Мұнайдың гетероатомды қосылыстары

Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Әдеби шол ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.1 Мұнайдың химиялық құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1.2 Мұнай құрамындағы алкандар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2.1 Алкандардың химиялық қасиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.3 Мұнайдың күкіртті қосылыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.3.1 Күкіртсутек ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.3.2 Тиолдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3.3 Сульфидтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3.4 Диосульфидтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.3.5 Тиацикландар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.3.6 Тиофендер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.4 Мұнай қалдықтарын гидрокүкіртсіздендіру және гидрокрекингтеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.5 Күкіртті қосылыстарды демеркаптандау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2 Тәжірибелік бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
Пайдаланылған әдебиеттер көзі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі: Мұнай құрамындағы күкірт жай және қосылыстар түрінде кездеседі, және оларды анықтаудың әдістері мұнай – химия саласындағы кеңінен таралған. Бұдан басқа күкірттің көп мөлшері органикалық күкіртті қоысылыстарда және асфальтты – шайырлы зат құрамында меркаптандар R – SH, сульфидтер R – S – R, дисульфидтер R – S – S –R және тиофен, тиофан мен тиациклогексан туындылары ретінде болады.
Курстық жұмыстың мақсаты: мұнай құрамындағы күкірт қосылыстарын анықтаудың әдістерін талдау.
Жұмыстың міндеттері:
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
1 Мұнайдың құрамында кездесетін жалпы күкірттің мөлшерін таралуы
бойынша сараптау;
2 Мұнай және мұнай өнімдерін өңдеу процесі кезінде күкірттің
тигізетін зияны мен пайдасы;
3 Күкіртсіздендіру әдісін талдау;
4 Күкіртті қосылыстардың экперименталды әдістемесін жобалау;
5 Күкірт және күкірт қосылыстарының шаруашылықта қолданылуы.
Тірек сөздер: катализаторлар, күкіртті қосылыстар, меркаптандар, мұнай өнімдері, гидрокүкіртсіздендіру, гидрокрекингтеу, гидротазалау, демеркаптандау, сульфидтер, тиацикландар, тиофендер, тиолдар, фракция, шикі мұнай.
Қысқартылған сөздер:
МСМ – мұнайдағы сеператор модулі;
ФК – факельді құрылғы;
СГ – сұйық газ;
АТК – ауаны тазалау және компремирлеу;
ЕЦМ – ерітіндінің циркуляциясының модулі;
РДДМ – реагенттерді дозалау, дайындаудың модулі;
МДМ – мұнайдағы демеркаптанудың модулі;
МДҚ – мұнайдың демеркаптанудың құрылғысы;
ШД – шикізаттың демеркаптандануы.
Курстық жұмыс: 2 бөлімнен, 23 беттен, 1 кестеден, 2 суреттен, 13 пайдаланылған әдебиеттер көзінен тұрады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1 Батуева И. Ю., ГайлеА. А., Поконова Ю. В. Және т.б. Химия нефти. Л.: «Химия», 1984. – 360 бет.
2 Омаралиев Т.О. , Мұнай мен газдан отын өндіру арнайы технологиясы. – Астана.: «Фолиант», 2005.-360 бет.
3 Технология переработки нефти. 1 бөлім: Первичная перепаботка нефти./ Под ред. О. Ф. Глаголевой және В. М. Капустина. М.: «Химия, КолосС», 2005. – 400 бет.
4 Евдокимов И. Н., Лосев А. П. особенности анализа ассоциативных углеводородных сред/Химия и технологои топлив и масел. 2007, №2, 38 – 41 бет.
5 Ахметов С. А. Технология глубокой переработки нефти и газа. Уфа: Изд. «Гилем», 2002. – 672 бет.
6 Турниязова А. Б. Еще раз о происхождении нефти/Нефть и Газ. 2010 №1, 97 – 99 бет.
7 Знаете ли Вы... 2009 – год 110 – летия нефтегазовой промышленности Казахстана (Главные вехи развития нефтегазовой отрасли)/Нефть и Газ. 2009, №3 147 – 154 бет.
8 Рябов В. Д. Химия нефти и газа. М.: «Техника», ТУМА ГРУПП, 2004. – 288 бет.
9 Мановян А. К. Технология первичной переработки нефти и природного газа. Изд. 2. М.: «Химия», 2001. – 568 бет.
10 Рябов В. В., Кошелев В. Н., Иванов Л. В. Физико – химические исследованя углеводородного сырья. М.:2001
11 Надиров К. С. Физико – химические методы исследования нефти, газа и угля. «Шымкент»:2003.
12 Богомолов А. И., Гайле А. А., Громова В. В., Драбкин А. Е., Неручев С. Г., Проскуряков В. А., Розентель Д. А., Рудии М. Г., Сыроежко А. М. Химия нефти и газа. СПб.: «Химия»,1995. – 448 бет
13 Рысқалиев Б.С. Нефть – главное богатство и основа экономики страны / Нефть и Газ. 2009, №5

Пән: Мұнай, Газ
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 20 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 Әдеби шол
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .4
1.1 Мұнайдың химиялық құрамы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2 Мұнай құрамындағы
алкандар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2.1 Алкандардың химиялық
қасиеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.3 Мұнайдың күкіртті
қосылыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.3.1
Күкіртсутек ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 8
1.3.2
Тиолдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...9
1.3.3
Сульфидтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...11
1.3.4
Диосульфидтер ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 11
1.3.5
Тиацикландар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .12
1.3.6
Тиофендер ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 12
1.4 Мұнай қалдықтарын гидрокүкіртсіздендіру және
гидрокрекингтеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
1.5 Күкіртті қосылыстарды
демеркаптандау ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 15
2 Тәжірибелік
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...17
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 21
Пайдаланылған әдебиеттер көзі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22

Кіріспе

Тақырыптың өзектілігі: Мұнай құрамындағы күкірт жай және қосылыстар
түрінде кездеседі, және оларды анықтаудың әдістері мұнай – химия
саласындағы кеңінен таралған. Бұдан басқа күкірттің көп мөлшері органикалық
күкіртті қоысылыстарда және асфальтты – шайырлы зат құрамында меркаптандар
R – SH, сульфидтер R – S – R, дисульфидтер R – S – S –R және тиофен, тиофан
мен тиациклогексан туындылары ретінде болады.
Курстық жұмыстың мақсаты: мұнай құрамындағы күкірт қосылыстарын
анықтаудың әдістерін талдау.
Жұмыстың міндеттері:
Қойылған мақсатқа жету үшін келесі міндеттер қойылды:
1 Мұнайдың құрамында кездесетін жалпы күкірттің мөлшерін таралуы

бойынша сараптау;
2 Мұнай және мұнай өнімдерін өңдеу процесі кезінде күкірттің
тигізетін зияны мен пайдасы;
3 Күкіртсіздендіру әдісін талдау;
4 Күкіртті қосылыстардың экперименталды әдістемесін жобалау;
5 Күкірт және күкірт қосылыстарының шаруашылықта қолданылуы.
Тірек сөздер: катализаторлар, күкіртті қосылыстар, меркаптандар,
мұнай өнімдері, гидрокүкіртсіздендіру, гидрокрекингтеу, гидротазалау,
демеркаптандау, сульфидтер, тиацикландар, тиофендер, тиолдар, фракция, шикі
мұнай.
Қысқартылған сөздер:
МСМ – мұнайдағы сеператор модулі;
ФК – факельді құрылғы;
СГ – сұйық газ;
АТК – ауаны тазалау және компремирлеу;
ЕЦМ – ерітіндінің циркуляциясының модулі;
РДДМ – реагенттерді дозалау, дайындаудың модулі;
МДМ – мұнайдағы демеркаптанудың модулі;
МДҚ – мұнайдың демеркаптанудың құрылғысы;
ШД – шикізаттың демеркаптандануы.
Курстық жұмыс: 2 бөлімнен, 23 беттен, 1 кестеден, 2 суреттен, 13
пайдаланылған әдебиеттер көзінен тұрады.

1 Әдеби шолу

1.1 Мұнайдың химиялық құрамы

Мұнай – сұйық каустобиолиттер қатарына жататын табиғи шикізат. Мұнай
ашық сары, жасыл және қоңыр, кейде қара түсті болып келетін, өзіне тән иісі
бар, ультракүлгін сәуле жарығын шығаратын сұйықтық. Оның түсі құрамындағы
элементтерге байланысты. Мұнай және мұнай өнімдері органикалық еріткіштерде
(бензин, хлороформ, төртхлорлы көмірсутек) жақсы ериді, ал суда еруі
керісінше төмен болып келеді. Мысалы, 1м³ суда 270 г керосин ериді. Мұнай
және мұнай өнімдерінің мынадай заттарға жақсы еріткіш болып табылады: йод,
күкірт, каучук, шайырлар және өсімдік, жануарлар майы. Мұнай және мұнай
өнімдері электр тогына қатысты жақсы изоляторлар болыптабылады. Мұнай және
мұнай өнімдерінің физикалық қасиеттеріне мыналар жатады: тығыздық,
тұтқырлық, беттік керілуі, сығылуы, жылу сыйымдылығы, қайнау, қату, булану
температурасы және т.б. қасиеттері жатады.
Мұнай – бұл молекулалық массасы 16 – дан 2000 – ға дейін және одан
көп болатын көмірсутектердің және гетероатомды қосылыстардың күрделі
қоспасы. Олардың барлығын қазіргі заманғы әдіспен деталдап идентификациялау
мүмкін емес, сондықтан мұнайдың химиялық құрамын көмірсутектердің негізгі
тобының және басқа қосылыстардың құрамымен сипаттайды. Мұнайдың құрамына
заттардың үлкен үш тобы кіреді – көмірсутектер, гетероатомды қосылыстар
және шайырлар, асфальтендер. Соңғысы химиялық қосылыстардың негізгі тобы
болып саналмайды, бірақта ол мұнайда коллоидтар түрінде болатын
жоғарымолекулалы қосылыстың концентраты болғандықтан оқу үшін ерекшеленіп
тұрады (орташа молекулалық масса 600 – 700 жоғары). Табиғи мұнайдың
көмірсутектері үш топпен көрсетіледі – алкандар циклоалкандар және
арендермен. Табиғи мұнайларда шексіз көмірсутектер (алкендер) болмайды,
олар тек мұнай өңдеу процессінде түзіледі. Екінші топқа күкірт, азот,
оттегі және металы бар қосылыстар кіреді. Мұнайдың құрамы ондағы
көмірсутектердің түрлі тобына гетероатомды қосылыстарға, шайырға және
асфальтендерді қатынасына байланысты, осы қатынасқа мұнай өңдеудің
технологиялық бағыты, өңдегенде алынған өнімнің сорттары және сапасы
тәуелді жәнеде мұнай және оның фракциялары кейбір көмірсутектердің немесе
олардың қосылыстарының алу көзі болып табылады, оны жеке өнім ретінде
қолданады немесе мұнай өңдеуде шикізат ретінде пайдаланады.
Барлық мұнайдың құрамында көп немесе аз мөлшерде алкандар болады.
Көбіне мұнайдағы құрамы 1 – 2 % дейін төмендеуі мүмкін . Порафинді мұнайда
алканның құрамы 60 % және одан көп, ал азпарафинді мұнайда олардың құрамы 1
– 2% дейін төмендейді. Егер алкандарды мұнайдың фракцияларымен
қарастырсақ, онда барлық мұнайларға келесідей заңдылықтар болады:
алкандардың құрамы фракцияның қайнау температурасын жоғарлатқанда
төмендейді. Порафинді – нафтинді мұнайларда алкандар төмен қайнайтын
фракциялар құрамында болады (300º С дейін). Порафинді мұнайларда олардың
құрамы жоғары қайнайтын фракцияларда да белгілі болуы мүмкін. Мұнайдың
алкандары тура тізбекті (н – алкандар) және тармақталған тізбекті (і –
алкандар) алкандар болып бөлінеді. Көптеген мұнайларда і – алкандар
әлсіз тармақталған болып келеді, молекуларының басты тізбегінде бір немесе
екі метил тобы болады. Бұлар изопреноидты көмірсутектер немесе
изопренандар. Олардың мөлшері мұнайда 3 – 4% жетуі мүмкін. Кейбір
мұнайларда н – алкандар немесе изопренандар болмайды және өте аз мөлшерде
(4 – 10%) күшті тармақталған алкандар болады. Мұнайлардың құрамы бірдей
емес. Бірақ олардың бәрінде де көмірсутектің үш түрі — алқандар (көбінесе
қалыпты құрылысты), циклоалқандар және аромат қосылыстар кездеседі, бұл
көмірсутектердін мөлшері әр мұнай кендерінде әр түрлі болады. Мысалы,
Маңғыстау мұнайы алқандарға, Баку аймағындағы мұнай циклоалкандарға бай
келеді. Мұнайда көмірсутектерден басқа аз мөлшерде құрамына оттегі, азот,
күкірт және басқа элементтер кіретін органикалық қосылыстар болады. Ным
(смола) және асфальт заттары түрінде жоғары молекулалық қосылыстар да бар.
Мұнай құрамында жүздеген әр түрлі қосылыстар болады.

1.2 Мұнай құрамындағы алкандар

Әр түрлі алкандардың құрамы мен қатынасына байланысты А.Петров
мұнайдың химиялық жіктелуін ұсынған. Осы жіктелуге сәйкес мұнайлар
төрт топқа бөлінеді: А¹, А², Б2, Б1. Мұнайдың түрін анықтау үшін
хроматогрофиялық бақылау жүргізеді, оған түтікшелі бағаналарының тиімділігі
25 – 30 мың. теор. табақшаны қолданады (температураны көтеру жылдамдығы
1ºСмин температуралық режимді 110 – нан 320ºС – ға дейін). Әр түрдегі
мұнайдың хроматограммасы мейлінше ерекшеленеді және мұнайдың
саусақ ізі сияқты қарастырылуы мүмкін. А¹ түріндегі мұнайдың
хромотогроммасында н – алкандардың және изопренандардың шыңдары анық
көрінеді.
Б¹ түріндегі мұнайдың хроматограммалары нафтенді фондағы қисық болып
келеді, онда толығымен шың болмайды. А2 және Б2 мұнайлар аралық орынды
алады. Мұнайды қосымша масс – спектрометрия әдісімен сипаттаған кезде 200
– 430оС мұнайдың фракция құрамы зерттеледі (алкандардың, нафтендердің және
арендердің % құрамы). Бұл фракция таңдалған, сондықтан бұл фракция мұнайдың
ең өзгермейтін бөлігі болғандықтан түрлі мұнайларда мұнайдың орташа құрамын
дұрыс бейнелейді.
Мұнайларда көміртек атомы тақ санды болатын көтеген алкандар бар, бұл
осы көмірсутектердің жануарлардың май қышқылынан декарбоксиляциялап
түзілгенін көрсетеді (жануар майы көміртек атомдарының саны нақты болатын
май қышқылының туындысы):
С15Н31СООН → С15Н32 + СО2
С17Н35СООН → С17Н36 + СО2
Изоалкандардың балқу температурасы көп дәрежеде олардың құрылымына
тәуелді, сондықтан симметриялық құрылымды емес изоалкандар сәйкес келетін н
– алкандарға қарағанда балқу температурасы төмен болады. Симметриялық
құрылымдағы изоалкандардың кейде балқу температурасы жоғары болады. Кейбір
алкандардың балқу температуралары, оС:
н – Гексакозан, С26 + 57
5 – бутилдоказан, С26 + 21
9 – бутилдоказан, С26 + 1,3
11 – бутилдоказан, С26 0
н – Октан - 56
2,2,3,3- тетраметилбутан + 106,6
Тура тізбекті жоғары алкандардың молекулалары кристалды күйде
кеңістікте орналасады, көміртектің барлық атомдары бір жазықтықта жатады.
Балқыған күйде молекуланың кейбір үлесі кеңістікте диаметрі 5 – ке тең
болатын орама формада келеді, молекулалардың жартысы энергетикалық тиімді
болып келетін жазық құрылымын сақтайды, бұл жағдайда молекулалар
тоқтатылған конформацияда болады.

1.2.1 Алкандардың химиялық қасиеті

Қаныққан болған алкандар тек орынбасу реакцияларына қабілетті. Кәдімгі
жағдайда бұл көмірсутектер электрофильді реагенттермен әрекеттеспейді,
оларға күкірт және азот қышқылы жатады. Бұл көмірсутектер радикалды
орынбасу реакциясында белсендірек болады (хлорлау, Конавалов бойынша
нитрлеу, сульфахлорлау, сульфатотығу):

С6H14 + HNO3 → C6H13NO2 + H2O
(10 – 13%)
C6H14 + SO2 + Cl2 → C6H13SO2Cl + HCl
C6H14 + SO2 + ½ O2 → C6H13SO2OH

Ол және оның қызметкерлерінің жұмысында көрсетілгендей өте күшті
қышқылдардың қатысында (HOSO2F, HBF4, HSbF6 және т.б, аса күшті қышқылдар
деп аталады) ионды механизм бойынша жүретін алкандар түрлі реакцияға
түседі.
Газтәрізді алкандар сумен қатты комплекс түзеді. Бұл комплекстер.
енгізу қосылыстарына немесе клатратты қосылыстарға жатады Көмірсутекті
газдардың комплекстері сумен төмен температурада (~ 0ºС) түзіледі. Кейде
олар газ өткізгіштерде закупорки себебі болуы мүмкін. Газ молекуласының
қатысында су тор түзіп кристалданады, оған алканның молекулалары кіреді.
Газтәрізді алкандардың сумен қосылып клатраттар түзуі теңіз суын
тұзсыздандыру негізіне жатады. Пропан 0,4 МПа қысымда және 2ºС
температурада теңіз суында сумен кристалды қосылыс С3H5 ·17 H2O түзеді.
Қарапайым құрылымдағы алкандар, гептаннан бастап бөлме температурасында
мочивинамен енгізу қосылысын H2N – CO – NH2 түзеді. Бұл қосылыстарда
мочивинаның молекулалары (қожайын) сутекті байланыстың көмегімен бір –
бірімен байланысады және алкан молекуласында болатын (қонақ) орама
тәрізді гексагональды бөгеттер түзеді (аддукттар түзіледі).

Сурет 1. Комплекстің ораматәрізді гексагональды бөгеттері

Бұл ораманың қадамы 3,7, ал гексагональды бөгеттің диаметрі 4,9.
Қарапайым құрылымдағы алкан молекуласының көлденең ағысының диаметрі 3,8 –
4,2. Сондықтан қарапайым алкандардың молекулалары изоалкандардың
молекулаларынан ерекшеленіп каналға орналасады. Осылай мочивинамен
комплекстүзудің арқасында тармақталған алкандардан қарапайым алкандарды
ерекшелеп алуға болады. Бірақта молекулалары 10 көміртек атомдарының тура
тізбегінен тұратын әлсізтармақталған алкандар мочевинамен тұрақты комплекс
түзеді. Тиомочевина H2N – C(S) – NH2 изопарафинді енгізу қосылысын
түзеді. Енгізу қосылысында тиомочевинаның молекулаларымен түзілген
гексагональды арнаның диаметрі 7 – ге тең, бұл каналға күштітармақталған
алкандардың молекулалары да оңай кіруі мүмкін. Мочевинаның және
тиомочевинаның енгізу қосылыстарының көмірсутек молекулалары
Ван – дер – Вальс күшінің көмегімен ұстап қалынады және де әлсіз сутекті
байланыстар болуы мүмкін (қонақ және қожайын терминдері клатратты
қосылыстар химиясында қолданылады).

1.3 Мұнайдың күкіртті қосылыстары

Мұнайдың құрамында күкірт байланысқан күйде 0,02 – ден 6% – ке
дейін (мас.) болады, ол мұнайдың көмірсутектерінің құрамына 0,5 – тен
60% – ке дейін кіреді, оларды құрамында күкірт бар ГАС – қа
айналдырады. Мұнайдың қайнау интервалы бойынша күкірт тепе – тең таралмайды
(сурет – 1): жеңіл фракцияларда 80 – 100оС оның құрамы көп,
фракцияларда 150 – 220оС оның мөлшері көбіне минималды және әрі қарай
қайнау аяқталарда біртіндеп өседі. Қазіргі кезге дейін
идентифицирленгендер қатарындағы күкіртті ГАС – тың (300 – дей шамасында)
жеті қосылыс тобын бөлуге болады, олар құрылымымен және қасиетімен
ерекшеленеді.
Мұнайда күкірт жай зат түрінде, күкіртсутекте, органикалық
қосылыстарда және шайырлы заттарда кездеседі. Күкірт мұнайда жай зат
ретінде еріген күйде болады. Мұнайды қыздырғанда (айдау процесінде) күкірт
біртіндеп көмірсутектермен әрекеттеседі (ароматтылармен жеңіл):

2RH + 2S → R – S – R + H2S

1.3.1 Күкіртсутек

Күкіртсутек қарапайым қосылыс, оны күкіртті ГАС – қа жатқызбайды,
бірақта ол мұнай өңдеу технологиясы жолындағы маңызды қосылыс болып
табылады. Табиғи мұнайларда күкіртсутек аз мөлшерде [0,01 – 0,03% (мас.)]
еріген күйде кездеседі. Оның негізгі мөлшері мұнаймен бірге алынған ілеспе
газбен кетеді. Деструкцияның термокаталитикалық реакциясының әсерінен
күкіртті мұнайды өңдегенде немесе күкіртті ГАС – тың басқа топтарын
конверсиялағанда көп мөлшерде күкіртсутек түзіледі, оны газдардан бөліп
алып күкірт өндірісіне жібереді. Күкірт және күкіртсутек металл
коррозиясын тудырады және де күкіртсутек өте улы. Күкірттің негізгі
массасы органикалық күкіртті қосылыстардың құрамына және шайырлы –
асфальтенді заттардың құрамына кіреді. Мұнайдан меркаптандар R – SH,
сульфидтер R – S – R, дисульфидтер R – S – S – R, тиофеннің, тиофанның және
тиациклогексанның туындылары табылған. Қазіргі кезде мұнайдан табылған
күкіртті қосылыстардың 200 ден аса түрі бар.
Құрамында күкірт аз болатын мұнай мынадай кен орындарында кездеседі:
Өзексуат, Сурахан, Доссор, Борислав, Өзен, Қотыр-Тепе және басқалары.
Күкірті көп болатын шетел мұнайының ішінде: Албан, Мексикадағы Эбано-
Пануко, Роузл Пойнт кен орындары. Соңғы кен орныңдағы мұнайдың барлық
түрінде күкірт болады (1- кесте).

Кесте 1
Әртүрлі кен орындарындағы мұнай құрамындағы күкірт мөлшері

Күкірті аз Күкірт Күкіртті Күкірт Күкірті көп Күкірт
мұнай мөлшері, мұнай мөлшері, мұнай мөлшері,
% % %
Сурахан 0,02-0,08 Карашығанақ 0,61 Қаражанбас 2,15
(Әзербайжан (Қазақстан) (Қазақстан)
)
Өзексуат 0,10 Муханск 0,67 Покровск 2,2
(Қазақстан) (Рессй) (Ресей)
Доссор 0,11-0.15 Теңіз 0,8 Арланск 2,9
-(Қазақстан (Қазақстан) (Башқұртстан)
)
Борислав 0,24 Самотлорск 0.96 Могутов 3,0
(Украина) (Ресей) (Рссей)
Өзен 0,25 Ухтинск 1,12-1,24 Арланск 3,2
(Маңгыстау) (Башқұртстан)
Жаңажол 0,30 Ромашкин 1,61 Албан 5-6
(Қазақстан) (Татарстан) (Албания)
Речинск 0,32 Қаламқас 1,62 Эбано-Пануко 5,4
(Беларусия) (Қазакстан) (Мексика)
Сахалинск 0,33-0,50 Усть-Балык 1,77 Роузл -Пойнт 14дейін
(Ресей) (Батыс Сібір) (АҚШ)

1.3.2 Тиолдар

Тиолдар (меркаптандар), құрамында 1 – ден 9 – ға дейінгі көміртек атомы
бар тиолдар мұнайдың бензинді фракциясынан бөлініп алынған (негізінен
алифаттылар). Айта кетсек, мұнайдағы (жалпы күкірт) меркаптанды күкірттер
жалпы күкірт құрамының 0,1 – 15% құрайды. Мұнайдың бензинді
фракцияларындағы меркаптандар басқа күкіртті қосылыстардан артық.
Фракцияның қайнау температурасын жоғарылатқанда олардың құрамы тез
төмендейді. Фракцияда меркаптандардың құрамы 200оС дейін жоғары болатын
жаңа перспективті мұнай – тенгиздік мұнай (жалпы күкірт
0,8%, мекаптанды 0,1%). Меркаптандардың қасиетіне коррозионды белсенділік
тән, осыған байланысты мұндай массалық отындарда авиациялық керосиндерде
және дизельді отында меркаптанды күкірттің құрамы шектеулі болады (0,001 –
0,005 және 0,01% көп емес) және де оларды 1·10-7% концентрацияда білінетін
өте күшті және жағымсыз иіс бөліп тұрады. Олардың бұл қасиеті газды
шаруашылықта қолданылады, онда олар тұрмыс газдың шығуын табуға арналған
одоранттар (этилмекаптан) ретінде қолданылады.
Меркаптандар жоғары концентрацияда өте улы, көздің жасаурауына, бас
айналуға алып келеді. Химиялық қасиеті бойынша меркаптандар спирттерді
еске түсіреді, бірақ сутек атомы SH тобында өте қозғалмалы, сондықтан
меркаптандармен және металл оксидтерімен жеңіл әрекеттеседі, соның ішінде
сынап оксидімен:

2R – SH + HgO → (RS)2Hg + H2O (сынап тиоляты – меркаптид).

Меркаптандар ( mercurium coptans – байланыстырғыш сынап) деген осыдан
шыққан. Және де тиолдарды мұнай фракцияларынан моноэтаноламиннің сулы
ерітінділерімен әсер етіп алады, ал аналитикалық мақсатта кейбір
металдардың тұздарын да қолдану мүмкін (күміс нитраты, натрий плюмбиті).

R – S –H +NaOH → R – S – Na +H2O

Бензиннің құрамындағы меркаптандарды катализатор қатысында (Cu2Cl2)
ауамен тотықтырғанда дисульфиттерге айналады.

R – S – (H + ½O2 + H –)S – R → R – S – S – R + H2O

Меркаптандарды азот қышқылымен тотықтыру сульфоқышқылдарға әкеледі:

R – SH → R – SO2 – OH

Меркаптандарды термиялық ыдыратқанда C – S байланыс бұзылады. Жоғары
қысымда және температурада катализатор қатысында сутекпен әсер еткенде H2S
– тің ыдырауы болады (гидротазалау):

1.3.3 Сульфидтер

Сульфидтер (тиоэфирлер) мұнайдың бензинді және орташа фракцияларында
кең тараған, онда күкіртті қосылыстардың қосындысының 50 – 80%
құрайды. Мұнайдың сульфидтері алифатты және циклда (тиоциклондар) күкірт
атомы бар алициклды болып бөлінеді. Соңғысы мұнайдың орташа фракцияларында
болады. Диалкилсульфидтер – бейтарап заттар. Аналитикалық мақсатта мұнай
фракцияларынан сульфидтерді жою үшін олардың түрлі электрон акцепторларымен
комплекс түзу қабілеттілігін қолданады: BF3, Hg(NO3)2, AlCl3,
Hg(OOCCH3)2, TiCl2, SnCl2, AgNO3.

Бұл комплекстерді аммиактың сулы ертіндісімен ыдыратып, сульфидтерді
бөліп алуға болады:
CH3 – CH2 – S – CH2 – CH3
2CH2 – CH2

4. Диосульфидтер

Диосульфидтер R – S – S – R′ мұнайда аздаған мөлшерде 300оС дейін
фракцияларда болады. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.