Карталардың ерекшеліктері
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.Карталардың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
2.Картаның мазмұны және шарты белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
3.Шартты белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
4.Карта және пландар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
5.Пландар мен карталардың шартты белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
Пайдалынған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.Карталардың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
2.Картаның мазмұны және шарты белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
3.Шартты белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
4.Карта және пландар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
5.Пландар мен карталардың шартты белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
Пайдалынған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
Кіріспе
Топографиялық карталардың ерекшеліктері. Жер бетінің карталары географиялық карталар деп аталады. Әдетте олардың масштабы ұсақ болады. Жер беті ондай карталарда 1 млн. еседен артық кішірейтіліп бейнеленеді. Ірі масштабты карталар (1 : 200 000 және одан ірі) топографиялық карталар деп аталады. Олар мазмұны жөнінен жалпы географиялық карталарға жатады (неліктен?). Неғұрлым ірі масштабты (1 : 25 000, 1 : 50 000, 1 : 100 000) топографиялың карталар жер бетінде жүргізілген топографиялық түсірулер мен өлшеулердің нәтижесінде жасалады. Оның өзінде аэрофотосуреттер кеңінен пайдаланылаңы.
Ірі масштабты топографиялың картаның әрбір табағы жер бетінің іс жүзінде жазықтыққа жақын біршама шағын бөлігін бейнелейді. Сон-дықтан ұсақ масштабты географиялық карталармен салыстырғанда мұндай карталарда бұрмаланулар өте мардымсыз болатындықтан оларды ескермеуге болады. Масштаб картаның барлық жерінде бірдей болып келеді.
Топографиялық карталарда үлкен территорияны бейнелеу үшін ондай карталардың көп табағы басылып шығарылады.[1]
Топографиялық картаның әрбір табағы жер бетінің мери-диандармен және параллельдермен шектелген учаскесін алып жатады. Мысалы, 1 : 1000 000 масштабтағы картаның әрбір табағы 6° сайын жүргізілген меридиандармен және бір-бірінен 4° қашықтықтағы параллельдермен шектеледі. Соның нәтижесінде жер шарында мөлшері бойлық бойынша 6° және ендік бойынша 4° трапециялар пайда болады. Тым ірі масштабты карталар үшін кішірек мөлшердегі трапециялар пайдаланылады. Мәселен, 1 : 100 000 масштабтағы картаның трапециясының мөлшері бойлық бойынша 30' және ендік бойынша 20', ал 1 : 25 000 масштабтағы топографиялық картаның табақ бетінің мөлшері бойлық бойынша 7' 30" және ендік. бойынша 5'.
Топографиялық карталардың ерекшеліктері. Жер бетінің карталары географиялық карталар деп аталады. Әдетте олардың масштабы ұсақ болады. Жер беті ондай карталарда 1 млн. еседен артық кішірейтіліп бейнеленеді. Ірі масштабты карталар (1 : 200 000 және одан ірі) топографиялық карталар деп аталады. Олар мазмұны жөнінен жалпы географиялық карталарға жатады (неліктен?). Неғұрлым ірі масштабты (1 : 25 000, 1 : 50 000, 1 : 100 000) топографиялың карталар жер бетінде жүргізілген топографиялық түсірулер мен өлшеулердің нәтижесінде жасалады. Оның өзінде аэрофотосуреттер кеңінен пайдаланылаңы.
Ірі масштабты топографиялың картаның әрбір табағы жер бетінің іс жүзінде жазықтыққа жақын біршама шағын бөлігін бейнелейді. Сон-дықтан ұсақ масштабты географиялық карталармен салыстырғанда мұндай карталарда бұрмаланулар өте мардымсыз болатындықтан оларды ескермеуге болады. Масштаб картаның барлық жерінде бірдей болып келеді.
Топографиялық карталарда үлкен территорияны бейнелеу үшін ондай карталардың көп табағы басылып шығарылады.[1]
Топографиялық картаның әрбір табағы жер бетінің мери-диандармен және параллельдермен шектелген учаскесін алып жатады. Мысалы, 1 : 1000 000 масштабтағы картаның әрбір табағы 6° сайын жүргізілген меридиандармен және бір-бірінен 4° қашықтықтағы параллельдермен шектеледі. Соның нәтижесінде жер шарында мөлшері бойлық бойынша 6° және ендік бойынша 4° трапециялар пайда болады. Тым ірі масштабты карталар үшін кішірек мөлшердегі трапециялар пайдаланылады. Мәселен, 1 : 100 000 масштабтағы картаның трапециясының мөлшері бойлық бойынша 30' және ендік бойынша 20', ал 1 : 25 000 масштабтағы топографиялық картаның табақ бетінің мөлшері бойлық бойынша 7' 30" және ендік. бойынша 5'.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі:
1) Берлянт А.М., Сваткова Т.Г., «Практикум по картографии и картогрфическому черчению» Общегеографическое и тематические карты и Атласы МГУ-1991 г.в.
2) Бераевский А.М. «Математическая картография»Москва -1998 г.в.
3) Востокова А.В. «Оформление карт» Москва -1986 г.в.
4) Евтеев О.А. «Проектирование и составление социально-экономических карт» Москва-1999 г.в.
5) Зарущеская И.Г., Сваткова Т.К., «Практирование и составление карт» Москва – 1982 г.в.
6) Грюнберг Г.Ю. «Картография с основами топографии» Москва- 1991 г.в.
7) Самищев К.А. «картография» Высшая школа Москва 1982 г.в.
8) Берлянг А.М., «Картография» Москва-2001 г.в.
9) Салищев К.А. «Картография» Москва 1966 год.
10) Салищев К.А. «Оточности количественных определений по специальным картам» Москва 1963 год.
11) Т. Қалыбеков «Геодезия мен топография негіздері»Алматы 1993
1) Берлянт А.М., Сваткова Т.Г., «Практикум по картографии и картогрфическому черчению» Общегеографическое и тематические карты и Атласы МГУ-1991 г.в.
2) Бераевский А.М. «Математическая картография»Москва -1998 г.в.
3) Востокова А.В. «Оформление карт» Москва -1986 г.в.
4) Евтеев О.А. «Проектирование и составление социально-экономических карт» Москва-1999 г.в.
5) Зарущеская И.Г., Сваткова Т.К., «Практирование и составление карт» Москва – 1982 г.в.
6) Грюнберг Г.Ю. «Картография с основами топографии» Москва- 1991 г.в.
7) Самищев К.А. «картография» Высшая школа Москва 1982 г.в.
8) Берлянг А.М., «Картография» Москва-2001 г.в.
9) Салищев К.А. «Картография» Москва 1966 год.
10) Салищев К.А. «Оточности количественных определений по специальным картам» Москва 1963 год.
11) Т. Қалыбеков «Геодезия мен топография негіздері»Алматы 1993
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.Карталардың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...4
2.Картаның мазмұны және шарты
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .7
3.Шартты
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .9
4.Карта және
пландар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .11
5.Пландар мен карталардың шартты
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..12
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
Пайдалынған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 19
Кіріспе
Топографиялық карталардың ерекшеліктері. Жер бетінің карталары
географиялық карталар деп аталады. Әдетте олардың масштабы ұсақ болады. Жер
беті ондай карталарда 1 млн. еседен артық кішірейтіліп бейнеленеді. Ірі
масштабты карталар (1 : 200 000 және одан ірі) топографиялық карталар деп
аталады. Олар мазмұны жөнінен жалпы географиялық карталарға жатады
(неліктен?). Неғұрлым ірі масштабты (1 : 25 000, 1 : 50 000, 1 : 100 000)
топографиялың карталар жер бетінде жүргізілген топографиялық түсірулер мен
өлшеулердің нәтижесінде жасалады. Оның өзінде аэрофотосуреттер кеңінен
пайдаланылаңы.
Ірі масштабты топографиялың картаның әрбір табағы жер бетінің іс
жүзінде жазықтыққа жақын біршама шағын бөлігін бейнелейді. Сон-дықтан ұсақ
масштабты географиялық карталармен салыстырғанда мұндай карталарда
бұрмаланулар өте мардымсыз болатындықтан оларды ескермеуге болады. Масштаб
картаның барлық жерінде бірдей болып келеді.
Топографиялық карталарда үлкен территорияны бейнелеу үшін ондай
карталардың көп табағы басылып шығарылады.[1]
Топографиялық картаның әрбір табағы жер бетінің мери-диандармен және
параллельдермен шектелген учаскесін алып жатады. Мысалы, 1 : 1000 000
масштабтағы картаның әрбір табағы 6° сайын жүргізілген меридиандармен және
бір-бірінен 4° қашықтықтағы параллельдермен шектеледі. Соның нәтижесінде
жер шарында мөлшері бойлық бойынша 6° және ендік бойынша 4° трапециялар
пайда болады. Тым ірі масштабты карталар үшін кішірек мөлшердегі
трапециялар пайдаланылады. Мәселен, 1 : 100 000 масштабтағы картаның
трапециясының мөлшері бойлық бойынша 30' және ендік бойынша 20', ал 1 : 25
000 масштабтағы топографиялық картаның табақ бетінің мөлшері бойлық бойынша
7' 30" және ендік. бойынша 5'.
1.Карталардың ерекшеліктері
1.Сонымен, топографиялық карталардың барлық табақ беттерінің трапеция
түрінде рамкасы болады. Рамканың жоғарғы (солтүстік) және төменгі
(оңтүстік) қабырғалары параллельдер, ал қапталдары (батыс және шығыс)—
меридиандар болып табылады. Осы меридиандар мен параллельдердің градус
есебімен алынған географиялық координаталары картаның бұрыштарында
көрсетілген. Топографиялық картада бейнеленген кез келген пункттің немесе
объектінің ендігі мен бойлығын анықтауға ыңғайлы болу үшін оның рамкасы бір
минутқа (1') тең кесінділерге бөлінген, ал әрбір минуттық кесіндіде
нүктелермен он секундқа (10") тең бөлімдер белгіленген. Сонымен бірге бүкіл
топографиялық картаны бастырып тік бұрышты координаталар торын құрайтын
вертикаль және горизонталь сызықтар жүргізілген (қосымшадағы немесе
атластағы топографиялық картадан географиялық тор мен тік бұрышты
координаталар торының элементтерін табыңдар).
Топографиялық карталардың мазмұны және шартты белгілері. Атласта
немесе оқулыққа берілген қосымшада келтірілген топографиялық картаны қарап
шығып, онда не бейнеленгенің яғни оның мазмұнын анықтайың. Бұл тапсырманы
орындау үшін атласта (немесе қосымшада) көрсетілген топографиялық
карталардың шартты белгілерін оқып үйрену керек. Бірақ ең алдымен
белгілердің негізгі топтарын бөлейік.[2]
Мемлекеттік геодезиялық тор пункттері. Олардың шартты белгісі —
кішкене тең бүйірлі үшбұрыш. Үшбұрыштың ортасында геодезиялық пункттің
картадағы орнын көрсететін нүкте бейнеленген: оның картадан алынған
координаталары нүктенің жер бетіндегі орнына сәйкес келеді. Белгінің жанына
қойылған цифрлар геодезиялық тор пунктінің абсолют биіктігін (биіктік
белгісін) көрсетеді. Елді мекендер құрылыс салынған бөлігінің пішінін көрсе-
тетін кескіндермен бейнеленеді. Түрлі түспен отқа төзімді және отқа
төзімсіз құрылыстардың кварталдары, сонымен бірге жеке құрылыстар
бейнеленеді. Атаулардың жазулары әр түрлі шрифтімен беріледі. Олар елді
мекендердің түрлерін — қалаларды, қала және село үлгісіндегі поселкелерді
бейнелейді. Село үлгісіндегі елді мекен атының жанындағы цифрлар селодағы
үйлердің санын көрсетеді.
Жекелеген жергілікті заттар (өнеркәсіп және әлеуметтік-мәдени
объектілер) масштабтан тыс шартты белгілермен көрсетіледі. Олар — заводтың,
су диірмен мен ағаш тілетін заводтың, электр станцияның, пайдалы қазбалар
өндірілетін орынның т. с. с. белгілері.
Гидрография. Өзендер мен жылғалар картада көк түсті сызықты
белгілермен бейнеленеді, көлдер, бөгендер, тоғандар пішіні көгілдір түспен
көрсетіледі. Көк түсті цифрлармен өзендердегі, көлдердегі су кемері, яғни
су деңгейінің абсолют биіктігі, көрсеткіш белгілермен және жазулармен өзен
ағысының бағыты мен жылдамдығы, оның ені мен тереңдігі, өткелдің сипаты
белгіленеді. Арнаулы шартты белгілермен өзендердегі паромдар мен көпірлер,
кемежайлар көрсетіледі. Гидрография элементтеріне топографиялық карталарда
көрсетілетін құдықтар мен бұлақтар да жатады.
Жол торабы қалыңдығы және бояуы әр түрлі сызықтың белгілермен
бейнеленеді (темір жолдар, тас жолдар, жол өтпелері). Белгінің пішіні, оның
түсі жолдың түрін, тарту күшінің түрін көрсетеді. Сонымен қатар арнаулы
белгілермен тас жолдың ені мен жабындысы немесе темір жол табанының саны
сияқты жол сипаттамалары көрсетіледі.
Өсімдік жамылғысы карталарды жасыл түстің әр түрлі реңімен беріледі.
Ормандарда белгілермен қылқан жапырақты немесе жапырақты ағаш тұқымдарының
басым түрлері көрсетіледі, цифрлармен және жазулармен ағаштардың
орташа биіктігі, жуандығы, орманның қалыңдығы, тұқымдық құрамы белгіленеді.
Шалғындарды, бауларды, батпақтарды, сондай-ақ орманның шабылған, дауыл
құлатқан, өртенген, жас ағаш көшеттерін т. б. көрсету үшін арнаулы белгілер
қолданылады. Жер бедері, яғни жер бетінің ой-қыры — едәуір дәрежеде бүкіл
ландшафтының сипатын анықтайтын аса маңызды табиғат элементтерінің бірі.
Жер бедері ерекшеліктерін толық зерттеп, есепке алмайынша, территорияны
игеру, оны шаруашылық мақсатына дұрыс пайдалану қиын.
Топографиялық карталарда жер бедері горизонталь сызықтармен
бейнеленеді. Горизонталь сызықтарды жер бедерін биіктігі бойынша өзара тең
аралықтар арқылы жүргізілген горизонталь жазықтықтармен қиған із ретінде
қарауға болады. Көршілес горизонтальдардың биіктіктерінің айырмасын
көрсететін көршілес қима жазықтықтардың арасындағы қашықтықты қима биіктігі
деп атайды. Беткейді неғұрлым көбірек горизонтальдар бейнелесе, оның
соғұрлым биік болғаны. Горизонтальдар бір-біріне неғұрлым жақын
орналасса, беткей соғұрлым тік келеді және керісінше, горизонтальдар бір-
бірінен алыс болса, олар соғұрлым жатық беткейді бейнелейді. Демек,
горизонтальдарға қарап, беткейлердің пішіні мен тіктігін, кез келген
нүктенің абсолют биіктігін және жер бетіндегі нүктелердің бір-бірінен арту
биіктігін анықтауға болады. Жер бедері қимасының биіктігі және еңістер
шкаласы картада оның оңтүстік рамкасының астында көрсетіледі.[3]
Ұсақ масштабты географиялық карталарда горизонталъдарды жинақтап
сызады; қима биіктігін үлкейтеді және горизонтальдардың суретін онайлатады
Олар жер бедерінің пішіні мен түрлері, абсолют биіктіктері мен еңістері
туралы тек жалпы түсінік береді. Ұсақ масштабты карталарда жер бедері
әдетте қат-қабат бояумен қоса горизонтальдармен (изогипстермен)
бейнеленеді, Горизонтальдар биіктік сатыларды шектейді, ал жақсы кернекілік
үшін горизонталъдардың аралықтары (сатылар) қабыл-данған шкалаға сәйкес
бояулармен боялады. Ұсақ масштабты карталарда қолданылатын шкалалар
гипсометриялық ш к а л а деп аталады. Шкаладағы түстің өңі мен рені биіктік-
тердің бір қалыпты, бірте-бірте өзгерісін көрсететіндей, жер бедерінің
көрнекі, пластикалық бейнесін беретіндей етіп таңдап алынады.
Мектептің оқу карталарында әдетте ойпаттар мен ойыстар жасыл түстің әр
түрлі реңімен, қыратты және таулы учаскелер сары, қызғылт сары және қоңыр
түсті өңге боялады. Теңіздер мен мұхиттардың түбінің жер бедерін аралықтары
көгілдір түстен көк түске дейінгі қат-қабат бояумен қоса изобаталармең
(бірдей тереңдіктердің сызықтары) бейнелейді. Биіктік пен тереңдік
шкалалары картаның түсініктемесінде орналастырылады. Жер бедерінің шартты
белгілеріне сонымен бірге жыраны, жарды, қорғанды, тастарды бейнелейтін
арнаулы белгілер, сондай-ақ абсолют және салыстырмалы биіктік белгілерін
көрсететін цифрлар да жатады.Картадан жер бедерін ажыратып оқу беткейдің
бағыты мен тіктігін ажырата білуден, горизонталь сызықтар бойынша жердің ой-
қырының түрін (пішінін), теңіз деңгейінен биіктікті және нүктелердің бір-
бірінен арту биіктігін анықтаудан құралады. Жер бе-дерінің әр түрлі пішіні
горизонталь сызықтармен бейнеленген суретті алып қарайық. Горизонтальдардың
суреті бойынша тауды қазаншұңқырдан айыру үшін картада беткейдің бағыты
арнайы көрсетіледі. Ол үшін бергштрихтер — горизонтальдарға перпендикуляр
қысқа сызықтар қолданылады. Бергштрихтер беткейдің қай бағытқа қарай
аласара беретінің көрсеткіш белгілер сияқты көрсетеді.
Горизонтальдардағы сандық белгілер және биіктік белгілері олардың теңіз
деңгейінен биіктігін көрсетеді. Горизонтальдардың бойына жазылған
цифрлардың жоғарғы жағы әр уақытта беткейдің биіктейтін жағына қарайды. Жер
беті әдетте су қоймаларына — өзен, көл, жылғаларға қарай аласарады.
Сондықтан карта бойынша жер бедерін оқып үйренуді су объектілерін оқып
үйренумен ұштастыру тиімді болады. Топографиялық карталардың шартты
белгілерін талдау олардың мазмұны жөнінен жалпы географиялық карталар
екендігін көрсетеді. Өйткені оларда жер бетінің негізгі табиғи
сипаттамалары және әлеуметтік-экономикалық объектілер бейнеленген.[3]
1-сурет
2.Картаның мазмұны және шартты белгілері
Шартты белгілер. Карта масштабында көрсетуге келмейтін географиялық
объектілер масштабтан тыс белгілер әдісімен бейнеленеді. Мысалы, ондай
белгілермен заводтар, фабрикалар, диірмендер, электр станциялар, елді
мекендер мен олардағы тұрғындардың саны, темір жол станциялары, порттар,
пайдалы қазбалардың кен орындары, аэродромдар, ескерткіштер т. с. с.
белгіленеді. Көбінесе олар ортасы объект орналасқан пунктке сәйкес келетін
қарапайым суреттер немесе геометриялық фигуралар (шеңбер, квадрат, тік
бұрыш, т. б.) түрінде болады. Кейде белгінің суреті бейнелейтін заттың
пішініне ұқсас болады. Шартты белгінің мөлшері картада бейнеленетін
объектінің мөлшерін немесе мәнін (маңызын) сипаттайды. Мысалы, СССР-дің,
одақтас және автономиялы республикалардың астаналары үшін мөлшері әр түрлі
жұлдызшалар мен дөңгелекшелер қолданылады.Аудандары мен ұзындықтарын
картаның масштабында бейнелеуге болатын объектілерді белгілеу үшін де
шартты белгілер қолданылады. Масштабтан тыс белгілерден ерекше оларды
аудандық және сызықты белгілер деп атайды.
Аудандық белгілермен, мысалға, орман алқаптары, ауылшаруашылық
жерлері, көлдер, батпақтар және басқа да объектілер көрсетіледі. Сызықты
белгілер өзен, жол, шекара, құбырларды белгілеу үшін пайдаланылады. Алайда
масштабта сызықты белгілер объектілердің ұзындығын ғана көрсете алатындығын
естен шығармау керек.
Ал объектілердің ені үлкейтіліп беріледі, сондықтан оны картадан
өлшеуге болмайды. Мәселен, 1 : 100 000 масштабтағы картада көрсетілген
темір жолдың ені оның нақтылы енінен 10 еседен асып түседі. Сол себептен де
ұсақ масштабты картадан тіпті Волга сияқты ірі өзендердің де енін өлшеуге
болмайды.
Бұлардан басқа түсініктеме шартты белгілер де болады. Олар объектінің
сипаттамасын толықтырып тұрады. Мәселен, өзендегі көрсеткіш белгі ағыстың
бағытын көрсетеді, орманның пішініндегі ағаштың (жапырақты немесе қылқан
жапырақты) суреті белгілі бір ағаш тұқымының басым екенін білдіреді.
Жер бетін планда немесе картада кескіндегенде жер контурының
горизонталь проекцияларын табиғи шамасымен бірме-бір көрсету мүмкін емес.
Демек, план немесе карта жер контурының горизонталь проекцияларының
кішірейген кескінің береді. Пландағы, яғни картадағы кесінді ұзындығының
жердегі тиісті кесіндінің горизонталь проекциясына қатынасы планның немесе
картаның масштабы деп аталады. Масштаб:
1 11 К. 1 1
500 ' 1000 ' 2000 ' 5000 10000 ' 25000
және т. с. с. алынады.
Осындай масштаб сандық масштаб деп аталады, оның бөлімі жердегі
сызықтардың план мен картаға кескіндеу кезінде қаншалықты кішірейгенін
көрсетеді. Мәселен, 1 : 1000 масштаб планда барлық ұзындық өлшемдер 1000
есе кішірейгенін, яғни пландағы 1 см жердегі 10 м-ге сәйкес келетінін
көрсетеді, Масштаб әрбір план мен карта бетінің рамкасының оңтүстік қабыр-
ғасының астында сандық (сандық масштаб) және графикалық (сызықтық масштаб)
түрде көрсетіледі. Сандық масштабты біле отырып, картада жердегі өлшенген
кесіндінің ұзындығын, керісінше картадағы ара қашықтықты өлшеп, оның
жердегі шамасын табуға болады. Мысалы, егер жердегі горизонталь ара
қашықтығы 145,3 м-ге тең (яғни, 1 см 10 м-ге тең) кесіндінің масштабы 1 :
1000, пландағы ұзындығы 145,3 : 10= 14,53 см. Егер картадағы кесіндінің
ұзындығы 9,13 см, ал картаның масштабы 1 : 10000 (яғни 1 см — 100 м) болса,
онда жердегі сызықтың горизонталь ара қашықтығы 9,13-100 = 913 м болады.[4]
3.Карта және пландар
Планды не картаны жасағанда жердің әрбір сызығының ұзындықтарын
әрдайым бір санға кішірейту қажет; оған сызықты масштабты пайдаланған кезде
қол жеткізуге болады. Сызықтық масштаб масштабтың негізі деп аталып,
мысалы, әрбір1—2 см сайын тең кесінділерге бөлінген тік сызық болып табы-
лады. Мұндағы шеткі сол жақтағы кесіндіні әдетте 10 тең бөлік-
ке бөледі. Сызықтық масштабтағы әрбір кесіндіге жердегі белгілі бір кесінді
сәйкес келеді. Нөлдік сызықшадан оңға қарайсалынған кесінділер 1 : 2000
масштабта жердегі 20, 40, 60, 80,100, 120, 140, 160 м-ді, ал солға қарай 2,
4, 6, 8,10, 12, 14, 16, 18,20 м-ді көрсетеді. Масштабтағы аЬ кесіндісіне
жердегі 88 м ұзындығы сәйкес(1-суретке) келеді.
Сызықтық масштабтың көмегімен 0,5 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.Карталардың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...4
2.Картаның мазмұны және шарты
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .7
3.Шартты
белгілер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .9
4.Карта және
пландар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .11
5.Пландар мен карталардың шартты
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..12
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
Пайдалынған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 19
Кіріспе
Топографиялық карталардың ерекшеліктері. Жер бетінің карталары
географиялық карталар деп аталады. Әдетте олардың масштабы ұсақ болады. Жер
беті ондай карталарда 1 млн. еседен артық кішірейтіліп бейнеленеді. Ірі
масштабты карталар (1 : 200 000 және одан ірі) топографиялық карталар деп
аталады. Олар мазмұны жөнінен жалпы географиялық карталарға жатады
(неліктен?). Неғұрлым ірі масштабты (1 : 25 000, 1 : 50 000, 1 : 100 000)
топографиялың карталар жер бетінде жүргізілген топографиялық түсірулер мен
өлшеулердің нәтижесінде жасалады. Оның өзінде аэрофотосуреттер кеңінен
пайдаланылаңы.
Ірі масштабты топографиялың картаның әрбір табағы жер бетінің іс
жүзінде жазықтыққа жақын біршама шағын бөлігін бейнелейді. Сон-дықтан ұсақ
масштабты географиялық карталармен салыстырғанда мұндай карталарда
бұрмаланулар өте мардымсыз болатындықтан оларды ескермеуге болады. Масштаб
картаның барлық жерінде бірдей болып келеді.
Топографиялық карталарда үлкен территорияны бейнелеу үшін ондай
карталардың көп табағы басылып шығарылады.[1]
Топографиялық картаның әрбір табағы жер бетінің мери-диандармен және
параллельдермен шектелген учаскесін алып жатады. Мысалы, 1 : 1000 000
масштабтағы картаның әрбір табағы 6° сайын жүргізілген меридиандармен және
бір-бірінен 4° қашықтықтағы параллельдермен шектеледі. Соның нәтижесінде
жер шарында мөлшері бойлық бойынша 6° және ендік бойынша 4° трапециялар
пайда болады. Тым ірі масштабты карталар үшін кішірек мөлшердегі
трапециялар пайдаланылады. Мәселен, 1 : 100 000 масштабтағы картаның
трапециясының мөлшері бойлық бойынша 30' және ендік бойынша 20', ал 1 : 25
000 масштабтағы топографиялық картаның табақ бетінің мөлшері бойлық бойынша
7' 30" және ендік. бойынша 5'.
1.Карталардың ерекшеліктері
1.Сонымен, топографиялық карталардың барлық табақ беттерінің трапеция
түрінде рамкасы болады. Рамканың жоғарғы (солтүстік) және төменгі
(оңтүстік) қабырғалары параллельдер, ал қапталдары (батыс және шығыс)—
меридиандар болып табылады. Осы меридиандар мен параллельдердің градус
есебімен алынған географиялық координаталары картаның бұрыштарында
көрсетілген. Топографиялық картада бейнеленген кез келген пункттің немесе
объектінің ендігі мен бойлығын анықтауға ыңғайлы болу үшін оның рамкасы бір
минутқа (1') тең кесінділерге бөлінген, ал әрбір минуттық кесіндіде
нүктелермен он секундқа (10") тең бөлімдер белгіленген. Сонымен бірге бүкіл
топографиялық картаны бастырып тік бұрышты координаталар торын құрайтын
вертикаль және горизонталь сызықтар жүргізілген (қосымшадағы немесе
атластағы топографиялық картадан географиялық тор мен тік бұрышты
координаталар торының элементтерін табыңдар).
Топографиялық карталардың мазмұны және шартты белгілері. Атласта
немесе оқулыққа берілген қосымшада келтірілген топографиялық картаны қарап
шығып, онда не бейнеленгенің яғни оның мазмұнын анықтайың. Бұл тапсырманы
орындау үшін атласта (немесе қосымшада) көрсетілген топографиялық
карталардың шартты белгілерін оқып үйрену керек. Бірақ ең алдымен
белгілердің негізгі топтарын бөлейік.[2]
Мемлекеттік геодезиялық тор пункттері. Олардың шартты белгісі —
кішкене тең бүйірлі үшбұрыш. Үшбұрыштың ортасында геодезиялық пункттің
картадағы орнын көрсететін нүкте бейнеленген: оның картадан алынған
координаталары нүктенің жер бетіндегі орнына сәйкес келеді. Белгінің жанына
қойылған цифрлар геодезиялық тор пунктінің абсолют биіктігін (биіктік
белгісін) көрсетеді. Елді мекендер құрылыс салынған бөлігінің пішінін көрсе-
тетін кескіндермен бейнеленеді. Түрлі түспен отқа төзімді және отқа
төзімсіз құрылыстардың кварталдары, сонымен бірге жеке құрылыстар
бейнеленеді. Атаулардың жазулары әр түрлі шрифтімен беріледі. Олар елді
мекендердің түрлерін — қалаларды, қала және село үлгісіндегі поселкелерді
бейнелейді. Село үлгісіндегі елді мекен атының жанындағы цифрлар селодағы
үйлердің санын көрсетеді.
Жекелеген жергілікті заттар (өнеркәсіп және әлеуметтік-мәдени
объектілер) масштабтан тыс шартты белгілермен көрсетіледі. Олар — заводтың,
су диірмен мен ағаш тілетін заводтың, электр станцияның, пайдалы қазбалар
өндірілетін орынның т. с. с. белгілері.
Гидрография. Өзендер мен жылғалар картада көк түсті сызықты
белгілермен бейнеленеді, көлдер, бөгендер, тоғандар пішіні көгілдір түспен
көрсетіледі. Көк түсті цифрлармен өзендердегі, көлдердегі су кемері, яғни
су деңгейінің абсолют биіктігі, көрсеткіш белгілермен және жазулармен өзен
ағысының бағыты мен жылдамдығы, оның ені мен тереңдігі, өткелдің сипаты
белгіленеді. Арнаулы шартты белгілермен өзендердегі паромдар мен көпірлер,
кемежайлар көрсетіледі. Гидрография элементтеріне топографиялық карталарда
көрсетілетін құдықтар мен бұлақтар да жатады.
Жол торабы қалыңдығы және бояуы әр түрлі сызықтың белгілермен
бейнеленеді (темір жолдар, тас жолдар, жол өтпелері). Белгінің пішіні, оның
түсі жолдың түрін, тарту күшінің түрін көрсетеді. Сонымен қатар арнаулы
белгілермен тас жолдың ені мен жабындысы немесе темір жол табанының саны
сияқты жол сипаттамалары көрсетіледі.
Өсімдік жамылғысы карталарды жасыл түстің әр түрлі реңімен беріледі.
Ормандарда белгілермен қылқан жапырақты немесе жапырақты ағаш тұқымдарының
басым түрлері көрсетіледі, цифрлармен және жазулармен ағаштардың
орташа биіктігі, жуандығы, орманның қалыңдығы, тұқымдық құрамы белгіленеді.
Шалғындарды, бауларды, батпақтарды, сондай-ақ орманның шабылған, дауыл
құлатқан, өртенген, жас ағаш көшеттерін т. б. көрсету үшін арнаулы белгілер
қолданылады. Жер бедері, яғни жер бетінің ой-қыры — едәуір дәрежеде бүкіл
ландшафтының сипатын анықтайтын аса маңызды табиғат элементтерінің бірі.
Жер бедері ерекшеліктерін толық зерттеп, есепке алмайынша, территорияны
игеру, оны шаруашылық мақсатына дұрыс пайдалану қиын.
Топографиялық карталарда жер бедері горизонталь сызықтармен
бейнеленеді. Горизонталь сызықтарды жер бедерін биіктігі бойынша өзара тең
аралықтар арқылы жүргізілген горизонталь жазықтықтармен қиған із ретінде
қарауға болады. Көршілес горизонтальдардың биіктіктерінің айырмасын
көрсететін көршілес қима жазықтықтардың арасындағы қашықтықты қима биіктігі
деп атайды. Беткейді неғұрлым көбірек горизонтальдар бейнелесе, оның
соғұрлым биік болғаны. Горизонтальдар бір-біріне неғұрлым жақын
орналасса, беткей соғұрлым тік келеді және керісінше, горизонтальдар бір-
бірінен алыс болса, олар соғұрлым жатық беткейді бейнелейді. Демек,
горизонтальдарға қарап, беткейлердің пішіні мен тіктігін, кез келген
нүктенің абсолют биіктігін және жер бетіндегі нүктелердің бір-бірінен арту
биіктігін анықтауға болады. Жер бедері қимасының биіктігі және еңістер
шкаласы картада оның оңтүстік рамкасының астында көрсетіледі.[3]
Ұсақ масштабты географиялық карталарда горизонталъдарды жинақтап
сызады; қима биіктігін үлкейтеді және горизонтальдардың суретін онайлатады
Олар жер бедерінің пішіні мен түрлері, абсолют биіктіктері мен еңістері
туралы тек жалпы түсінік береді. Ұсақ масштабты карталарда жер бедері
әдетте қат-қабат бояумен қоса горизонтальдармен (изогипстермен)
бейнеленеді, Горизонтальдар биіктік сатыларды шектейді, ал жақсы кернекілік
үшін горизонталъдардың аралықтары (сатылар) қабыл-данған шкалаға сәйкес
бояулармен боялады. Ұсақ масштабты карталарда қолданылатын шкалалар
гипсометриялық ш к а л а деп аталады. Шкаладағы түстің өңі мен рені биіктік-
тердің бір қалыпты, бірте-бірте өзгерісін көрсететіндей, жер бедерінің
көрнекі, пластикалық бейнесін беретіндей етіп таңдап алынады.
Мектептің оқу карталарында әдетте ойпаттар мен ойыстар жасыл түстің әр
түрлі реңімен, қыратты және таулы учаскелер сары, қызғылт сары және қоңыр
түсті өңге боялады. Теңіздер мен мұхиттардың түбінің жер бедерін аралықтары
көгілдір түстен көк түске дейінгі қат-қабат бояумен қоса изобаталармең
(бірдей тереңдіктердің сызықтары) бейнелейді. Биіктік пен тереңдік
шкалалары картаның түсініктемесінде орналастырылады. Жер бедерінің шартты
белгілеріне сонымен бірге жыраны, жарды, қорғанды, тастарды бейнелейтін
арнаулы белгілер, сондай-ақ абсолют және салыстырмалы биіктік белгілерін
көрсететін цифрлар да жатады.Картадан жер бедерін ажыратып оқу беткейдің
бағыты мен тіктігін ажырата білуден, горизонталь сызықтар бойынша жердің ой-
қырының түрін (пішінін), теңіз деңгейінен биіктікті және нүктелердің бір-
бірінен арту биіктігін анықтаудан құралады. Жер бе-дерінің әр түрлі пішіні
горизонталь сызықтармен бейнеленген суретті алып қарайық. Горизонтальдардың
суреті бойынша тауды қазаншұңқырдан айыру үшін картада беткейдің бағыты
арнайы көрсетіледі. Ол үшін бергштрихтер — горизонтальдарға перпендикуляр
қысқа сызықтар қолданылады. Бергштрихтер беткейдің қай бағытқа қарай
аласара беретінің көрсеткіш белгілер сияқты көрсетеді.
Горизонтальдардағы сандық белгілер және биіктік белгілері олардың теңіз
деңгейінен биіктігін көрсетеді. Горизонтальдардың бойына жазылған
цифрлардың жоғарғы жағы әр уақытта беткейдің биіктейтін жағына қарайды. Жер
беті әдетте су қоймаларына — өзен, көл, жылғаларға қарай аласарады.
Сондықтан карта бойынша жер бедерін оқып үйренуді су объектілерін оқып
үйренумен ұштастыру тиімді болады. Топографиялық карталардың шартты
белгілерін талдау олардың мазмұны жөнінен жалпы географиялық карталар
екендігін көрсетеді. Өйткені оларда жер бетінің негізгі табиғи
сипаттамалары және әлеуметтік-экономикалық объектілер бейнеленген.[3]
1-сурет
2.Картаның мазмұны және шартты белгілері
Шартты белгілер. Карта масштабында көрсетуге келмейтін географиялық
объектілер масштабтан тыс белгілер әдісімен бейнеленеді. Мысалы, ондай
белгілермен заводтар, фабрикалар, диірмендер, электр станциялар, елді
мекендер мен олардағы тұрғындардың саны, темір жол станциялары, порттар,
пайдалы қазбалардың кен орындары, аэродромдар, ескерткіштер т. с. с.
белгіленеді. Көбінесе олар ортасы объект орналасқан пунктке сәйкес келетін
қарапайым суреттер немесе геометриялық фигуралар (шеңбер, квадрат, тік
бұрыш, т. б.) түрінде болады. Кейде белгінің суреті бейнелейтін заттың
пішініне ұқсас болады. Шартты белгінің мөлшері картада бейнеленетін
объектінің мөлшерін немесе мәнін (маңызын) сипаттайды. Мысалы, СССР-дің,
одақтас және автономиялы республикалардың астаналары үшін мөлшері әр түрлі
жұлдызшалар мен дөңгелекшелер қолданылады.Аудандары мен ұзындықтарын
картаның масштабында бейнелеуге болатын объектілерді белгілеу үшін де
шартты белгілер қолданылады. Масштабтан тыс белгілерден ерекше оларды
аудандық және сызықты белгілер деп атайды.
Аудандық белгілермен, мысалға, орман алқаптары, ауылшаруашылық
жерлері, көлдер, батпақтар және басқа да объектілер көрсетіледі. Сызықты
белгілер өзен, жол, шекара, құбырларды белгілеу үшін пайдаланылады. Алайда
масштабта сызықты белгілер объектілердің ұзындығын ғана көрсете алатындығын
естен шығармау керек.
Ал объектілердің ені үлкейтіліп беріледі, сондықтан оны картадан
өлшеуге болмайды. Мәселен, 1 : 100 000 масштабтағы картада көрсетілген
темір жолдың ені оның нақтылы енінен 10 еседен асып түседі. Сол себептен де
ұсақ масштабты картадан тіпті Волга сияқты ірі өзендердің де енін өлшеуге
болмайды.
Бұлардан басқа түсініктеме шартты белгілер де болады. Олар объектінің
сипаттамасын толықтырып тұрады. Мәселен, өзендегі көрсеткіш белгі ағыстың
бағытын көрсетеді, орманның пішініндегі ағаштың (жапырақты немесе қылқан
жапырақты) суреті белгілі бір ағаш тұқымының басым екенін білдіреді.
Жер бетін планда немесе картада кескіндегенде жер контурының
горизонталь проекцияларын табиғи шамасымен бірме-бір көрсету мүмкін емес.
Демек, план немесе карта жер контурының горизонталь проекцияларының
кішірейген кескінің береді. Пландағы, яғни картадағы кесінді ұзындығының
жердегі тиісті кесіндінің горизонталь проекциясына қатынасы планның немесе
картаның масштабы деп аталады. Масштаб:
1 11 К. 1 1
500 ' 1000 ' 2000 ' 5000 10000 ' 25000
және т. с. с. алынады.
Осындай масштаб сандық масштаб деп аталады, оның бөлімі жердегі
сызықтардың план мен картаға кескіндеу кезінде қаншалықты кішірейгенін
көрсетеді. Мәселен, 1 : 1000 масштаб планда барлық ұзындық өлшемдер 1000
есе кішірейгенін, яғни пландағы 1 см жердегі 10 м-ге сәйкес келетінін
көрсетеді, Масштаб әрбір план мен карта бетінің рамкасының оңтүстік қабыр-
ғасының астында сандық (сандық масштаб) және графикалық (сызықтық масштаб)
түрде көрсетіледі. Сандық масштабты біле отырып, картада жердегі өлшенген
кесіндінің ұзындығын, керісінше картадағы ара қашықтықты өлшеп, оның
жердегі шамасын табуға болады. Мысалы, егер жердегі горизонталь ара
қашықтығы 145,3 м-ге тең (яғни, 1 см 10 м-ге тең) кесіндінің масштабы 1 :
1000, пландағы ұзындығы 145,3 : 10= 14,53 см. Егер картадағы кесіндінің
ұзындығы 9,13 см, ал картаның масштабы 1 : 10000 (яғни 1 см — 100 м) болса,
онда жердегі сызықтың горизонталь ара қашықтығы 9,13-100 = 913 м болады.[4]
3.Карта және пландар
Планды не картаны жасағанда жердің әрбір сызығының ұзындықтарын
әрдайым бір санға кішірейту қажет; оған сызықты масштабты пайдаланған кезде
қол жеткізуге болады. Сызықтық масштаб масштабтың негізі деп аталып,
мысалы, әрбір1—2 см сайын тең кесінділерге бөлінген тік сызық болып табы-
лады. Мұндағы шеткі сол жақтағы кесіндіні әдетте 10 тең бөлік-
ке бөледі. Сызықтық масштабтағы әрбір кесіндіге жердегі белгілі бір кесінді
сәйкес келеді. Нөлдік сызықшадан оңға қарайсалынған кесінділер 1 : 2000
масштабта жердегі 20, 40, 60, 80,100, 120, 140, 160 м-ді, ал солға қарай 2,
4, 6, 8,10, 12, 14, 16, 18,20 м-ді көрсетеді. Масштабтағы аЬ кесіндісіне
жердегі 88 м ұзындығы сәйкес(1-суретке) келеді.
Сызықтық масштабтың көмегімен 0,5 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz