Ғылым жетістіктерің философиялық тұрғыда тұжырымдау
Жоспары:
1. Кіріспе.
2. Ғылым философиясы.
3. Философия және ғылым.
4. Ғылым жетістіктері және оларды философиялық тұрғыда тұжырымдау.
5. Қолданылған әдебиеттер.
1. Кіріспе.
2. Ғылым философиясы.
3. Философия және ғылым.
4. Ғылым жетістіктері және оларды философиялық тұрғыда тұжырымдау.
5. Қолданылған әдебиеттер.
Кіріспе
Ғылым да сарқырап ағып жатқан өзен тәрізді,өзен өз сағасын кеңіне жайып, күш жинаған кезінде жақсы көрінеді, бірақ оған бірнеше кіші өзен салалары келіп құйады, және ең басты саласын бірден ажырату мүмкін емес. Біреулер ғылымның дамуын ата-бабамыздың тұрмыс- тіршілігін дамуынан пайда болды десе, келесілері сонау тас дәуіріндегі адам әлем туралы білімін жинап, таратуынан деседі. Енді біреулер бірінші орынға ежелгі Грециядағы біздің дәуірімізге дейінгі ғасардың бірінші жартысында философиядғы дәлелденген білімнің пайда болуымен ұштастырады.
Ғылым сағасының көзге көрінер анық кезін ХІХ—ХХІ ғасырыда десек , алғашқы өзекшелерін бастауын Ежелгі Грекциядан ақ көреміз: Платонның сезімге тәуелсіз тәжірбиелік білім эпистемасы, Аристотоельдің танымдық және логикалық теориясы және т.т. жатқызамыз.Одан әрі дамыған философиядан онтологи және гнесиология ретінде қарстырылып, метофизика саласын бөліп шығарды . Метафизиканы Аристотель ең бағалы ғылым ретінде және адам жетістігінің мақсаты деп көрсетеді.
Ғылым да сарқырап ағып жатқан өзен тәрізді,өзен өз сағасын кеңіне жайып, күш жинаған кезінде жақсы көрінеді, бірақ оған бірнеше кіші өзен салалары келіп құйады, және ең басты саласын бірден ажырату мүмкін емес. Біреулер ғылымның дамуын ата-бабамыздың тұрмыс- тіршілігін дамуынан пайда болды десе, келесілері сонау тас дәуіріндегі адам әлем туралы білімін жинап, таратуынан деседі. Енді біреулер бірінші орынға ежелгі Грециядағы біздің дәуірімізге дейінгі ғасардың бірінші жартысында философиядғы дәлелденген білімнің пайда болуымен ұштастырады.
Ғылым сағасының көзге көрінер анық кезін ХІХ—ХХІ ғасырыда десек , алғашқы өзекшелерін бастауын Ежелгі Грекциядан ақ көреміз: Платонның сезімге тәуелсіз тәжірбиелік білім эпистемасы, Аристотоельдің танымдық және логикалық теориясы және т.т. жатқызамыз.Одан әрі дамыған философиядан онтологи және гнесиология ретінде қарстырылып, метофизика саласын бөліп шығарды . Метафизиканы Аристотель ең бағалы ғылым ретінде және адам жетістігінің мақсаты деп көрсетеді.
1. Қ.Ш. Мұхамеджан. Философия. Семинар сабақтарға және өзіндік жұмысқа әдістемелік нұсқау. Алматы АЭЖБИ 2007
2. Философия науки: учебное пособие А.И Липкна — Москва: Эксмо 2007—608c
3. Философия : Жоғарғы оқу орынарындары студенттеріне арналған оқулық// құрастырған Т. Ғабитов аударған Б. Сатершинов –Алматы: Қаржы-Қаражат , 2002—352 бет .
4. Философиялық сөздік. —/ Редокл:Р.Н. Нұрғалиев, Ғ.Ғ. Ақмамбетов ж.б. –Алматы, 1996-480б.
5. Поппер К. Логика и рост научного знания. Москва—1981—468стр
6. Байсенов Қ.Ш. Философия тарихы: Оқулық.-Шымкент, 2005—452б.
2. Философия науки: учебное пособие А.И Липкна — Москва: Эксмо 2007—608c
3. Философия : Жоғарғы оқу орынарындары студенттеріне арналған оқулық// құрастырған Т. Ғабитов аударған Б. Сатершинов –Алматы: Қаржы-Қаражат , 2002—352 бет .
4. Философиялық сөздік. —/ Редокл:Р.Н. Нұрғалиев, Ғ.Ғ. Ақмамбетов ж.б. –Алматы, 1996-480б.
5. Поппер К. Логика и рост научного знания. Москва—1981—468стр
6. Байсенов Қ.Ш. Философия тарихы: Оқулық.-Шымкент, 2005—452б.
Жоспары:
1. Кіріспе.
2. Ғылым философиясы.
3. Философия және ғылым.
4. Ғылым жетістіктері және оларды философиялық тұрғыда тұжырымдау.
5. Қолданылған әдебиеттер.
Кіріспе
Ғылым да сарқырап ағып жатқан өзен тәрізді,өзен өз сағасын кеңіне жайып,
күш жинаған кезінде жақсы көрінеді, бірақ оған бірнеше кіші өзен
салалары келіп құйады, және ең басты саласын бірден ажырату мүмкін емес.
Біреулер ғылымның дамуын ата-бабамыздың тұрмыс- тіршілігін дамуынан
пайда болды десе, келесілері сонау тас дәуіріндегі адам әлем туралы
білімін жинап, таратуынан деседі. Енді біреулер бірінші орынға ежелгі
Грециядағы біздің дәуірімізге дейінгі ғасардың бірінші жартысында
философиядғы дәлелденген білімнің пайда болуымен ұштастырады.
Ғылым сағасының көзге көрінер анық кезін ХІХ—ХХІ ғасырыда десек , алғашқы
өзекшелерін бастауын Ежелгі Грекциядан ақ көреміз: Платонның сезімге
тәуелсіз тәжірбиелік білім эпистемасы, Аристотоельдің танымдық және
логикалық теориясы және т.т. жатқызамыз.Одан әрі дамыған философиядан
онтологи және гнесиология ретінде қарстырылып, метофизика саласын бөліп
шығарды . Метафизиканы Аристотель ең бағалы ғылым ретінде және адам
жетістігінің мақсаты деп көрсетеді. Даму барысында ғылымдар әр түрлі
салалаға бөлініп кетті. Біздің заманымыздағы ғылымның әр түрлі салары өз
бетінше дамығанымен олар бір бірінсіз маңызы жоқ және ажырамас
заңдылықтарме байланысқан. Бұл салалардың барлығы көзге көрінбегенме олар
ажырамаған, олардың барлығының мақсат мүдделері бір заман ағымында, бір
ізденіс бағытында даму үстінде. Ғылымдардың барлығы философиялық
көзқарастың, ізденістің жемісі оның салдары. Біз оларды ажыратып
қарастырсақ та оның маңыздылығы тұтастығында, яғни ғылымдар философиядан
бастау алады және оны дамытады.Философия біздің өмірлік тәжірибеміздің бір
бөлігі болып табылады.Біз мұны мойындасақ та, теріске шығарсақ та
философиялық ой-толғаулар біздің күнделікті өмірімізді толықтырып, адамзат
дамуының бүкіл ұзақ жолы ілесіп келеді. Философия б.з.д. VІ-V ғасырларда
қалыптасты, осы кезден бастап адазат әлемі туралы, ондағы өзнің орны мен
тағдыры туралы рационалды көзқарас қалыптастыра бастады. Философиялық
рефлексияның пайда болуы күрделі үдеріс болыптабылды.адазат ойының дамуы
архайкалық, фантастикалық, илюзиялық көзқарас қалыптастан оның рационалдық-
танымдық формаларына дейін ұзақ жолдан өтті. Әлемнің рационалды
түсіндірулеріне ең алғаш қадам жасағандар дүние құрылымы туралы ерекше
ілімдерді тудырған мысырлық, вавилондық, үнді және қытай ойшылдары болды.
Мысалы, ертедегі вавилондық матеметиктер мен астрономдар әлемнің
глеоцентристік картинасын қалыптастырып, алгебра, геометрияның негізін
қаладығквадраттық және кубтық түбірден шығару тәсілдерін меңгерді. Ежелгі
үнді астрономдары
Жердің шар тәрізді екендігін, оның өз өсінен айналу туралы ойларын айтты,
матиматиктері он мәнді жүйесін, цифрларды белгілеуді ойлап тауып ,
тригонометрия негіздерін қалыптастырды.
Ғылым философиясы—ғылымды адам іс-іәрекетінің ерекше аясы және ұдайы
дамудағы білімнің жүйесі деп қарайтын философияның тарауы. Ғылымда
білімді философияның гносеологиялық және методологиялық тұрғыдан
зертеудің аздаған тарихы болғанымен, Ғылым философиясы –соңғы кезде 20
ғасыр кеңінен тарй бастады. Ең алғашқы бұл термин логикалық позитивтер деп
аталатын философтардың еңбектерінде қолданылып, ғылым тілін философиялық
тұрғыдан зерттеулер тек ғана формальдық (математикалық) логика шеңберінде
болуы керек. Ал ғылыми ғымдарды эмпирикалық, тәжірибе, байқау арқылы
түсіндіруге болады деп түсіндірілді. Ғылым, бұл концепция бойынша— адамның
ең жоғарғы ісі, ал ғылым философияның бір ғана функциясы осы жеке
ғылымдарда, логикалық, методологиялық тұрғыдан қамтамассыз етілуі. Бері
келе ғылым философиясы біржақты екендігі байқалғаннан кейін оның
проблематикасына өзгерістер енгізілді. Қазіргі кезде ғылым философиясы
ғылымның құрылымы мен қатар, оның тарихын зерттеуге бет бұрып отыр.
Ғылымдардың топқа жіктелуі—ғылымдардың өзара байланысы, олардың ғылыми
білімдер жүйесәндегі,ең алдымен, әртүрлі ғылымдардың зертелеттін белгілі
бір принциптерге байланысты туындайтын өзара орналасу тәртібі, сондай-ақ
олардың зерттеу әдісі. Ғылымдардың топңа жіктелуі формальды (үйлестіру
принципіне негізделген) немесе диалектикалық мазмұны (субординация
принципіне негізделген) болады. Энгельс Табиғат диалектикасында бұрынғы
топқа жіктеудің (Сен-Симонның, Канттың және Гегельдің) бір жақтылығынан
арылған ғылымдардың топңа жіктелуін жасады. Энгельс ғылымдардың топңа
жіктелуін жекеленген ғылымдар зерттейтін материя қозғалысыныңформаларының
өзінің және оолардың материалдық негіздернің (материалды дискретті
түрлерінің) байланысы мен алмасуының бейнесі деп түсінеді. Ол бірқатар
ғылымдарды механиканы , физиканы,химияны биологияны анықтады.Кейінен
(биологиядан) Энгельс жасаған антропогенездің еңбек теориясы арқылы
табиғаттан адамға тарихқа, жаратылыстанудан қоғамдық ғылымдарға және ойлау
туралы ғылымдарға ойысы ашылды. Механикадан математикаға көшу жүзеге
асырылды. Энгельс жекелеген ғылымдардың арасындағы ( қозғалыс формалары
арсындағы (қозғалыс формалары арасындағы ) ойысуға баса назар назар
аударды, бұл орайда қозғалыстың неғұрлым жоғары формасының мәні бұл
формалардан оның төменгі формаларымен байланысын тану тану арқылы ашылатыны
басшылықа алынды, ол генетика жағынан туындайды және олар бағынышты
формаларретінде көрінеді. Ғылымдарда бұдан былайғы саралау олардың барған
сайын күшейе түскен интеграциялануын, бұрынғы бытырынқы ғылымдар мен
қалған арқау болып тартылып жатқан неғұрлым жалпы сипаттағы ғылымдардың
арасындағы өтпелі (аралық) ғылымдардың туу жолымен біртұтас болып
бірігуіне жағдай жасады. Жаратылыстану мен әлеуметтік ғылымдардың арасында
техникалық ғылымдардың арасында техникалық ғылымдар, ал жаратылыстану мен
тұр. Психологияның негізгі салалары: зоопсихология мен жоғары нерв қызмет
туралы ілім арқылы жаратылыстанумен, тіл білімі, педагогика, әлеуметтік
психология т.т. арқылы қоғамдық ғылымдармен тығыз байланысты. Басқа
ғылымдарға терең тамыр тартып жатқан және матиматикалық бөлімнің өкілі
болып табылатын кибернетиканың алатын орны ерекше. Жүйелі талдау моделдеу
және басқалар сияқты ғылыми әдістер онымен өзара байланысты. Ғылымның
қазіргі дамуы Энгельстің ғылымдардың топқа жіктелуінің алғашқы схемасына
түбегейлі өзгерістер енгізді: Микродүние туралы жаңа ғылым
(ядролық—субатомдық физика, кванттық механика,) аралық ғылымдар пайда
болды (биохимия, биофизика, геохимия ) барлық жерде ғылымдардың өзінің
ерекше маткериалдық қолданушысы бар неғұрлым ортақ абстрактілі және нақты
ғылымдарға бөліне отырып, күрделі тарамдану іске асады. Барлық жеке
ғылымдар жалпы ғылым ретінде диалектикалық- материалистік философияда
қамтылды.
Философия- ғылым әлде өнер ме?Жоғарыда атап өткеніміздей, Дүниеге деген
діни көзқарасқа қанағаттанбаушылық сонау көне заманның өзінде ақ пайда
болып, аса ұлы тұлғалардың дүние мен адам қарым -қатынасы жөніндегі ақыл-
ойға негізделген сұрақтар мен жауаптарының дүниеге келуіне себеп
болды.Осы тұрғыдан алғанда, Философия—ақыл –оймен қаланған тарихи
дәуірдеген Гегельдің берген анықтамасында терең сыр жатса керек.
Әрине, дін де философия сияқты сияқты шынайы ең биік рухани құндылықтардың,
адамның өмір жолының адалдығын уағыздайды, бірақ олардың қайнар көзін о
Дүниедентабады . Философияны алсақ, Көне Грециядағы алғашқы пайда болған
Милет мектктебі өкілдерінің қойған: Дүниенің негізі не жатыр? —деген
сұрағынан бастап, ос күнгі ойшылдардың: Адамзаттың болашағы барма, ия
болмаса ол өз-өз экологиялық апатқа, дүниежүзілік ядролық соғысға әкеліп
өлтіреді ме?—деген сұрағына дейін, бұлардың бәрі де ақыл –ой таразысына
салынып, парсат шеңберінде талданады.
Ғылыми таным өзгешелегі Кейде ғылыми білім өзге біліми салаларымен
салыстырғанда өзінің жоғарғы дәлдігімен ерекшелеледі деп айтылады. Бұл рас
болғанымен шешуші рөл атқармайды. Бүгінгі күні техникада ғана емес,
қоғамдық басқар жүйесінде де матиматкалық есептеулер,статистикалық
мәліметтер, бүге-шүгесіне дейін дәл есептелген оспарлар мен бағдарламалар
қолданылады. Дәлділік нақтылыққа қатынастың белгілі бір тәсілі ретінде
күделікті өмірге де енді: темір жол және авиация кестелері дәл болып
табылады, ол мемлекет қызметкерлеріне де, станоктағы жұмысшыға да,
бухгалтер мен дәрігерге де қажет. Ғылыми таным абстрактылы ұғымдармен жұмыс
жасаса, көркемдік таным нақтылы тірі адамды бейнелі, көрнекілік тұрғыдан
қарастырады деген пікір қалыптасқан. Бұл тұжырым белгілі мөлшерде әділ
болғаныменен, ол да ғылыми танным ерекшелігін көрсете алмайды. Бір жағынан,
күрделі ғылыми абстракциялар құрастыру мен айналысатын ғылымға көрнекі
бейнелерге, аналогия мен метафораларға жиі жүгінуге тура келсе, екінші
жағынан, суретшілер ( сұңғатшылар, мүсіншілер, жазушылар, сазгерлер және
т.б.) өз шығармашылқтарында дәл, логикаық, кіршіксіз ұғымдарға,
пікірлермен әдістерге сүйеніп отрады. Мұны, мысалы, Шостаковичтің бірқатар
симвониялары бағдарламаларын музыклық мәтінмен салыстырғанда айқын аңғаруға
болады. Дәл, ұғымдарға бейнеленген білімдер көптеген ірі жазушылардың
шығармашылығының негізін құрайды( Пушкин, Толстой, Чехов). Бұл ұғымдық және
бейнелік танымдар бірін-бірі теріске шығармайтындығын көрсетеді. Олар әр
түрлі дозаларда ғыыми шығармашылықта да , көркемдік шығармашылықта да
кездеседі. Бұл тұрғыда философ-неопозитивистердің ғылыми білім ерекшелігін
эмперикалығы, яғни білімнің бүкіл мазмұны бақылаулура мен эксперименттерді
сипаттау арқылы ғана анықтайтын пікірмен келісуге болмайды. Білім формасы
түріндегі және және оның өзге формалардан артықшылығы, ғылымның теориялық
білімдер жүйесі түрінде өмір сүруінде.
Ғылыми білімнің ең жетілге формасы теория болып табылады.
Теория – бұл тәжірибенің , практиканың немесе бақылаудың қортындылануы деп
жиі айтылады. Кез –келген қортынды жекелеген заттармен, жағдайлармен және
үдерістермен бірқатар бақылаулар , эксперименттер мазмұнын құрайтын ортақ
жлпылықты ерекшелеп бекітеді.
Бірақ барлық қортынды ғылыми ғылыми теория қалыптастыратындай теориялық
бола алмайды.Біз обьективті әлем заңдары мен ғылым заңдары арсындаы
маңызды айырмашылық пен тәуелділікті анықтай аламыз
Бастапқы көптеген заңдар ғылым заңдары гипотеза (гекше hipothesis—негіз,
жорамал) формасында көрінеді. Гипотезалар—бұл толығыменен бекітілмеген,
дәлелденбеген , белгілі мөлшерде ғана негізделген болжамдар, жорамалдар.
Екі топқа бөлінеді: айғақты және теориялық гипотезалар. Алғашқысы
жекеленген заттар, жағдайлар мен үдерістер туралы болжамдар мен
жорамалдар. Мысалы, оған Ай беткейінің құрлысын зерттегендегі болжамдарды
тексеріп , нақтылы тәжірибелік зерттеуден алынып, теріс тұжырымдар
фальсификацияланады. Теориялық гипотезаларға Мендельеевтің химиялық
элементтер қасиеттері өзгеріп және мерзімді түрде қйталанып отырады деген
бастапқы болжамын жатқызуға болады. Осы жорамал негізінде жаңа химиалық
элементтер мен олардың қаситттері боланды. Бұл болжамдар дәлелденгеннен
кейін гипотезаны ұсыныс ретінде емес, берік, ғылыми дәлелденген заң
ретінде қарастыра бастады. Теориялық гипотезалар бастапқыда қызық әрі
фантстикалық болып көрінуі мүмкін. Ф.Энгельс гипотезаны жаратылыстаным
дамуының формасы деп атайды.
Ғылыми танымның артықшылығы адамның кезкелген әрекеті қандай да
міндеттерді және мәселелерді шешуді білдірді.
Оның бірі – өндірістік міндеттер—материалдық игіліктерді игеруге
бағытталған. Келесілері—саяси міндеттер—саяси мақсаттарға жетуге
бағытталған.Қазіргі ғылым қалыптасқанға дейін танымдық міндеттер өте жай
және ұзақ уақытта шешілетін еді. Ал бүгінгі күнгі техникалық дамудың өте
жедел қарқыны күннен-күнге ашылп жатқан ғылыми жаңалықтардың үдемелі
жылдамдықпен өндіріске еніп жатумен де сипатталады.
Танымның жалпы ғылыми әдістері
Жюль Верннің атақты Капитан Гранттың балалары романы кейіпкерінің бірі
геоеграф Жак Паганель бірде өзінің серіктестеріне құс жұмыртқасын
дайындауың жүзге жақын тәсіл болатынын айтқан еді. Әрине, бір ғана
нәтижеге бірнеше, тіпті жүздеген тәсілдермен жетуге болады. Күнделікті
өмірде болсын, өнеркәсіп өндірісінде немесе ғылыми эксперимнтте , бір ғана
міндетті әр түрлі жолмен, әрекетермен, операциялармен, рәсімдермен, шешетн
жағдайлар жиі ұшырасады.Оның ішінде жақсы таңдау кейде экономикалық
тиімділігімен, ейде техникалық мүмкіндігімен, ал кейде мәндетті түрде аз
уқытта шешу қажеттіліктерімен байланысты болды. Бұл жағдайлардың барлығында
мамандар не дайын, жинақталғантәжірибеге сүйенеді, не болмаса берілген
міндет пен оның шешілу шартына неғұрлым сәикес әрекет тәсілін ойлап табады.
Бұл шешімнің барысында, мысалы, берілген бөлшекті үлгіге салу әдісі
немесе металды кесу тәсілі арқылы даярлау, руда өндіріуді ашық немесе
жабық тәсілмен жүргізу және т.б. жағдайларда мамандарға терең
философиялық танымға, методология мен гнесологияға жүгінудің қажеті
шамалы. Бұл мақсат үшін нақтылы техникалық білім, тәжірибе жеткілікті.
Алайда, өзінің табиғаты жағынан әмбебап әдістерді қажет ететін және жалпы
танымның терең негіздерімен, көбіне ғылыми таныммен байланысты міндеттерде
кездеседі. Мұндай жағдайда сәйкес міндеттерге философиялық және
гнесеологиялық талдау жасамауға болмайды, өйткені таңдалған әдістің
танымдық міндеттерді шешуге жарамдылығы алынған білімнің шынайылығына,
жалп ғылыми талаптарға сәйкестігімен тікелей сипатталады.
Әр түрлі ғылымдар өздерінің арнайы міндеттерін шешуүшін қолданылатын сан-
алуан тәсілдермен өзге ғылыми білімнің өзін даярлайтын және құрылымын
реттейтін барлыұ ғылымдарға ортақ кейбір ішіндегі ең маңыздыларын
қарастырайық
.Ғылыми таным логикасы— ғылыми теориалардың олардың компонентерін:
анықтамалардың, топтастырулардың, ұғымдардың, заңдардың логикалық
құрлымын зерттейді, осы компоненттер арасындағы логикалық байланытарды
анықтайды, теориалардың қайшылықсыздығы мен толықтығы туралы ғылыми
болжамдардың қалыптасуы, оларды тексерудің әдістері туралы мәселені
қарастырады. Ғылым танымның қорыту, түсіндіру, абстракция , идеалдандыру
сияқты әдістерінің логикалық аспектілеріне талдау жасайды.
Бұрыннан белгілі проблемаларда басқа жаңадан пайда болған ғылыми білімдерге
көңіл бөледі, оның қалыптасу процестерңн қарастырады. Ғылымның теориялық
сатысының белгілі мөлшерде тәжірибеден тәуеліз, жеке, дербес екендігін
мойындап, жаңа ғылыми білім алуда, тәжірибе арқылы дәлелдеуге мүмкіндігі
болмайтын дүниеге көзқарастың, методологиялық принциптердің бар екендігін
мойындайды. Бірақ ғылымның даму заңдылығын оның функцияларын дұрыс
түсіндіре білетін тек ғана диалектикалық көзқарас.
Қазіргі кезеңде ғылыми техникалық революцияның дамуы, ғылымның элементтік
функциясының кеңеюі, ғылымдағы терең, түпкілікті өзгерістер және олардың
адамның, қоғамның, басқа істермен, мәдениеттің әртүрлі формалырымен
байланысы ғылым философиясы алдына көптеген мәселеерді қойып отыр.
Сондықтан да ғылым философиясы логикалық –гнесиологиялық мәселелерді
зерттеумен қатар , ғылымның әлеуметтік философиялық және этикалық
мәселелеріне қарауы қажет. Сонымен қатар ғылым туралы ғылым, ғылымның
социологиясы, ғылым психологиясы, ғылым логикасы, жартылай мотодология
сияқты білім туралы философияның шеңберінен шығып, өздеріне тән әдістер
арқылы зерттелді. Бірақ бұл білім тарауларының философиямен байланысы
үзілмейді, қайта тереңдей түсті.
Ғылым философиясы
1.1 Ғылым шындықты танудың ерекше нысаны ретінде
Ғылым қоғамдық сана нысандарының бірі ретінде философия, дін және т.б.
қатар объективті шындық туралы білімді алуға және жүйелендіруге бағыттал-
ған, өзіне жаңа білімді өңдеу бойынша және анықталған нәтижелерді алудың іс-
әрекетін енгізеді. Ғылым табиғат пен адам және оның тіршілік ететін
әлеуметтік мәдени ортасының зерттелетін объектілерінің қасиеттері мен қарым-
қатынастары туралы білімді тарихи жағынан дамытатын жүйесі болып табылады.
Ғылым – мәдениеттің анықтаушы қосалқы жүйелерінің бірі. XXI ғасыр
басында оның 800-ден астам анықтамасы болды, сондықтан "ғылым" ұғымын қайта
тұжырымдау процесінде туындаған қиыншылықтар заңды, немесе әрбір ғалым
ғылым феноменінің меншікті түсіндіруін береді. Альберт Эйнштейн, ғылым –
бұл сезімтал әлемнің "ретсіздік көп түрлілігін" ойлаудың бірыңғай
жүйесіне сәйкестендіруге ұмтылыс, - деп бейнелеп суреттеген.
Жалпы оның анықтамасы шеңберінде ғылым – бұл рухани және материалдық
шындық туралы объективті, жүйелі және дәлелденген білімдерді қалыптасты-
румен байланысты теориялық та және практикалық та саладағы іс-әрекеттің
ерекше нысаны. Егер неғұрлым дәлірек айтқанда, бұл анықтаманы нақтылайтын
ғылыми қызметтің бірнеше бағыттарын атау керек:
- шындықтың сыртқы емес, мағыналық сипаттамаларын анықтау;
- әлемнің объективті бейнесі туралы білімнің логикалық тұрғыдан қарам-
қайшылықты жүйесін қалыптастыру;
- анықталған табиғи және әлеуметтік заңдар негізінде нақты объектілер
және процестер жағдайын жобалау;
- танымдық әрекеттің арнайы құралдарын жасау және әзірлеу, мысалы,
математикалық әдістер, зерттеу жабдықтары және т.б.;
- еңбекті қоғамдық бөлу саласында кәсіби қызметтің ерекше түрлерін
тарату (ғалымдар, инженерлер және т.б.);
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Кіріспе.
2. Ғылым философиясы.
3. Философия және ғылым.
4. Ғылым жетістіктері және оларды философиялық тұрғыда тұжырымдау.
5. Қолданылған әдебиеттер.
Кіріспе
Ғылым да сарқырап ағып жатқан өзен тәрізді,өзен өз сағасын кеңіне жайып,
күш жинаған кезінде жақсы көрінеді, бірақ оған бірнеше кіші өзен
салалары келіп құйады, және ең басты саласын бірден ажырату мүмкін емес.
Біреулер ғылымның дамуын ата-бабамыздың тұрмыс- тіршілігін дамуынан
пайда болды десе, келесілері сонау тас дәуіріндегі адам әлем туралы
білімін жинап, таратуынан деседі. Енді біреулер бірінші орынға ежелгі
Грециядағы біздің дәуірімізге дейінгі ғасардың бірінші жартысында
философиядғы дәлелденген білімнің пайда болуымен ұштастырады.
Ғылым сағасының көзге көрінер анық кезін ХІХ—ХХІ ғасырыда десек , алғашқы
өзекшелерін бастауын Ежелгі Грекциядан ақ көреміз: Платонның сезімге
тәуелсіз тәжірбиелік білім эпистемасы, Аристотоельдің танымдық және
логикалық теориясы және т.т. жатқызамыз.Одан әрі дамыған философиядан
онтологи және гнесиология ретінде қарстырылып, метофизика саласын бөліп
шығарды . Метафизиканы Аристотель ең бағалы ғылым ретінде және адам
жетістігінің мақсаты деп көрсетеді. Даму барысында ғылымдар әр түрлі
салалаға бөлініп кетті. Біздің заманымыздағы ғылымның әр түрлі салары өз
бетінше дамығанымен олар бір бірінсіз маңызы жоқ және ажырамас
заңдылықтарме байланысқан. Бұл салалардың барлығы көзге көрінбегенме олар
ажырамаған, олардың барлығының мақсат мүдделері бір заман ағымында, бір
ізденіс бағытында даму үстінде. Ғылымдардың барлығы философиялық
көзқарастың, ізденістің жемісі оның салдары. Біз оларды ажыратып
қарастырсақ та оның маңыздылығы тұтастығында, яғни ғылымдар философиядан
бастау алады және оны дамытады.Философия біздің өмірлік тәжірибеміздің бір
бөлігі болып табылады.Біз мұны мойындасақ та, теріске шығарсақ та
философиялық ой-толғаулар біздің күнделікті өмірімізді толықтырып, адамзат
дамуының бүкіл ұзақ жолы ілесіп келеді. Философия б.з.д. VІ-V ғасырларда
қалыптасты, осы кезден бастап адазат әлемі туралы, ондағы өзнің орны мен
тағдыры туралы рационалды көзқарас қалыптастыра бастады. Философиялық
рефлексияның пайда болуы күрделі үдеріс болыптабылды.адазат ойының дамуы
архайкалық, фантастикалық, илюзиялық көзқарас қалыптастан оның рационалдық-
танымдық формаларына дейін ұзақ жолдан өтті. Әлемнің рационалды
түсіндірулеріне ең алғаш қадам жасағандар дүние құрылымы туралы ерекше
ілімдерді тудырған мысырлық, вавилондық, үнді және қытай ойшылдары болды.
Мысалы, ертедегі вавилондық матеметиктер мен астрономдар әлемнің
глеоцентристік картинасын қалыптастырып, алгебра, геометрияның негізін
қаладығквадраттық және кубтық түбірден шығару тәсілдерін меңгерді. Ежелгі
үнді астрономдары
Жердің шар тәрізді екендігін, оның өз өсінен айналу туралы ойларын айтты,
матиматиктері он мәнді жүйесін, цифрларды белгілеуді ойлап тауып ,
тригонометрия негіздерін қалыптастырды.
Ғылым философиясы—ғылымды адам іс-іәрекетінің ерекше аясы және ұдайы
дамудағы білімнің жүйесі деп қарайтын философияның тарауы. Ғылымда
білімді философияның гносеологиялық және методологиялық тұрғыдан
зертеудің аздаған тарихы болғанымен, Ғылым философиясы –соңғы кезде 20
ғасыр кеңінен тарй бастады. Ең алғашқы бұл термин логикалық позитивтер деп
аталатын философтардың еңбектерінде қолданылып, ғылым тілін философиялық
тұрғыдан зерттеулер тек ғана формальдық (математикалық) логика шеңберінде
болуы керек. Ал ғылыми ғымдарды эмпирикалық, тәжірибе, байқау арқылы
түсіндіруге болады деп түсіндірілді. Ғылым, бұл концепция бойынша— адамның
ең жоғарғы ісі, ал ғылым философияның бір ғана функциясы осы жеке
ғылымдарда, логикалық, методологиялық тұрғыдан қамтамассыз етілуі. Бері
келе ғылым философиясы біржақты екендігі байқалғаннан кейін оның
проблематикасына өзгерістер енгізілді. Қазіргі кезде ғылым философиясы
ғылымның құрылымы мен қатар, оның тарихын зерттеуге бет бұрып отыр.
Ғылымдардың топқа жіктелуі—ғылымдардың өзара байланысы, олардың ғылыми
білімдер жүйесәндегі,ең алдымен, әртүрлі ғылымдардың зертелеттін белгілі
бір принциптерге байланысты туындайтын өзара орналасу тәртібі, сондай-ақ
олардың зерттеу әдісі. Ғылымдардың топңа жіктелуі формальды (үйлестіру
принципіне негізделген) немесе диалектикалық мазмұны (субординация
принципіне негізделген) болады. Энгельс Табиғат диалектикасында бұрынғы
топқа жіктеудің (Сен-Симонның, Канттың және Гегельдің) бір жақтылығынан
арылған ғылымдардың топңа жіктелуін жасады. Энгельс ғылымдардың топңа
жіктелуін жекеленген ғылымдар зерттейтін материя қозғалысыныңформаларының
өзінің және оолардың материалдық негіздернің (материалды дискретті
түрлерінің) байланысы мен алмасуының бейнесі деп түсінеді. Ол бірқатар
ғылымдарды механиканы , физиканы,химияны биологияны анықтады.Кейінен
(биологиядан) Энгельс жасаған антропогенездің еңбек теориясы арқылы
табиғаттан адамға тарихқа, жаратылыстанудан қоғамдық ғылымдарға және ойлау
туралы ғылымдарға ойысы ашылды. Механикадан математикаға көшу жүзеге
асырылды. Энгельс жекелеген ғылымдардың арасындағы ( қозғалыс формалары
арсындағы (қозғалыс формалары арасындағы ) ойысуға баса назар назар
аударды, бұл орайда қозғалыстың неғұрлым жоғары формасының мәні бұл
формалардан оның төменгі формаларымен байланысын тану тану арқылы ашылатыны
басшылықа алынды, ол генетика жағынан туындайды және олар бағынышты
формаларретінде көрінеді. Ғылымдарда бұдан былайғы саралау олардың барған
сайын күшейе түскен интеграциялануын, бұрынғы бытырынқы ғылымдар мен
қалған арқау болып тартылып жатқан неғұрлым жалпы сипаттағы ғылымдардың
арасындағы өтпелі (аралық) ғылымдардың туу жолымен біртұтас болып
бірігуіне жағдай жасады. Жаратылыстану мен әлеуметтік ғылымдардың арасында
техникалық ғылымдардың арасында техникалық ғылымдар, ал жаратылыстану мен
тұр. Психологияның негізгі салалары: зоопсихология мен жоғары нерв қызмет
туралы ілім арқылы жаратылыстанумен, тіл білімі, педагогика, әлеуметтік
психология т.т. арқылы қоғамдық ғылымдармен тығыз байланысты. Басқа
ғылымдарға терең тамыр тартып жатқан және матиматикалық бөлімнің өкілі
болып табылатын кибернетиканың алатын орны ерекше. Жүйелі талдау моделдеу
және басқалар сияқты ғылыми әдістер онымен өзара байланысты. Ғылымның
қазіргі дамуы Энгельстің ғылымдардың топқа жіктелуінің алғашқы схемасына
түбегейлі өзгерістер енгізді: Микродүние туралы жаңа ғылым
(ядролық—субатомдық физика, кванттық механика,) аралық ғылымдар пайда
болды (биохимия, биофизика, геохимия ) барлық жерде ғылымдардың өзінің
ерекше маткериалдық қолданушысы бар неғұрлым ортақ абстрактілі және нақты
ғылымдарға бөліне отырып, күрделі тарамдану іске асады. Барлық жеке
ғылымдар жалпы ғылым ретінде диалектикалық- материалистік философияда
қамтылды.
Философия- ғылым әлде өнер ме?Жоғарыда атап өткеніміздей, Дүниеге деген
діни көзқарасқа қанағаттанбаушылық сонау көне заманның өзінде ақ пайда
болып, аса ұлы тұлғалардың дүние мен адам қарым -қатынасы жөніндегі ақыл-
ойға негізделген сұрақтар мен жауаптарының дүниеге келуіне себеп
болды.Осы тұрғыдан алғанда, Философия—ақыл –оймен қаланған тарихи
дәуірдеген Гегельдің берген анықтамасында терең сыр жатса керек.
Әрине, дін де философия сияқты сияқты шынайы ең биік рухани құндылықтардың,
адамның өмір жолының адалдығын уағыздайды, бірақ олардың қайнар көзін о
Дүниедентабады . Философияны алсақ, Көне Грециядағы алғашқы пайда болған
Милет мектктебі өкілдерінің қойған: Дүниенің негізі не жатыр? —деген
сұрағынан бастап, ос күнгі ойшылдардың: Адамзаттың болашағы барма, ия
болмаса ол өз-өз экологиялық апатқа, дүниежүзілік ядролық соғысға әкеліп
өлтіреді ме?—деген сұрағына дейін, бұлардың бәрі де ақыл –ой таразысына
салынып, парсат шеңберінде талданады.
Ғылыми таным өзгешелегі Кейде ғылыми білім өзге біліми салаларымен
салыстырғанда өзінің жоғарғы дәлдігімен ерекшелеледі деп айтылады. Бұл рас
болғанымен шешуші рөл атқармайды. Бүгінгі күні техникада ғана емес,
қоғамдық басқар жүйесінде де матиматкалық есептеулер,статистикалық
мәліметтер, бүге-шүгесіне дейін дәл есептелген оспарлар мен бағдарламалар
қолданылады. Дәлділік нақтылыққа қатынастың белгілі бір тәсілі ретінде
күделікті өмірге де енді: темір жол және авиация кестелері дәл болып
табылады, ол мемлекет қызметкерлеріне де, станоктағы жұмысшыға да,
бухгалтер мен дәрігерге де қажет. Ғылыми таным абстрактылы ұғымдармен жұмыс
жасаса, көркемдік таным нақтылы тірі адамды бейнелі, көрнекілік тұрғыдан
қарастырады деген пікір қалыптасқан. Бұл тұжырым белгілі мөлшерде әділ
болғаныменен, ол да ғылыми танным ерекшелігін көрсете алмайды. Бір жағынан,
күрделі ғылыми абстракциялар құрастыру мен айналысатын ғылымға көрнекі
бейнелерге, аналогия мен метафораларға жиі жүгінуге тура келсе, екінші
жағынан, суретшілер ( сұңғатшылар, мүсіншілер, жазушылар, сазгерлер және
т.б.) өз шығармашылқтарында дәл, логикаық, кіршіксіз ұғымдарға,
пікірлермен әдістерге сүйеніп отрады. Мұны, мысалы, Шостаковичтің бірқатар
симвониялары бағдарламаларын музыклық мәтінмен салыстырғанда айқын аңғаруға
болады. Дәл, ұғымдарға бейнеленген білімдер көптеген ірі жазушылардың
шығармашылығының негізін құрайды( Пушкин, Толстой, Чехов). Бұл ұғымдық және
бейнелік танымдар бірін-бірі теріске шығармайтындығын көрсетеді. Олар әр
түрлі дозаларда ғыыми шығармашылықта да , көркемдік шығармашылықта да
кездеседі. Бұл тұрғыда философ-неопозитивистердің ғылыми білім ерекшелігін
эмперикалығы, яғни білімнің бүкіл мазмұны бақылаулура мен эксперименттерді
сипаттау арқылы ғана анықтайтын пікірмен келісуге болмайды. Білім формасы
түріндегі және және оның өзге формалардан артықшылығы, ғылымның теориялық
білімдер жүйесі түрінде өмір сүруінде.
Ғылыми білімнің ең жетілге формасы теория болып табылады.
Теория – бұл тәжірибенің , практиканың немесе бақылаудың қортындылануы деп
жиі айтылады. Кез –келген қортынды жекелеген заттармен, жағдайлармен және
үдерістермен бірқатар бақылаулар , эксперименттер мазмұнын құрайтын ортақ
жлпылықты ерекшелеп бекітеді.
Бірақ барлық қортынды ғылыми ғылыми теория қалыптастыратындай теориялық
бола алмайды.Біз обьективті әлем заңдары мен ғылым заңдары арсындаы
маңызды айырмашылық пен тәуелділікті анықтай аламыз
Бастапқы көптеген заңдар ғылым заңдары гипотеза (гекше hipothesis—негіз,
жорамал) формасында көрінеді. Гипотезалар—бұл толығыменен бекітілмеген,
дәлелденбеген , белгілі мөлшерде ғана негізделген болжамдар, жорамалдар.
Екі топқа бөлінеді: айғақты және теориялық гипотезалар. Алғашқысы
жекеленген заттар, жағдайлар мен үдерістер туралы болжамдар мен
жорамалдар. Мысалы, оған Ай беткейінің құрлысын зерттегендегі болжамдарды
тексеріп , нақтылы тәжірибелік зерттеуден алынып, теріс тұжырымдар
фальсификацияланады. Теориялық гипотезаларға Мендельеевтің химиялық
элементтер қасиеттері өзгеріп және мерзімді түрде қйталанып отырады деген
бастапқы болжамын жатқызуға болады. Осы жорамал негізінде жаңа химиалық
элементтер мен олардың қаситттері боланды. Бұл болжамдар дәлелденгеннен
кейін гипотезаны ұсыныс ретінде емес, берік, ғылыми дәлелденген заң
ретінде қарастыра бастады. Теориялық гипотезалар бастапқыда қызық әрі
фантстикалық болып көрінуі мүмкін. Ф.Энгельс гипотезаны жаратылыстаным
дамуының формасы деп атайды.
Ғылыми танымның артықшылығы адамның кезкелген әрекеті қандай да
міндеттерді және мәселелерді шешуді білдірді.
Оның бірі – өндірістік міндеттер—материалдық игіліктерді игеруге
бағытталған. Келесілері—саяси міндеттер—саяси мақсаттарға жетуге
бағытталған.Қазіргі ғылым қалыптасқанға дейін танымдық міндеттер өте жай
және ұзақ уақытта шешілетін еді. Ал бүгінгі күнгі техникалық дамудың өте
жедел қарқыны күннен-күнге ашылп жатқан ғылыми жаңалықтардың үдемелі
жылдамдықпен өндіріске еніп жатумен де сипатталады.
Танымның жалпы ғылыми әдістері
Жюль Верннің атақты Капитан Гранттың балалары романы кейіпкерінің бірі
геоеграф Жак Паганель бірде өзінің серіктестеріне құс жұмыртқасын
дайындауың жүзге жақын тәсіл болатынын айтқан еді. Әрине, бір ғана
нәтижеге бірнеше, тіпті жүздеген тәсілдермен жетуге болады. Күнделікті
өмірде болсын, өнеркәсіп өндірісінде немесе ғылыми эксперимнтте , бір ғана
міндетті әр түрлі жолмен, әрекетермен, операциялармен, рәсімдермен, шешетн
жағдайлар жиі ұшырасады.Оның ішінде жақсы таңдау кейде экономикалық
тиімділігімен, ейде техникалық мүмкіндігімен, ал кейде мәндетті түрде аз
уқытта шешу қажеттіліктерімен байланысты болды. Бұл жағдайлардың барлығында
мамандар не дайын, жинақталғантәжірибеге сүйенеді, не болмаса берілген
міндет пен оның шешілу шартына неғұрлым сәикес әрекет тәсілін ойлап табады.
Бұл шешімнің барысында, мысалы, берілген бөлшекті үлгіге салу әдісі
немесе металды кесу тәсілі арқылы даярлау, руда өндіріуді ашық немесе
жабық тәсілмен жүргізу және т.б. жағдайларда мамандарға терең
философиялық танымға, методология мен гнесологияға жүгінудің қажеті
шамалы. Бұл мақсат үшін нақтылы техникалық білім, тәжірибе жеткілікті.
Алайда, өзінің табиғаты жағынан әмбебап әдістерді қажет ететін және жалпы
танымның терең негіздерімен, көбіне ғылыми таныммен байланысты міндеттерде
кездеседі. Мұндай жағдайда сәйкес міндеттерге философиялық және
гнесеологиялық талдау жасамауға болмайды, өйткені таңдалған әдістің
танымдық міндеттерді шешуге жарамдылығы алынған білімнің шынайылығына,
жалп ғылыми талаптарға сәйкестігімен тікелей сипатталады.
Әр түрлі ғылымдар өздерінің арнайы міндеттерін шешуүшін қолданылатын сан-
алуан тәсілдермен өзге ғылыми білімнің өзін даярлайтын және құрылымын
реттейтін барлыұ ғылымдарға ортақ кейбір ішіндегі ең маңыздыларын
қарастырайық
.Ғылыми таным логикасы— ғылыми теориалардың олардың компонентерін:
анықтамалардың, топтастырулардың, ұғымдардың, заңдардың логикалық
құрлымын зерттейді, осы компоненттер арасындағы логикалық байланытарды
анықтайды, теориалардың қайшылықсыздығы мен толықтығы туралы ғылыми
болжамдардың қалыптасуы, оларды тексерудің әдістері туралы мәселені
қарастырады. Ғылым танымның қорыту, түсіндіру, абстракция , идеалдандыру
сияқты әдістерінің логикалық аспектілеріне талдау жасайды.
Бұрыннан белгілі проблемаларда басқа жаңадан пайда болған ғылыми білімдерге
көңіл бөледі, оның қалыптасу процестерңн қарастырады. Ғылымның теориялық
сатысының белгілі мөлшерде тәжірибеден тәуеліз, жеке, дербес екендігін
мойындап, жаңа ғылыми білім алуда, тәжірибе арқылы дәлелдеуге мүмкіндігі
болмайтын дүниеге көзқарастың, методологиялық принциптердің бар екендігін
мойындайды. Бірақ ғылымның даму заңдылығын оның функцияларын дұрыс
түсіндіре білетін тек ғана диалектикалық көзқарас.
Қазіргі кезеңде ғылыми техникалық революцияның дамуы, ғылымның элементтік
функциясының кеңеюі, ғылымдағы терең, түпкілікті өзгерістер және олардың
адамның, қоғамның, басқа істермен, мәдениеттің әртүрлі формалырымен
байланысы ғылым философиясы алдына көптеген мәселеерді қойып отыр.
Сондықтан да ғылым философиясы логикалық –гнесиологиялық мәселелерді
зерттеумен қатар , ғылымның әлеуметтік философиялық және этикалық
мәселелеріне қарауы қажет. Сонымен қатар ғылым туралы ғылым, ғылымның
социологиясы, ғылым психологиясы, ғылым логикасы, жартылай мотодология
сияқты білім туралы философияның шеңберінен шығып, өздеріне тән әдістер
арқылы зерттелді. Бірақ бұл білім тарауларының философиямен байланысы
үзілмейді, қайта тереңдей түсті.
Ғылым философиясы
1.1 Ғылым шындықты танудың ерекше нысаны ретінде
Ғылым қоғамдық сана нысандарының бірі ретінде философия, дін және т.б.
қатар объективті шындық туралы білімді алуға және жүйелендіруге бағыттал-
ған, өзіне жаңа білімді өңдеу бойынша және анықталған нәтижелерді алудың іс-
әрекетін енгізеді. Ғылым табиғат пен адам және оның тіршілік ететін
әлеуметтік мәдени ортасының зерттелетін объектілерінің қасиеттері мен қарым-
қатынастары туралы білімді тарихи жағынан дамытатын жүйесі болып табылады.
Ғылым – мәдениеттің анықтаушы қосалқы жүйелерінің бірі. XXI ғасыр
басында оның 800-ден астам анықтамасы болды, сондықтан "ғылым" ұғымын қайта
тұжырымдау процесінде туындаған қиыншылықтар заңды, немесе әрбір ғалым
ғылым феноменінің меншікті түсіндіруін береді. Альберт Эйнштейн, ғылым –
бұл сезімтал әлемнің "ретсіздік көп түрлілігін" ойлаудың бірыңғай
жүйесіне сәйкестендіруге ұмтылыс, - деп бейнелеп суреттеген.
Жалпы оның анықтамасы шеңберінде ғылым – бұл рухани және материалдық
шындық туралы объективті, жүйелі және дәлелденген білімдерді қалыптасты-
румен байланысты теориялық та және практикалық та саладағы іс-әрекеттің
ерекше нысаны. Егер неғұрлым дәлірек айтқанда, бұл анықтаманы нақтылайтын
ғылыми қызметтің бірнеше бағыттарын атау керек:
- шындықтың сыртқы емес, мағыналық сипаттамаларын анықтау;
- әлемнің объективті бейнесі туралы білімнің логикалық тұрғыдан қарам-
қайшылықты жүйесін қалыптастыру;
- анықталған табиғи және әлеуметтік заңдар негізінде нақты объектілер
және процестер жағдайын жобалау;
- танымдық әрекеттің арнайы құралдарын жасау және әзірлеу, мысалы,
математикалық әдістер, зерттеу жабдықтары және т.б.;
- еңбекті қоғамдық бөлу саласында кәсіби қызметтің ерекше түрлерін
тарату (ғалымдар, инженерлер және т.б.);
- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz