамытатын мәдениетті қолдады. Чичен-Ица қаласын 12 ғ-дың соңында Майяпан қаласының билеушісі талқандады. 13 ғ-дың соңына дейін майя-тольтек мемлекетінде кокомдар әулеті билік етті. Алайда 1441 жылы бағынышты қалалар тұрғындарының көтерілісі нәтижесінде майя мемлекеті бірнеше дербес иеліктерге бөлініп кетті. Майялардың әрбір қала-мемлекеті кішігірім құл иеленуші патшалық болды. Олар өз қоластына заң шығарушылық, атқарушылық, әскери, сот, діни биліктерді шоғырландырды. Патшаның жергілікті жердегі тікелей өкілдерінің қызметін батаб аталатын әкімдер атқарды. Ең төменгі қызмет өкілдері тупилдер деп аталды. Патшаның сарайдағы негізгі көмекшілері бас абыз бен қазынаға алым-салықтың түсуін бақылайтын кальвак болды. Өңделетін жерлер жеке отбасыларға бөлінді. Жер өңдеу жұмыстары кезінде өзара қауымдық көмек қағидасы да сақталды. Құлдардың еңбегі шаруашылықтың барлық саласына пайдаланылды. Майялар әр түрлі табиғат күштері -- құдайларға сыйынды. Құдайлар жартылай адам, жартылай жануарлар түрінде бейнеленді. Аспан, су, күн, жел құдайлары негізгі құдайлар болып есептелді. Қала-мемлекеттердің барлығы бас құдай -- аспан құдайы -- Ицамна деп таныды. Құдайларға арнап ғибадатханалар, төртбұрышты, сатылы пирамидалар салынды. Абыздар үстеріне қара киім, бастарына құс қауырсындарынан жасалған тәж киіп, шаштарын өсіріп жіберетін болған. Абыздар тарихи, астрономиялық білімдердің иегерлері болды. Майя тайпасының көркемсурет өнерінің ірі орталықтары Чичен-Ица,
Ушмаль, Майяпан қалалары болды. Америка құрлығының ашылуы негізінде еуропалықтардың жаңа жерлерді жаулап алу жорықтары басталды. 1527 ж. испандықтар кемелермен Юкатанға жетіп, майя жерлерін жаулап ала бастады. Алғашқы шабуылдар сәтсіз аяқталғанымен, Юкатанның батысындағы Чель және Печ әулеттері басқарған иеліктер испандар жағында қалды. 1546 ж. юкатандық майялардың негізгі орталықтары өз тәуелсіздігінен айырылды. Олардың сарайлары, ғибадатханалар кешені тоналды, жергілікті халық қырғынға ұшырады. Юкатанның алыс түкпірінде -- Петен-Ица айналасында өмір сүрген майялар өз тәуелсіздігін 1697 жылға дейін сақтап қалды.
Майялықтар негізінен Орталық Америкадағы қалың джунгли орманы басқан Юкатан түбегін мекендеді. Жер қауымға қарады. Қауым әр отбасына орманнан тазартылған жер үлесін бөліп беріп отырды. Қатардағы қауымдастарға шонжарлар мен абыздар үстемдік етті. Олар қауымдастардың егін өнімінің бір бөлігін алып отырды. Тұтқындар мен борыштылардан құралған құлдарды да қанады. Біздің заманымыздың I мыңжылдығында өмір сүрген майяларда қала-мемлекеттер пайда болды. Әр қаланы ұлы адам деп аталатын билеуші басқарды. Билік мұрагерлікпен ауысып отырды. Ол өлкенің халқынан салық жинады. Шонжарлар қала орталығындағы тастан салған сарайларда, ал төменгі адамдар - шаруалар мен қолөнершілер қала шетіндегі төбесін қамыс құрағымен жапқан лашықтарда, жер үйлерде тұрды.

1.3.Майя өрекениеті
Майя индеецтерінің өркениетін біз әлі күнге аяғына дейін зерттеп, толығымен түсінген жоқпыз. Оның бірнеше себептері бар. Біріншіден, бұл халықтың, әрқайсысында 100 мыңға дейін адамдар өмір сүрген, жеке-жеке мемлекет тәрізді қалалары түгелдей Мезоамериканың адам бара алмайтын қалың джунглилері мен манго ормандарының арасында - Мексиканың, Гватемаланың, Белиз бен Гондурастың, Сальводордың алыс аймақтарында жатыр. Екіншіден, майялардың жай көзге мүлде түсініксіз жазбаларын оқу ұзақ уақыт бойы мүмкін болмады. Тек іркіліссіз ізденістердің нәтижесінде ғана кейбір мәтіндердің оқыла бастағандығы мен жуырда Гватемала джунглилерінде ашылған археологиялық жаңалықтар осы ежелгі индеецтердің мәдениетіне, тарихы мен жылнамасына жаңаша қарауға мүмкіндік берді.
Майялардың Чичен-Ица, Копан, Ушмаль, Тикаль тәрізді қалаларынан табылған құнды қазбалар жөнінде көпшілік білетін болар. Енді Гватемаланың солтүстік-батысында орналасқан Вака атты ежелгі қаладан, осыдан 1200 жыл бұрын өмір сүрген әсірші әйелдің (немесе патшайым) зираты табылды. Ол жауынгерлік шлеммен және әскери мәселеде бұл әйелдің айырықша рөлі болған деп болжауға мүмкіндік беретін атрибуттармен жерленген екен. Соған қарағанда оның жоғары шенді жауынгер немесе әскербасы болғаны нақты. Ал мұндай міндетті әдетте ер адамдардың - қолбасшылардың немесе атақты жауынгерлердің атқарғандығы белгілі.
Зиратта сондай-ақ теңіз мысығының сүйектері де бар болып шықты. Бұл тек жоғары дәрежелі адамдарға құрмет ретінде орындалатын, құрбандық шалып, қан шығару ғұрпының айғағы. Осының бәрі ежелгі майя халқының өміріндегі әйелдердің рөліне қатысты ғалымдардың қателескендігін, олардың мәдениетін дұрыс түсіне алмағандығын аңғартады. Техастағы оңтүстік әдістемелік университетінің маманы Дэвид Ли солай санайды.
Сонымен қатар мамандар, зерттеулер барысында, ертедегі майялар осыған дейін айтылып келгендей емес, одан әлдеқайда дамыған халық болған деген қорытынды жасады. Мәселен, шамамен осыдан 2000 жыл бұрын өмір сүрген Сиваль қаласын қазу барысында зерттеушілердің басқа тобы ашқан жаңалықтар, сол кездің өзінде мұнда, содан 400 жылдан кейін басталған классикалық дәуірдің жетістіктері болғандығын көрсетті. Сәулет құрылыстары мен сарайларды салу өнері, күрделі жазу ісінің дамығандығы соны байқатады. Сөзіміз дәлелді болу үшін сол Сивальдан, көлемдері 4,5 метр және 2,7 метр болатын үлкен әрі шебер өрнектелген, маскаларымен жасалған екі мүсіннің табылғандығын айтсақ та жетеді. Биіктігі 30 метрден асатын пирамидалар да олардың даму деңгейлерінің жоғары болғандығын көрсетеді. Әсіресе мүсін, керамика, көркемсурет, маска, тұрмыстық бұйымдар тәрізді артефактілердің ою-өрнектерге байлығы, шебер жасалғандығы, сол кездердегі адамдардың дүниетанымдарының молдығымен қайран қалдырады. Бір қызығы өнерге сондай нәзіктікпен қараған бұл халықтың бойында табиғи қатаңдық, жауынгерлік, тіпті дөрекі қатыгездік секілді қасиеттер де басым болғанға ұқсайды. Артында қалдырған жазба ескерткіштерінің аса күрделілігі майя тайпаларының мәдениетін толығымен түсінуге мұрсат бермей келген. Тек осы соңғы он жылдықта ғана ғалымдар майялардың мистикалық жазбалары мен суреттерінің мағыналарын біртіндеп түсініп, құпияларын аша бастады. Біздің дәуіріміздің алғашқы ғасырларындағы ескерткіштерден белгілі мұндай сөздік-буындық жазуларды оқуға XV ғасырда испан шіркеуі тыйым салған болатын. Оларды оқу жұмыстары тек 1950 жылдың ортасынан басталды. Және осы саладағы американдық жетекші маман Мэри Миллердің айтуынша, бұл жазуларды түсіну ғалымдарға күтпеген ғажап мәліметтер берген. Майя халқы өздерінің табиғатына қарай тек жұлдыздарды бақылаған пайымдаушылар ғана емес, қанқұйлы жауынгерлер де болған көрінеді. Олардың әрқайсысы бір-бір жеке мемлекет тәрізді қалалары үнемі өзара жауласып отырған. Мұндай аяусыз соғыстардың жиі болғандығы соншалықты, кейбір қазіргі зерттеушілер шамамен 1000-ыншы жылы майя өркениетінің құлдырауы олардың соғысқұмарлығының салдарынан деп есептейді. Олардың сондай соғысқұмар болғандарын дәлелдейтін айғақтар соңғы уақыттарда табылған археологиялық қазбалар арасында да жетерлік. Мәселен, көптеген мүсін және көркемсурет жұмыстары тұтқындарды әміршінің алдына алып келу сәтін немесе қинап өлтіру көріністерін бейнелейді. Солай дегенмен де ежелгі майялар тек қатыгез жауынгерлер ғана емес, ең алдымен ұлы ойшылдар болған. Әйтпесе олардың жұлдызшалары ең дәлме-дәл күнтізбелерді жасай алмас еді. Ал есепшілер оған дейін гректер мен римдіктердің ойларына да келмеген нөлдік ұғымын ашпас еді. Олардың қалаларында інжір ағашының қабағынан жасалған қағазға басылған кітаптар көптеп кездескен. Әрине ол кітаптардың бізге жетпегені өзінен-өзі түсінікті.
Шындығында ежелгі майялардың тұрмыс-тіршілігі қазіргі адамдардың өміріне өте ұқсас болған. Мысалға, олар да бұршақ пен какаоны жақсы көрген. Сол кездің өзінде-ақ әміршілерін көбікті шоколад сусындарымен тамсандырған. Одан соң біз сияқты доп ойнауды ұнатқан. Тек олардың доптары табиғи каучуктан жасалған және сонысына қарай өте ауыр болған - 3,5 кг. немесе одан да ауыр. Ондайда доп ойнаудың тек спорт әрі ермек қана емес болатындығы белгілі. Сондықтан ойын кезінде ауыр жараланатындар да кездескен. Бұл аз болса, кейбір ойындар күрделі діни рәсімнің бөлігі ретінде саналғандықтан жеңіліс тапқандарды өлтіріп отырған.
Жоғарыда айтқанымыздай, майя қоғамында әйелдер айырықша рөл атқарған. Әйелдер арасында әмірші болғандар көп емес. Бірақта әміршінің шешесі немесе әйелі оған үлкен ықпал жасаған. Тіпті көрші қалаға немесе мемлекетке соғысқа жұмсай алатын болған. Сөйтіп әйелдер көптеген адамдардың тағдырын шешкен. Әмірші үйінің әйелдерін үлкен құрметпен жерлеу дәстүрі содан шыққан. Олардың зираттарына мол қазыналарды бірге көмген.
Зерттеуші ғалымдар, алдағы уақыттарда жүргізілетін археологиялық және лингвистикалық жұмыстар, бұл өркениет неліктен жылдам құлдырап, жылдам жойылды деген сұраққа жауап табуға көмектеседі деп үміттенеді. Кейбір мамандар оның себебін жиі-жиі жүргізілген соғыстардан іздейді. Екіншілері - халықтың тым молайып кеткендігінен көреді. Үшіншілері - ұзаққа созылған құрғақшылықтан дейді. Қысқасы, ежелгі майя халқына қатысты жұмбақтар да, сұрақтар да жетерлік. Оның бәрі болашақтың еншісіндегі жаңалықтар.
Неміс ғалымы майя тайпасының жоғалып кеткен алтынын тапты:
Неміс математигі Йоахим Риттсштайг майялықтардың жоғалып кеткен алтын көмбесін тапты. Гватемаладағы Исабаль көлі астында көне қорған барын ғалым атақты Дрезден кодексіндегі жазбалар бойынша білген. Ғалымның айтуынша, майя тайпасының адамдары өз заңдарын жазған 2156 алтын тақташа Гватемаладағы Исабаль көлінің астында . Риттсштайгтың жорамалы дәл кел - ді. Эхолот гидролокаторының кө - ме - гімен жүргізілген зерттеу бары - сын - да Исабальдің түбінде әлдеқандай қазына бары расталды. Ғалым әлі көмбеге қол жеткізген жоқ. Дегенмен көне жазбадағы деректерге қара - ған - да, бұл жерде 2156 алтын тақташа бар(6-сурет. Майя тайпасының алтын тақташасы).
Жоғарыда айтып кеткеніміздей, бұл бағалы жақтауларға за - ма - нында майя тайпасының заңдары түсіріліпті. Біздің дәуірімізге дейінгі 666 жылы қазан айында қазіргі Гва - те - мала аумағындағы Атлан қала - сында жойқын жер сілкінісі болған. Көне көмбе сол кезде су тубінде қа - лған секілді. Енді ғалым Гватемалаға экспедиция жасау үшін демеушілер іздестіруде. Математиктің есебінше, алтын қазынаның салмағы - 8 тоннадай, ал құны - 210 млн евро бол - мақ.

Әйгілі түркітанушы ғалым Лев Гумилев өзінің бір еңбегінде майяның түпкі Отаны деп Азияны көрсетіпті. Ол мұндай тұжырымға майя үндістері тілінің түркі тілімен үндестігін аңғарған соң келген көрінеді. Ғалым майя тайпасы Мұз басу дәуірінде Солтүстік Америкаға Чукотка және Аляска түбектерін жалғайтын мойнақ арқылы өт - кен болуы мүмкін деген пікір айтыпты.
Бір ғажабы, осы майя тайпасы металл, ат-арба, соқа, күш көлігі дегендерді біл - меген көрінеді. Олар егінмен де, мал асыраумен де айналыспаған. Джунглиден же - містер терген, өздері жеміс ағаштарын өсі - ріпті, жабайы жануарларды аулаумен айналысқан екен. Тасты өте көп қолданған, тастан үлкен қалалар тұрғызған. Ал осы тас қалаларды, ондағы алып пирамидаларды олар ненің күшін пайдаланып салғанына ғалымдардың әлі күнге дейін ақылдары жетер емес.
Майя өркениетінің жұмбақтары көп. Бұл тайпа адамдары біздің дәуіріміздің шамамен 830-шы жылдары барлық тас қалаларын - тастап, түп көтеріліп әлдебір жаққа көшіп кетіпті. Ғалымдардың пікі - рінше, олар ормандарға кеткен, бөлініп - бөлшектеніп, бір кездердегі дамыған өркениетінен бірте-бірте ізі де қалмапты.
Ал тайпаның өзі түбе - гейлі жойылмаған, - майя ұрпақтары бүгінде бар. Олар Солтүс - тік және Орталық Американың Мексика, Гватемала, Гондурас, Сальвадор, Панама(7-сурет. Майя ұрпақтарының мекені) сияқты елдерін мекендейді. Бірақ бойларында ежелгі мықты кезіндегі қасиеттерден із де қалмаған.

1.4.Майя жазуы
Майя тайпасының жазуы -- үндістердің иероглифтік жазуы(8-сурет. Майя тайпасының жазуы). Б.з. алғашқы ғасырларына жататын жазуды майя тайпасы ағаштың қабығы мен бұғының терісіне, тастар мен қыштарға ойып жазған.
Майялықтардың тілі өз тайпаларының ішінде жалғыз тіл болып табылады, және бұл тіл Орталық Америкадағы ешқандай тілге ұқсамайды.Біздің заманымыздың орта ғасырларында майялықтар иероглифтарды тасқа жазған, күйіктастарға бейнелерді суреттеген, олармен әртүрлі кітаптар жазған. Майялықтар математикада жиырмалық жүйесін қолданған (аяқ-қол саусағының санына байланысты ). Нүкте - бір санын білдірген, түзу сызық - бес санын, ал ұлудың суреті - нөл немесе жиырма санын көрсету үшін қолданылған(9-сурет.Майя сандары). Математикаға нөл санын алғаш рет Майя өркениеті енгізген болатын.
1561 ж. испан басқыншылары майялардың бай кітапханасын өртеп, жойып жіберуіне байланысты, сондай-ақ христиан дінінің үндістер арасына таралуына орай Майялықтардың жазуы мүлдем жойыла бастаған. Оның нұсқалары Дрезден, Мадрид, Париж кітапханаларында сақтаулы. Бұл жазу Мексика тайпаларында да кең қолданылған. Майя жазуын зерттеу 1864 ж. Кенгсборода Диего де Ланда баспасында жарық көрген "Юкатан істері туралы хабарламадан" басталды. Бірақ бұл жолы жазбаларды зерттеу жұмыстары сәтсіз аяқталды. Тек 1951 ж. орыс ғалымы Ю.В. Кнорозов тарихта белгілі иероглифтік жүйеден Майя жазуының айырмашылығы жоқтығын анықтады. Майя жазуы Америка құрлығындағы көне мәдениет белгісі болып саналады.

1.5 Майя күнтізбелері
Әлемде осы уақытқа дейін алуан түрлі күнтізбелердің болғанын, тіпті біздің өзіміз қазіргі Григорий күнтіз - бесіне дейін Юлий күнтізбесін пайда - ланғанымызды көзі ашық, көкірегі ояу оқырман қауым жақсы біледі. Ал қазіргі Мексика жеріндегі ежелгі мәдениет ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.