Қаржылық дағдарыс жағдайында Қазақстандағы қаржы мекемелерінің тұрақтылығын қамтамасыз ету
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.бөлім. Қазіргі әлемдік қаржы дағдарысына сипаттама ... ... ... ... ... ... 7
1.1. Әлемдік қаржы дағдарысының қысқаша тарихы ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Қаржы дағдарысының таралуының себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3. Әлем елдеріндегі банктерді национализациялау мәселесі ... ... ... ... 16
1.4. Қаржы дағдарысының Қазақстанға ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.бөлім. Қаржылық дағдарыс жағдайында Қазақстандағы қаржы мекемелерінің тұрақтылығын қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.1. Ұлттық Банктің қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз
етудегі ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.2. Қаржылық дағдарыс кезіндегі қаржы мекемелерінің
жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3. Қаржы мекемелерінің тұрақтылығын қамтамасыз
ету жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1.бөлім. Қазіргі әлемдік қаржы дағдарысына сипаттама ... ... ... ... ... ... 7
1.1. Әлемдік қаржы дағдарысының қысқаша тарихы ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2. Қаржы дағдарысының таралуының себептері ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3. Әлем елдеріндегі банктерді национализациялау мәселесі ... ... ... ... 16
1.4. Қаржы дағдарысының Қазақстанға ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.бөлім. Қаржылық дағдарыс жағдайында Қазақстандағы қаржы мекемелерінің тұрақтылығын қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.1. Ұлттық Банктің қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз
етудегі ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.2. Қаржылық дағдарыс кезіндегі қаржы мекемелерінің
жағдайын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.3. Қаржы мекемелерінің тұрақтылығын қамтамасыз
ету жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
КІРІСПЕ
2007 жылдың екінші жартысында басталған әлемдік қаржы нарықтарындағы тұрақсыздық Қазақстанның даму қарқынына әсер етті. Бұл отандық банктердің сыртқы қаржылық ресурстарды тарту мүмкіндіктерін төмендетуде, ал, ізінше, ішкі экономикаға кредит беру көлемін қысқартуда көрінді. Бұдан басқа, әлемдік нарықтағы азық-түлік тауарлары бағасының шапшаң көтерілуі салдарынан экономикаға инфляциялық қысымды едәуір күшейтті.
Қазақстан Республикасының Үкіметі, Ұлттық Банкі мен Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігі әлемдік қаржы және тауар нарықтарындағы тұрақсыздықтың теріс салдарын жұмсартуға бағытталған бірінші кезектегі шаралар кешенін жедел қабылдады және іске асырды.
Өтімділіктің жаһандық тапшылығын тудырған қаржы дағдарысының екінші толқыны әлемдік қаржы жүйесінің шеңберінен шықты және нақты секторға едәуір теріс әсер етті. Осының нәтижесінде әлемдік экономиканың өсу қарқынының едәуір және, ізінше, тауарлар мен қызмет көрсетулерге жаһандық сұраныстың баяулауы байқалады. Бұл отандық экономиканы тұрақтандыру және оңалту жөнінде жаңа қосымша шаралар қабылдауды талап етеді. Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Ұлттық Банкінің және Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын ретте және қадағалау агенттігінің Экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыру жөніндегі 2009 – 2010 жылдарға арналған бірлескен іс-қимыл жоспары (бұдан әрі – Жоспар) Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмаларын орындау үшін әзірленді және жаһандық дағдарыстың Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық ахуалға теріс салдарын жұмсартуға және болашақтағы сапалы экономикалық өсу үшін қажетті негізді қамтамасыз етуге бағытталған шаралар кешенін айқындайды.
2007 жылдың екінші жартысында басталған әлемдік қаржы нарықтарындағы тұрақсыздық Қазақстанның даму қарқынына әсер етті. Бұл отандық банктердің сыртқы қаржылық ресурстарды тарту мүмкіндіктерін төмендетуде, ал, ізінше, ішкі экономикаға кредит беру көлемін қысқартуда көрінді. Бұдан басқа, әлемдік нарықтағы азық-түлік тауарлары бағасының шапшаң көтерілуі салдарынан экономикаға инфляциялық қысымды едәуір күшейтті.
Қазақстан Республикасының Үкіметі, Ұлттық Банкі мен Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігі әлемдік қаржы және тауар нарықтарындағы тұрақсыздықтың теріс салдарын жұмсартуға бағытталған бірінші кезектегі шаралар кешенін жедел қабылдады және іске асырды.
Өтімділіктің жаһандық тапшылығын тудырған қаржы дағдарысының екінші толқыны әлемдік қаржы жүйесінің шеңберінен шықты және нақты секторға едәуір теріс әсер етті. Осының нәтижесінде әлемдік экономиканың өсу қарқынының едәуір және, ізінше, тауарлар мен қызмет көрсетулерге жаһандық сұраныстың баяулауы байқалады. Бұл отандық экономиканы тұрақтандыру және оңалту жөнінде жаңа қосымша шаралар қабылдауды талап етеді. Қазақстан Республикасы Үкіметінің, Ұлттық Банкінің және Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын ретте және қадағалау агенттігінің Экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыру жөніндегі 2009 – 2010 жылдарға арналған бірлескен іс-қимыл жоспары (бұдан әрі – Жоспар) Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмаларын орындау үшін әзірленді және жаһандық дағдарыстың Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық ахуалға теріс салдарын жұмсартуға және болашақтағы сапалы экономикалық өсу үшін қажетті негізді қамтамасыз етуге бағытталған шаралар кешенін айқындайды.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Көшенова Б. «Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары» Алматы: «Экономика», 2000 ж.
2. Алдаберген Ә. «Банк жүйесінің тұрақтылығы – экономикалық дамудың кепілі» Егемен Қазақстан, 2004 ж 11- қараша.
3. Дементьева А. «Қаржыгерлер мен студенттер: тең дәрежедегі диалог». Егемен Қазақстан, 2005 ж 25-мамыр.
4. Донских А. «Бизнестің алмас қырлары: тазалық, мөлдір-лік, беріктік». Егеменді Қазақстан 2004 ж 15-желтоқсан.
5. Жұмабайқызы Г. «Банк елге делдалдық қызмет көрсететін кәсіпорын». Жас алаш 2003 ж 17-наурыз.
6. «Келешегі кең бизнес» Егеменді Қазақстан 2005 ж 5-сәуір.
7. ҚР «Ұлттық банк туралы» Заңы.
8. “Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы” Қ.Р. Президентінің Заң күші бар Жарлығы 1995 жылғы 31 тамыздағы № 2444
9. “Қазақстан Ұлттық банкі туралы “ Қ.Р.Президентінің Заң күші бар Жарлығы 1995 жылғы 30 наурыздағы № 2155
10. “ҚР-дағы банктер және банк мекемлері” Негізгі заң актілері. 2002 ж. 1 мамырында. Алматы: Юрист, 2002. – 108 бет.
11. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Жалпы редакциясын басқарған Ғ.С. Сейтқасымов. – Алматы: Экономика, 2001. – 466 б.
12. Денги, кредит, банки: Учебник / Под ред. Е.Ф. Жукова. – М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1999. – 622 с.
13. Денги, кредит, банки: Учебник / Под ред. О.И. Лаврушина. Изд. 2-е, перераб. И доп. – М.: Финансы и статистика, 1999. – 464 с.
14. Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы / - Алматы: Экономика, 2000. – 328 бет.
15. Мақыш С.Б., Ілияс А.Ә. Банк ісі: Оқу құралы. – Алматы: қазақ университеті, 2004. – 241 бет.
16. Саниев М.С. “Ақша. Несие. Банктер.” Оқу құралы – Алматы: Алматы экономика және статистика интситуты, 2001ж.
17. Төлебаев Т.Ә. ХІХ ғ. екінші жартысы мен ХХ ғ. басындағы Қазақстандағы банк жүйесі туралы зерттеулер. Банки Казахстана – 2001 г. Октябрь 51 – 54 бет.
18. Шабанова Н.Н. “Денежное обращение и кредит СССР”. Учебник для вузов по спец. 1734 и 1737 - Ташкент: Укитувчи. 1985. – 301с.
19. Ұлттық банк Басқармасының 2002 жылы 16 қарашадағы № 465 қаулысымен бекітілген « Активтердің , шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялық құру» туралы ережесі.
20. Банковское дело/ Под ред. Сейткасымова Г.С. – Алматы: Қаржы – Қаражат, 1998.
21. Банковское дело / Под ред. Лаврушина О.И. – М.: Финансы и статистика , 1998.
22. Банки и банковские операции в России / Под ред. Лапидуса М.Х. – М., 1996.
23. Банковское дело / Под ред. Колемникова В.И. – М., 1995.
24. Банковское дело: стратегическое руководство / Под ред. Платонова В., Хиггниса М. – М.: Консалтбанкир, 1998.
25. Банки и банковские операции / Под ред. Жукова Е.Ф. – М., 1997.
26. Брокеры и регистраторы на рынке ценных бумаг. Учебное пособие. – Алматы: ИРБИС, 2000.
1. Көшенова Б. «Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары» Алматы: «Экономика», 2000 ж.
2. Алдаберген Ә. «Банк жүйесінің тұрақтылығы – экономикалық дамудың кепілі» Егемен Қазақстан, 2004 ж 11- қараша.
3. Дементьева А. «Қаржыгерлер мен студенттер: тең дәрежедегі диалог». Егемен Қазақстан, 2005 ж 25-мамыр.
4. Донских А. «Бизнестің алмас қырлары: тазалық, мөлдір-лік, беріктік». Егеменді Қазақстан 2004 ж 15-желтоқсан.
5. Жұмабайқызы Г. «Банк елге делдалдық қызмет көрсететін кәсіпорын». Жас алаш 2003 ж 17-наурыз.
6. «Келешегі кең бизнес» Егеменді Қазақстан 2005 ж 5-сәуір.
7. ҚР «Ұлттық банк туралы» Заңы.
8. “Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметі туралы” Қ.Р. Президентінің Заң күші бар Жарлығы 1995 жылғы 31 тамыздағы № 2444
9. “Қазақстан Ұлттық банкі туралы “ Қ.Р.Президентінің Заң күші бар Жарлығы 1995 жылғы 30 наурыздағы № 2155
10. “ҚР-дағы банктер және банк мекемлері” Негізгі заң актілері. 2002 ж. 1 мамырында. Алматы: Юрист, 2002. – 108 бет.
11. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Жалпы редакциясын басқарған Ғ.С. Сейтқасымов. – Алматы: Экономика, 2001. – 466 б.
12. Денги, кредит, банки: Учебник / Под ред. Е.Ф. Жукова. – М.: Банки и биржи, ЮНИТИ, 1999. – 622 с.
13. Денги, кредит, банки: Учебник / Под ред. О.И. Лаврушина. Изд. 2-е, перераб. И доп. – М.: Финансы и статистика, 1999. – 464 с.
14. Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы / - Алматы: Экономика, 2000. – 328 бет.
15. Мақыш С.Б., Ілияс А.Ә. Банк ісі: Оқу құралы. – Алматы: қазақ университеті, 2004. – 241 бет.
16. Саниев М.С. “Ақша. Несие. Банктер.” Оқу құралы – Алматы: Алматы экономика және статистика интситуты, 2001ж.
17. Төлебаев Т.Ә. ХІХ ғ. екінші жартысы мен ХХ ғ. басындағы Қазақстандағы банк жүйесі туралы зерттеулер. Банки Казахстана – 2001 г. Октябрь 51 – 54 бет.
18. Шабанова Н.Н. “Денежное обращение и кредит СССР”. Учебник для вузов по спец. 1734 и 1737 - Ташкент: Укитувчи. 1985. – 301с.
19. Ұлттық банк Басқармасының 2002 жылы 16 қарашадағы № 465 қаулысымен бекітілген « Активтердің , шартты міндеттемелердің жіктелуі және оларды күмәнді және үмітсіз санаттарға жатқыза отырып, оларға қарсы провизиялық құру» туралы ережесі.
20. Банковское дело/ Под ред. Сейткасымова Г.С. – Алматы: Қаржы – Қаражат, 1998.
21. Банковское дело / Под ред. Лаврушина О.И. – М.: Финансы и статистика , 1998.
22. Банки и банковские операции в России / Под ред. Лапидуса М.Х. – М., 1996.
23. Банковское дело / Под ред. Колемникова В.И. – М., 1995.
24. Банковское дело: стратегическое руководство / Под ред. Платонова В., Хиггниса М. – М.: Консалтбанкир, 1998.
25. Банки и банковские операции / Под ред. Жукова Е.Ф. – М., 1997.
26. Брокеры и регистраторы на рынке ценных бумаг. Учебное пособие. – Алматы: ИРБИС, 2000.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1-бөлім. Қазіргі әлемдік қаржы дағдарысына
сипаттама ... ... ... ... ... ... 7
1.1. Әлемдік қаржы дағдарысының қысқаша
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . 7
1.2. Қаржы дағдарысының таралуының
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... .10
1.3. Әлем елдеріндегі банктерді национализациялау
мәселесі ... ... ... ... 16
1.4. Қаржы дағдарысының Қазақстанға
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 22
2-бөлім. Қаржылық дағдарыс жағдайында Қазақстандағы қаржы мекемелерінің
тұрақтылығын қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.1. Ұлттық Банктің қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз
етудегі
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2. Қаржылық дағдарыс кезіндегі қаржы мекемелерінің
жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..36
2.3. Қаржы мекемелерінің тұрақтылығын қамтамасыз
ету
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..62
КІРІСПЕ
2007 жылдың екінші жартысында басталған әлемдік қаржы нарықтарындағы
тұрақсыздық Қазақстанның даму қарқынына әсер етті. Бұл отандық банктердің
сыртқы қаржылық ресурстарды тарту мүмкіндіктерін төмендетуде, ал, ізінше,
ішкі экономикаға кредит беру көлемін қысқартуда көрінді. Бұдан басқа,
әлемдік нарықтағы азық-түлік тауарлары бағасының шапшаң көтерілуі
салдарынан экономикаға инфляциялық қысымды едәуір күшейтті.
Қазақстан Республикасының Үкіметі, Ұлттық Банкі мен Қаржы нарығы мен
қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігі әлемдік қаржы және тауар
нарықтарындағы тұрақсыздықтың теріс салдарын жұмсартуға бағытталған бірінші
кезектегі шаралар кешенін жедел қабылдады және іске асырды.
Өтімділіктің жаһандық тапшылығын тудырған қаржы дағдарысының екінші
толқыны әлемдік қаржы жүйесінің шеңберінен шықты және нақты секторға едәуір
теріс әсер етті. Осының нәтижесінде әлемдік экономиканың өсу қарқынының
едәуір және, ізінше, тауарлар мен қызмет көрсетулерге жаһандық сұраныстың
баяулауы байқалады. Бұл отандық экономиканы тұрақтандыру және оңалту
жөнінде жаңа қосымша шаралар қабылдауды талап етеді. Қазақстан Республикасы
Үкіметінің, Ұлттық Банкінің және Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын ретте
және қадағалау агенттігінің Экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыру
жөніндегі 2009 – 2010 жылдарға арналған бірлескен іс-қимыл жоспары (бұдан
әрі – Жоспар) Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмаларын орындау
үшін әзірленді және жаһандық дағдарыстың Қазақстандағы әлеуметтік-
экономикалық ахуалға теріс салдарын жұмсартуға және болашақтағы сапалы
экономикалық өсу үшін қажетті негізді қамтамасыз етуге бағытталған шаралар
кешенін айқындайды.
Кез келген мемлекеттің экономикасында ірі кәсіпорындар,шағын және
орта кәсіпкерлікпен қатар мемлекеттің дамуының негізі – банк жүйесінің
қалыпты жұмыс істеуі екенін әлемдік практика көрсетуде.
Нарық экономикасы, шаруашылық жүйесі интеграциялану кезеңінде қаражат
құрау мен оны пайдалану үрдісі әртүрлі экономикалық тұлғалар арасындағы әр-
қилы қарым-қатынастарға сәйкес дамиды.Ондай тұлғалар – халықтың өзі,одан
кейінгісі: мемлекет және банк,басқа қаржылық делдалдар.
Банктің мазмұны мен атқарылымы оның экономикадаы маңызын көрсетеді.
Банктің маңызы оған жүктелген міндеттермен айқындалады. Банкке жүктелген
міндеттер мыналарды қамтамасыз етеді:
- өндірістің үздіксіздігін және оны жеделдетуін қамтамасыз етуге керекті,
бос ақша капиталды, ресурстарды шоғырландыру;
- ақша айналымын тәртіпке келтіріп, оны рационализациялау болып табылады.
Банк -өзінің жарғысы бар, толық шаруашылық есеп және өзін өзі
қаржыландыру негізінде қызмет жасайтын заңды тұлға. Ол ақша қараатын тарту,
орналастыру және басқа банктік операцияла жүргізетін мекеме.
Уақытша бос ақша ресурстарды шоғырландыру атқарымынан, бір жағынан
банк уақытша бос ақша ресурстарын жинаушы, екінші жағынан, оларды басқа
уақытша қосымша қаражатқа мұқтаж шаруашылық жүргізуші субъектілерге беруші.
Банктердің ақша қаражатын шоғырландыру, кейіннен оларды қайта бөлу,
өндіріс пен айналымның үздіксіздігін қатамасыз етіп қана қоймай, бүкіл
ұдайы өндірістің процессін жеделдетеді.
Банк ісінің ерте сатысының өзінде банктер ақша қаржысын сақтауды,
оларды, ішкі және сыртқы экономикалық, айналымдардан сауда операцияларына
сәйкес аударуды қамтамасыз еткен және олар елдің ақша белгісін, екінші
елдің валютасына айырбастаушы болып көрінген. Одан бері банктің ісінің
техологиясы айтарлықтай өзгерген.
Қазігі кезеңде нарықтық типпен дамыған едердің барығында дерлік екі
денгейлі банк жүйесі құрылып, белсенді түрде одан әрі өрістеуде.
Қазақстан Республикасында Қазақстан Респубикасы банктер жәе банк
қызметі туралы республика Президентінің 1995 жылғы 31 тамыздағы заң күші
бар жарлығында Қазақстанның екі денгейлі банк жүйесі бар бірінші
денгейдегі мемлекеттің Ұлттық банкі, ал басқа бактердің барлығы екінші
денгейлі яғни коммерциялық банктер делінген.
Банк және тауарлы, ақшалай қарым қатынастардың даму тарихы тұрғыдан
қатарлас жүреді және өзара тығыз байланыста болады. Банктік шаруашылық
өмірдің орталығы барлық эконмиканың негізгі түйіні болып табылады.
Соңғы жылдары Қазақстан Республкасының экономикалық ахуалының
дамуына қарамастан, ҚР дамушы мемлекеттердің белгілерімен сипатталады. Бұл
белгілер ұлттық валютаның әрекет етумен шектелмейді және ол мемлекет
тарапынан тыс еркін конвертацияланбайды, бағалы қағаздар нарығының төмен
денгейіндегі өтімділігімен сипатталуда.
Қазақстан Республикасы Үкіметі жалпы экономикалық тұрақтылық және
инвесторлар сенімін өсіруді қамтаасыз ету үшін бірқатар шараларды
қолдануда. Бірақ, Қазақстандағы болашақ экономикаық тұрақтылықтың
перспективалары мәнді түрде Үкіметпен, Қаржы Министрлігімен, Ұлттық Банкпен
және басқа да мекемеердің қабылдаған бірқатар экономикалық шараларға
тіклей тәуелді.
Курстық жұмыстың мақсаты- банк ісінің және банк жүйесінің дамуына,
шыу тегіне сипатама бере отырып, Қазақстаннның банк жйесінің дамуына және
ондағы мәселелер мен оларды шешу жолдарына тоқталу болып табылады.
Жұмыстың міндеттері болып:
- Қазақстанның банк жүйесі мен банк жүйесінің даму тарихына тоқталу;
- Орталық банктің дамуы мен қызметтерін қарастыру;
- коммерциялық банктердің дамуы мен қызметтерін қарастыру.
Дипломдық жұмыс екі бөлімнен: бірінші бөлімде банк жүйесінің теориялық
негізі онда:банк жүйесінің даму тарихы мен банк жүйесінің құрылымы мен
қызметтері, ал екінші бөлімде Қазақстан Республикасының банк жүйесінің
дамуын талдау және жетілдіру жолдары онда: Орталық банк және оның
қызметтері талдау, коммерциялық банк және оның қызметтерін талдау жасай
отырып, Қазақстан Республикасындағы банк жүйесіндегі проблемалар және
жетілдіру жолдары қарастырылған және қорытынды мен пайдаланылған
әдебиеттерден тұрады.
1-бөлім. Қазіргі әлемдік қаржы дағдарысына сипаттама
1.1. Әлемдік қаржы дағдарысының қысқаша тарихы
1944 жылы маусым айында Америка Құрама Штаттарының Бреттон-Вудс деген
шағын қаласында 44 мемлекеттің қаржы министрлері жиналып, сол кезде болып
жатқан екінші дүниежүзілік соғыстың салдарынан қисыны кеткен әлемдік қаржы
айналымын реттеудің болашақ тетіктеріне келіскен болатын (бұл жиынға Кеңес
Одағының Қаржы министрі де қатысып, бірақ ондағы шешімдерді орындауға кейін
Кеңес үкіметі қатыспады). Министрлердің келісімі бойынша қаржы мен
экономика салаларын әлем деңгейінде үйлестіру мақсатымен Әлемдік банк және
Халықаралық валюта қоры құрылды. Келісім бойынша әлем елдерінде тауар
алмасу доллармен есептелетін болды, сөйтіп америкалық доллар әлемдік валюта
дәрежесіне көтерілді. Доллардың құндылығы алтынның белгілі бір мөлшерімен
(золотой стандарт) анықталатын болды.
Аталмыш келісімдер өткен ғасырдың 70-ші жылдарына дейін өз міндетін
толық атқармағанымен, әлемдегі қаржы айналымын тиісті дәрежеде қамтамасыз
етіп отырды. Доллар осы жылдары үлкен беделге ие болды, әр мемлекет өз
байлығын доллармен есептеп, басқалармен салыстыруға айналды. Осыған
байланысты әрбір доллардың алтынның белгіленген мөлшеріне сәйкес келу
керектігі ұмытыла бастады. Доллардың өз басы құнды, оны алтынмен
салыстырудың қажеті жоқ, онсыз да оның әлемдегі беделі жоғары және тұрақты
деген пікір қалыптаса бастады.
Міне, осы кезеңнен бастап тауар және қызмет көрсету (услуги) көлемі мен
олардың айналымын қамтамасыз ететін валюта көлемінің арасында алшақтық
басталды. Қиыншылықтың басы осы болды деп атап айтуымыз керек, өйткені
ақшаға сұраныс тек бір-ақ жағдайда – шығарылған тауар мен қызмет айналымын
қамтамасыз ету үшін керек. Сондықтан олар тепе-тең, мөлшері жағынан бір-
біріне сәйкес болуы керек.
ХХ ғасырдың 70-ші жылдарынан бастап осы сәйкестік жоғала бастады,
әлемдік алтын стандартпен шектелмеген доллар да, тек доллармен
құндылықтарын анықтайтын басқа валюталар да көлемі жағынан тауар мен қызмет
салаларына қажеттіліктен артық, барған сайын артық шығарыла бастады.
Базельдегі халықаралық есеп банкі осыдан 15 жыл бұрын әрбір күнде әлемде
ақша айналымы 1 триллион долларды, ол – тауар мен қызмет көрсету
айналымынан 50 есе артық деп көрсетті. Міне, осы кезеңнен жаһанда қаржы
пирамидасы қалыптасты деуімізге болады.
Оның қалыптасуына және барынша етек жаюына либералдық, жаңа либералдық
нарық теориялары, осы қағидалардан туған іс-қимылдар үлкен әсер етті.
Экономиканың жақсы дамуын ынталандыру үшін қаржы мол болуы керек деген
теориялық қағида, АҚШ Президенті Р.Рейганның тұсында несие қаржы арзан болу
керек деген пікірмен жалғасты. Инфляцияны реттеу жолында Батыс елдерінде
монетарлық қағидаларды ұстанушылар болғанын және олардың қазір де бар
екенін айтуымыз керек. Бірақ осы қағиданы берік ұстау туралы нарық
реформасын жүргізіп жатқан ТМД елдеріне Батыс мемлекеттері қатаң талап
қойғанымен, өз елдерінде (АҚШ-та, Еуроодақта) монетаризм үстемдік ықпалын
өткен ғасырдың 80-ші жылдары жоғалта бастады. Нәтижесінде ақша есепсіз
көбейді. Нақты экономика мен айналымдағы ақша көлемінің арасындағы алшақтық
ұлғая берді. Қазіргі заманда барлық елдердің валюталарын және олардың
жасанды түрлерін (суррогат) қосқанда, әлемдегі шығарылған ақша 700 триллион
долларды құрайды екен, ал әлем елдеріндегі ішкі жалпы өнім 60 триллион
доллар көлемінде ғана, яғни 10 есе аз.
Осындай өз тұғырынан (тауар мен қызмет көрсету айналымына
сәйкестігінен) айырылған миллиардтаған, триллиондаған қаржы өндіріс
саласына жұмсалудан емес, өзінің дербес айналымынан табыс табу жолына
шықты. Оны қамтамасыз ететін сан алуан туынды қаржы құралдары
(деривативтер) дүниеге келді. Бүгін әлемдегі қаржы саласында молынан
қолданылып жүрген кепілхат (закладная), кепілдік қағаз, құнды қағаз,
ипотекалық облигация, хедж-қор (сақтандыру, қайта сақтандыру), своп,
опцион, форвард, тағы басқалары осы туынды қаржы аспаптары (құралдары).
Оларды қолдану ауқымының өскені сонша, әлемде экономиканың тағы бір жаңа
түрі – қаржы экономикасы қалыптасты. Және оның тиімділігі нақты экономика
тиімділігінен еселеп асты. Нәтижесінде ақша ақша жасады, тиімділігі жоғары
болғаннан кейін осы салада жалдаптық капитал ағыны күшейді. Дами келе осы
жағдайлар қаржы пирамидасының қалыптасып, өсуіне әкелді.
Көптеген салаларға арзан несие берілді. Мысалы, Америка Құрама
Штаттарында кәсіпкерлерге берілген несиенің құны 2003 жылы 1 пайыздан
аспайтын. Біртіндеп өндіруші емес, тұтынушылық психология қалыптаса
бастады. Әлем деңгейінде тұтынушылық қоғамның ауқымы кеңейді. Мысалы,
жоғарыда аталған мемлекеттің халқы арзан несиемен пәтер немесе тұрғын үй
сатып алуға көптеп кірісті. Несие алу мүмкіндігі үзбей өскендігінен, халық
оны тек баспана алуға ғана емес, күнделікті өмірде басқа мақсаттарға да
кеңінен пайдаланды. Мысалы, 2005 жылы америкалықтар жергілікті банктерден
750 млрд. долларға несие алған екен. Бірақ оның 560 миллиард доллары немесе
75 пайызы жаңа пәтер (тұрғын үй) алуға, болмаса ескісін жақсартуға емес,
күнделікті басқа мұқтаждықтарға жұмсалған. Несиеге аталмыш халықтың
дағдыланғандығы сондай, дағдарыс қарсаңында әрбір америкалық 12 ай жылдық
жалақысының 8 айлығын несиені өтеуге берешек болған. Америкалықтар әрбір
тапқан долларына қосымша 30 цент жұмсайды, ол банктерден алған қарызынан
құралады деген мәліметтер бар. Тұтынушы қоғамның осы бір көрінісі тек
Америкада ғана емес, басқа елдерде де орын ала бастады.
Осылай дами келе, несие көбейіп, өзінің шарасынан шықты. Инфляцияны
өсірді. Нәтижесінде несиені қымбаттату талабы туды. 2006 жылы Америка
банктерінің несие құны бір пайыздан бес-жеті пайызға дейін, яғни еселеп
өсті. Бұл қымбатшылықты халық та, кәсіпорындар да көтере алмады. Несие
қайтара алмағандар банкроттыққа ұшырай бастады, етек жая келе осындай
жағдай Америка Құрамына Штаттарының қаржы жүйесінің дағдарысына әкелді.
Аталмыш елге осы дағдарыстың әкелген қиыншылығы мен залалы туралы біз
жоғарыда айттық.
1.2. Қаржы дағдарысының таралуының себептері
Тек соңғы онжылдықта Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде қаржы дағдарысы
(1997-1998), Ресей Федерациясында мемлекет сыртқы қарызын өтеуден бас
тартқан дағдарыс (дефолт – 1998), Америка Құрама Штаттары жоғары
технологиялық компанияларының дағдарысы болып өтті. Кішігірім дағдарыстар
Латын Америкасы елдерінде, басқа да мемлекеттерде өткені белгілі.
2007 жылдың ортасынан Америка Құрама Штаттарынан басталған жаңа
дағдарыс бүгінгі күні бүкіл әлем елдеріне етек жайды. Бұл дағдарыстың
төркіні тіпті бөлек. Ауқымы жағынан да, өзімен келген залал-зардабымен де.
Мамандардың айтуынша, бұл ғасырда бір қайталанатын, бүкіл әлем елдерінің
экономикасын орасан зор қиыншылықтарға тірелткен дағдарыс. Тарихтан осындай
дағдарысты (Ұлы күйзеліс) 1929-1933 жылдары Америка Құрама Штаттары басынан
өткізгенін білеміз. Соның салдарынан аталмыш ел өзінің ұлттық байлығының 40
пайызына жуығын жоғалтып еді. Сөйтіп, АҚШ экономикасы қирап та, күйреп те
еді. Дегенмен, оның салқын әсері әлемнің басқа өңірлеріне аса біліне қойған
емес, өйткені жаhандану үрдісі қазіргі замандағыдай кең өріс алмаған
болатын.
Ал бүгінгі күнгі дағдарыс Америкадан басталып, өзінің ауыр зардабын
әлем елдерінің бәріне (оның ішінде бізге де – қазақстандықтарға) тигізіп
отыр. Америкалық үлкен-үлкен компаниялар мен банктердің акциялары күрт
арзандап, кейбіреуі банкрот болып, кейбіреуін үкімет өз қарамағына сатып
алуға мәжбүр болуда. Күйреу мен құлдыраудың тереңдігін көрсету үшін бір-екі
мысал келтірейік. Американың ең үлкен, бүкіл әлемге қаржы ұжымының 150
жылдан бері озық үлгісі болып келе жатқан Lehman Brothers банкі аз ғана
уақыт ішінде 679 миллиард доллар тұратын құнды қағаздарының 617 миллиард
доллар құнын жоғалтып, өзін амалсыздан банкрот жариялады. Триллиондаған
доллар ипотекалық құнды қағаз иелері Freddіе Mac және Fannіе Maе
компаниялары тұрғын үй тұтынушыларынан тиісті қарыздарын (несиелерін) жинай
алмағандықтан, банкроттықтан құтылу үшін Америка үкіметінің қолтығына
тығылды (себебі төменіректе айтылады). Бүгінгі күні Америка Құрама Штаттары
еліндегі банктер мен компаниялардың күйреуіне жол бермеу мақсатында
мемлекеттік бюджеттен оларға жәрдем ретінде 700 млрд. доллар бөлуге мәжбүр
болып отыр. Бірақ бұл да аздық қылады, жаңа сайланған Президент Обаманың
көмекшілері ел экономикасына әлі де 600-700 млрд. доллар көлемінде қосымша
қаржы бөлу керектігін айтып жатыр.
Еуропада, Азияда, құрлықтың басқа өңірлерінде де қазіргі дағдарыстың
зардабы осындай ауыр. Өз қаржы мекемелері мен кәсіпорындарына Германия –
520 млрд. еуро, Франция – 320 млрд. еуро, ал жалпы Еуроодақ елдері (27
мемлекет) 2,0 триллион еуро мөлшерінде мемлекеттік бюджеттен көмек
көрсетуде. Осы мақсатпен нарық субъектілеріне 50 млрд. фунт стерлинг –
Ұлыбритания, 950 млрд. рубль – Ресей, 586 млрд. доллар Қытай Халық
Республикасы бюджеттен қаржы бөлетіндерін хабарлады. Жапония, Австралия,
басқа да елдерде дағдарысқа қарсы осындай шаралар қолданылып жатыр. Ерекше
ескеретін бір жағдай – жекеменшік банктер мен жекеменшік компаниялардың
қазіргі дағдарыстан мемлекеттен, оның бюджетінен басқа бір де инвестор,
яғни қорғаушысының болмауы. Барлық елдерде жағдай осындай. Бұл – “мемлекет
жекеменшіктің шаруасына араласпай, “түнгі күзетші” ретінде болуы керек,
қалғанын нарық өзі шешеді” деушілерді келешекте қатты ойландыруы керек.
Дегенмен, мемлекет тарапынан банктер мен компанияларға құйылып жатқан ағыл-
тегіл қаржы олардың тұрақты дамуын әлі қамтамасыз ете алмай отыр. Әлі де
жер-жерлерде көмек сұраған, күйреу қаупі бар қаржы мекемелері мен
кәсіпорындардың аты жиі естіледі.
Дағдарыстың бастауы – қаржы саласы. Әлемдік қаржы дағдарысы біртіндей
келе, нақты экономика дағдарысына әкеле жатыр. Қазір дүние жүзінде көптеген
компаниялар өндірісін шектеп, жұмысшыларын қысқартып, тоқырау үстінде.
Әлемге әйгілі Крайслер компаниясы өзінің АҚШ-тағы 30 мәшине жасау
зауыттарының жұмысын тоқтатты. Еуропадағы, Жапониядағы мәшине жасау
зауыттары да осындай күй кешуде. Әлемдегі шикізат шығаратын компаниялар
олардың өніміне сұраныстың күрт азайғанынан және бағаның төмендеуінен
тоқырауға ұшырауда. Мұндай қиыншылық кейбір қазақстандық тау-кен
саласындағы кәсіпорындардың басына да түсіп отыр.
Ел экономикасын дамытуға өз мүмкіндіктері азайғандығынан немесе
жоқтығынан Исландия, Украина, Латвия, Белоруссия мемлекеттері халықаралық
валюта қорынан жәрдем сұрауға мәжбүр болып отыр. Басқа да Балтық бойы
елдері, Словакия, Болгария мемлекеттері аталмыш қордан көмек сұрауы мүмкін.
Қорыта айтсақ, әлем елдері басынан кешіп отырған қаржы және экономика
дағдарысының ауырлығы батпандай. Ақпарат құралдарының айтқанына сүйенсек,
2008 жылы қаржы дағдарысының салдарынан бүкіл әлем елдеріндегі қор
рыногының құны (фондовый рынок) 30 триллион доллардан артық арзандаған
екен. Үнді елінде осындай қағаздар құны 52 пайызға, ал Қытай Халық
Республикасында 66 пайызға төмендепті. Тек қана Америка үкіметі қаржы
дағдарысымен күресу жолында 4 триллион 280 млрд. долларға шығынданған екен,
кейбір есептер бойынша бұл әлем елдерінің екінші дүниежүзілік соғыстағы
шығынынан 2 еседен аса артық.
Нарық экономикасымен дамыған басқа елдер де либералдық теория
қағидаларын мықтап ұстап, америкалықтар үлгі еткен қаржы-несие саясатын өз
ішінде қолданды. Оларда да тұғыры жоқ қаржы пирамидасы қалыптасып, дами
келе күйреуге әкелді. Екіншіден, Америка Құрама Штаттары экономика
тұрғысынан дүние жүзіндегі ең үлкен, ең бай мемлекет, ол жылына әлем
елдеріндегі ішкі жалпы өнімнің 20 пайызын шығарады. Сондықтан әлем
экономикасына ықпалы зор, ол дүние жүзіндегі ең үлкен тауар шығарушы да,
тауар сатып алушы да мемлекет. Сондықтан Америка экономикасы мен сауда
саясаты бұзылған кезде көптеген елдерге, әсіресе Батыс Еуропа елдеріне,
Жапония, Қытай мемлекеттеріне, басқаларға теріс әсерін тигізбей қоймайды.
Оны біз қазіргі дағдарыс кезеңінде анық байқап отырмыз.
Оның үстіне Америка экономикасының тиімділігі мен даму тұрақтылығына
барынша сеніп, ол елдің шығарған құнды қағаздарын басқа елдер молынан сатып
алу дәстүрі қалыптасқан. Дағдарыс қарсаңында бірнеше триллион доллар
америкалық құнды қағаздар шет мемлекеттердің, шетелдіктердің қолында
болған. Америка қор рыногы күйреген кезде, бұл құнды қағаздар да еселеп
арзандады. Мысалы, жүздеген америкалық хедж-қорлардың, қор биржаларының
біреуінің ғана күйреу салдарынан оның құнды қағаздарын әр елдерде
иеленушілерінің 50 млрд. доллардан артық зиян шеккенін баспасөз жариялады.
Жоғарыда айтылған америкалық Lehman Brothers компаниясының банкротқа
ұшырауы оның құнды қағаздарын иеленген Мюнхендегі Hypo Real Estate
ипотекалық банкінің күйреу қаупін туғызды. Оны құтқару біздің басты
мақсатымыз деп аталмыш банкіге Германия үкіметі өте қомақты қаржы салды.
Әлем елдерінің қаржы саласының бір-бірімен тығыз байланыста екенін осыдан
аңғаруға болады. Көптеген елдердің өз ақшаларын Америка құнды қағаздарымен
сақтау тәсілі әлі де жалғасуда. Ресей ақпарат жүйелерінің айтуынша, қазіргі
таңда Қытай 663 млрд. доллар мөлшерінде, Ресей 81 млрд. доллар мөлшерінде
америкалық қазыналық облигация құнды қағаздарына ие болып отыр. Ұлттық
қордың біршама бөлігін сақтау үшін біздердің, Қазақстан мемлекетінің де осы
қазыналық облигацияларды сатып алғанымыз бар.
Үшіншіден, әлем елдері барынша жаһандану үстінде. Технологиялық
жаңалықтардың негізінде ақпараттық төңкеріс салдарынан қарым-қатынас
техникасы мен құралдарының жақсы жетілуі арқасында жаһандану үрдісі әлем
елдерін бір-бірімен өте тығыз байланыстырды, қазақы тілмен әсерлеп
айтқанда, оларды “бір үлкен ауылға” айналдырды. Сондықтан да әртүрлі қауіп-
қатер де әлем елдеріне ортақ. Оларды бір-бірімен тығыз байланыстыруға қаржы
саласы өзінің ерекше үлесін қосты. Басқа факторларға қарағанда жылдам
шапшаңдықпен, елдердің, халықтардың түр-түсіне қарамай тығыз валюта
байланысын ұйымдастырып, әлемдегі қаржы жетістіктеріне немесе
кемшіліктеріне барлық елдерді бірыңғай тәуелді етті. Қара сөзбен айтсақ,
әлем елдерінің бірін жайлаған қаржы саласының “тұмауы” басқа елдерді
“түшкіртпей” тұрмайды. Осындай тығыз байланыс пен тәуелділікті әр елдің қор
рыногы акцияларының дағдарысқа байланысты күнбе-күн өзгеріп жатқан
көрсеткіш деңгейлерінен байқап отырмыз. Америка құнды қағаздары қаншалықты
арзандаса, осыған сәйкес Еуропа, Азия елдері акциялары да өзіндік құнын
жоғалтып отыр. Сондықтан да алдымен қаржы, оның соңынан етек жая бастаған
экономика дағдарысын әлем тарихында бірінші рет болып отырған жаһандану
дағдарысы дей аламыз.
Біз жоғарыда әлем елдерін жайлаған қазіргі таңдағы дағдарыстың сыры мен
сипатына біршама тоқталдық. Оның бірінші себебі, осы дағдарысты толық, жан-
жақты қарастырмай, өзімізде болып жатқан экономика саласындағы қиындықтарды
түсіну қиын. Біздегі дағдарыс неден басталды, ауқымы мен залалы қандай
дәрежеде, дағдарысқа қарсы жасалып жатқан іс-шаралар дұрыс па, бұрыс па
деген сұрақтарға тек әлем елдеріндегі болып жатқан оқиғаларға үңіліп, дұрыс
жауабын табуға болады. Қазақ елі жаhандану үрдісіне барынша бойлаған, әлем
елдерінің экономикасы мен олардың қаржы жүйелерімен тығыз байланысқан ел.
Сондықтан да басқа елдерде болып жатқан дағдарыс бізді сырт айналып өтпеді.
Екіншіден, дағдарыс қаржы саласының, жалпы экономиканың ауруы. Оның
себебін неғұрлым дұрыстап қарасақ, анықтасақ, соғұрлым дағдарысқа қарсы
шараларды, келешекте осы салаларды реттеу тетіктерін дұрыс табуға болады.
Осыған байланысты либералдық нарық экономикасы қағидалары мен тетіктері
қоғамда экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз ете алмайды деген пікірлер
бұрын бәсең болса, қазір қаттырақ және жиі айтылып жүр. Мемлекет жеке
меншік шаруасын реттеуге қол сұқпай, еркіндік пен барлық мүмкіндікті
нарыққа беру керек деген қағидат ұстаған және осындай жолмен жүрген Батыс
елдерінің бүгінгі қиын жағдайын көріп отырмыз. Осы қайшылықтар кім-кімді де
ойландыруы тиіс. Осындай жағдайды болашақ іс-қимылдың жобасын жасағанда
естен шығармау керек.
Қаржы дағдарысы әлемді әбігерге салып қойды. Европа мен АҚШ одан
шығудың жолдарын іздеп жанталасып жатыр. Жаһандық экономикада жетекші рөл
ойнайтын АҚШ тәрізді алпауыт елдің экономикасы соңғы 50 жылдағы “ұлы
құлдырауды” бастан кешуде. 2008 жылдың ІV тоқсанының қорытындылары бойынша
ІЖӨ-нің төмендеуі 1,2 пайызды құрады деп хабарлады 56 ірі тәуелсіз
экономистердің сауалнамасына негізделген болжамында АҚШ-тың қаржылық
топтарындағы ең ықпалды басылымдардың бірі “Wall Stret Journal”. Ресейдің
“РИА Новости” агенттігінің хабарлауынша, жыл басынан бері АҚШ-тың 13 банкі
құрдымға кеткен. Бұл жағымсыз үдеріс жалғасуда. Елдің қаржы рыногы екі
аяғынан жүре алмай қалған мүгедек адамның кейпінде. Несиелік дағдарысқа
ұласқан соңғы жарты ғасырдағы америкалықтардың экономикасындағы “ұлы апат”
өнеркәсіптік секторды оңдырмай тұралатты дейді сарапшылар. Ал елдегі
жұмыссыздықтың 6,8 пайызға дейін өсуі соңғы 12 айда әр ай сайын 72 мың
адамның жұмыс орнын жоғалтуына алып бармақ.
Қаржылық дағдарысты қалт жібермей бақылап отырған орыс сарапшыларының
айтуынша, АҚШ та, Еуропа да апатты жағдаймен күресудің жалғыз жолын таңдады
ол мемлекет тарапынан көмек көрсету және тұралаған қаржы компанияларын
мемлекет меншігіне алу. Онда да үрейге бой алдырған елдер өз қалауымен
қимылдап, қаржылық жүйелерін қолдауға қыруар ақша бөліп жатыр. Мысалы,
Ұлыбритания үкіметі әлсіреген банктерін мемлекет бақылауына алуға 50 млрд.
фунт стерлинг, Ресей отандық банк жүйесін қолдауға мемлекет бюджетінен 1
триллион рубль бөлді. Онымен қоса, ресейлік ірі-ірі банктер мен компаниялар
5 жылға тағы да 950 млрд. рубль алмақшы.
Осыдан бір жыл бұрын АҚШ-тың ипотекалық рыногындағы дағдарыстан
басталған жаһандық дағдарыстың бір ерекшелігі – ол көптеген елдердің банк
секторындағы сенімсіздікті ұлғайтты. Тіпті, ипотекалық дағдарысқа ұрынбаған
америкалық банктердің өзі “сақтықта қорлық жоқ” деген саясат ұстанып,
өздерінің экономикасын несиелендіруге ниеттенер емес. Мұндай ахуалды
байқаған еуропалық банктер де ресейлік компанияларды қаржыландырудан бас
тартуда. Онымен қоса, несиелік сенімнің дағдарысы әлемдік қор
рыноктарындағы құлдырауды одан әрі ушықтырып отыр. Өйткені, банкротқа
ұшырағандардың көбісі бағалы қағазды кепілге қою арқылы несие алғандар. Ал
шығынға бөккен банктерде қалған олардың бағалы қағаздары бірнеше есеге
құнсызданып кетті.
Мұндай жағдайда ірі-ірі экономикалық державалардың өз банк жүйелеріне
көп миллиондап (Ресейде тіпті — триллиондап) қаржы құюы әзірше күткендей
нәтиже бермей отыр. Қаржылық сенімсіздік дағдарысының белең алғаны
соншалық, ірі-ірі қаржы институттары ұсақ банктерге несие беруге асықпаса,
ұсақ банктер де өз кезегінде бизнесті қайта қаржыландыруға құлықсыз. Бұл
құбылыс жекелеген адамдарға да зардабын тигізуде. Мәселен, ірі ресейлік
банктердің өзі не пайыздық мөлшерлемелерін көтеруде, не ипотекалық несие
беруді шектеуде.
1.3. Әлем елдеріндегі банктерді национализациялау мәселесі
Әлемдік дағдарыс жағдайында жеке банктерді национализациялау дамыған
елдердің үкіметтері өз елдерінің қаржы жүйелерін тұрақтандыру үшін барып
отырған, барған сайын жиі кездесетін шараға айналып отыр. Ірі қаржы
мекемелерін банкротқа ұшыраудан қорғау үшін еуропалық елдер оларды жаппай
национализациялай бастады. АҚШ үкіметі әзірге өз банктерін ішінара
национализациялаумен ғана шектеліп отыр.
Ұлыбритания. 2008 жылдың ақпанында үлкендігі жағынан бесінші
Ұлыбританияның ипотекалық банкі Northern Rock мемлекеттік корпорацияға
айналып, билік оны өз балансына алды. Британ үкіметі осылайша банкротқа
ұшыраған жағдайда елдің қаржы жүйесінің тұрақтылығына қатер төндіруі мүмкін
Northern Rock банкті национализациялау туралы шешім қабылдады.
18 ақпанда Лондон қор биржасында қаржы проблемаларына тап болған
банктің акцияларын сату тоқтатылды, сөйтіп ол Англия банкінің жедел
займдарына жүгінуге мәжбүр болды. Келесі күні кешкілік британ парламентінің
қауымдастар палатасы банкті национализациялау үшін дауыс берді.
Национализациялау нәтижесінде Northern Rock міндеттемесіндегі бүкіл 175
миллиард доллар мемлекеттік бюджет балансына көшеді. Банкті жеке инвесторға
сатудың сәті келмегендіктен, үкімет национализациялауға баруға мәжбүр
болды, деп мәлімдеді қаржы министрі Алистер Дарлинг.
Аталмыш банкті национализациялау дегеніміз, Үкімет әрбір салық
төлеушіге шаққандағы 7 мың доллар көлеміндегі міндеттемені өзіне алады
дегенді білдіреді. Сөйтіп, іс жүзінде мемлекет дәстүрлі түрде экономиканың
ең либералды секторы – қаржы секторын өзіне қайтарды.
Национализациялау өткен жылы ғана Британияның бесінші ірі ипотекалық
банкі болған Northern Rock дәуіріндегі барынша күтілген нәтиже болатын.
Банк негізінен Англияның бай емес солтүстік аудандарына қызмет көрсетіп,
ипотекалық несиелер берді. Банктің кредиттік бизнесі негізінен оның
халықаралық рыноктардан алған займдары есебінен қаржыландырылды. Әлемдік
экономика буырқана өскен және өтімділік болған кезеңде модель табысты жұмыс
істеді. Бірақ өтімділіктегі дағдарыстың басталуымен қатар 2007 жылдың
шілдесінде банкте де проблемалар бой көрсетті.
Зардап шеккен банкті бірнеше инвестор сатып алуға талпыныс жасады.
Дегенмен банкті үйлестіруші ретінде болған үкімет олардың ұсыныстарын
жеткіліксіз деп санады. Сөйтіп үкімет банкті национализациялауды ұйғарып,
депозиттердің сақталуына кепілдік берді.
Өткен жылғы қыркүйек айының соңында тағы бір британдық ипотекалық
алпауыт, көлемі жағынан елдегі сегізінші банк – Bradford & Bіngley мемлекет
қолына көшті. 2008 жылдың 29 қыркүйегінде Лондонда елдің қаржы министрлігі
шешімнің банкке күйреу қатерінің төнуіне байланысты қабылданғанын
хабарлады. Британ үкіметі банктің ипотекалық бөлімшесін өз бақылауына алып,
оның бизнестің осы бөлігіндегі 40 миллиард фунт стерлингке жететін бүкіл
міндеттемелеріне бюджет қаржысы есебінен кепілдік берді. 2,5 миллионға жуық
британдық осы банкте жалпы сомасы 22 миллиард фунт стерлингті құрайтын өз
салымдарын сақтайды.
Өткен күзде ұлттық банк секторын тұрақтандырудың бірінші шұғыл
бағдарламасы шеңберінде Ұлыбритания үкіметі 58 пайыз акциямен күйреуге жол
бермеу үшін Royal Bank of Skotland (елдегі екінші ең ірі банк) капиталына
енді. Интервенция нәтижесіндегі жаңа шығындарға байланысты мемлекеттің
аталмыш банкке қатысуы 58-ден 70 пайызға дейін көтерілді.
20082009 қаржы жылының бірінші жартысындағы банк шығындары 690 миллион
фунт стерлингті құрады және болжам бойынша, биылғы жыл банктің 300 жылдық
тарихында алғаш рет толықтай шығынды жыл болмақ.
АҚШ. Өткен жылдың күзінде әлемдегі ең ірі қаржы корпорациясы Gіtіgroup-
ке өкіметпен қол жеткізілген келісім шеңберінде 7,8 пайыз акцияға айырбасқа
20 миллиард доллар көлемінде көмек көрсетіліп, 306 миллиард доллардың
мемлекеттік кепілдігі берілді. Сарапшылардың пайымдауынша, корпорацияның
шұғыл көмектен бас тартуы АҚШ-тың қаржы жүйесі үшін күтпеген зардаптар
әкелуі мүмкін еді.
Gіtіgroup қаржы министрлігімен, ФРС және АҚШ-тың федералдық
депозиттерді сақтандыру корпорациясымен келісімге қол қойып, онда әлемнің
шамамен 100-ге тарта елінде 200 миллионнан астам клиенттерге қызмет
көрсететін корпорацияға өкіметтің ауқымды көмек беретіні айтылды. Қаржы
министрлігі корпорацияның басымдыққа ие акцияларын 20 миллиард долларға
сатып алды. Бұл қаржы Полсон жоспары шеңберінде бөлінді. Оның сыртында АҚШ
үкіметі тұрғын үй және коммерциялық жылжымайтын мүлікпен қамтамасыз етілген
кредиттер, өзге де міндеттемелер мен акциялар бойынша 306 миллиард доллар
мемлекеттік кепілдік берді. 2 триллион доллар болатын ол банктің барлық
активтерінің шамамен алтыдан бірін құрайды. “Рыноктағы тұрақтылықты
қамтамасыз етуге қосқан зор үлесі үшін біз үкіметке ризашылығымызды
білдіреміз”, деп мәлімдеді корпорацияның бас директоры Викрам Пандит.
Gіtіgroup 2008 жылдың үшінші тоқсанында 2,8 миллиард доллар шығын
шекені туралы хабарлады – бұл компания үшін қатарынан төртінші шығынды
тоқсан болатын. Сарапшылардың айтуынша, өкіметтің шұғыл көмек көрсетуіне
компания котировкаларының 60 пайызға құлдырауы түрткі болған. Инвесторлар
да мемлекет корпорацияны күрделі жағдайда қалдырмайды деген хабарды оң
қабылдады – Gіtіgroup акцияларының бағасы өсіп шыға келді. Ол өз кезегінде
америкалық қаржы секторындағы ірі компанияның котировкаларының 8,11 пайызға
өсуіне жол ашты.
Өткен жылғы қазан айының ортасында АҚШ үкіметі Bank оf Amerіka мен ол
сатып алған Merrіll Lynch-ке 25 миллиард доллар берді. Сол жылдың желтоқсан
айында банк басшылығы америка үкіметіне Merrіll Lynch шығындарын жабу үшін
өздеріне мемлекеттік көмектің жаңа пакеті қажет екенін хабарлады.
Қаржы министрлігінің алғашқы инвестициялары Gіtіgroup пен Bank оf
Amerіka-ны ипотекалық шығындардан тиісті дәрежеде қорғай алмайтын
болғандықтан компания тағы да капитал және ықтимал деген дефолттардан
кепілдік сұрады. Қарашада Gіtіgroup-ке тағы да 20 миллиард доллар қажет
болды. Рекордтық қаржы тапшылығы жарияланғаннан кейін алдындағы сома
компанияның бүтіндігін сақтап қалуға жеткіліксіз болды. Сол күні Bank оf
Amerіka өз шығындарын жабу үшін 20 миллиард доллар алды.
Егер национализациялау саясатына келер болсақ, бұл мекемелердің артында
үкімет тұратын болғандықтан, бұл жағдайда белгілі бір айқындық пайда болып
отыр, дейді бұрынғы қаржы министрі, қазірде Болдун-Уоллас колледжінің
профессоры Жак.
Сәл бұрынырақ АҚШ үкіметі шығындарға ұшыраған Fannіe Mae және Freddіe
Mac ипотекалық агенттіктерін бақылауға алып, борыштық міндеттемелерін
қамтамасыз ету үшін олардың әрқайсысына 100 миллиард доллардан бөлу жөнінде
шешім қабылдаған.
Германия. Неміс өкіметі Германиядағы екінші ірі банк Commerzbank-ті
ішінара национализациялады. Мемлекет 25 пайыз плюс бір акцияға ие болып,
аталмыш банктің ірі акционеріне айналды. Банкирлер оның есесіне Drezdner
Bank банкін сатып алғаннан кейін шайқала бастаған қаржылық жағдайын түзеу
және қаржы зардаптарын жою үшін 10 миллиард еуро алатын болады.
10 миллиард еуро банктерге өз міндеттерін дұрыс шешуге және мәмілелерді
қамтамасыз етуге жағдай жасайды деп есептейді қаржы министрі Михаэль Глос.
Kommerzbank-тің байқаушылық кеңесінің төрағасы Клаус Петер Мюллер өкімет
шешімін құптады. Үкіметтің банктің акциялар пактетінің бір бөлігін алуы
ішінара национализациялау болып табылмайды, тек қана қаржы рыногындағы өзге
банктермен табысты бәсекеге түсе алатын ірі неміс ойыншыларының біріне
біздің қалай қарайтынымызды дәлелдейді, деп атап көрсетті қаржы
министрлігінің өкілі Торстен Альбриг.
Жиынтығында Kommerzbank үкіметтен капиталға қосу түрінде 18,2 миллиард
және кепілдік түрінде 15 миллиард еуро алатын болады.
Оның сыртында дағдарысты Hypo Real Estate банктің 50 пайыздан астам
акциясын алу туралы да шешім қабылданды. Өткен жылдың күзінде аталмыш банк
дағдарыстан көбірек зардап шеккен банктер қатарында қалды. Осыдан кейін
Германия үкіметі банктің борыштарына 35 миллиард еуроға кепіл болу жөнінде
шешім қабылдады. Дегенмен, мемлекеттің кепілдік беру мерзімі 2009 жылдың
сәуірінде аяқталады, сондықтан Германия үкіметі қазіргі сәтте аталмыш
банктің 50 пайыз және плюс бір акциясына ие болуға дайын.
Бенилюкс елдері. Қыркүйекте Бельгия, Голландия және Люксембург 11,2
миллиард еуро жұмсай отырып, өз аумақтарындағы Fortіs банк тобы
өкілдіктерінің 49 пайыз акцияларын сатып алды.
Аталмыш елдер өкіметтері бельгиялық ірі қаржы компаниясының шайқала
бастаған сеніміне қолдау көрсету үшін Fortіs банкке 11,2 миллиард еуро
(16млрд. долл.) салу жөнінде шешім қабылдады.
Бельгия банктің бельгиялық банктік бизнесінің 49 пайызын 4,7 миллиард
еуроға сатып алды, Голландия банктің нидерландылық дәл осындай бөлігіне 4
миллиард еуро жұмсады. Люксембург несие ретінде 2,5 миллиард еуро берді.
Исландия. Исландия қазан айының басынан бері Glіtnіr, Landsbankі
Іslands және Kauptіng Bank тәрізді елдегі үш ірі банкті национализациялады.
Соңғы Kauptіng Bank банкі 2008 жылдың 9 қарашасында
национализацияланды. Елдің қаржы қадағалау қызметінің мәлімдеуінше, енді
үкімет банктегі барлық депозиттерге кепілдік береді. Исландиядағы көлемі
жағынан үшінші Glіtnіr банк 29 қыркүйекте, ал екінші ірі банк Landsbankі
Іslands 7 қазанда национализацияланды. Банктердің борыштық міндеттемелері
61 миллиард долларға бағаланды.
104 жылдық тарихы бар үшінші ірі қаржы институты – Glіtnіr банк қысқа
мерзімді қаржыландыруды сарқып алғаннан кейін мемлекет қарауына көшті.
Банктегі 75 пайыздық үлеске Исландия үкіметі 859 миллион доллар төлейтін
болады.
Ирландия. Үстіміздегі жылдың қаңтарында Ирландия үкіметі Anglo Іrіsh
Bank-ті национализациялау ниетін мәлімдеді. Банкті капиталдандырудағы
сәтсіздік осындай шешім қабылдауға себеп болды. Мемлекет банктің бірден-бір
ықтимал меншік иесі болғандықтан, үкімет национализациялауға баруға мәжбүр,
деп мәлімдеді елдің қаржы министрлігі.
Оның сыртында Ирландия үкіметі елдің өз қаржылық міндеттемелерін
орындауға қабілетті екеніне халықаралық қаржы рыноктарындағы ойыншыларды
сендіру үшін өзіндегі басқа да екі ірі банкке 7 миллиард еуро қаржы құюға
ниет білдіріп отыр.
Әр банкке салынатын 3,5 миллиард инвестицияға үкімет олардағы 25
пайыздық үлесті алатын болады, деп атап көрсетті елдің қаржы министрі
Брайан Ленихан.
Дегенмен, үкімет өз бақылауына алғаннан кейін де аталған банктегі
қаржының кемуі тоқтаған жоқ. Өтімділіктің кемуі салдарынан банкке деген
клиенттер сенімі де төмендей бастады, ал ол батыл іс-әрекеттерді талап
етті. Осыдан кейін банк акциялардың қалған бөлігін де мемлекет пайдасына
беруге келісті. Сөйтіп бүгінде банк акцияларының 85 пайызы үкімет
еншісінде. Ол акциялар үшін үкімет қосымша ештеңе төлеген жоқ.
1.4. Қаржы дағдарысының Қазақстанға ықпалы
Тәуелсіздік жылдары Қазақстан ТМД-нің басқа елдерімен салыстырғанда
барлық сегменттерде құрылымдық реформаны жүзеге асырып, қаржы секторын
реформалауда және дамытуда көп жағдайда алға озып кетті. Нәтижесінде іс
жүзінде бүкіл институционалды негіз құрылды.
Бұл ретте соңғы бірнеше жылда қаржы жүйесі сегменттерінің орнықтылығын
жетілдіру және нығайту жөнінде белсенді жұмыс жүргізілуде. 2006 жылы
Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2003-2006 жылдарға
арналған тұжырымдамасын іске асыру аяқталды, оның негізгі мақсаты тұрақты
және тиімді жұмыс істейтін, экономиканың нақты секторының қаржы
ресурстарына қажеттіліктерін қанағаттандыратын және қаржы институттарына
еркін бәсекелестік жағдайында сапалы қызмет көрсететін қаржы жүйесін
қалыптастыру болып табылды. Осы Тұжырымдаманы іске асырудың нәтижелері
туралы айтсақ, жалпы алғанда, онда қойылған міндеттердің орындалғанын атап
өткен жөн.
Мәселен, Тұжырымдаманы іске асыру шеңберінде мынадай негізгі бағыттар
бойынша:
– ақша-кредит саясатының құралдарын жетілдіру және оны Еуропа Одағы
елдерінің стандарттарына жақындату жөнінде іс-шаралар жүзеге асырылды;
– 2003 жылы неғұрлым тиімді және экономикалық тұрғыдан ақталатын
валюталық операцияларға қатысты жекелеген шектеулерді алып тастауды
белгілеген Қазақстан Республикасында валюта режімін ырықтандырудың 2003-
2004 жылдарға арналған бағдарламасы қабылданды;
– қаржы нарығына қатысушылардың қызметін бірыңғай мемлекеттік қадағалау
органы – Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау
агенттігі (бұдан әрі – ҚҚА) құрылды;
– банктерден, банктік қызмет көрсетудің жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардан және микрокредиттік ұйымдардан тұратын үш деңгейлі
кредиттеу жүйесі құрылды, олардың қызметін реттейтін қажетті заңнамалық
актілер қабылданды;
– Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 11 маусымдағы №1388
Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында тұрғын үй құрылысын
дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы қабылданды;
– республикадағы бірінші кредит бюросы құрылды және жұмыс істейді;
– “Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктерінде
орналастырылған депозиттерге міндетті кепілдік беру туралы” Заң қабылданды;
– бірқатар міндетті сақтандыру түрлері енгізілді, сақтандыру
төлемдеріне кепілдік беру қоры, мемлекеттік аннуитеттік компания,
экспорттық-импорттық кредиттерді сақтандыру жөніндегі мемлекеттік
корпорация құрылды, отандық сақтандыру нарығына шет елдің қатысу мүмкіндігі
кеңейтілді;
– Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығын дамытудың 2005-
2007 жылдарға арналған бағдарламасы бекітілді;
– жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған
бағдарламасы бекітілді;
– Қазақстан Республикасының пошта-жинақ жүйесін дамытудың 2005-2010
жылдарға арналған бағдарламасы бекітілді.
Сонымен, қазіргі кезеңде Қазақстанда барлық негізгі қаржылық реформалар
жүзеге асырылды, ал қаржы институттарын реттеу дамыған елдерде қабылданған
халықаралық стандарттар негізінде жүзеге асырылуда.
Дегенмен, мейлінше сапалы және жоғары мақсаттар қоя отырып, қаржы
секторының дамуында оң үрдістердің нығаюы жағдайында сегменттерді одан әрі
дамыту қажет. Енді мемлекетте қаржы секторын дамытудың келесі кезеңінің
міндеттерін шешуге өту қажеттігі туындады, мұның өзі қаржы секторын
дамытудың келесі орташа мерзімді кезеңге арналған тұжырымдамасын әзірлеуді
қажет етті.
Мәселен, 2006 жылдың екінші жартысында Қазақстан Республикасының
Үкіметі ҚҚА-мен, Ұлттық банкпен және басқа да мүдделі мемлекеттік
органдармен бірлесіп, елдің қаржы секторын дамытудың жаңа тұжырымдамасын
әзірлеуге кірісті.
Нәтижесінде, республика Үкіметінің 2006 жылғы 25 желтоқсандағы №1284
қаулысымен Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2007-2011
жылдарға арналған тұжырымдасы бекітілді, оның аясында қаржы секторын
дамытудың негізгі басымдықтары, сондай-ақ оның жекелеген секторларын
мемлекеттік реттеудің бағыттары мен тәсілдері айқындалды.
Сонымен бірге, Тұжырымдамада қаржы секторын дамыту және реттеу
саласындағы мемлекеттік саясаттың жүйелілік және сабақтастық қағидаты және
Қазақстан Республикасының бұрын белгіленген бастамаларын жалғастыру
ескерілді.
Жаңа Тұжырымдамаға сәйкес қаржы секторын одан әрі дамыту үшін Қазақстан
Республикасын қаржы ағындарын ТМД және Орталық Азия аймағы шеңберінде
тиімді қайта бөлуді қамтамасыз ететін аймақтың қаржы орталығына айналдыру
керек сияқты.
Қазақстанның ТМД-да және Орталық Азияда қаржы секторында аймақтық
көшбасшы болуына қол жеткізу үшін 2007-2011 жылдар аралығында негізгі күш-
жігер Қазақстанның қаржы секторын нығайтуға, оның тұрақтылығын арттыруға,
кәсіпорындарды және халықты қаржы секторының қызмет көрсетуімен қамтуға
оның жекелеген сегменттерін одан әрі дамытуға бағытталады, мұның өзі
қазақстандық қаржы ұйымдарының ішкі нарықтағы позицияларын күшейтіп,
аймақта оның қаржы тарту және ауқымды аймақтық экспансия орталығы болып
қалыптасуына негіз болады.
Бұл ретте негізгі міндеттердің бірі қаржы секторының бәсекелестік
қабілетін арттыру болып табылады, бұл Қазақстанның алда болатын
Бүкіләлемдік сауда ұйымына (БСҰ) кіруі жағдайында аса маңызды. Жалпы
алғанда, біздің қаржы секторымыз шетелдік компаниялардың келуіне дайын.
Алайда, тәжірибе тіпті айтарлықтай дамыған және ірі қаржы секторы бар
елдердің де тура БСҰ-ға кіргеннен кейін шетелдік ойыншылардың тарапынан
болған бәсекелестіктің күрт өсуі салдарынан өз дамуында проблемаларға
кездескенін көрсетеді. Сондықтан қаржы секторының төлем қабілетін күшейту
үшін күш-жігерді оны капиталдандыруға жұмылдыру қажет, бұл тек қаржы
институттары қызметінің айқындығын арттырған жағдайда ғана мүмкін.
Жалпы алғанда, қаржы секторының одан әрі дамуы:
– қаржы секторының және оның құралдарының орнықтылығы мен тұрақтылығын
арттыруға;
– қаржы секторының қызмет көрсету сапасын және оларға қол жеткізуді
арттыруға;
– өтімді қор нарығын және оның құрамдастарын қалыптастыруға;
– қаржы секторын реттеу стандарттарын арттыруға;
– қаржылық қызмет көрсету нарығында бәсекелестікті арттыру мақсатында
қаржы секторын одан әрі ырықтандыруға бағытталуы тиіс.
Бұдан басқа, адал бәсекелестікті дамытуға, сондай-ақ қаржылық қызмет
көрсетулерді тұтынушылардың заңды құқықтары мен мүдделерін қорғауға
бағытталған қаржы ұйымдарының монополияға қарсы реттеуін жетілдірген жөн.
Қаржы секторын дамытудың маңызды бағыты Алматы қаласының өңірлік қаржы
орталығы (АӨҚО) идеясын іске асыру болып қала береді. АӨҚО құрудың
мақсаттары бағалы қағаздар нарығын, оның халықаралық капитал нарықтарына
қосылуын дамыту, Қазақстан экономикасына инвестициялар тарту, қазақстандық
капиталды шетелдік бағалы қағаздар нарығына шығару болып табылады.
Қаржы орталығының міндеттері шетелдік, сол сияқты қазақстандық
инвесторларды, эмитенттерді және кәсіби қатысушыларды қаржы орталығының
арнайы сауда алаңына тарту, еліміздің бағалы қағаздар нарығын тиімді
дамыту үшін жаңа қаржы құралдарын әзірлеу және ендіру, сондай-ақ қаржы
орталығын одан әрі дамыту болып табылады.
Жалпы алғанда, бұл үшін заңнамалық база қалыптасқан. Сондай-ақ 2006
жылы Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының қызметін реттеу жөніндегі
агенттік құрылды, ол 2006 жылғы 31 қазаннан бастап қаржы орталығына
қатысушыларды тіркеді.
Ойға алған жобаны жемісті іске асыру үшін шетелдік биржа ойыншыларын
жергілікті қор нарығына тарту жөніндегі шаралар қажет.
Сонымен бірге, елдің қор нарығын дамытуға құрылған “Самұрық”
мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі Қазақстан холдингінің және
“Қазына” тұрақты даму қорының нарықта олардың құрамына кіретін компаниялар
акцияларының үлесін орналастыру жөніндегі қызметі ықпал ететін болады.
Сонымен, осы Тұжырымдаманы іске асыру жөніндегі жұмыс басталып та кетті
және Ұлттық банк пен Үкіметке оны іске асырудың барысы туралы 2007 жылдың
бірінші жартыжылдығының қорытындысы бойынша жиынтық ақпарат ұсынды.
Дағдарыс белгілері бізде 2007 жылдың шілде, тамыз айларынан басталды.
Әлемдегі қаржы дағдарысының салқын әсері ТМД мемлекеттері ішінде бірінші
болып бізге тиді. Оның себебі бар. Біз шетелдерден көптеп және жиі-жиі
несие (қарыз) алған елміз. Осы жылдары Қазақстанда экономиканың даму
қарқыны жоғары болды. Реформалардың дұрыс нәтижесі негізінде, әсіресе біз
сыртқа шығарып сататын мұнай мен металдың әлемдегі бағасы жылдан-жылға
өсуінің арқасында қазақстандық ішкі жалпы өнім соңғы 7-8 жылда 9-10 пайыз
төңірегінде өсіп тұрды. Бұл бізді тұрақты және жедел дамып келе жатқан
мемлекет ретінде әлем деңгейінде беделімізді көтерді. Халықаралық беделді
рейтинг агенттіктерінің жоғары көрсеткішіне ие болдық. Осының арқасында
шетелдік банктер, басқа да қаржы қорлары біздің коммерциялық банктерге
ешқандай кідірместен және сұраған несиелерін күмәнсіз беріп жатты. Шетелдік
несиелер біздің ішіміздегі несиелермен салыстырғанда біршама арзандау
болғанын да айтуымыз керек.
Жалпы молынан алынған несие қаржы халықты тұрғын үймен қамтамасыз
етуге, кейбір салалардың өсуіне оң әсерін тигізді. Ал енді олар нақты қай
салаларға, қалай жұмсалды? Өкінішке қарай, ол қаржылар өндіріске көптеп
бара алмады, өйткені, несиенің дені қысқа мерзімге (алты ай, бір жылға)
берілді, ал өндірісте, энергетикада кәсіпорындар салу одан ұзақ мерзімді (3-
5 жыл шамасында) керек етеді. Кәсіпорындарды салу үшін, нарық тілімен
айтқанда, “ұзын ақша” (длинные деньги) керек болды. Біздің коммерциялық
банктердің шеттен алған несиелерінің ішінде “ұзын ақшалардың” үлесі тым аз
болды және олар соңғы бір-екі жылда ғана (2006, 2007) келе бастады. Оның
үстіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1-бөлім. Қазіргі әлемдік қаржы дағдарысына
сипаттама ... ... ... ... ... ... 7
1.1. Әлемдік қаржы дағдарысының қысқаша
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . 7
1.2. Қаржы дағдарысының таралуының
себептері ... ... ... ... ... ... .. ... ... .10
1.3. Әлем елдеріндегі банктерді национализациялау
мәселесі ... ... ... ... 16
1.4. Қаржы дағдарысының Қазақстанға
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 22
2-бөлім. Қаржылық дағдарыс жағдайында Қазақстандағы қаржы мекемелерінің
тұрақтылығын қамтамасыз ету ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2.1. Ұлттық Банктің қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз
етудегі
ролі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
2.2. Қаржылық дағдарыс кезіндегі қаржы мекемелерінің
жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..36
2.3. Қаржы мекемелерінің тұрақтылығын қамтамасыз
ету
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..62
КІРІСПЕ
2007 жылдың екінші жартысында басталған әлемдік қаржы нарықтарындағы
тұрақсыздық Қазақстанның даму қарқынына әсер етті. Бұл отандық банктердің
сыртқы қаржылық ресурстарды тарту мүмкіндіктерін төмендетуде, ал, ізінше,
ішкі экономикаға кредит беру көлемін қысқартуда көрінді. Бұдан басқа,
әлемдік нарықтағы азық-түлік тауарлары бағасының шапшаң көтерілуі
салдарынан экономикаға инфляциялық қысымды едәуір күшейтті.
Қазақстан Республикасының Үкіметі, Ұлттық Банкі мен Қаржы нарығы мен
қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау агенттігі әлемдік қаржы және тауар
нарықтарындағы тұрақсыздықтың теріс салдарын жұмсартуға бағытталған бірінші
кезектегі шаралар кешенін жедел қабылдады және іске асырды.
Өтімділіктің жаһандық тапшылығын тудырған қаржы дағдарысының екінші
толқыны әлемдік қаржы жүйесінің шеңберінен шықты және нақты секторға едәуір
теріс әсер етті. Осының нәтижесінде әлемдік экономиканың өсу қарқынының
едәуір және, ізінше, тауарлар мен қызмет көрсетулерге жаһандық сұраныстың
баяулауы байқалады. Бұл отандық экономиканы тұрақтандыру және оңалту
жөнінде жаңа қосымша шаралар қабылдауды талап етеді. Қазақстан Республикасы
Үкіметінің, Ұлттық Банкінің және Қаржы нарығы мен қаржы ұйымдарын ретте
және қадағалау агенттігінің Экономиканы және қаржы жүйесін тұрақтандыру
жөніндегі 2009 – 2010 жылдарға арналған бірлескен іс-қимыл жоспары (бұдан
әрі – Жоспар) Қазақстан Республикасы Президентінің тапсырмаларын орындау
үшін әзірленді және жаһандық дағдарыстың Қазақстандағы әлеуметтік-
экономикалық ахуалға теріс салдарын жұмсартуға және болашақтағы сапалы
экономикалық өсу үшін қажетті негізді қамтамасыз етуге бағытталған шаралар
кешенін айқындайды.
Кез келген мемлекеттің экономикасында ірі кәсіпорындар,шағын және
орта кәсіпкерлікпен қатар мемлекеттің дамуының негізі – банк жүйесінің
қалыпты жұмыс істеуі екенін әлемдік практика көрсетуде.
Нарық экономикасы, шаруашылық жүйесі интеграциялану кезеңінде қаражат
құрау мен оны пайдалану үрдісі әртүрлі экономикалық тұлғалар арасындағы әр-
қилы қарым-қатынастарға сәйкес дамиды.Ондай тұлғалар – халықтың өзі,одан
кейінгісі: мемлекет және банк,басқа қаржылық делдалдар.
Банктің мазмұны мен атқарылымы оның экономикадаы маңызын көрсетеді.
Банктің маңызы оған жүктелген міндеттермен айқындалады. Банкке жүктелген
міндеттер мыналарды қамтамасыз етеді:
- өндірістің үздіксіздігін және оны жеделдетуін қамтамасыз етуге керекті,
бос ақша капиталды, ресурстарды шоғырландыру;
- ақша айналымын тәртіпке келтіріп, оны рационализациялау болып табылады.
Банк -өзінің жарғысы бар, толық шаруашылық есеп және өзін өзі
қаржыландыру негізінде қызмет жасайтын заңды тұлға. Ол ақша қараатын тарту,
орналастыру және басқа банктік операцияла жүргізетін мекеме.
Уақытша бос ақша ресурстарды шоғырландыру атқарымынан, бір жағынан
банк уақытша бос ақша ресурстарын жинаушы, екінші жағынан, оларды басқа
уақытша қосымша қаражатқа мұқтаж шаруашылық жүргізуші субъектілерге беруші.
Банктердің ақша қаражатын шоғырландыру, кейіннен оларды қайта бөлу,
өндіріс пен айналымның үздіксіздігін қатамасыз етіп қана қоймай, бүкіл
ұдайы өндірістің процессін жеделдетеді.
Банк ісінің ерте сатысының өзінде банктер ақша қаржысын сақтауды,
оларды, ішкі және сыртқы экономикалық, айналымдардан сауда операцияларына
сәйкес аударуды қамтамасыз еткен және олар елдің ақша белгісін, екінші
елдің валютасына айырбастаушы болып көрінген. Одан бері банктің ісінің
техологиясы айтарлықтай өзгерген.
Қазігі кезеңде нарықтық типпен дамыған едердің барығында дерлік екі
денгейлі банк жүйесі құрылып, белсенді түрде одан әрі өрістеуде.
Қазақстан Республикасында Қазақстан Респубикасы банктер жәе банк
қызметі туралы республика Президентінің 1995 жылғы 31 тамыздағы заң күші
бар жарлығында Қазақстанның екі денгейлі банк жүйесі бар бірінші
денгейдегі мемлекеттің Ұлттық банкі, ал басқа бактердің барлығы екінші
денгейлі яғни коммерциялық банктер делінген.
Банк және тауарлы, ақшалай қарым қатынастардың даму тарихы тұрғыдан
қатарлас жүреді және өзара тығыз байланыста болады. Банктік шаруашылық
өмірдің орталығы барлық эконмиканың негізгі түйіні болып табылады.
Соңғы жылдары Қазақстан Республкасының экономикалық ахуалының
дамуына қарамастан, ҚР дамушы мемлекеттердің белгілерімен сипатталады. Бұл
белгілер ұлттық валютаның әрекет етумен шектелмейді және ол мемлекет
тарапынан тыс еркін конвертацияланбайды, бағалы қағаздар нарығының төмен
денгейіндегі өтімділігімен сипатталуда.
Қазақстан Республикасы Үкіметі жалпы экономикалық тұрақтылық және
инвесторлар сенімін өсіруді қамтаасыз ету үшін бірқатар шараларды
қолдануда. Бірақ, Қазақстандағы болашақ экономикаық тұрақтылықтың
перспективалары мәнді түрде Үкіметпен, Қаржы Министрлігімен, Ұлттық Банкпен
және басқа да мекемеердің қабылдаған бірқатар экономикалық шараларға
тіклей тәуелді.
Курстық жұмыстың мақсаты- банк ісінің және банк жүйесінің дамуына,
шыу тегіне сипатама бере отырып, Қазақстаннның банк жйесінің дамуына және
ондағы мәселелер мен оларды шешу жолдарына тоқталу болып табылады.
Жұмыстың міндеттері болып:
- Қазақстанның банк жүйесі мен банк жүйесінің даму тарихына тоқталу;
- Орталық банктің дамуы мен қызметтерін қарастыру;
- коммерциялық банктердің дамуы мен қызметтерін қарастыру.
Дипломдық жұмыс екі бөлімнен: бірінші бөлімде банк жүйесінің теориялық
негізі онда:банк жүйесінің даму тарихы мен банк жүйесінің құрылымы мен
қызметтері, ал екінші бөлімде Қазақстан Республикасының банк жүйесінің
дамуын талдау және жетілдіру жолдары онда: Орталық банк және оның
қызметтері талдау, коммерциялық банк және оның қызметтерін талдау жасай
отырып, Қазақстан Республикасындағы банк жүйесіндегі проблемалар және
жетілдіру жолдары қарастырылған және қорытынды мен пайдаланылған
әдебиеттерден тұрады.
1-бөлім. Қазіргі әлемдік қаржы дағдарысына сипаттама
1.1. Әлемдік қаржы дағдарысының қысқаша тарихы
1944 жылы маусым айында Америка Құрама Штаттарының Бреттон-Вудс деген
шағын қаласында 44 мемлекеттің қаржы министрлері жиналып, сол кезде болып
жатқан екінші дүниежүзілік соғыстың салдарынан қисыны кеткен әлемдік қаржы
айналымын реттеудің болашақ тетіктеріне келіскен болатын (бұл жиынға Кеңес
Одағының Қаржы министрі де қатысып, бірақ ондағы шешімдерді орындауға кейін
Кеңес үкіметі қатыспады). Министрлердің келісімі бойынша қаржы мен
экономика салаларын әлем деңгейінде үйлестіру мақсатымен Әлемдік банк және
Халықаралық валюта қоры құрылды. Келісім бойынша әлем елдерінде тауар
алмасу доллармен есептелетін болды, сөйтіп америкалық доллар әлемдік валюта
дәрежесіне көтерілді. Доллардың құндылығы алтынның белгілі бір мөлшерімен
(золотой стандарт) анықталатын болды.
Аталмыш келісімдер өткен ғасырдың 70-ші жылдарына дейін өз міндетін
толық атқармағанымен, әлемдегі қаржы айналымын тиісті дәрежеде қамтамасыз
етіп отырды. Доллар осы жылдары үлкен беделге ие болды, әр мемлекет өз
байлығын доллармен есептеп, басқалармен салыстыруға айналды. Осыған
байланысты әрбір доллардың алтынның белгіленген мөлшеріне сәйкес келу
керектігі ұмытыла бастады. Доллардың өз басы құнды, оны алтынмен
салыстырудың қажеті жоқ, онсыз да оның әлемдегі беделі жоғары және тұрақты
деген пікір қалыптаса бастады.
Міне, осы кезеңнен бастап тауар және қызмет көрсету (услуги) көлемі мен
олардың айналымын қамтамасыз ететін валюта көлемінің арасында алшақтық
басталды. Қиыншылықтың басы осы болды деп атап айтуымыз керек, өйткені
ақшаға сұраныс тек бір-ақ жағдайда – шығарылған тауар мен қызмет айналымын
қамтамасыз ету үшін керек. Сондықтан олар тепе-тең, мөлшері жағынан бір-
біріне сәйкес болуы керек.
ХХ ғасырдың 70-ші жылдарынан бастап осы сәйкестік жоғала бастады,
әлемдік алтын стандартпен шектелмеген доллар да, тек доллармен
құндылықтарын анықтайтын басқа валюталар да көлемі жағынан тауар мен қызмет
салаларына қажеттіліктен артық, барған сайын артық шығарыла бастады.
Базельдегі халықаралық есеп банкі осыдан 15 жыл бұрын әрбір күнде әлемде
ақша айналымы 1 триллион долларды, ол – тауар мен қызмет көрсету
айналымынан 50 есе артық деп көрсетті. Міне, осы кезеңнен жаһанда қаржы
пирамидасы қалыптасты деуімізге болады.
Оның қалыптасуына және барынша етек жаюына либералдық, жаңа либералдық
нарық теориялары, осы қағидалардан туған іс-қимылдар үлкен әсер етті.
Экономиканың жақсы дамуын ынталандыру үшін қаржы мол болуы керек деген
теориялық қағида, АҚШ Президенті Р.Рейганның тұсында несие қаржы арзан болу
керек деген пікірмен жалғасты. Инфляцияны реттеу жолында Батыс елдерінде
монетарлық қағидаларды ұстанушылар болғанын және олардың қазір де бар
екенін айтуымыз керек. Бірақ осы қағиданы берік ұстау туралы нарық
реформасын жүргізіп жатқан ТМД елдеріне Батыс мемлекеттері қатаң талап
қойғанымен, өз елдерінде (АҚШ-та, Еуроодақта) монетаризм үстемдік ықпалын
өткен ғасырдың 80-ші жылдары жоғалта бастады. Нәтижесінде ақша есепсіз
көбейді. Нақты экономика мен айналымдағы ақша көлемінің арасындағы алшақтық
ұлғая берді. Қазіргі заманда барлық елдердің валюталарын және олардың
жасанды түрлерін (суррогат) қосқанда, әлемдегі шығарылған ақша 700 триллион
долларды құрайды екен, ал әлем елдеріндегі ішкі жалпы өнім 60 триллион
доллар көлемінде ғана, яғни 10 есе аз.
Осындай өз тұғырынан (тауар мен қызмет көрсету айналымына
сәйкестігінен) айырылған миллиардтаған, триллиондаған қаржы өндіріс
саласына жұмсалудан емес, өзінің дербес айналымынан табыс табу жолына
шықты. Оны қамтамасыз ететін сан алуан туынды қаржы құралдары
(деривативтер) дүниеге келді. Бүгін әлемдегі қаржы саласында молынан
қолданылып жүрген кепілхат (закладная), кепілдік қағаз, құнды қағаз,
ипотекалық облигация, хедж-қор (сақтандыру, қайта сақтандыру), своп,
опцион, форвард, тағы басқалары осы туынды қаржы аспаптары (құралдары).
Оларды қолдану ауқымының өскені сонша, әлемде экономиканың тағы бір жаңа
түрі – қаржы экономикасы қалыптасты. Және оның тиімділігі нақты экономика
тиімділігінен еселеп асты. Нәтижесінде ақша ақша жасады, тиімділігі жоғары
болғаннан кейін осы салада жалдаптық капитал ағыны күшейді. Дами келе осы
жағдайлар қаржы пирамидасының қалыптасып, өсуіне әкелді.
Көптеген салаларға арзан несие берілді. Мысалы, Америка Құрама
Штаттарында кәсіпкерлерге берілген несиенің құны 2003 жылы 1 пайыздан
аспайтын. Біртіндеп өндіруші емес, тұтынушылық психология қалыптаса
бастады. Әлем деңгейінде тұтынушылық қоғамның ауқымы кеңейді. Мысалы,
жоғарыда аталған мемлекеттің халқы арзан несиемен пәтер немесе тұрғын үй
сатып алуға көптеп кірісті. Несие алу мүмкіндігі үзбей өскендігінен, халық
оны тек баспана алуға ғана емес, күнделікті өмірде басқа мақсаттарға да
кеңінен пайдаланды. Мысалы, 2005 жылы америкалықтар жергілікті банктерден
750 млрд. долларға несие алған екен. Бірақ оның 560 миллиард доллары немесе
75 пайызы жаңа пәтер (тұрғын үй) алуға, болмаса ескісін жақсартуға емес,
күнделікті басқа мұқтаждықтарға жұмсалған. Несиеге аталмыш халықтың
дағдыланғандығы сондай, дағдарыс қарсаңында әрбір америкалық 12 ай жылдық
жалақысының 8 айлығын несиені өтеуге берешек болған. Америкалықтар әрбір
тапқан долларына қосымша 30 цент жұмсайды, ол банктерден алған қарызынан
құралады деген мәліметтер бар. Тұтынушы қоғамның осы бір көрінісі тек
Америкада ғана емес, басқа елдерде де орын ала бастады.
Осылай дами келе, несие көбейіп, өзінің шарасынан шықты. Инфляцияны
өсірді. Нәтижесінде несиені қымбаттату талабы туды. 2006 жылы Америка
банктерінің несие құны бір пайыздан бес-жеті пайызға дейін, яғни еселеп
өсті. Бұл қымбатшылықты халық та, кәсіпорындар да көтере алмады. Несие
қайтара алмағандар банкроттыққа ұшырай бастады, етек жая келе осындай
жағдай Америка Құрамына Штаттарының қаржы жүйесінің дағдарысына әкелді.
Аталмыш елге осы дағдарыстың әкелген қиыншылығы мен залалы туралы біз
жоғарыда айттық.
1.2. Қаржы дағдарысының таралуының себептері
Тек соңғы онжылдықта Оңтүстік-Шығыс Азия елдерінде қаржы дағдарысы
(1997-1998), Ресей Федерациясында мемлекет сыртқы қарызын өтеуден бас
тартқан дағдарыс (дефолт – 1998), Америка Құрама Штаттары жоғары
технологиялық компанияларының дағдарысы болып өтті. Кішігірім дағдарыстар
Латын Америкасы елдерінде, басқа да мемлекеттерде өткені белгілі.
2007 жылдың ортасынан Америка Құрама Штаттарынан басталған жаңа
дағдарыс бүгінгі күні бүкіл әлем елдеріне етек жайды. Бұл дағдарыстың
төркіні тіпті бөлек. Ауқымы жағынан да, өзімен келген залал-зардабымен де.
Мамандардың айтуынша, бұл ғасырда бір қайталанатын, бүкіл әлем елдерінің
экономикасын орасан зор қиыншылықтарға тірелткен дағдарыс. Тарихтан осындай
дағдарысты (Ұлы күйзеліс) 1929-1933 жылдары Америка Құрама Штаттары басынан
өткізгенін білеміз. Соның салдарынан аталмыш ел өзінің ұлттық байлығының 40
пайызына жуығын жоғалтып еді. Сөйтіп, АҚШ экономикасы қирап та, күйреп те
еді. Дегенмен, оның салқын әсері әлемнің басқа өңірлеріне аса біліне қойған
емес, өйткені жаhандану үрдісі қазіргі замандағыдай кең өріс алмаған
болатын.
Ал бүгінгі күнгі дағдарыс Америкадан басталып, өзінің ауыр зардабын
әлем елдерінің бәріне (оның ішінде бізге де – қазақстандықтарға) тигізіп
отыр. Америкалық үлкен-үлкен компаниялар мен банктердің акциялары күрт
арзандап, кейбіреуі банкрот болып, кейбіреуін үкімет өз қарамағына сатып
алуға мәжбүр болуда. Күйреу мен құлдыраудың тереңдігін көрсету үшін бір-екі
мысал келтірейік. Американың ең үлкен, бүкіл әлемге қаржы ұжымының 150
жылдан бері озық үлгісі болып келе жатқан Lehman Brothers банкі аз ғана
уақыт ішінде 679 миллиард доллар тұратын құнды қағаздарының 617 миллиард
доллар құнын жоғалтып, өзін амалсыздан банкрот жариялады. Триллиондаған
доллар ипотекалық құнды қағаз иелері Freddіе Mac және Fannіе Maе
компаниялары тұрғын үй тұтынушыларынан тиісті қарыздарын (несиелерін) жинай
алмағандықтан, банкроттықтан құтылу үшін Америка үкіметінің қолтығына
тығылды (себебі төменіректе айтылады). Бүгінгі күні Америка Құрама Штаттары
еліндегі банктер мен компаниялардың күйреуіне жол бермеу мақсатында
мемлекеттік бюджеттен оларға жәрдем ретінде 700 млрд. доллар бөлуге мәжбүр
болып отыр. Бірақ бұл да аздық қылады, жаңа сайланған Президент Обаманың
көмекшілері ел экономикасына әлі де 600-700 млрд. доллар көлемінде қосымша
қаржы бөлу керектігін айтып жатыр.
Еуропада, Азияда, құрлықтың басқа өңірлерінде де қазіргі дағдарыстың
зардабы осындай ауыр. Өз қаржы мекемелері мен кәсіпорындарына Германия –
520 млрд. еуро, Франция – 320 млрд. еуро, ал жалпы Еуроодақ елдері (27
мемлекет) 2,0 триллион еуро мөлшерінде мемлекеттік бюджеттен көмек
көрсетуде. Осы мақсатпен нарық субъектілеріне 50 млрд. фунт стерлинг –
Ұлыбритания, 950 млрд. рубль – Ресей, 586 млрд. доллар Қытай Халық
Республикасы бюджеттен қаржы бөлетіндерін хабарлады. Жапония, Австралия,
басқа да елдерде дағдарысқа қарсы осындай шаралар қолданылып жатыр. Ерекше
ескеретін бір жағдай – жекеменшік банктер мен жекеменшік компаниялардың
қазіргі дағдарыстан мемлекеттен, оның бюджетінен басқа бір де инвестор,
яғни қорғаушысының болмауы. Барлық елдерде жағдай осындай. Бұл – “мемлекет
жекеменшіктің шаруасына араласпай, “түнгі күзетші” ретінде болуы керек,
қалғанын нарық өзі шешеді” деушілерді келешекте қатты ойландыруы керек.
Дегенмен, мемлекет тарапынан банктер мен компанияларға құйылып жатқан ағыл-
тегіл қаржы олардың тұрақты дамуын әлі қамтамасыз ете алмай отыр. Әлі де
жер-жерлерде көмек сұраған, күйреу қаупі бар қаржы мекемелері мен
кәсіпорындардың аты жиі естіледі.
Дағдарыстың бастауы – қаржы саласы. Әлемдік қаржы дағдарысы біртіндей
келе, нақты экономика дағдарысына әкеле жатыр. Қазір дүние жүзінде көптеген
компаниялар өндірісін шектеп, жұмысшыларын қысқартып, тоқырау үстінде.
Әлемге әйгілі Крайслер компаниясы өзінің АҚШ-тағы 30 мәшине жасау
зауыттарының жұмысын тоқтатты. Еуропадағы, Жапониядағы мәшине жасау
зауыттары да осындай күй кешуде. Әлемдегі шикізат шығаратын компаниялар
олардың өніміне сұраныстың күрт азайғанынан және бағаның төмендеуінен
тоқырауға ұшырауда. Мұндай қиыншылық кейбір қазақстандық тау-кен
саласындағы кәсіпорындардың басына да түсіп отыр.
Ел экономикасын дамытуға өз мүмкіндіктері азайғандығынан немесе
жоқтығынан Исландия, Украина, Латвия, Белоруссия мемлекеттері халықаралық
валюта қорынан жәрдем сұрауға мәжбүр болып отыр. Басқа да Балтық бойы
елдері, Словакия, Болгария мемлекеттері аталмыш қордан көмек сұрауы мүмкін.
Қорыта айтсақ, әлем елдері басынан кешіп отырған қаржы және экономика
дағдарысының ауырлығы батпандай. Ақпарат құралдарының айтқанына сүйенсек,
2008 жылы қаржы дағдарысының салдарынан бүкіл әлем елдеріндегі қор
рыногының құны (фондовый рынок) 30 триллион доллардан артық арзандаған
екен. Үнді елінде осындай қағаздар құны 52 пайызға, ал Қытай Халық
Республикасында 66 пайызға төмендепті. Тек қана Америка үкіметі қаржы
дағдарысымен күресу жолында 4 триллион 280 млрд. долларға шығынданған екен,
кейбір есептер бойынша бұл әлем елдерінің екінші дүниежүзілік соғыстағы
шығынынан 2 еседен аса артық.
Нарық экономикасымен дамыған басқа елдер де либералдық теория
қағидаларын мықтап ұстап, америкалықтар үлгі еткен қаржы-несие саясатын өз
ішінде қолданды. Оларда да тұғыры жоқ қаржы пирамидасы қалыптасып, дами
келе күйреуге әкелді. Екіншіден, Америка Құрама Штаттары экономика
тұрғысынан дүние жүзіндегі ең үлкен, ең бай мемлекет, ол жылына әлем
елдеріндегі ішкі жалпы өнімнің 20 пайызын шығарады. Сондықтан әлем
экономикасына ықпалы зор, ол дүние жүзіндегі ең үлкен тауар шығарушы да,
тауар сатып алушы да мемлекет. Сондықтан Америка экономикасы мен сауда
саясаты бұзылған кезде көптеген елдерге, әсіресе Батыс Еуропа елдеріне,
Жапония, Қытай мемлекеттеріне, басқаларға теріс әсерін тигізбей қоймайды.
Оны біз қазіргі дағдарыс кезеңінде анық байқап отырмыз.
Оның үстіне Америка экономикасының тиімділігі мен даму тұрақтылығына
барынша сеніп, ол елдің шығарған құнды қағаздарын басқа елдер молынан сатып
алу дәстүрі қалыптасқан. Дағдарыс қарсаңында бірнеше триллион доллар
америкалық құнды қағаздар шет мемлекеттердің, шетелдіктердің қолында
болған. Америка қор рыногы күйреген кезде, бұл құнды қағаздар да еселеп
арзандады. Мысалы, жүздеген америкалық хедж-қорлардың, қор биржаларының
біреуінің ғана күйреу салдарынан оның құнды қағаздарын әр елдерде
иеленушілерінің 50 млрд. доллардан артық зиян шеккенін баспасөз жариялады.
Жоғарыда айтылған америкалық Lehman Brothers компаниясының банкротқа
ұшырауы оның құнды қағаздарын иеленген Мюнхендегі Hypo Real Estate
ипотекалық банкінің күйреу қаупін туғызды. Оны құтқару біздің басты
мақсатымыз деп аталмыш банкіге Германия үкіметі өте қомақты қаржы салды.
Әлем елдерінің қаржы саласының бір-бірімен тығыз байланыста екенін осыдан
аңғаруға болады. Көптеген елдердің өз ақшаларын Америка құнды қағаздарымен
сақтау тәсілі әлі де жалғасуда. Ресей ақпарат жүйелерінің айтуынша, қазіргі
таңда Қытай 663 млрд. доллар мөлшерінде, Ресей 81 млрд. доллар мөлшерінде
америкалық қазыналық облигация құнды қағаздарына ие болып отыр. Ұлттық
қордың біршама бөлігін сақтау үшін біздердің, Қазақстан мемлекетінің де осы
қазыналық облигацияларды сатып алғанымыз бар.
Үшіншіден, әлем елдері барынша жаһандану үстінде. Технологиялық
жаңалықтардың негізінде ақпараттық төңкеріс салдарынан қарым-қатынас
техникасы мен құралдарының жақсы жетілуі арқасында жаһандану үрдісі әлем
елдерін бір-бірімен өте тығыз байланыстырды, қазақы тілмен әсерлеп
айтқанда, оларды “бір үлкен ауылға” айналдырды. Сондықтан да әртүрлі қауіп-
қатер де әлем елдеріне ортақ. Оларды бір-бірімен тығыз байланыстыруға қаржы
саласы өзінің ерекше үлесін қосты. Басқа факторларға қарағанда жылдам
шапшаңдықпен, елдердің, халықтардың түр-түсіне қарамай тығыз валюта
байланысын ұйымдастырып, әлемдегі қаржы жетістіктеріне немесе
кемшіліктеріне барлық елдерді бірыңғай тәуелді етті. Қара сөзбен айтсақ,
әлем елдерінің бірін жайлаған қаржы саласының “тұмауы” басқа елдерді
“түшкіртпей” тұрмайды. Осындай тығыз байланыс пен тәуелділікті әр елдің қор
рыногы акцияларының дағдарысқа байланысты күнбе-күн өзгеріп жатқан
көрсеткіш деңгейлерінен байқап отырмыз. Америка құнды қағаздары қаншалықты
арзандаса, осыған сәйкес Еуропа, Азия елдері акциялары да өзіндік құнын
жоғалтып отыр. Сондықтан да алдымен қаржы, оның соңынан етек жая бастаған
экономика дағдарысын әлем тарихында бірінші рет болып отырған жаһандану
дағдарысы дей аламыз.
Біз жоғарыда әлем елдерін жайлаған қазіргі таңдағы дағдарыстың сыры мен
сипатына біршама тоқталдық. Оның бірінші себебі, осы дағдарысты толық, жан-
жақты қарастырмай, өзімізде болып жатқан экономика саласындағы қиындықтарды
түсіну қиын. Біздегі дағдарыс неден басталды, ауқымы мен залалы қандай
дәрежеде, дағдарысқа қарсы жасалып жатқан іс-шаралар дұрыс па, бұрыс па
деген сұрақтарға тек әлем елдеріндегі болып жатқан оқиғаларға үңіліп, дұрыс
жауабын табуға болады. Қазақ елі жаhандану үрдісіне барынша бойлаған, әлем
елдерінің экономикасы мен олардың қаржы жүйелерімен тығыз байланысқан ел.
Сондықтан да басқа елдерде болып жатқан дағдарыс бізді сырт айналып өтпеді.
Екіншіден, дағдарыс қаржы саласының, жалпы экономиканың ауруы. Оның
себебін неғұрлым дұрыстап қарасақ, анықтасақ, соғұрлым дағдарысқа қарсы
шараларды, келешекте осы салаларды реттеу тетіктерін дұрыс табуға болады.
Осыған байланысты либералдық нарық экономикасы қағидалары мен тетіктері
қоғамда экономиканың тұрақты дамуын қамтамасыз ете алмайды деген пікірлер
бұрын бәсең болса, қазір қаттырақ және жиі айтылып жүр. Мемлекет жеке
меншік шаруасын реттеуге қол сұқпай, еркіндік пен барлық мүмкіндікті
нарыққа беру керек деген қағидат ұстаған және осындай жолмен жүрген Батыс
елдерінің бүгінгі қиын жағдайын көріп отырмыз. Осы қайшылықтар кім-кімді де
ойландыруы тиіс. Осындай жағдайды болашақ іс-қимылдың жобасын жасағанда
естен шығармау керек.
Қаржы дағдарысы әлемді әбігерге салып қойды. Европа мен АҚШ одан
шығудың жолдарын іздеп жанталасып жатыр. Жаһандық экономикада жетекші рөл
ойнайтын АҚШ тәрізді алпауыт елдің экономикасы соңғы 50 жылдағы “ұлы
құлдырауды” бастан кешуде. 2008 жылдың ІV тоқсанының қорытындылары бойынша
ІЖӨ-нің төмендеуі 1,2 пайызды құрады деп хабарлады 56 ірі тәуелсіз
экономистердің сауалнамасына негізделген болжамында АҚШ-тың қаржылық
топтарындағы ең ықпалды басылымдардың бірі “Wall Stret Journal”. Ресейдің
“РИА Новости” агенттігінің хабарлауынша, жыл басынан бері АҚШ-тың 13 банкі
құрдымға кеткен. Бұл жағымсыз үдеріс жалғасуда. Елдің қаржы рыногы екі
аяғынан жүре алмай қалған мүгедек адамның кейпінде. Несиелік дағдарысқа
ұласқан соңғы жарты ғасырдағы америкалықтардың экономикасындағы “ұлы апат”
өнеркәсіптік секторды оңдырмай тұралатты дейді сарапшылар. Ал елдегі
жұмыссыздықтың 6,8 пайызға дейін өсуі соңғы 12 айда әр ай сайын 72 мың
адамның жұмыс орнын жоғалтуына алып бармақ.
Қаржылық дағдарысты қалт жібермей бақылап отырған орыс сарапшыларының
айтуынша, АҚШ та, Еуропа да апатты жағдаймен күресудің жалғыз жолын таңдады
ол мемлекет тарапынан көмек көрсету және тұралаған қаржы компанияларын
мемлекет меншігіне алу. Онда да үрейге бой алдырған елдер өз қалауымен
қимылдап, қаржылық жүйелерін қолдауға қыруар ақша бөліп жатыр. Мысалы,
Ұлыбритания үкіметі әлсіреген банктерін мемлекет бақылауына алуға 50 млрд.
фунт стерлинг, Ресей отандық банк жүйесін қолдауға мемлекет бюджетінен 1
триллион рубль бөлді. Онымен қоса, ресейлік ірі-ірі банктер мен компаниялар
5 жылға тағы да 950 млрд. рубль алмақшы.
Осыдан бір жыл бұрын АҚШ-тың ипотекалық рыногындағы дағдарыстан
басталған жаһандық дағдарыстың бір ерекшелігі – ол көптеген елдердің банк
секторындағы сенімсіздікті ұлғайтты. Тіпті, ипотекалық дағдарысқа ұрынбаған
америкалық банктердің өзі “сақтықта қорлық жоқ” деген саясат ұстанып,
өздерінің экономикасын несиелендіруге ниеттенер емес. Мұндай ахуалды
байқаған еуропалық банктер де ресейлік компанияларды қаржыландырудан бас
тартуда. Онымен қоса, несиелік сенімнің дағдарысы әлемдік қор
рыноктарындағы құлдырауды одан әрі ушықтырып отыр. Өйткені, банкротқа
ұшырағандардың көбісі бағалы қағазды кепілге қою арқылы несие алғандар. Ал
шығынға бөккен банктерде қалған олардың бағалы қағаздары бірнеше есеге
құнсызданып кетті.
Мұндай жағдайда ірі-ірі экономикалық державалардың өз банк жүйелеріне
көп миллиондап (Ресейде тіпті — триллиондап) қаржы құюы әзірше күткендей
нәтиже бермей отыр. Қаржылық сенімсіздік дағдарысының белең алғаны
соншалық, ірі-ірі қаржы институттары ұсақ банктерге несие беруге асықпаса,
ұсақ банктер де өз кезегінде бизнесті қайта қаржыландыруға құлықсыз. Бұл
құбылыс жекелеген адамдарға да зардабын тигізуде. Мәселен, ірі ресейлік
банктердің өзі не пайыздық мөлшерлемелерін көтеруде, не ипотекалық несие
беруді шектеуде.
1.3. Әлем елдеріндегі банктерді национализациялау мәселесі
Әлемдік дағдарыс жағдайында жеке банктерді национализациялау дамыған
елдердің үкіметтері өз елдерінің қаржы жүйелерін тұрақтандыру үшін барып
отырған, барған сайын жиі кездесетін шараға айналып отыр. Ірі қаржы
мекемелерін банкротқа ұшыраудан қорғау үшін еуропалық елдер оларды жаппай
национализациялай бастады. АҚШ үкіметі әзірге өз банктерін ішінара
национализациялаумен ғана шектеліп отыр.
Ұлыбритания. 2008 жылдың ақпанында үлкендігі жағынан бесінші
Ұлыбританияның ипотекалық банкі Northern Rock мемлекеттік корпорацияға
айналып, билік оны өз балансына алды. Британ үкіметі осылайша банкротқа
ұшыраған жағдайда елдің қаржы жүйесінің тұрақтылығына қатер төндіруі мүмкін
Northern Rock банкті национализациялау туралы шешім қабылдады.
18 ақпанда Лондон қор биржасында қаржы проблемаларына тап болған
банктің акцияларын сату тоқтатылды, сөйтіп ол Англия банкінің жедел
займдарына жүгінуге мәжбүр болды. Келесі күні кешкілік британ парламентінің
қауымдастар палатасы банкті национализациялау үшін дауыс берді.
Национализациялау нәтижесінде Northern Rock міндеттемесіндегі бүкіл 175
миллиард доллар мемлекеттік бюджет балансына көшеді. Банкті жеке инвесторға
сатудың сәті келмегендіктен, үкімет национализациялауға баруға мәжбүр
болды, деп мәлімдеді қаржы министрі Алистер Дарлинг.
Аталмыш банкті национализациялау дегеніміз, Үкімет әрбір салық
төлеушіге шаққандағы 7 мың доллар көлеміндегі міндеттемені өзіне алады
дегенді білдіреді. Сөйтіп, іс жүзінде мемлекет дәстүрлі түрде экономиканың
ең либералды секторы – қаржы секторын өзіне қайтарды.
Национализациялау өткен жылы ғана Британияның бесінші ірі ипотекалық
банкі болған Northern Rock дәуіріндегі барынша күтілген нәтиже болатын.
Банк негізінен Англияның бай емес солтүстік аудандарына қызмет көрсетіп,
ипотекалық несиелер берді. Банктің кредиттік бизнесі негізінен оның
халықаралық рыноктардан алған займдары есебінен қаржыландырылды. Әлемдік
экономика буырқана өскен және өтімділік болған кезеңде модель табысты жұмыс
істеді. Бірақ өтімділіктегі дағдарыстың басталуымен қатар 2007 жылдың
шілдесінде банкте де проблемалар бой көрсетті.
Зардап шеккен банкті бірнеше инвестор сатып алуға талпыныс жасады.
Дегенмен банкті үйлестіруші ретінде болған үкімет олардың ұсыныстарын
жеткіліксіз деп санады. Сөйтіп үкімет банкті национализациялауды ұйғарып,
депозиттердің сақталуына кепілдік берді.
Өткен жылғы қыркүйек айының соңында тағы бір британдық ипотекалық
алпауыт, көлемі жағынан елдегі сегізінші банк – Bradford & Bіngley мемлекет
қолына көшті. 2008 жылдың 29 қыркүйегінде Лондонда елдің қаржы министрлігі
шешімнің банкке күйреу қатерінің төнуіне байланысты қабылданғанын
хабарлады. Британ үкіметі банктің ипотекалық бөлімшесін өз бақылауына алып,
оның бизнестің осы бөлігіндегі 40 миллиард фунт стерлингке жететін бүкіл
міндеттемелеріне бюджет қаржысы есебінен кепілдік берді. 2,5 миллионға жуық
британдық осы банкте жалпы сомасы 22 миллиард фунт стерлингті құрайтын өз
салымдарын сақтайды.
Өткен күзде ұлттық банк секторын тұрақтандырудың бірінші шұғыл
бағдарламасы шеңберінде Ұлыбритания үкіметі 58 пайыз акциямен күйреуге жол
бермеу үшін Royal Bank of Skotland (елдегі екінші ең ірі банк) капиталына
енді. Интервенция нәтижесіндегі жаңа шығындарға байланысты мемлекеттің
аталмыш банкке қатысуы 58-ден 70 пайызға дейін көтерілді.
20082009 қаржы жылының бірінші жартысындағы банк шығындары 690 миллион
фунт стерлингті құрады және болжам бойынша, биылғы жыл банктің 300 жылдық
тарихында алғаш рет толықтай шығынды жыл болмақ.
АҚШ. Өткен жылдың күзінде әлемдегі ең ірі қаржы корпорациясы Gіtіgroup-
ке өкіметпен қол жеткізілген келісім шеңберінде 7,8 пайыз акцияға айырбасқа
20 миллиард доллар көлемінде көмек көрсетіліп, 306 миллиард доллардың
мемлекеттік кепілдігі берілді. Сарапшылардың пайымдауынша, корпорацияның
шұғыл көмектен бас тартуы АҚШ-тың қаржы жүйесі үшін күтпеген зардаптар
әкелуі мүмкін еді.
Gіtіgroup қаржы министрлігімен, ФРС және АҚШ-тың федералдық
депозиттерді сақтандыру корпорациясымен келісімге қол қойып, онда әлемнің
шамамен 100-ге тарта елінде 200 миллионнан астам клиенттерге қызмет
көрсететін корпорацияға өкіметтің ауқымды көмек беретіні айтылды. Қаржы
министрлігі корпорацияның басымдыққа ие акцияларын 20 миллиард долларға
сатып алды. Бұл қаржы Полсон жоспары шеңберінде бөлінді. Оның сыртында АҚШ
үкіметі тұрғын үй және коммерциялық жылжымайтын мүлікпен қамтамасыз етілген
кредиттер, өзге де міндеттемелер мен акциялар бойынша 306 миллиард доллар
мемлекеттік кепілдік берді. 2 триллион доллар болатын ол банктің барлық
активтерінің шамамен алтыдан бірін құрайды. “Рыноктағы тұрақтылықты
қамтамасыз етуге қосқан зор үлесі үшін біз үкіметке ризашылығымызды
білдіреміз”, деп мәлімдеді корпорацияның бас директоры Викрам Пандит.
Gіtіgroup 2008 жылдың үшінші тоқсанында 2,8 миллиард доллар шығын
шекені туралы хабарлады – бұл компания үшін қатарынан төртінші шығынды
тоқсан болатын. Сарапшылардың айтуынша, өкіметтің шұғыл көмек көрсетуіне
компания котировкаларының 60 пайызға құлдырауы түрткі болған. Инвесторлар
да мемлекет корпорацияны күрделі жағдайда қалдырмайды деген хабарды оң
қабылдады – Gіtіgroup акцияларының бағасы өсіп шыға келді. Ол өз кезегінде
америкалық қаржы секторындағы ірі компанияның котировкаларының 8,11 пайызға
өсуіне жол ашты.
Өткен жылғы қазан айының ортасында АҚШ үкіметі Bank оf Amerіka мен ол
сатып алған Merrіll Lynch-ке 25 миллиард доллар берді. Сол жылдың желтоқсан
айында банк басшылығы америка үкіметіне Merrіll Lynch шығындарын жабу үшін
өздеріне мемлекеттік көмектің жаңа пакеті қажет екенін хабарлады.
Қаржы министрлігінің алғашқы инвестициялары Gіtіgroup пен Bank оf
Amerіka-ны ипотекалық шығындардан тиісті дәрежеде қорғай алмайтын
болғандықтан компания тағы да капитал және ықтимал деген дефолттардан
кепілдік сұрады. Қарашада Gіtіgroup-ке тағы да 20 миллиард доллар қажет
болды. Рекордтық қаржы тапшылығы жарияланғаннан кейін алдындағы сома
компанияның бүтіндігін сақтап қалуға жеткіліксіз болды. Сол күні Bank оf
Amerіka өз шығындарын жабу үшін 20 миллиард доллар алды.
Егер национализациялау саясатына келер болсақ, бұл мекемелердің артында
үкімет тұратын болғандықтан, бұл жағдайда белгілі бір айқындық пайда болып
отыр, дейді бұрынғы қаржы министрі, қазірде Болдун-Уоллас колледжінің
профессоры Жак.
Сәл бұрынырақ АҚШ үкіметі шығындарға ұшыраған Fannіe Mae және Freddіe
Mac ипотекалық агенттіктерін бақылауға алып, борыштық міндеттемелерін
қамтамасыз ету үшін олардың әрқайсысына 100 миллиард доллардан бөлу жөнінде
шешім қабылдаған.
Германия. Неміс өкіметі Германиядағы екінші ірі банк Commerzbank-ті
ішінара национализациялады. Мемлекет 25 пайыз плюс бір акцияға ие болып,
аталмыш банктің ірі акционеріне айналды. Банкирлер оның есесіне Drezdner
Bank банкін сатып алғаннан кейін шайқала бастаған қаржылық жағдайын түзеу
және қаржы зардаптарын жою үшін 10 миллиард еуро алатын болады.
10 миллиард еуро банктерге өз міндеттерін дұрыс шешуге және мәмілелерді
қамтамасыз етуге жағдай жасайды деп есептейді қаржы министрі Михаэль Глос.
Kommerzbank-тің байқаушылық кеңесінің төрағасы Клаус Петер Мюллер өкімет
шешімін құптады. Үкіметтің банктің акциялар пактетінің бір бөлігін алуы
ішінара национализациялау болып табылмайды, тек қана қаржы рыногындағы өзге
банктермен табысты бәсекеге түсе алатын ірі неміс ойыншыларының біріне
біздің қалай қарайтынымызды дәлелдейді, деп атап көрсетті қаржы
министрлігінің өкілі Торстен Альбриг.
Жиынтығында Kommerzbank үкіметтен капиталға қосу түрінде 18,2 миллиард
және кепілдік түрінде 15 миллиард еуро алатын болады.
Оның сыртында дағдарысты Hypo Real Estate банктің 50 пайыздан астам
акциясын алу туралы да шешім қабылданды. Өткен жылдың күзінде аталмыш банк
дағдарыстан көбірек зардап шеккен банктер қатарында қалды. Осыдан кейін
Германия үкіметі банктің борыштарына 35 миллиард еуроға кепіл болу жөнінде
шешім қабылдады. Дегенмен, мемлекеттің кепілдік беру мерзімі 2009 жылдың
сәуірінде аяқталады, сондықтан Германия үкіметі қазіргі сәтте аталмыш
банктің 50 пайыз және плюс бір акциясына ие болуға дайын.
Бенилюкс елдері. Қыркүйекте Бельгия, Голландия және Люксембург 11,2
миллиард еуро жұмсай отырып, өз аумақтарындағы Fortіs банк тобы
өкілдіктерінің 49 пайыз акцияларын сатып алды.
Аталмыш елдер өкіметтері бельгиялық ірі қаржы компаниясының шайқала
бастаған сеніміне қолдау көрсету үшін Fortіs банкке 11,2 миллиард еуро
(16млрд. долл.) салу жөнінде шешім қабылдады.
Бельгия банктің бельгиялық банктік бизнесінің 49 пайызын 4,7 миллиард
еуроға сатып алды, Голландия банктің нидерландылық дәл осындай бөлігіне 4
миллиард еуро жұмсады. Люксембург несие ретінде 2,5 миллиард еуро берді.
Исландия. Исландия қазан айының басынан бері Glіtnіr, Landsbankі
Іslands және Kauptіng Bank тәрізді елдегі үш ірі банкті национализациялады.
Соңғы Kauptіng Bank банкі 2008 жылдың 9 қарашасында
национализацияланды. Елдің қаржы қадағалау қызметінің мәлімдеуінше, енді
үкімет банктегі барлық депозиттерге кепілдік береді. Исландиядағы көлемі
жағынан үшінші Glіtnіr банк 29 қыркүйекте, ал екінші ірі банк Landsbankі
Іslands 7 қазанда национализацияланды. Банктердің борыштық міндеттемелері
61 миллиард долларға бағаланды.
104 жылдық тарихы бар үшінші ірі қаржы институты – Glіtnіr банк қысқа
мерзімді қаржыландыруды сарқып алғаннан кейін мемлекет қарауына көшті.
Банктегі 75 пайыздық үлеске Исландия үкіметі 859 миллион доллар төлейтін
болады.
Ирландия. Үстіміздегі жылдың қаңтарында Ирландия үкіметі Anglo Іrіsh
Bank-ті национализациялау ниетін мәлімдеді. Банкті капиталдандырудағы
сәтсіздік осындай шешім қабылдауға себеп болды. Мемлекет банктің бірден-бір
ықтимал меншік иесі болғандықтан, үкімет национализациялауға баруға мәжбүр,
деп мәлімдеді елдің қаржы министрлігі.
Оның сыртында Ирландия үкіметі елдің өз қаржылық міндеттемелерін
орындауға қабілетті екеніне халықаралық қаржы рыноктарындағы ойыншыларды
сендіру үшін өзіндегі басқа да екі ірі банкке 7 миллиард еуро қаржы құюға
ниет білдіріп отыр.
Әр банкке салынатын 3,5 миллиард инвестицияға үкімет олардағы 25
пайыздық үлесті алатын болады, деп атап көрсетті елдің қаржы министрі
Брайан Ленихан.
Дегенмен, үкімет өз бақылауына алғаннан кейін де аталған банктегі
қаржының кемуі тоқтаған жоқ. Өтімділіктің кемуі салдарынан банкке деген
клиенттер сенімі де төмендей бастады, ал ол батыл іс-әрекеттерді талап
етті. Осыдан кейін банк акциялардың қалған бөлігін де мемлекет пайдасына
беруге келісті. Сөйтіп бүгінде банк акцияларының 85 пайызы үкімет
еншісінде. Ол акциялар үшін үкімет қосымша ештеңе төлеген жоқ.
1.4. Қаржы дағдарысының Қазақстанға ықпалы
Тәуелсіздік жылдары Қазақстан ТМД-нің басқа елдерімен салыстырғанда
барлық сегменттерде құрылымдық реформаны жүзеге асырып, қаржы секторын
реформалауда және дамытуда көп жағдайда алға озып кетті. Нәтижесінде іс
жүзінде бүкіл институционалды негіз құрылды.
Бұл ретте соңғы бірнеше жылда қаржы жүйесі сегменттерінің орнықтылығын
жетілдіру және нығайту жөнінде белсенді жұмыс жүргізілуде. 2006 жылы
Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2003-2006 жылдарға
арналған тұжырымдамасын іске асыру аяқталды, оның негізгі мақсаты тұрақты
және тиімді жұмыс істейтін, экономиканың нақты секторының қаржы
ресурстарына қажеттіліктерін қанағаттандыратын және қаржы институттарына
еркін бәсекелестік жағдайында сапалы қызмет көрсететін қаржы жүйесін
қалыптастыру болып табылды. Осы Тұжырымдаманы іске асырудың нәтижелері
туралы айтсақ, жалпы алғанда, онда қойылған міндеттердің орындалғанын атап
өткен жөн.
Мәселен, Тұжырымдаманы іске асыру шеңберінде мынадай негізгі бағыттар
бойынша:
– ақша-кредит саясатының құралдарын жетілдіру және оны Еуропа Одағы
елдерінің стандарттарына жақындату жөнінде іс-шаралар жүзеге асырылды;
– 2003 жылы неғұрлым тиімді және экономикалық тұрғыдан ақталатын
валюталық операцияларға қатысты жекелеген шектеулерді алып тастауды
белгілеген Қазақстан Республикасында валюта режімін ырықтандырудың 2003-
2004 жылдарға арналған бағдарламасы қабылданды;
– қаржы нарығына қатысушылардың қызметін бірыңғай мемлекеттік қадағалау
органы – Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау
агенттігі (бұдан әрі – ҚҚА) құрылды;
– банктерден, банктік қызмет көрсетудің жекелеген түрлерін жүзеге
асыратын ұйымдардан және микрокредиттік ұйымдардан тұратын үш деңгейлі
кредиттеу жүйесі құрылды, олардың қызметін реттейтін қажетті заңнамалық
актілер қабылданды;
– Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 11 маусымдағы №1388
Жарлығымен бекітілген Қазақстан Республикасында тұрғын үй құрылысын
дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы қабылданды;
– республикадағы бірінші кредит бюросы құрылды және жұмыс істейді;
– “Қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктерінде
орналастырылған депозиттерге міндетті кепілдік беру туралы” Заң қабылданды;
– бірқатар міндетті сақтандыру түрлері енгізілді, сақтандыру
төлемдеріне кепілдік беру қоры, мемлекеттік аннуитеттік компания,
экспорттық-импорттық кредиттерді сақтандыру жөніндегі мемлекеттік
корпорация құрылды, отандық сақтандыру нарығына шет елдің қатысу мүмкіндігі
кеңейтілді;
– Қазақстан Республикасының бағалы қағаздар нарығын дамытудың 2005-
2007 жылдарға арналған бағдарламасы бекітілді;
– жинақтаушы зейнетақы жүйесін дамытудың 2005-2007 жылдарға арналған
бағдарламасы бекітілді;
– Қазақстан Республикасының пошта-жинақ жүйесін дамытудың 2005-2010
жылдарға арналған бағдарламасы бекітілді.
Сонымен, қазіргі кезеңде Қазақстанда барлық негізгі қаржылық реформалар
жүзеге асырылды, ал қаржы институттарын реттеу дамыған елдерде қабылданған
халықаралық стандарттар негізінде жүзеге асырылуда.
Дегенмен, мейлінше сапалы және жоғары мақсаттар қоя отырып, қаржы
секторының дамуында оң үрдістердің нығаюы жағдайында сегменттерді одан әрі
дамыту қажет. Енді мемлекетте қаржы секторын дамытудың келесі кезеңінің
міндеттерін шешуге өту қажеттігі туындады, мұның өзі қаржы секторын
дамытудың келесі орташа мерзімді кезеңге арналған тұжырымдамасын әзірлеуді
қажет етті.
Мәселен, 2006 жылдың екінші жартысында Қазақстан Республикасының
Үкіметі ҚҚА-мен, Ұлттық банкпен және басқа да мүдделі мемлекеттік
органдармен бірлесіп, елдің қаржы секторын дамытудың жаңа тұжырымдамасын
әзірлеуге кірісті.
Нәтижесінде, республика Үкіметінің 2006 жылғы 25 желтоқсандағы №1284
қаулысымен Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2007-2011
жылдарға арналған тұжырымдасы бекітілді, оның аясында қаржы секторын
дамытудың негізгі басымдықтары, сондай-ақ оның жекелеген секторларын
мемлекеттік реттеудің бағыттары мен тәсілдері айқындалды.
Сонымен бірге, Тұжырымдамада қаржы секторын дамыту және реттеу
саласындағы мемлекеттік саясаттың жүйелілік және сабақтастық қағидаты және
Қазақстан Республикасының бұрын белгіленген бастамаларын жалғастыру
ескерілді.
Жаңа Тұжырымдамаға сәйкес қаржы секторын одан әрі дамыту үшін Қазақстан
Республикасын қаржы ағындарын ТМД және Орталық Азия аймағы шеңберінде
тиімді қайта бөлуді қамтамасыз ететін аймақтың қаржы орталығына айналдыру
керек сияқты.
Қазақстанның ТМД-да және Орталық Азияда қаржы секторында аймақтық
көшбасшы болуына қол жеткізу үшін 2007-2011 жылдар аралығында негізгі күш-
жігер Қазақстанның қаржы секторын нығайтуға, оның тұрақтылығын арттыруға,
кәсіпорындарды және халықты қаржы секторының қызмет көрсетуімен қамтуға
оның жекелеген сегменттерін одан әрі дамытуға бағытталады, мұның өзі
қазақстандық қаржы ұйымдарының ішкі нарықтағы позицияларын күшейтіп,
аймақта оның қаржы тарту және ауқымды аймақтық экспансия орталығы болып
қалыптасуына негіз болады.
Бұл ретте негізгі міндеттердің бірі қаржы секторының бәсекелестік
қабілетін арттыру болып табылады, бұл Қазақстанның алда болатын
Бүкіләлемдік сауда ұйымына (БСҰ) кіруі жағдайында аса маңызды. Жалпы
алғанда, біздің қаржы секторымыз шетелдік компаниялардың келуіне дайын.
Алайда, тәжірибе тіпті айтарлықтай дамыған және ірі қаржы секторы бар
елдердің де тура БСҰ-ға кіргеннен кейін шетелдік ойыншылардың тарапынан
болған бәсекелестіктің күрт өсуі салдарынан өз дамуында проблемаларға
кездескенін көрсетеді. Сондықтан қаржы секторының төлем қабілетін күшейту
үшін күш-жігерді оны капиталдандыруға жұмылдыру қажет, бұл тек қаржы
институттары қызметінің айқындығын арттырған жағдайда ғана мүмкін.
Жалпы алғанда, қаржы секторының одан әрі дамуы:
– қаржы секторының және оның құралдарының орнықтылығы мен тұрақтылығын
арттыруға;
– қаржы секторының қызмет көрсету сапасын және оларға қол жеткізуді
арттыруға;
– өтімді қор нарығын және оның құрамдастарын қалыптастыруға;
– қаржы секторын реттеу стандарттарын арттыруға;
– қаржылық қызмет көрсету нарығында бәсекелестікті арттыру мақсатында
қаржы секторын одан әрі ырықтандыруға бағытталуы тиіс.
Бұдан басқа, адал бәсекелестікті дамытуға, сондай-ақ қаржылық қызмет
көрсетулерді тұтынушылардың заңды құқықтары мен мүдделерін қорғауға
бағытталған қаржы ұйымдарының монополияға қарсы реттеуін жетілдірген жөн.
Қаржы секторын дамытудың маңызды бағыты Алматы қаласының өңірлік қаржы
орталығы (АӨҚО) идеясын іске асыру болып қала береді. АӨҚО құрудың
мақсаттары бағалы қағаздар нарығын, оның халықаралық капитал нарықтарына
қосылуын дамыту, Қазақстан экономикасына инвестициялар тарту, қазақстандық
капиталды шетелдік бағалы қағаздар нарығына шығару болып табылады.
Қаржы орталығының міндеттері шетелдік, сол сияқты қазақстандық
инвесторларды, эмитенттерді және кәсіби қатысушыларды қаржы орталығының
арнайы сауда алаңына тарту, еліміздің бағалы қағаздар нарығын тиімді
дамыту үшін жаңа қаржы құралдарын әзірлеу және ендіру, сондай-ақ қаржы
орталығын одан әрі дамыту болып табылады.
Жалпы алғанда, бұл үшін заңнамалық база қалыптасқан. Сондай-ақ 2006
жылы Алматы қаласының өңірлік қаржы орталығының қызметін реттеу жөніндегі
агенттік құрылды, ол 2006 жылғы 31 қазаннан бастап қаржы орталығына
қатысушыларды тіркеді.
Ойға алған жобаны жемісті іске асыру үшін шетелдік биржа ойыншыларын
жергілікті қор нарығына тарту жөніндегі шаралар қажет.
Сонымен бірге, елдің қор нарығын дамытуға құрылған “Самұрық”
мемлекеттік активтерді басқару жөніндегі Қазақстан холдингінің және
“Қазына” тұрақты даму қорының нарықта олардың құрамына кіретін компаниялар
акцияларының үлесін орналастыру жөніндегі қызметі ықпал ететін болады.
Сонымен, осы Тұжырымдаманы іске асыру жөніндегі жұмыс басталып та кетті
және Ұлттық банк пен Үкіметке оны іске асырудың барысы туралы 2007 жылдың
бірінші жартыжылдығының қорытындысы бойынша жиынтық ақпарат ұсынды.
Дағдарыс белгілері бізде 2007 жылдың шілде, тамыз айларынан басталды.
Әлемдегі қаржы дағдарысының салқын әсері ТМД мемлекеттері ішінде бірінші
болып бізге тиді. Оның себебі бар. Біз шетелдерден көптеп және жиі-жиі
несие (қарыз) алған елміз. Осы жылдары Қазақстанда экономиканың даму
қарқыны жоғары болды. Реформалардың дұрыс нәтижесі негізінде, әсіресе біз
сыртқа шығарып сататын мұнай мен металдың әлемдегі бағасы жылдан-жылға
өсуінің арқасында қазақстандық ішкі жалпы өнім соңғы 7-8 жылда 9-10 пайыз
төңірегінде өсіп тұрды. Бұл бізді тұрақты және жедел дамып келе жатқан
мемлекет ретінде әлем деңгейінде беделімізді көтерді. Халықаралық беделді
рейтинг агенттіктерінің жоғары көрсеткішіне ие болдық. Осының арқасында
шетелдік банктер, басқа да қаржы қорлары біздің коммерциялық банктерге
ешқандай кідірместен және сұраған несиелерін күмәнсіз беріп жатты. Шетелдік
несиелер біздің ішіміздегі несиелермен салыстырғанда біршама арзандау
болғанын да айтуымыз керек.
Жалпы молынан алынған несие қаржы халықты тұрғын үймен қамтамасыз
етуге, кейбір салалардың өсуіне оң әсерін тигізді. Ал енді олар нақты қай
салаларға, қалай жұмсалды? Өкінішке қарай, ол қаржылар өндіріске көптеп
бара алмады, өйткені, несиенің дені қысқа мерзімге (алты ай, бір жылға)
берілді, ал өндірісте, энергетикада кәсіпорындар салу одан ұзақ мерзімді (3-
5 жыл шамасында) керек етеді. Кәсіпорындарды салу үшін, нарық тілімен
айтқанда, “ұзын ақша” (длинные деньги) керек болды. Біздің коммерциялық
банктердің шеттен алған несиелерінің ішінде “ұзын ақшалардың” үлесі тым аз
болды және олар соңғы бір-екі жылда ғана (2006, 2007) келе бастады. Оның
үстіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz