Сайрам - Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің дендрофлорасы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І.Сайрам . Өгем ұлттық саябағының физико . географиялық жағдайы.
1.1 Сайрам . Өгем ұлттық табиғи паркінің табиғи жағдайы. .
1.2 Географиялық зерттеу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3Зерттеу әдістері мен әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4Сайрам . Өгем МҰТП дендрофлорасына таксономиялық талдау ... ... .
ІІ. Ұлттық саябақтың дендрофлорасының морфологиясы мен
физиологиясы.
2.1 Сайрам . Өгем МҰТП дендрофлорасының тіршілік формалары ... ...
2.2 Өсімдіктердің тіршілік ету ортасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Белдеулік орналасу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4 Сайрам . Өгем МҰТП дендрофлорасының сипаттамасы ... ... ... .
ІІІ. Дендрофлораның экологиясы мен маңыздылығы. .
5 Шаруашылықта бағалы өсімдіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6 Сирек кездесетін, эндемик өсімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І.Сайрам . Өгем ұлттық саябағының физико . географиялық жағдайы.
1.1 Сайрам . Өгем ұлттық табиғи паркінің табиғи жағдайы. .
1.2 Географиялық зерттеу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3Зерттеу әдістері мен әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4Сайрам . Өгем МҰТП дендрофлорасына таксономиялық талдау ... ... .
ІІ. Ұлттық саябақтың дендрофлорасының морфологиясы мен
физиологиясы.
2.1 Сайрам . Өгем МҰТП дендрофлорасының тіршілік формалары ... ...
2.2 Өсімдіктердің тіршілік ету ортасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Белдеулік орналасу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4 Сайрам . Өгем МҰТП дендрофлорасының сипаттамасы ... ... ... .
ІІІ. Дендрофлораның экологиясы мен маңыздылығы. .
5 Шаруашылықта бағалы өсімдіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6 Сирек кездесетін, эндемик өсімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Дүние жүзінің көптеген елдерінде халықаралық табиғат қорғау одағының ұсынысы бойынша жалпы мемлекет аумағының 10 пайыз жерін ерекше корғалатын табиғи аумақтарға айналдыру көзделген. Осыған байланысты біздің елімізде де соңғы жылдары ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жер көлемін ұлғайтуға ерекше мән беріліп отыр. 2006 жылдың 7-шілдесінде "Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы" Заңның қабылдануының өзі елімізде табиғат қорғау мәселелеріне басты назар аударылып отырғандығының нақты дәлелі бола алады. Қазіргі таңда Қазақстан жерінде осындай ерекше қорғалатын табиғи аумақтарға 10 мемлекеттік табиғи қорық, 9 мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтар, мемлекеттік табиғи резервтер, 3 мемлекеттік зоологиялық саябақтар. 5 мемлекеттік ботаникалық саябақтар, 57 мемлекеттік табиғи қорықшалар, 26 мемлекеттік табиғат ескерткіштері, 5 мемлекеттік қорық аймақтары ұйымдастырылған. Мұндай ерекше қорғалатын табиғи аумақтарға бөлінген жалпы жер көлемі өлкемізде 17 млн 874 мың гектар алқапты алып жатыр.
Ұлттық табиғи парктер-Қазақстанда ерекше қорғалатын ландшафтілердің бірі. Қазақстанда табиғи парктерді дамыту кәзіргі кезде қарқынды жұріп жатыр. Өйткені ғылыми-техникалық процесстің тез дамуы табиғатқа зиянды әсерін тигіздіруде. Кең байтақ Қазақстанның фаунасы мен флорасының кәзіргі жағдаайы өте нашар. Ал қәзір адамзаттың алдында тұрған мақсат табиғатты сақтап қалу. Сол мақсатта –ұлттық парктер мен қорықтарды көбейту.Өкінішке орай Қазақстанда –ұлттық табиғи парктер әле де толық өріс ала алмай келе жатыр. Табиғатты қорғау ұғымы, мәдениеті әледе болса толық жетілмеген.
Алпауыт мемлекеттерде –қоршаған ортаны қорғау ең өзекті мәселелердің бірі болып саналады. Ірі қалалардың дәл ортасында –ұлттық парктер орналасқан. Жергілікті тұрғындар, туристер мен тынығушылардың ұлттық паркіне кіріп, демалуына рұқсат етілген. Америка құрама штаттарындағы ең ірі мегаполис Нью-йорк қаласында ұлттық табиғи парк орналасқан, жергілікті тұрғындар жануарлар мен өсімдіктерді тамашалап демалады. Бұл табиғатты қорғаудың бір шарасы.
Дүние жүзінің көптеген елдерінде халықаралық табиғат қорғау одағының ұсынысы бойынша жалпы мемлекет аумағының 10 пайыз жерін ерекше корғалатын табиғи аумақтарға айналдыру көзделген. Осыған байланысты біздің елімізде де соңғы жылдары ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жер көлемін ұлғайтуға ерекше мән беріліп отыр. 2006 жылдың 7-шілдесінде "Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы" Заңның қабылдануының өзі елімізде табиғат қорғау мәселелеріне басты назар аударылып отырғандығының нақты дәлелі бола алады. Қазіргі таңда Қазақстан жерінде осындай ерекше қорғалатын табиғи аумақтарға 10 мемлекеттік табиғи қорық, 9 мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтар, мемлекеттік табиғи резервтер, 3 мемлекеттік зоологиялық саябақтар. 5 мемлекеттік ботаникалық саябақтар, 57 мемлекеттік табиғи қорықшалар, 26 мемлекеттік табиғат ескерткіштері, 5 мемлекеттік қорық аймақтары ұйымдастырылған. Мұндай ерекше қорғалатын табиғи аумақтарға бөлінген жалпы жер көлемі өлкемізде 17 млн 874 мың гектар алқапты алып жатыр.
Ұлттық табиғи парктер-Қазақстанда ерекше қорғалатын ландшафтілердің бірі. Қазақстанда табиғи парктерді дамыту кәзіргі кезде қарқынды жұріп жатыр. Өйткені ғылыми-техникалық процесстің тез дамуы табиғатқа зиянды әсерін тигіздіруде. Кең байтақ Қазақстанның фаунасы мен флорасының кәзіргі жағдаайы өте нашар. Ал қәзір адамзаттың алдында тұрған мақсат табиғатты сақтап қалу. Сол мақсатта –ұлттық парктер мен қорықтарды көбейту.Өкінішке орай Қазақстанда –ұлттық табиғи парктер әле де толық өріс ала алмай келе жатыр. Табиғатты қорғау ұғымы, мәдениеті әледе болса толық жетілмеген.
Алпауыт мемлекеттерде –қоршаған ортаны қорғау ең өзекті мәселелердің бірі болып саналады. Ірі қалалардың дәл ортасында –ұлттық парктер орналасқан. Жергілікті тұрғындар, туристер мен тынығушылардың ұлттық паркіне кіріп, демалуына рұқсат етілген. Америка құрама штаттарындағы ең ірі мегаполис Нью-йорк қаласында ұлттық табиғи парк орналасқан, жергілікті тұрғындар жануарлар мен өсімдіктерді тамашалап демалады. Бұл табиғатты қорғаудың бір шарасы.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Н.К.Аралбаев, Г.М.Кудабаева. «Государственный кадастр растений Южно-Казахстанской области» Книга первая. Конспект видов высших сосудистых растений – Алматы, 2002 г. – 314 с.
2. Е.Ағелеуов, К.Дөненбаева, К.Агитова, С.Иманқұлова «Ботаника». Алматы «Санат» 1998 ж.
3. Алехин В.В. География растений. М: Сов. Книга. 1938. 104 с.
4. Ә.Ә.Әметов «Ботаника» Алматы 2005 ж.
5. С.А.Арыстанғалиев, Е.Р.Рамазанов «Қазақстан өсімдіктері» Қазақ СССР-інің «Ғылым» баспасы. Алматы 1977 ж.
6. Байынқол Қалиұлы «Өсімдік атаулары. Орысша-қазақша сөздік» Алматы, «Ана тілі» 1993 ж.
7. Байтулин И.О. растительные ресурсы Казахстана и перспективы их рационального использования // Проблемы рационаьного использования лекарственно-технических растений Казахстана. Алма-Ата: Наука. 1986. С 5-12.
8. Байтулин И.О. Состояния и перспективы охраны растений Казахстана // Охрана редких видов растений и растительности Казахстана. Алма-Ата: Наука, 1987. С. 3-79.
9. Быков Б.А. Растительные группировки Бостандыкского района. Природа и хозяйственные условия горной части Бостандыка. Алма-Ата: Наука. 1956. С. 38-45.
10. Верник Р.С. Эфемеровая растительность предгорных равнин Западного Тянь-Шаня // Вопросы бот. Вып. 3. Л.: Изд-во АН СССР. 1960. С. 42-54.
11. Дәріқұлов Н.Т. «Ботаника». Алматы «Ғылым» ғылыми баспа орталығы 2003 ж.
12. Иллюстрированный определитель растений Казахстана. Алма-Ата: Наука. 1969-1972. Т. 1. 640 с. т. 2. 572 с.
13. Ильин М.М. Общие вопросы изучения сырьевых растений // Методика полевых исследований сырьевых растений. М., Л.: Изд. АН СССР, 1948. С. 7-24.
14. Кармышева Н.Х. Флора и растительност заповедника Аксу-Джабаглы. Алма-Ата: Наука. 1973. 173 с.
15. Красная книга Казахской ССР. Т. 2. Редкие и находящиеся под угрозой изчезновения виды животных и растений. 4.2. Растения Алма-Ата: Наука. 1981. 263 с.
16. Культиасов И.М. Особенности экологии высокогорных растений Западного Тянь-Шаня. М., Изд-во АН СССР, 1955. С. 29-47.
17. Определитель растений Средней Азии. Ташкент: Фан. 1968-1993. –ТТ. 1-10.
18. Очерки по физической географии Казахстана. Алма-ата: АН КазССР. 1952.512 с.
19. Павлов Н.В. Растительный ресурсы Южного Казахстана. М.: Изд-во АН СССР. 1947. 199с.
20. Павлов Ботаническая география СССР. Алма-Ата. Изд-во АН КазССР. 1948. С. 226-280.
21. Павлов В.Н. Новые и редкие виды из Западного Тянь-Шаня // Новости систематики высших растений. Т.6, 1970 а. С. 276-283.
22. Павлов В.Н. Эндемизм флоры Западного Тянь-Шаня // - Бот. журн. 1970г. Т. 55. №9. С. 24-29.
23. Павлов В.Н. Ботанико-географическое районирование Западного Тянь-Шаня // - Бюлл. МОИП. Отд. Биол. 1972 а. Т.77. Вып. 6. С.37-41
24. Павлов В.Н. Основные черты растительного покрова Западного Тянь-Шаня. Л.: Изд-во АН СССР. 1972 б. С.97-99.
25. Павлов В.Н. Особенности флоры Западного Тянь-Шаня // Проблемы ботаники. Растительный мир высокогорий и его освоение. Т. 12. Л.: Наука. 1974. С. 112-117.
26. Павлов В.Н. Растительные ресурсы Западного Тянь-Шаня // Флора и растительные ресурсы Казахстана. Алма-Ата: Наука. 1975. С 57-62.
27. павлов В.Н. Растительный покров Западного Тянь-Шаня. М.: Изд-во МГУ. 1980. 248с.
28. Тахтаджян А.Л. Флористические области Земли. Л.: Наука. 1978. 247с.
29. Тахтаджян А.Л. Система магнолиофитов. Л.: Наука. 1987. 439 с.
30. Терехов В.И. Эндемичные и редкие растения флоры Чимкентской области // Охрана растительного мира Казахстана. Алма-Ата: Наука. 1979. С. 106-109.
31. Федченко Б.А. Флора Западного Тянь-Шаня // Тр. бот.сада, 1941-1961. Т. 31. С. 23-24.
32. Флора Казахстана. Алма-Ата: Наука. 1956-1966. – Т.Т.1-9.
1. Н.К.Аралбаев, Г.М.Кудабаева. «Государственный кадастр растений Южно-Казахстанской области» Книга первая. Конспект видов высших сосудистых растений – Алматы, 2002 г. – 314 с.
2. Е.Ағелеуов, К.Дөненбаева, К.Агитова, С.Иманқұлова «Ботаника». Алматы «Санат» 1998 ж.
3. Алехин В.В. География растений. М: Сов. Книга. 1938. 104 с.
4. Ә.Ә.Әметов «Ботаника» Алматы 2005 ж.
5. С.А.Арыстанғалиев, Е.Р.Рамазанов «Қазақстан өсімдіктері» Қазақ СССР-інің «Ғылым» баспасы. Алматы 1977 ж.
6. Байынқол Қалиұлы «Өсімдік атаулары. Орысша-қазақша сөздік» Алматы, «Ана тілі» 1993 ж.
7. Байтулин И.О. растительные ресурсы Казахстана и перспективы их рационального использования // Проблемы рационаьного использования лекарственно-технических растений Казахстана. Алма-Ата: Наука. 1986. С 5-12.
8. Байтулин И.О. Состояния и перспективы охраны растений Казахстана // Охрана редких видов растений и растительности Казахстана. Алма-Ата: Наука, 1987. С. 3-79.
9. Быков Б.А. Растительные группировки Бостандыкского района. Природа и хозяйственные условия горной части Бостандыка. Алма-Ата: Наука. 1956. С. 38-45.
10. Верник Р.С. Эфемеровая растительность предгорных равнин Западного Тянь-Шаня // Вопросы бот. Вып. 3. Л.: Изд-во АН СССР. 1960. С. 42-54.
11. Дәріқұлов Н.Т. «Ботаника». Алматы «Ғылым» ғылыми баспа орталығы 2003 ж.
12. Иллюстрированный определитель растений Казахстана. Алма-Ата: Наука. 1969-1972. Т. 1. 640 с. т. 2. 572 с.
13. Ильин М.М. Общие вопросы изучения сырьевых растений // Методика полевых исследований сырьевых растений. М., Л.: Изд. АН СССР, 1948. С. 7-24.
14. Кармышева Н.Х. Флора и растительност заповедника Аксу-Джабаглы. Алма-Ата: Наука. 1973. 173 с.
15. Красная книга Казахской ССР. Т. 2. Редкие и находящиеся под угрозой изчезновения виды животных и растений. 4.2. Растения Алма-Ата: Наука. 1981. 263 с.
16. Культиасов И.М. Особенности экологии высокогорных растений Западного Тянь-Шаня. М., Изд-во АН СССР, 1955. С. 29-47.
17. Определитель растений Средней Азии. Ташкент: Фан. 1968-1993. –ТТ. 1-10.
18. Очерки по физической географии Казахстана. Алма-ата: АН КазССР. 1952.512 с.
19. Павлов Н.В. Растительный ресурсы Южного Казахстана. М.: Изд-во АН СССР. 1947. 199с.
20. Павлов Ботаническая география СССР. Алма-Ата. Изд-во АН КазССР. 1948. С. 226-280.
21. Павлов В.Н. Новые и редкие виды из Западного Тянь-Шаня // Новости систематики высших растений. Т.6, 1970 а. С. 276-283.
22. Павлов В.Н. Эндемизм флоры Западного Тянь-Шаня // - Бот. журн. 1970г. Т. 55. №9. С. 24-29.
23. Павлов В.Н. Ботанико-географическое районирование Западного Тянь-Шаня // - Бюлл. МОИП. Отд. Биол. 1972 а. Т.77. Вып. 6. С.37-41
24. Павлов В.Н. Основные черты растительного покрова Западного Тянь-Шаня. Л.: Изд-во АН СССР. 1972 б. С.97-99.
25. Павлов В.Н. Особенности флоры Западного Тянь-Шаня // Проблемы ботаники. Растительный мир высокогорий и его освоение. Т. 12. Л.: Наука. 1974. С. 112-117.
26. Павлов В.Н. Растительные ресурсы Западного Тянь-Шаня // Флора и растительные ресурсы Казахстана. Алма-Ата: Наука. 1975. С 57-62.
27. павлов В.Н. Растительный покров Западного Тянь-Шаня. М.: Изд-во МГУ. 1980. 248с.
28. Тахтаджян А.Л. Флористические области Земли. Л.: Наука. 1978. 247с.
29. Тахтаджян А.Л. Система магнолиофитов. Л.: Наука. 1987. 439 с.
30. Терехов В.И. Эндемичные и редкие растения флоры Чимкентской области // Охрана растительного мира Казахстана. Алма-Ата: Наука. 1979. С. 106-109.
31. Федченко Б.А. Флора Западного Тянь-Шаня // Тр. бот.сада, 1941-1961. Т. 31. С. 23-24.
32. Флора Казахстана. Алма-Ата: Наука. 1956-1966. – Т.Т.1-9.
Сайрам - Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің дендрофлорасы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 1-5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
І.Сайрам - Өгем ұлттық саябағының физико – географиялық жағдайы. 9- 14
1.1 Сайрам - Өгем ұлттық табиғи паркінің табиғи жағдайы. . 15-18
1.2 Географиялық зерттеу 18-20
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 21-23
..
1.3Зерттеу әдістері мен
әдістемелері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .. 23-24
... 25-26
1.4Сайрам - Өгем МҰТП дендрофлорасына таксономиялық талдау ... ... . 26-29
ІІ. Ұлттық саябақтың дендрофлорасының морфологиясы мен 30-47
физиологиясы.
2.1 Сайрам - Өгем МҰТП дендрофлорасының тіршілік формалары ... ... 48-49
2.2 Өсімдіктердің тіршілік ету 50-52
ортасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 53-57
2.3 Белдеулік орналасу 58-60
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Сайрам – Өгем МҰТП дендрофлорасының сипаттамасы ... ... ... .
ІІІ. Дендрофлораның экологиясы мен маңыздылығы. .
5 Шаруашылықта бағалы
өсімдіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
6 Сирек кездесетін, эндемик
өсімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды
---------------------------------- ----------------------------------
------
Әдебиеттер
тізімі---------------------------- ----------------------------------
-------
Кіріспе
Дүние жүзінің көптеген елдерінде халықаралық табиғат қорғау одағының
ұсынысы бойынша жалпы мемлекет аумағының 10 пайыз жерін ерекше корғалатын
табиғи аумақтарға айналдыру көзделген. Осыған байланысты біздің елімізде де
соңғы жылдары ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жер көлемін ұлғайтуға
ерекше мән беріліп отыр. 2006 жылдың 7-шілдесінде "Ерекше қорғалатын табиғи
аумақтар туралы" Заңның қабылдануының өзі елімізде табиғат қорғау
мәселелеріне басты назар аударылып отырғандығының нақты дәлелі бола алады.
Қазіргі таңда Қазақстан жерінде осындай ерекше қорғалатын табиғи аумақтарға
10 мемлекеттік табиғи қорық, 9 мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтар,
мемлекеттік табиғи резервтер, 3 мемлекеттік зоологиялық саябақтар. 5
мемлекеттік ботаникалық саябақтар, 57 мемлекеттік табиғи қорықшалар, 26
мемлекеттік табиғат ескерткіштері, 5 мемлекеттік қорық аймақтары
ұйымдастырылған. Мұндай ерекше қорғалатын табиғи аумақтарға бөлінген жалпы
жер көлемі өлкемізде 17 млн 874 мың гектар алқапты алып жатыр.
Ұлттық табиғи парктер-Қазақстанда ерекше қорғалатын ландшафтілердің
бірі. Қазақстанда табиғи парктерді дамыту кәзіргі кезде қарқынды жұріп
жатыр. Өйткені ғылыми-техникалық процесстің тез дамуы табиғатқа зиянды
әсерін тигіздіруде. Кең байтақ Қазақстанның фаунасы мен флорасының кәзіргі
жағдаайы өте нашар. Ал қәзір адамзаттың алдында тұрған мақсат табиғатты
сақтап қалу. Сол мақсатта –ұлттық парктер мен қорықтарды көбейту.Өкінішке
орай Қазақстанда –ұлттық табиғи парктер әле де толық өріс ала алмай келе
жатыр. Табиғатты қорғау ұғымы, мәдениеті әледе болса толық жетілмеген.
Алпауыт мемлекеттерде –қоршаған ортаны қорғау ең өзекті мәселелердің
бірі болып саналады. Ірі қалалардың дәл ортасында –ұлттық парктер
орналасқан. Жергілікті тұрғындар, туристер мен тынығушылардың ұлттық
паркіне кіріп, демалуына рұқсат етілген. Америка құрама штаттарындағы ең
ірі мегаполис Нью-йорк қаласында ұлттық табиғи парк орналасқан, жергілікті
тұрғындар жануарлар мен өсімдіктерді тамашалап демалады. Бұл табиғатты
қорғаудың бір шарасы.
Қазақстан жерін шаруашылық жағынан игерудің қарқыны өте жоғарлап
кетті.Қазақстанның табиғаты ерекше қайталанбас бөліктерін сақтап қалу
мақсатында қорғалатын жерлерді ұйымдастыру қажеттілігі туып отыр.Қазақста
нның табиғатты қорғау туралы заңның 8- статьясында жеке табиғат
зоналарындағы тірі және өлі табиғаттың сирек кездесетін обьектілері мен
табиғат ландшафттарын қорғауға алу жөнінде айтылған. Қорғауға алынған
ландшафтілер мен обіектілердің – ғылыми, мәдени, танымдық, емдік және
эстетикалық маңызы бар.
Өңтүстік Қазақстан облысы – табиғаты әсем, өсімдіктер мен жануарлр
әлеміне бай, климат жағдайы қолайлы, топырақтың құнарлығы жоғары аймақ.
Ақсу-Жабағылы қорығы, Шымкент қаласындағы зоопарк, табиғаты әсем жерлер,
ірі өзендер мен көлдер, қолайлы климат жағдайы ұлттық табиғи саябағын
ұйымдастырұға мұмкіндік берді. Қазіргі кезде елімізде 10 мемлекеттік
ұлттық табиғи саябақтар ұйымдастырылған. Олардың алып жатқан аймағы 1170714
га жерді қамтиді.
Қәзіргі кезде елімізде ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды
ұйымдастыруға ерекше көңіл бөлінуде. Халықаралық конвенция бойынша әрбір
мемлекеттегі ерекше қорғалатын табиғи аумақтарға бөлінген. Жер көлемі
Сол елдің жалпы жер көлемінің 10 пайызынан кем болмау керектігі ерекше
аталып көрсетілген.Қазақстанда қәзіргі кезде ұйымдастырылған ерекше
қорғалатын табиғи аумақтардың жалпы көлемі 17 млн 874 мың га алып жатыр.
Бұл Қазақстанның жалпы жер көлемінің 6,5 процентейін алып
жатыр.Еліміздегі ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың түрлеріне- 10
мемлекеттік табиғи қорық, 10 мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтар, 5
мемлекеттік қорықтық аймақ, 49 мемлекеттік табиғи қорықша, 26 табиғи
ескерткіштер, 6 мемлекеттік ботаникалық бақтар,3- мемлекеттік экологиялық
бақтар, 2 мемлекеттік табиғи резерват және тағы басқа табиғи обьектілер.
Қазақстандағы мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтар мынандай топта.
1. Баянауыл ----Павлодар облысы. Баянауыл ауданы. 1985ж құрылды
2. Көкшетау ----Ақмола обл.Зеренді ауданы 182076га 1996ж
3. Іле Алатауы ----Алматы обл.Қарасай ауданы 199703 га 1996ж.
4. Алтынемел -----Алматы обл. Кербулақ ауданы 161153 га 1996ж
5. Қарқаралы-------Қарағанды обл. Қарқаралы ауданы 90323 1998ж
6. Қатон қарағай----Шығыс Қаз. обл Қатонқарағай ауд.643477. 2001ж
7. Шарын------------Алматы обл. Райымбек, Ұйғур ауд. 93150. 2004ж
8. Бурабай ---------Ақмола обл. Шортанды ауданы. 83511 га 2006 ж.
9. Сайрам- Өгем----Өнтүстік Қаз. обл. Қазығурт ауд. 149053 га.2006 ж.
10. Көлсай көлдері----Алматы обл. Райымбек ауд. 161045 га. 2007
Ландшафтарды қорғаудың негізгі формасы ұлттық саябақтарды ұйымдастыру.
1872 Америка жерінде алғашқы ұлттық саябақтар ұйымдастырылды. Рессейде
1874 жылы Аскания Нова ұлттық бағы құрылды. Бұл рессейде алғашқы
қарлығаштар болып саналды.Қәзіргі кезде дұние жұзінің 124 елінде 2600
қорықтар жұмыс істеп жатыр.Жалпы Жер шарында қорықтардан, ұлттық парктер
көп болып саналады. Оның басты себебі шетелдерде қорықтар аймақтары
шектеулі болғандықтан табиғат қорғау ұшін осындай шараның ұтымды екенін дер
кезінде түсіне білді.
Шын мәнінде табиғатты қорғау оның аймағымен шектелмеуі тиіс, керісінше
барлық жер адам баласы ұшін саябақ құтты қоныс болуы керек. Осы орайда
Канада, Африка, Австралия, Англия т.б. өркениетті елдерде мемлекеттің
барлық аумағы ұлттық байлық ретінде қорғауға алынған.
Мысалы Англияның кішкене ғана жерінде 189 ұлттық қорықшы, 10 ұлттық
парк, 81 корольдік қорықтар. Германия жерінде 735 қорықшылар, 400-ден
астам ландшафтық заказниктер, 9100 табиғи ескерткіштер бар. Сол сияқты
Франция жерінде 22 ұлттық қорық бар, соған қарай өркениетті елдерде
табиғатты қалай аялайтыны көрініп тұр. Ал Қазақстанда 10 мемлекеттік
қорық, 66 қорық қор, 8 ұлттық парк және 24-тен астам табиғат
ескерткіштері бар. Әрине біздің жеріміздің көлеміне шаққанда, қорғалатын
жерлер, барлық жердің 3% ғана қамтиды. Бұл көрсеткіш жер аумағы жағынан
тоғызыншы орында тұратын Қазақстандағы қорғалатын жерлер аумағы үшін өте
аз.
Мұның өзі қорғау проблемасының өз шешімін таппай отырғанын көрсетсе
керек.
Дегенмен Республикамызда қорықтар ұйымдастыру соңғы жылдары қолға алына
бастады. Негізінен, ландшафтарды қорғаудың –10 категориясы бар: қорықтар,
қорыққорлар, ұлттық парктер, табиғи ескерткіштер, қорғалатын
ландшафтілер, табиғат ресурстарының резерваттары, биосфералық қорықтар,
микроқорықтар (Омыртқасыз жәндіктер мен өсімдіктерге) арналған, табиғат
объектілері және көп мақсатта қорғауға алынған жерлер.
Қазақстан – жасыл өсімдіктер мен жабайы жануарлар дүниесіне бай өлке.
Өздеріңізге белгілі олардың арасында , туған өлке топырағына ғана тән
жануарлар мен өсімдіктердің эндемикалық түрлерімен қатар, сонау мұздану
дәуірінен бері, бізге жеткен.
Толып жатқан себептерге байланысты олардың саны азайып, құрып бара
жатыр. Айталық жойылып кету қауіпі бар және сиреп кеткендер тізіміне
жануарлардың –87, өсімдіктердің 306 түрі бар. Қайткен күнде де олардың
жерімізден жойылып кетпеуіне жағдай жасау керек.
Бұл міндеттердің дұрыс шешілуінің көптеген жолдары бар. Солардың
ішінде ең тиімді жолы қорықтар мен табиғи парктер, ботаникалық бақтар
мен хайуанаттарды құру.
Қазақстан Республикасы қорғалатын жерлерінің алдағы уақытта табиғи
ресурстарды пайдалану және олардың қайтиаланбас сұлулығын сақтаудың
ғылыми негізін жасау жөніндегі үлкен мақсаттар мен міндеттер тұр. Бұл
мақсаттар мен міндеттердің биосфера компонентерін қорғап, оларды халық
шаруашылығына рационалды түрде пайдаланудың орны ерекше.
Бұл мақсат-міндеттердің Қазақстан Республикасының жағдайында да
көкейсті екендігі белгілі. Сондықтан, биосфера қазыналарын көздің
қарашығындай сақтап, қорғау үшін Қазақстан Республикасындағы қорықтар
мен ұлттық табиғи қорықтардың маңызы орасан зор.
Еліміздегі ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жер көлемін арттыру
мақсатымен Қазақстан Республикасы Үкіметінің арнайы 52 қаулысы арқылы 2006
жылы 26 қаңтарда Сайрам-Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи саябағы
ұйымдастырылды. Бұл ұлттық табиғи саябақтың Батыс Тянь-Шань тау жотасының
табиғаты ерекше көрікті өңірлерін қорғау үшін маңызы ерекше. Ұлттық саябақ
Оңтүстік Қазақстан облысы Түлкібас, Төле би және Қазығұрт аудандарының
табиғаты ең көрікті алқаптарын қамтиды. Сайрам-Өгем ұлттық саябағының алып
жатқан жер көлемі әзірше 149 мың гектардан астам.
Сайрам-Өгем ұлттық табиғи саябағы орманды дала биігінен биік таулы
алқапқа дейінгі 7 табиғи белдемді камтиды. Бұл ұлттық табиғи саябақта
өсімдіктердің 1635 түрі кездеседі. Сайрам-Өгем ұлттық паркі Батыс Тянь-Шань
тау жүйесінің солтүстік -батыс бөлігінде Өгем, Қаржантау, Қазығұрт және
Боралдайтау жоталарында орналасқан. Парк Оңтүстік Қазақстан облысының
жекелеген мемлекеттік мекемелерінің кейбір мәселелері туралы Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 26 қаңтардағы №52 қаулысына сәйкес
Түлкібас, Төлеби және Өгем орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі
мемлекеттік мекемелерінің қосылу жолымен ұйымдастырылды. Парк аумағынан
Сайрамсу, Қасқасу, Бадам, Машат, Көкбұлақ және Өгем өзендері ағып өтеді.
Парктің жалпы жер көлемі 149 053 гектар, соның ішінде Өгем филиалында
76 573, Төлебиде 45 509 және Түлкібаста 26 971 гектар, шекарасының жалпы
ұзындығы солтүстіктен оңтүстікке дейін 135 км. Парк аумағындағы жерлердің
категорияларға қарай: ормандар - 51010 гектар немесе жалпы жер көлемінің
34,2% , мұның ішінде орманмен көмкерілгені 27 553 гектар немесе ормандануы
18,5% құрайды, орманмен қамтылмаған жерлер 98 103 гектар, соның ішінде
егістік - 92, шабындық - 261, жайылым -51 459, жолдар - 89, усадьба - 60,
сулар - 315, мұздықтар - 1 135, басқа пайдалануға жарамды жерлер - 44 538
га.
Республика территориясында әлі де зерттелмеген аудандар қатарына
Батыс Тянь-Шань тау жотасындағы сайрам- Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи
паркін жатқызуға болады. Өзіндік географиялық орналасу жағдайымен,
геоморфологиялық құрылысымен және дендрофлорасының әртүрлілігімен
ерекшеленеді.
Жұмыстың өзектілігі: Сайрам-Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи паркін
құрудағы басты мақсат Батыс Тянь-Шань өңіріндегі ерекше экологиялық,
рекреациялық және ғылыми құндылығы бар табиғи және тарихи-мәдени кешендер
мен объектілерді сақтау, қалпына келтіру және көп салалы мақсатта пайдалану
жөніндегі функцияларды жүзеге асыру болып табылады. Осы мақсатты жүзеге
асыру мақсатында алғаш рет ұлттық табиғи паркінің дендрофлорасының
конспектісі түзілді. Соның негізінде оларға таксономиялық экологиялық
талдаулар жасалды, белдеулік орналасу ерекшеліктері қарастырылды. Сонымен
қатар сирек кездесетін, эндемді түрлері және шаруашылықта бағалы өсімдік
түрлері анықталып, оларға сипаттама берілді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Сайрам-Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи
паркінің дендрофлорасын зерттеу және сонымен қатар парктің өзіндік
ерекшелігі бар ағаш өсімдіктердің маңыздылығын анықтау.
Осы қойылған мақсаттарға жету үшін бірнеше тапсырмалар жоспарланды;
1) Токсономиялық талдау жасау, тіршілік формаларын анықтау.
2) Сайрам-Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи паркі дендрофлорасының
шаруашылықта бағалы өсімдіктеріне сипаттама беру.
3) Сирек кездесетін, эндемдік өсімдік түрлерін анықтау.
Жұмыстың жаңашылдығы: Алғаш рет Сайрам-Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи
паркі дендфрофлорасы зерттеліп, 20 тұқымдасқа, 40 туысқа бірігетін
104 өсімдік түрлері көрсетілген. Түрлердің тіршілік формалары анықталды.
Өзіндік ерекшелігі бар ағаш өсімдіктерінің шаруашылық маңызы, оларды
пайдалану туралы мәселелер көрсетілді.
1.1 Сайрам -Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің физико-географиялық
жағдайы.
Батыс Тянь-Шань жүйесіндегі парк территориясының аумағы Солтүстік
Шығыс бөлігін алып жатыр. Таулы массив пен тау етегі жазықтығы ретінде
берілген, ол жазықтықтар Талас Алатауының Оңтүстік Батысында орналасқан.
Қаржантау жотасы Өгем өзені алабынан Келес саласын бөледі. Төменгі
ағысында Өгем өзені терең және тар шатқалдарды тесіп өтеді, ол шығарында
Шыршық өзеніне құяды. Жотаның Оңтүстік Шығыс баурайы қысқа және тік,
Солтүстік Батысы жазық өзен алабымен бөлінген.
Қаржантаудан Оңтүстік Шығысқа қарай Өгем өзені алқабында Өгем жотасы
орналасқан. Қазақстан мен Өзбекістан шекарасын бойлай солтүстік-шығыстан,
өнтүстік-батысқа қарай 110км созылған,енді жері 30км. Ең биік жері Сайрам
шыңы(4299). Жер бедері әртүрлі төменгі шекарасы шалғындық жазықтар. Жазық
жайлауларында бұлақ бастаулары мол. Жатық беткейлі кең өзен анғарлары
жайпақ жоталар. Жоғары қарай біртіндеп тар аңғар, құлама беткейлі шатқалдар
алмасады, 3000м-ден жоғарыда жер бедерінің алілік пішіндері тараған. Биік
жоталарды мұздықтар басып жатыр. Өнтүстік Қазақстан облысы Қазығурт, Төлеби
аудандары аймағына Өгем жотасының солтүстік пен Өнтүстік батысы кіреді.
Сайрамсу -Өгем жотасының мұздықтардан басталады. Солтүстік Шығысы биік
таулы рельефті, Оңтүстік Шығыс бөлігі Пскем өзенінің алабына жарылады.
Батысы мен Шығысы таулы жазықтық болып келеді және олар нәтижелі игерілуде.
Геологиялық кұрылымы. Батыс Тянь-Шань тауында таскөмір (орта
таскөмірлі), девон дәуіріндегі сорттар таралған. Олар эк, мергель,
алевролит, туф, сланц, құмдар. Өгем жотасына сонымен қатар интрузифты
кешендер тән, негізінен гранит, гранодиорит, граносиенит түріндегі
таскөмірлер тән. Олар топырақ және өсімдік қабатымен ерекше биіктаулы
үстірт түзеді. Өгем жотасының Оңтүстік Батыс бөлігінде перм жасындағы
жыныстар кездеседі (алевролиттер, құмдар, конгломераттар, эктастар). Өзен
алқабының жоғарғы тұсында палеогенді және неогенді шөгінділер кездеседі.
Олар қызыл, ақ, қызыл қоңыр лай түрінде болады. Олар топырақ және өсімдік
жамылғысының түзілуіне, әртүрлі болып өзгеруіне әсер етеді. Өзен алқабы,
тауалды жазықтықтар әртүрлі ширек шөгенділерге бай. Орта ширек шөгінділер
арасында орманды, топырақты шөгінділер бар. Кешширекті шөгінділер негізінен
өзен жазықтығы бойынша ярус түзе отырып түзіледі.
Гидрографиясы. Аумақ тау жоталарынан ағатын көптеген өзендердің
есебінен жақсы суландырылған. Ірі өзендердің бірі Арыс өзені Шақпақтағы
бұлақты көлден бастау алады. Бұл жерде көптеген бұлақтар бастаулар Талас
Алатауы мен Қаратау баурайларынан бастау алады. Ары қарай ірі ағыс Жабағлы-
Су, Машат, Ақсу өзеніне айналады.
МАШАТ ӨЗЕНІ Келте Машат пен Ұзын Машаттың қосылуынан пайда
болады.Өзеннің төменгі ағысындағы орта айлық шығыны сәуір айыңда
болады,шілде-тамыз айларында төмендейді.
АҚСУ ӨЗЕНІ Арыстың ірі салаларының бірі болып табылады.Талас
Алатауының Батыс баурайында орналасқан бассейні 750 кв км алып жатыр. Ақсу
өзенінің жоғарғы саласында қарлар мен мұздықтар бар. Қар мен мұздықтардың
еру нәтижесінде өзен қоректенеді. Орта айлық шығыны маусым айында,ал өзен
деңгейі қаңтар- ақпан айында төмендейді.Сонымен қатар осы өзендермен бірге
территориядан Сайрамсу, Қасқасу, Бадам, Келес, Өгем өзені ағып өтеді.
Табиғи аймағы. Батыс Тянь - Шань аймағының табиғи аумағы күрделі
құрылымға ие. Бұл жағдай аймақтың ішкі континентальды орналасуымен, ірі
таулы массивтердің болуымен байланысты. Бұл жерде мынадай табиғи аймақтар
бар:
Биік таулы нивальды аймақ 3400-3500 м абсолютті биіктікте орналасқан.
Климаттық жағдайы қатаң. Жылдық орта температурасы төмен. Жылы күндер тек
жаз айларында болады. Жауын-шашынның жылдық көлемі 500-600 мм. Жауын-шашын
негізінен қатты күйінде көктемде, кейде жазда және қыста түседі. Топырақ
және өсімдік жамылғысы бар. Қына қабаты мен криопетрофитты өсімдіктер
кездеседі.
Биіктаулы шалғынды_ және шалғынды-далалы аймақ екі белдеумен берілген-
альпілік және субальпілік.
Альпілік белдеу 3000-3100-ден 3400-3500 м-ге дейінгі биіктік шегінде
орналасқан.Оның рельефі биіктаулармен ерекшеленеді. Климаттық жағдайы онша
қатаң емес. Жылдық орта температурасы 0°С-тен аз ғана жоғары. Жылдық орта
жауын-шашын мөлшері 600-700мм асады. Жауын-шашын негізінен қысқы-жазғы
кезеңдерде, жазда көп түседі. Топырақты және өсімдікті қабат тегіс
баурайларда, топырақ түзуші субстратпен бірге кездеседі және беттің 30-дан
көп бөлігін алады. Қысқа шөпті өсімдік жамылғысы альпілік шалғын және
шалғынды-далалы жерлерде өседі.Топырақты-альпілік таулы-шалғынды,
биіктаулы, шалғынды далалы. Сонымен қатар таулы шалғынды альпілік
гидроморфты топырақтар кездеседі.
Субальпілік белдеу 2400—2450м-ден 3000-3 100м-ге дейін биіктікті алып
жатыр.Альпілік белдеумен салыстырғанда рельеф аз жіктелуімен
ерекшеленеді.Климаттық жағдайы альпілік белдеуге қарағанда өсімдіктің
өсуіне ыңғайлы.Жылдық орта температура жылына 3-5С құрайды.Жылы күндердің
ұзақтығы 6-8 айға дейін.Жауын-шашынның жылдық орта мөлшері 600-
700мм.Топырақты-өсімдік жамылғысы альпілік белдеумен салыстырғанда
айтарлықтай сирек. Өсімдіктердің құрамында сирек шөпті субальпілік шалғын
және шалғынды жерлер бар. Топырақтар таулы-шалғынды субальпілік,биік таулы-
шалғынды далалы субальпілік,биіктаулы далалы субальпілік, сонымен қатар
биіктаулы қара түсті топырақ түрінде кездеседі.
Таулы және тауалды аймақ аршалы сирек тоғайлы, бұталы және күрделі
бұталы саванналар орналасқан интервал абсолютті биіктігі 1200-2400 (2450)
м.Рельефі ортатаулы және аласатаулы.Тек жекелеген жағдайда ғана тауалды
жазықтықтың жоғарғы бөлігін қамтиды.Климаттық жағдайы бұнда жағымды.Жылдық
орта температура 6-10°С.Жылы кезеңнің орта ұзақтығы 240-280 күн. Аязсыз
кезеңнің орта ұзақтығы 150-190 күн болса, жылдық жауын -шашашын мөлшері 600-
800мм.құрайды.
Өсімдік жамылғысы негізінен өсімдік қауымдастығының үш типін
ажыратады.
1. Аршалы сирек орман (жартылай дөнгелек арша, зеравшан аршасы).
Орман ішілік бұталы шөп жамылғысы әртүрлі типті-саванналы, Оңтүстік
баурайында саванналы шалғынды-далалы жер және жақын жерде тығыз және
құнарлығы төмен топырақ шабындық жер Солтүстік баурайында орналасқан.
Аршалы сирек орманның толықтығы 0,1-0,4,сонымен қатар жабық аршаларда
кездеседі (Сайрамсу өзені).
2. Бұталы және шөпті бұталы өсімдіктер, жікеленген долана ағаштары
және шалғынды далалы немесе саванналы шөп жамылғысы. Долана ағашы
Солтүстік баурайында орман түзеді. Бұталар және шөпті-бұталы өскіндер
Солтүстіктен, кей жерлерде Шығыс баурайын алып жатыр. Солтүстік
баурайында шалғынды-далалы шөптер өседі.
3. Бұталы дәнді-ірі шөпті саванналы қауымдастық. Олар
таудың құрғақ, ыстық, негізінен Оңтістікте және Батыс баурайында
орналасқан. Күрделі дәнді эфемеройдтардан (шашақтық бидайық, арпа) және
күрделі шөпті саванналардан ( сайсабақ, сасыр, шырыш, айдарша) тұрады.
Неоген - полеоген дәуірінде таулы ксерафиттер және тікенді эспарцет,
кемпіршөп пайдаболған.
Топырақ жамылғысы көбінесе таулы қоңыр топырақтан түзіледі, бұл
аршалы сирек орманды және бұталар өсетін Солтүстік бөлікте кездеседі.
Топырақ жамылғысының екінші компоненті сұр-қоңыр топырақтар болып табылады.
Бұл топырақ жамылғысы бұталы саванналы Оңтүстікте және Батыс бөлікте
кездеседі. Солтүстіктегі жабық аршалы және жапырақты орманда таулы орманды
қара-қоңыр топырақ кездеседі. Таулы жазықтықтарда жоғары сілтілі қоңыр және
қалыпты топырақтар кеңінен таралған.
Тауалды аймақ жоғары саванналар 600-1200м биіктікте орналасқан. Ол
тау жазықтығының жоғары бөлігінде орналасқан. Бұл аймақтың климаты
айтарлықтай жоғары мәнге ие, әсіресе жазда. Ауа-райының жылдық орта
температурасы 10-12° С. Жылы кезеңнің ұзақтығы 280-300 күн. Жауын -шашының
жылдық орта көлемі 400-600мм. Көктем күндері жылы, ылғалды, жазы ыстық және
құрғақ, қысы жұмсақ, ылғалы аз және ұзақтығы бойынша орташа.
Баурайлары табиғи өсімдік ірі дәнді саванноид пен ерекшеленеді, яғни
шашақты бидайық және шабынды арпа және басқада эфемероидтар-селдірек қоның
бас, Түркістандық қияқөлең, бозшағыл. Олардың ішінен көп көлемде кездесетін
ірі шөпті саванналар (айдарша, аңдыз, қожакендір, сасыр, шырыш). Аз
кездесетін рельеф шалғын түрі.
Топырақты жамылғы сұр қоңыр, карбонатты топырақтан тұрады. Борлы және
неоген-палеоген дәуіріндегі сұр-қоңыр топырақтар кездеседі. Рельефтің
төмендеуімен шалғынды сұр-қоңыр топырақтар кездеседі.
Территорияның Шығыс бөлігінде тік аймақтылық құрылымының Батыс Тянь-
Шаньннан айырмашылығы жоқ. Тік аймақтардың спектірі Солтүстік Тянь-Шань
аймағына ұқсас. Саванналар жойылып, орнына далалы аймақ басады.
Таулы-далалы аймақтың климаты жоғары континенталдылығымен
сипатталады. Жазы жылы, қысы айтарлықтай суық. Ауа-райының жылдық
орта температурасы 7-8° С құрайды. Ең жылы ай тамыз (21-22 0С), суық ай
қаңтар (-7-9°С), жылы кезең 115-165 күнді құрайды. Жауын-шашын көлемі 240-
480мм шамасында болады. Жауын-шашын көлемі көктемге және жазға сәйкес
келеді. Тауасты төмен жазықтықтарда шөлді дала орналасқан.
Таулы аймақтың өсімдік жамылғысы бұталы-түрлі шөпті, дәнді шабындық
аймақ Солтүстік бөлігінде орналасқан. Оңтүстік аймағында көбіне бұталы
ксерофитті, құрғақ түрлі шөпті өсімдіктер кездеседі. Таулы аймақтың
топырағы қар жерлі болып келеді.
Абсолютті биіктігі төмендеген сайын тауалды аймағының түрлі шөпті
өсімдіктері құрғақ, қара-қоңыр топырақта өседі, одан төмен жерлерде шөлді
аймақты ашық-қоңыр топырақ кездеседі.
Жер бедері. Таудың төменгі, ортаңғы, жоғарғы беткейлері кездеседі.
Ерекшелігі тік белдеу. Айтарлықтай сыртқы жері тегістеу. Экожүйенің негізгі
кластары бір-бірінен жоғары реттілікпен қосылып алмасады. Сыртқы аудандарда
жоғары градиент бойынша алмасудың әртүрлі климаттық бақылаумен
байланыстылығы: Саванна жазықты – тау бөктерлі төменгі шөптесін-Саванна
жазықта – тау бөктерлі жоағыр шөптесін-саванналық төменгі тау адыры-бұталы
жоғарғы шөптесін және доланасы- арша орманы және селдір тоғай ортаңғы тау
шалғынымен байланысты-субальпті шалғыны аршасымен байланысты-төменгі
шөптесін шалғын альпісі.
Орман доланасының экожүйесі жапырақты бұталар сияқты төменгі таулы
Саваннаның сыртқы белдеуінде споралы таралған. Ортаңғы және жоғарғы тау
сыртында тұратын негізгі тасты – ұсақ тасты, таралуы ксерофитті-жартылай
бұта таулы экожүйемен ұштасады.
1.2 Географиялық зерттеу тарихы
Оңтүстік Қазақстан аумағының флорасын зерттеу Орта Азиядағы ірі
географиялық экспедициялар кезінде басталған болатын, XIX ғасырдың екінші
жартысында регионның әр бөліктерінде көптеген ғалымдар, атап айтсақ географ
А.В. Буняковский, геологтар А. И. Мушкетов және А. Л. Иванов, ботаниктер А.
Э. Вегель, Г. Канью, С. И. Коржинский, Д. И. Литвиков және т.б. зерттеулер
жүргізді.
Соның ішінде П.П.Семенов деген ғалымның орны ерекше. Европалық
ғалымдардың ішінде Тянь-Шаньды зерттегендердің алғашқылардың бірі. Ғалым
Тянь-Шаньның климаты мен өсімдігіне биіктік белдеу тән екенін анықтады.
Ұзақ жылғы зерттеулердің нәтижесінде,үлкен енбегі ұшін Семенов Тян –Шанский
деген атқа ие болды. Өсы тұжырымдаманың нәтижесінде өсімдіктермен
жануарлардың таралу заңдылықтары анықталды.
Батыс Тянь-Шань флорасын танып білуге О. Э. Киорринг, 3. А. Минквиц
(1915 ж.), Б. А. Федченко (1941-1961 жж.), Н. В. Павлов (1956ж) үлкен
үлестер қосты.Өсімдіктер әлеміне толық және жинақы сипатталды.
Б. А. Федченко өзі жинаған өсімдіктері мен көптеген ғалымдардың
материалдарын толықтыру кезінде Флора западного Тянь-Шаня (1941-1961 жж.)
деп аталатын еңбегін бастаған болатын, бірақ ол еңбек аяқталмай қалды.
Орта Азия унверситетінің (САГУ қазіргі ТашГУ) ботаниктері Батыс Тянь-
Шань флорасын комплексті түрде зерттеді.
1921 жылы Өгем өзенінің бассейнінде ОАМУ-нің Өгем ботаникалық
экспедициясы жұмыстар жүргізді. Олар жыл сайын Батыс Тянь-Шаньның әр түрлі
аудандарында экспедициялар ұйымдастырылды. 1920 жылының басынан бастап
Батыс Тянь-Шаньның флорасын зерттеуге А.И. Введенский қомақты үлес қосты.
1926 жылы Талас Алатауының батыс бөлігіндегі заказнигі Ақсу-Жабағлы
қорығы болып қайта құрылды. Батыс Тянь-Шаньда жұмыс істеуіне база ретінде
үлкен қызмет атқарды. Ал 1938 жылы КСРО FA Қазақстан филиалының ботанигі
В.У. Манарчук Қаржантау жотасының биік таулы аймақтарын зерттеді.
H. В. Павлов Батыс Тянь-Шаньдағы зерттеулерін 1949 жылдың жазында Қаз
ССР ҒА ботаника институтының экспедициясымен бірге бастады. 1953-1954
жылдары Қаржантау жотасының таулы бөліктері зерттеледі.
1865-1879 жылдар И.В.Мушкетов пен Г.Д.Романовский Арал маңын,
Қаратауды, Тянь-Шяньның солтүстігін Балқаштың оңтүстігін зерттеп,
Түркістанның алғашқы геологиялық картасын (1881 ж.) жасады. Онда бүкіл
Оңтүстік Қазақстан өңірі қамтылды. И.В.Мушкетов Орта Азияның физикалық
географиясы мен геологиясына арналған Туркестан (Түркістан) еңбегін жазды
(1886-1906 ж.ж.).
Н.А.Северцовтың, А.М.Никольскийдің зертеулері географиялық түрғыдан
жүргізілуімен ерекшеленеді. Н.А.Северцов Вертикальное и горизонтальное
распределения туркестанских животных деген күрделі еңбегінде Орта Азияны
географиялық аудандастырудың негізін қалады (Оңтүстік Қазақстанды қоса).
Талас Алатауының батыс сілімдері ғалымдардың назарын өткен ғасырдың
60-70 жылдарынан бастап өзіне аудара бастады. Бұл ауданға алғаш рет белгілі
саяхатшы натуралистер Н.А.Северцов (1867 ж.), биолог И.П.Зарубин (1879 ж.)
және кейінірек 1898-1902 жылдары Орта Азияның өсімдіктер дүниесінің ірі
зерттеушісі Б.А.Федченко келді. Дегенмен ол қазір қорық алып жатқан жерде
болған жоқ. Оның экспедициясының жолы қорықтың шекарасына таяу жатқан
Майдантал өзенінің аңғары арқылы өткен.
Талас Алатауыны баты сілемдерінің өсімдіктер дүниесін зерттеуді XX
ғасырдың бірінші он жылдығында белгілі топырақтанушы С.С.Неуструев
басқарған экспедицияларға қатысқан ботаниктер О.Э.Кнорринг пен З.А.Минквиц
(1905-1908 жж.) бастады. Бұл ботаниктер Жабағылы, Топчақсу, Ақсай, Арабек
өзендерінің аңғарларын және Майдантал асуының аймағын зерттеді.
Бұдан кейін ғылыми зертеулер ұзаққа тоқтап қалды. Олар тек Кеңес
Өкіметі орнаған соң, 1921 ж. қайта жалғасады. Осы уақыттан 1925 жылға дейін
Талас Алатауының батыс сілемдері мен Қаратауда Орта Азия мемлекеттік
университеттікң және Түркістан көне ескерткіштерді қорғау комитетінің
кешенді экспедициялары жұмыс істеді. Соңғаның, профессор А.А.Бродский
басқарған, экспедициясының бір міндеті тау қорығын ұйымдастыру үшін орын
таңдау болды. Бұл экспедицияларға елдің ірі ботаниктері М.Г.Попов,
Р.И.Аболин, П.Л.Баранов, М.В.Культиасов, М.М.Советкина, Е.П.Коровин,
зоологтар А.П.Бородский, Д.Н.Кашкаров, топырақ зерттеушілері Н.А.Димо,
К.М.Коловидненко және т.б. қатысты.
Олардың жүру бағыттары Аласа Машат тауынан бастап, Жабағылы, Ақсай,
Арабек өзендерінің бастауларына дейінгі Талас Алатауының бүкіл батыс
бөлігін, сондай-ақ Ақсу өзенінің каньонынан оңтүстікке және оңтүстік-
батысқа қарай орналасқан Балдыберек, Сайрамсу, Бадам өзендерінің аңғарларын
қамтыды.
1.3 Зерттеу әдістері мен әдістемелері
Жүргізілген жұмысымыздың зерттеу аймағы батыс Тянь-Шань тау жүйесінің
Солтүстік батыс бөлігінде Өгем, Қаржантау, қазығұрт және Боралдай тау
жоталарында орналасқан Сайрам-Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің
дендрофлорасы.
Бұл зерттеулер 2006 жылдан 2007 жылдар аралығында А.К. Скворцовтың
(1977) жалпы қабылданған гербарий жинау эәне кептіру әдістемесі бойынша
жүргізілді. Гербарий жинау өсімдіктердің вегетациялық, яғни жылдың көктем,
жаз және күз мезгілдерінде маршруттық бағыт бойынша жиналды. Жиналған
гербарийдегі түрлерді анықтау, жүйелеу және олардың конспектісін түзу үшін
"Флора СССР " (т.7, 1937), "Флора Казахстана" (т.4, 1961), "Флора Заподной
Сибири" (т.5, 1931), "Иллюстрированный определитель растений Казахстана"
(т.1, 1969), "Растения Центральной Азии" (вып.З, 1965), "Высокогорная флора
Восточного Саяна" (Малышев, 1965), "Определитель Средней Азии" (т.4, 1971),
Определитель сосудистых растений Монголии (Грубов,1982), "Флора
Центрального Казахстана"(т.2, 1935), "Определитель высокогорных растений
Южной Сибирии" (Малышев, 1968), "Высокогорная флора Заподного Саяна"
(Красноборов, 1976) еңбектері пайдаланылды.
Флораның конспектісі бойынша жасалынған флористикалық спектрдің
негізі ретінде А.Л.Тахтаджянның (1987) тұқымдас пен туысқа арналған жүйесі
алынды. Өсімдік түрлерінің биіктік белдеулерге таралуын академик
К.З.Закировтың (1955) нұсқасы бойынша сипаттадық.
Өсімдіктердің түрлері мен туыстарының латынша атаулары С.К.
Черепановтың (1981), ал қазақша атаулары С. Арыстанғалиевтің (2002)
еңбектерінен алынды, сонымен қатар Растений Центральной Азии (1965), Флора
Казахстана (1961), Флора Восточного Казахстана (1991) және т.б. жаңа
мағлұматтармен салыстырылып тексерілді. Геоботаникалық сипаттамалар В.Н.
Сукачев пен С.Н. Зонның орман типтерін зерттеу әдістері бойынша жүргізілді.
Флоралық талдаулар Р.В. Камелиннің (1973) және А.И. Толмачевтың (1974)
еңбектеріндегі кестелерді пайдалана отырып жасалынды.
Экологиялық талдаулар өсімдіктердің қоректеніп тіршілік ететін
ортасына, қатынасына байланысты А.В.Куминованың (1960), Р.В.Камелиннің
(1973), В.М.Ханминчунаның (1980), И.М.Красноборовтың (1976),
М.С.Байтеновтің (1985), А.С.Ревушкиннің еңбектеріндегі классификациялар
пайдаланылды.
Тіршілік формаларын талдауда Раункиердің (1934), Серебрековтың
(1962), Никольскийдің (1984), Серебрякованың (1978) еңбектері пайдаланылды.
Ағаш өсімдіктерінің шаруашылық - бағалы түрлерін бөлу Н.В.Павловтың
(1942,1947), В.И.Верещагинаның, К.А.Соболевскийдің А.И.Якубовтың (1959),
М.М.Глухованың (1929,1955), Л.В.Черепанинаның (1987) еңбектері және біршама
арнайы өсімдіктер ресурстары туралы еңбекте (Атлас ареалов и ресурсов
лекарственных растений СССР (1976), Ареал лекарственных и родственных им
растений СССР (1983), Растительный ресурсы (т.т. 1-4, 1985-1988)
негізге алынды.
Эндемді өсімдіктерді зерттеу олардың генезисін меңгеру аса қажетті,
сондықтан да бұл түрлерді зерттеу Е.В.Вульфтің (1933,1951 Н.В.Павловтың
(1959), В.П.Голоскоковтың (1969,1972), Б.А.Быковтың (1971) М.С.Байтеновтің
(1985), М.В.Казаковтың (1987), А.В.Положинов Э.Д.Крапивкинаның (1985)
және т.б. ғалымдардың еңбектері пайдаланылды. Осы аймақтағы сирек
және жойылып бара жатқан өсімдіктер түрлерін анықтау және оларды
қорғау шараларын зерттеу барысында өзіміз жеке жиналған
материалдарымызды және Б.А. Быковтың (1979), И Байтулиннің
(1987), М.С. Байтеновтың (1978), Л.С. Белоусованың, Л
Денисованың, С.В. Никитинаның (1979), Ю.А. Котуховтың, А.Р. Ксембаевая
(1979), Н.Н. Михеевалардың еңбектеріне арқа сүйендік.
Флораның систематикалық қүрамы, яғни оның әртүрлі түқымдастар мен
туыстарға жататын түрлер жиынтығы, олардың ұйымдастығы және әр флораның
систематикалық құрамының ерекшеліктері осы флоралардың өзара ұқсастығы мен
айырмашылығы туралы пікірдің негізін қалайды. Систематикалық қүрамын талдау
кезінде эндемдік, субэндемдік және басқада ерекше таксондарды бөліп қарау
орынды.
Қазіргі уақытта көзге айқын көрінетін әр түлі санаттарына
(категориясына) байланысты типологиялық сұрыптау жүргізуге болады. Бұл
жағдайда флораны талдауға негіз бола алатын белгілердің мөлшері өте көп,
сондықтан қандай белгілері бойынша сүрыптау жасау қойылған мақсатына
байланысты.
Солтүстік және солтүстік-батыс тау беткейлерінде, әсіресе
шатқалдарында ағаш өсімдіктерінен Crataegus turkestanica, C.pontica,
Sorbus, Persica, Celtis caucasica, Malus sieversii, Prunus sogdiana,
Populus nigra, P.alba шағын орман түзеді. Сол сияқты бұталардан Rosa,
Amygdalus, Lonicera, Cotoneaster, Atraphaxis, Spirea және т.б. туыс түрлері
ұшырасқанмен ағаштардан тұратын өсімдік бірлестіктері кездеспейді.
Зерттеліп отырған территорияның флорасына арнайы тексеру жұмыстары
жүргізілмеген. Батыс Тянь-Шань өсімдіктерін зерттеу материалдарын
В.А.Павловтың (1970 а, 1970 б, 1970 г, 1972 а, 1980) еңбектерінде көбірек
кездестіруге болады.
1.4 Сайрам - Өгем МҰТП дендрофлорасына таксономиялық талдау.
Біздің жүргізген зерттеу жұмыстарымыздың нәтижесі бойынша Сайрам -
Өгем МҰТП –де 20 тұқымдасқа бөлінген 40 туыс, 104түрі анықталып отыр.
Сайрам - Өгем МҰТП дендрофлорасына таксаномиялық талдау 1- кестеде беріліп
отыр.
1-кесте.
рс Таксондар атауы Туыс саны Түр саны
1 Сupressaceae 1 4
2 Ephedraceae 1 4
3 Salicacea 2 8
4 Betulaceae 1 4
5 Juglandaceae 1 1
6 Ulmaceae 1 1
7 Celtidaceae 1 1
8 Moraceae 1 1
9 Polygonaceae 1 5
10 Grossulariaceae 1 4
11 Rosaceae 18 46
12 Anacardiaceae 1 1
13 Celastraceal 1 2
14 Aceraceae 1 2
15 Rhamnaceae 2 3
16 Vitacea 1 1
17 Tamaricaceae 2 3
18 Elaeagnaceae 1 1
19 Oleraceae 1 2
20 Caprifoliaceae 1 10
Барлығы 40 104
1-кестеден байқағанымыздай, ірі тұқымдастар қатарына мына тұқымдастар
жатады: Salicaceae (8 түр, 7,7%), Polygonaceae (5 түр, 4,8%), Rosaceae (46
түр, 44,2%), Caprifoliaceae (10 түр, 9,6%), Cupressaceae (4түр, 3,8%),
Ephedraceae (4 түр, 3,8%), Betulaceae (4 түр, 3,8%). Зерттеліп отырған
территориядағы түрлер санының 83,6% осы аталған 7 тұқымсының үлесіне тиеді.
Сайрам-Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи паркі дендрофлорасының ірі
тұқымдастарындағы туыстар мен түрлердің саны
2-кесте
Рс Тұқымдастар Туыстардың Түрлердің саныЖалпы түр
саны санынан %
мөлшері
1 Rosaceae 18 46 44,2
2 Caprifoliaceae 1 10 9,6
3 Salicaceae 2 8 7,7
4 Polygonaceae 1 5 4,8
5 Cupressaceae 1 4 3,8
6 Ephedraceae 1 4 3,8
7 Betulaceae 1 4 3,8
Екінші кестеден байқағанымыздай ірі туыстар қатарына мына туыстар
жатады: Salix (6 түр, 5,8%), Atraphaxis (5 түр, 4,8%), Cotonaster (7 түр,
6,7%), Rosa (10 түр, 9,6%), Astragalus (5 түр, 4,8%), Lonicera (10 түр,
9,6%).
Сайрам-Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи паркі дендрофлорасының ірі
туыстарындағы түрлердің саны
3-кесте
Рс Туыстар Түрлердің саны Жалпы түр санынан %
мөлшері
1 Rosa 10 9,6
2 Lonicera 10 9,6
3 Cotonaster 7 6,7
4 Salix 6 5,8
5 Atraphaxis 5 4,8
6 Astragalus 5 4,8
2.1 Сайрам-Өгем МҰТП дендрофлорасының тіршілік формалары.
Экологиялық фактордың жүздеген жылдар бойындағы әсері және бейімделу
реакциялары негізінде өсімдіктердің осы факторларға қарым-қатынасы және
олардың сырт пішіні немесе тіршілік формасы қалыптасқан. Серебрякова (1978)
атап өткендей, бірдей жағдайда әртүрлі тұқымдастарға, тіпті класстарға
жататын өзара туыстығы жоқ түрлеріде ұқсас тіршілік формалары қалыптасады.
Осылай қалыптасқан Сайрам-Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи паркі ағаш
өсімдіктерінің тіршілік формасын сараптау үшін И.Г.Серебряковтың (1962),
Т.И.Серебрякованың (1978), Никольскийдің (1984) ұсынған жүйелерін
басшылыққа ала 4-кесте беріліп отыр.
4-кесте.
№ Тіршілік формасы Түрлер саны Жалпы
санының % үлесі
1 Ағаштар 28 26.9
2 Бұталар 75 72.1
3 Лианалар 1 0.96
Барлығы 104 100
Бұл кестеде көрсетілгендей дендрофлораның тіршілік формаларын 3 топқа
бөліп отырмыз; ағаштар, бұталар, лианалар. Ағаштар – көп жыл өмір сүреді
жер бетіндегі бөліктері толық сүректенетін көп жылдық өсімдіктер, қуатты
жетілген жеке-дара бір діні болады,ағаштар Жер шарында өсімдіктер әлемінде
80 процентін алып жатыр.Ағаштардың өмір сүру ұзақтылығы 3жылдан кейбір
түрлері 5мың жылға дейін өмір сүреді. Сыртқы формалары әртүрлі болып
келеді. Ағаштардың биіктігі 2-2,5м, кейде 100м дейін барады Өсетін аймақтың
климатына, жер бедеріне байланысты, экологиялық жағдайына байланысты
түрлері әртүрлі болады. Ұзақ жыл өмір сүреді.оларға Pyrus regelii Rend;
Sorbus tianschanica Rupr; Morus alba L; түрлері жатады. Бұталар – жер
бетіндегі бөліктері сүректенетін көп жылдық өсімдіктер.Ағаштардан
айырмашылығы, ерекше жеке –дара діні болмайды, өзара шамалас бірнеше діні
бар, бұтақтануы жер бетіне таяу басталатын сүректі өсімдіктер. Негізгі
бұтақтан бірнеше тармақтары тарайды. Бұталы өсімдіктердің биіктігі 6 метрге
дейін барады. Өмір сүру ұзақтылығы 10-20 жылдарға дейін барады. Бұтлар
барлық табиғи аймақтарда кездеседі. Жергілікті жердің климатына байланысты
сыртқы формасының түрлері де әр түрлі болып келеді. Эволюция кезеңінде
Бұталар ағаштардан пайда болған деген дерек бар. Оның негізгі себебі
қолайсыз қоршаған ортаға бейімделуі. Мысалы; Atraphaxis compacta Ledeb;
A.seravschanica Pavl; Salix niedzwieckii Goerz; өсімдік түрлері жатады.
Үшінші лианалар – сабақтары арқылы өрмелеп, жармасып және шырмалып өсетін
өсімдіктер. Лианалар ұзын сабақты өзінің формасын тік ұстай алмайтын
өрмелегіш өсімдіктер. Лианаларды тіршілік ету жағдайына қарай өрмелегіш
шырмауыш түрлері. Лианалар автотрофты өсімдіктер, лианалардың сабақтары
ұзына бойына қарқынды өседі ал қалыңдығына қарай өспейді. Лианалардың
өрмелеу қасиеті мұртшаларына байланысты қазіргі кезде лианалардың 2000-ға
жуық түрлері бар. Лианалар ылғалды тропикалық ормандарда закавказия
жерлерінде өседі. мысалы; Vitis vinifera L. түрі жатады.
2.2 Өсімдіктердің тіршілік ету орталары.
Экологиялық талдаулар өсімдіктердің қоректеніп тіршілік ететін
ортасына, ортаның форма түзетін және физиологиялық маңызы бар, бейімделуін
тудыра алатын факторларына, яғни ылғалдылыққа, құрғақтыққа, ыстыққа
қатынасына байланысты Шениковтың экологиялық, Камелинаның тіршілік ортасын
жүйелеудің классификациясының М.С. Байтеновтың (1985), еңбектеріне сүйене
отырып, Сайрам - Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи паркі дендрофлорасының
тұқымдастарын 5-ші кестеде көрсетілгендей 6 экологиялық топқа бөлдік. Бұл
топтарға талдау жасамастан бұрын оларға қысқаша сипаттама бергеніміз жөн.
1. Мезофиттер - орташа ылғалдылық жағдайында тіршілік
етуге бейімделген, топырағы бай, жақсы жетілген топырақ өсімдіктері. Олар
37 түрімен жалпы санының 35.6 % құрайды. Мезофиттер қоңыржай өңірінде
кең тараған. Тропиктік және субтропиктік ориандарда кең
кездеседі.Мезофиттерге жапырақ тастайтын ағаштар, бұталар, шалғынды
жерлерде(жоңышқа, қарабасшалғын), орманда(інжу гүл, үш құлақ), далалы шөлді
жерлерде бір кейде екі жылдық өсімдіктер(эфемерлер жатады). Мезофиттер
Қазақстанның барлық жерлерінде, әсіресе солтүтік аймақтарда,таулы
жерлерінде көп өседі. Мезофиттер тобына халық шаруашылығында ұлкен маңызы
бар қайын, тал, арпабас, бетеге,беде, жоңышқа қызылша,мәбіз,
бұршақ,бидай,арпа, сұлы, тағы басқа өсімдіктер.
Оларға Salix Niedzwieckii Goerz, Populus usbekistanica Kom, Salix
excelsa, Malus sieversii (Ledeb.) M. Roem, Rosa albert Regel және т.б.
жатады.
2. Ксерофиттер - топырақтағы, ауадағы ылғалдылықтың
жетіспеуіне бейімделген өсімдіктер.Ксерофиттер (грек тілінен аударғанда
құрғақ деген мағына береді) Құрғақ жерде өсетін, жоғары температураға
бейімделген өсімдіктер. Суккуленті өсімдіктер ылғалды жинау қасиетіне ие
болды.Протоплазмада ылғалды сақтау қасиеті бар. Гемиксериттер-ұзақ уақыт
сұсыз жағдайды көтеое алмайды. Тек қана ұзын тамырлар жүйесі грунт суларына
дейін жетеді. Бұл топқа жататындар: Juniperus sabina L, J. semiglobosa
Regel , Atraphaxis laetevirens (Ledeb.) Jaub. Et Spach, A.compacta Ledeb,
A. pyrifolia Bunge және т.б. Олардың саны 19.
3. Мезоксерофиттер 1 түрімен уақытша ылғалдың жетіспеуіне
бейімделген өсімдіктер. Amygdalus petunnikowii Litv. жатады.
4. Психрофиттер - Биік тау жоталарының салқын және ылғалы мол
топырақты альпі жэне субальпі шалғындықтарының
өсімдіктері.Психрофиттер(грек тілінен-суық деген мағына береді) Ылғалды
және салқын топырақтағы өсетін өсімдіктер жатады. Бұл өсімдіктер ұсақ және
суық қысқа, төменгі темпеатураға, қысқа вегетациялық кезенге бейімделген.
Психрофиттерге балдырлар, дриада, рододендрон деген өсімдіктер жатады.
Оларға Lonicera. stenantha Pojark, L. hispida Pall.ex Schult, L.
tianschanica Pojark. L. olgae Regel et Schmalh. Олардың жалпы саны 6.
5. Мезопсихрофиттер тобына жататын өсімдіктер негізінен психрофиттер
тәрізді биік тау жоталарының ылғалды шалғындықтарынан орман белдеулеріне
дейінгі жерлерде кездесетін Pistacia vera L. Euonymus semenovii Regel et
Herd. E.koopmannii Lauche. A. negundo L. Rhamnus cathartica L. және т.б.
Олар 40 түрімен жалпы санының 38.5 % құрайды.
5- кесте
№ Экологиялық топтар Түрлер саны Жалпы санының %
үлесі
1 Ксерофиттер 19 18.3
2 Мезофиттер 37 35.6
3 Мезоксерофиттер 1 0.96
4 Психрофиттер 6 5.8
5 Мезопсихрофиттер 41 39.4
Барлығы 104 100
Сонымен Сайрам-Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің дендрофлорасын
құрайтын түрлердің басым көпшілігі ылғалды, сазды өзен, бұлақты жерлерге
тән.
2.3 Белдеулік орналасу ерекшеліктері.
Сайрам-Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи паркі белдеуінің флористикалық
экожүйесі.
Батыс Тянь-Шаньның тамаша табиғи және тарихи мәдени кешендері мен
обьектілерінің биологиялық көптүрлілігін қорғау, зерттеу мен қайта қалпына
келтіру, сондай-ақ, табиғи қорларды тұрақты және тепе-теңдікті пайдалануды
қамтамасыз ету мақсатында Сайрам-Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи паркі
құрылды. Ұлттық парк Өгем, Төлеби және Түлкібас аудандары мен жануарлар
дүниесін қорғауды мемлекеттік мекемелерінің қосылу жолымен ҚР Үкіметінің
№52 2006 жылғы 26 қаңтардағы бұйрығымен құрылды. Оның ауданы 149 мың 53
гектар. Парк Батыс Тянь-Шаньның солтүстік-батыс бөлігінде орналасқан, ол
Өгем, Қаржантау және Боралдай таулы массивтері, сонымен бірге Талас
Алатауының солтүстік-батыс қыраттары түрінде болып келеді. Парк аумағынан
Өгем, Сайрамсу, Қасқасу, Біркөлік, Бадам, Машат, Дәубаба және Көкбұлақ
өзендері ағады.
Жергілікті климатқа үлкен әсерін тигізетін ірі тау массивтерірінің
болуы, Батыс Тянь-Шань аймағының ішкіконтинентальдық орналасуымен
байланысты табиғи зоналылықтың күрделі құрамына ие. Сондай-ақ аймақ аймақ
аумағында биіктік градиенті бойынша экожүйе алмасуы байқалады.
Флористикалық жүйесі бойынша аршалық орман мен сиректүрлер экожүйесі ең бай
жүйеге жатады. Заравшан аршасы (juniperus seravschanica) мен
жартылайшартектес арша (j. seniglobasa) – экологиялық түрлері бойынша
ажыратылатын екі қосылма, қауымдастықтың екі типінің флористикалық
жүйесіндегі табиғи ерекшеліктер анықталады. Олардағы басым кездесетіндері
бұта түрлері өте кеңінен таралған түрлер болып табылады. Ерекше
қызығушылыққа олардың құрамында кейбір сирек батыстяншаньдық эндемиктердің
болуы, әсіресе Қаржантау жотасындағы – Tulipa tschimganica, Cousinia
tianschanica, Calorhasa tianschanica (Бадам өзенінің сол жақ жағалауындағы
жота қыраттары) ие (Иващенка А.А. 1996). Дәубаба аулы төңірегіндегі аршалар
тамаша болып табылады. Олардың ішінен Celfis caucasica, Allochrusa gyr –
sophiloides, Rhaphidophyton regelii, Lepidolopha talassica, Leymus aemulans
және басқаларды атап өтуге болады. Жартылайшартектес біркейіптік аршалық
көнетүрлі аршалар флористикалық тұрғыдан кедей.
Майдажапырақты орман экожүйесі (орман-тоғайлы) тау өзендері аңғары мен
терең каньондар қойнауында орналасқан тоғайлы орман экожүйесінің
флористикалық құрамы едәуір күрделі. Ең тұрақты құраушы бөліктер болып
ағашты-бұталы түрлер (malus sieversii, Betula turkestanica, Juniperus
seniglobosa, Salix niedzwieckii, Rubus caesius, Lonicera tian-schanica)
табылады. Басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 1-5
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
І.Сайрам - Өгем ұлттық саябағының физико – географиялық жағдайы. 9- 14
1.1 Сайрам - Өгем ұлттық табиғи паркінің табиғи жағдайы. . 15-18
1.2 Географиялық зерттеу 18-20
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 21-23
..
1.3Зерттеу әдістері мен
әдістемелері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .. 23-24
... 25-26
1.4Сайрам - Өгем МҰТП дендрофлорасына таксономиялық талдау ... ... . 26-29
ІІ. Ұлттық саябақтың дендрофлорасының морфологиясы мен 30-47
физиологиясы.
2.1 Сайрам - Өгем МҰТП дендрофлорасының тіршілік формалары ... ... 48-49
2.2 Өсімдіктердің тіршілік ету 50-52
ортасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 53-57
2.3 Белдеулік орналасу 58-60
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Сайрам – Өгем МҰТП дендрофлорасының сипаттамасы ... ... ... .
ІІІ. Дендрофлораның экологиясы мен маңыздылығы. .
5 Шаруашылықта бағалы
өсімдіктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
6 Сирек кездесетін, эндемик
өсімдіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды
---------------------------------- ----------------------------------
------
Әдебиеттер
тізімі---------------------------- ----------------------------------
-------
Кіріспе
Дүние жүзінің көптеген елдерінде халықаралық табиғат қорғау одағының
ұсынысы бойынша жалпы мемлекет аумағының 10 пайыз жерін ерекше корғалатын
табиғи аумақтарға айналдыру көзделген. Осыған байланысты біздің елімізде де
соңғы жылдары ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жер көлемін ұлғайтуға
ерекше мән беріліп отыр. 2006 жылдың 7-шілдесінде "Ерекше қорғалатын табиғи
аумақтар туралы" Заңның қабылдануының өзі елімізде табиғат қорғау
мәселелеріне басты назар аударылып отырғандығының нақты дәлелі бола алады.
Қазіргі таңда Қазақстан жерінде осындай ерекше қорғалатын табиғи аумақтарға
10 мемлекеттік табиғи қорық, 9 мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтар,
мемлекеттік табиғи резервтер, 3 мемлекеттік зоологиялық саябақтар. 5
мемлекеттік ботаникалық саябақтар, 57 мемлекеттік табиғи қорықшалар, 26
мемлекеттік табиғат ескерткіштері, 5 мемлекеттік қорық аймақтары
ұйымдастырылған. Мұндай ерекше қорғалатын табиғи аумақтарға бөлінген жалпы
жер көлемі өлкемізде 17 млн 874 мың гектар алқапты алып жатыр.
Ұлттық табиғи парктер-Қазақстанда ерекше қорғалатын ландшафтілердің
бірі. Қазақстанда табиғи парктерді дамыту кәзіргі кезде қарқынды жұріп
жатыр. Өйткені ғылыми-техникалық процесстің тез дамуы табиғатқа зиянды
әсерін тигіздіруде. Кең байтақ Қазақстанның фаунасы мен флорасының кәзіргі
жағдаайы өте нашар. Ал қәзір адамзаттың алдында тұрған мақсат табиғатты
сақтап қалу. Сол мақсатта –ұлттық парктер мен қорықтарды көбейту.Өкінішке
орай Қазақстанда –ұлттық табиғи парктер әле де толық өріс ала алмай келе
жатыр. Табиғатты қорғау ұғымы, мәдениеті әледе болса толық жетілмеген.
Алпауыт мемлекеттерде –қоршаған ортаны қорғау ең өзекті мәселелердің
бірі болып саналады. Ірі қалалардың дәл ортасында –ұлттық парктер
орналасқан. Жергілікті тұрғындар, туристер мен тынығушылардың ұлттық
паркіне кіріп, демалуына рұқсат етілген. Америка құрама штаттарындағы ең
ірі мегаполис Нью-йорк қаласында ұлттық табиғи парк орналасқан, жергілікті
тұрғындар жануарлар мен өсімдіктерді тамашалап демалады. Бұл табиғатты
қорғаудың бір шарасы.
Қазақстан жерін шаруашылық жағынан игерудің қарқыны өте жоғарлап
кетті.Қазақстанның табиғаты ерекше қайталанбас бөліктерін сақтап қалу
мақсатында қорғалатын жерлерді ұйымдастыру қажеттілігі туып отыр.Қазақста
нның табиғатты қорғау туралы заңның 8- статьясында жеке табиғат
зоналарындағы тірі және өлі табиғаттың сирек кездесетін обьектілері мен
табиғат ландшафттарын қорғауға алу жөнінде айтылған. Қорғауға алынған
ландшафтілер мен обіектілердің – ғылыми, мәдени, танымдық, емдік және
эстетикалық маңызы бар.
Өңтүстік Қазақстан облысы – табиғаты әсем, өсімдіктер мен жануарлр
әлеміне бай, климат жағдайы қолайлы, топырақтың құнарлығы жоғары аймақ.
Ақсу-Жабағылы қорығы, Шымкент қаласындағы зоопарк, табиғаты әсем жерлер,
ірі өзендер мен көлдер, қолайлы климат жағдайы ұлттық табиғи саябағын
ұйымдастырұға мұмкіндік берді. Қазіргі кезде елімізде 10 мемлекеттік
ұлттық табиғи саябақтар ұйымдастырылған. Олардың алып жатқан аймағы 1170714
га жерді қамтиді.
Қәзіргі кезде елімізде ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды
ұйымдастыруға ерекше көңіл бөлінуде. Халықаралық конвенция бойынша әрбір
мемлекеттегі ерекше қорғалатын табиғи аумақтарға бөлінген. Жер көлемі
Сол елдің жалпы жер көлемінің 10 пайызынан кем болмау керектігі ерекше
аталып көрсетілген.Қазақстанда қәзіргі кезде ұйымдастырылған ерекше
қорғалатын табиғи аумақтардың жалпы көлемі 17 млн 874 мың га алып жатыр.
Бұл Қазақстанның жалпы жер көлемінің 6,5 процентейін алып
жатыр.Еліміздегі ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың түрлеріне- 10
мемлекеттік табиғи қорық, 10 мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтар, 5
мемлекеттік қорықтық аймақ, 49 мемлекеттік табиғи қорықша, 26 табиғи
ескерткіштер, 6 мемлекеттік ботаникалық бақтар,3- мемлекеттік экологиялық
бақтар, 2 мемлекеттік табиғи резерват және тағы басқа табиғи обьектілер.
Қазақстандағы мемлекеттік ұлттық табиғи саябақтар мынандай топта.
1. Баянауыл ----Павлодар облысы. Баянауыл ауданы. 1985ж құрылды
2. Көкшетау ----Ақмола обл.Зеренді ауданы 182076га 1996ж
3. Іле Алатауы ----Алматы обл.Қарасай ауданы 199703 га 1996ж.
4. Алтынемел -----Алматы обл. Кербулақ ауданы 161153 га 1996ж
5. Қарқаралы-------Қарағанды обл. Қарқаралы ауданы 90323 1998ж
6. Қатон қарағай----Шығыс Қаз. обл Қатонқарағай ауд.643477. 2001ж
7. Шарын------------Алматы обл. Райымбек, Ұйғур ауд. 93150. 2004ж
8. Бурабай ---------Ақмола обл. Шортанды ауданы. 83511 га 2006 ж.
9. Сайрам- Өгем----Өнтүстік Қаз. обл. Қазығурт ауд. 149053 га.2006 ж.
10. Көлсай көлдері----Алматы обл. Райымбек ауд. 161045 га. 2007
Ландшафтарды қорғаудың негізгі формасы ұлттық саябақтарды ұйымдастыру.
1872 Америка жерінде алғашқы ұлттық саябақтар ұйымдастырылды. Рессейде
1874 жылы Аскания Нова ұлттық бағы құрылды. Бұл рессейде алғашқы
қарлығаштар болып саналды.Қәзіргі кезде дұние жұзінің 124 елінде 2600
қорықтар жұмыс істеп жатыр.Жалпы Жер шарында қорықтардан, ұлттық парктер
көп болып саналады. Оның басты себебі шетелдерде қорықтар аймақтары
шектеулі болғандықтан табиғат қорғау ұшін осындай шараның ұтымды екенін дер
кезінде түсіне білді.
Шын мәнінде табиғатты қорғау оның аймағымен шектелмеуі тиіс, керісінше
барлық жер адам баласы ұшін саябақ құтты қоныс болуы керек. Осы орайда
Канада, Африка, Австралия, Англия т.б. өркениетті елдерде мемлекеттің
барлық аумағы ұлттық байлық ретінде қорғауға алынған.
Мысалы Англияның кішкене ғана жерінде 189 ұлттық қорықшы, 10 ұлттық
парк, 81 корольдік қорықтар. Германия жерінде 735 қорықшылар, 400-ден
астам ландшафтық заказниктер, 9100 табиғи ескерткіштер бар. Сол сияқты
Франция жерінде 22 ұлттық қорық бар, соған қарай өркениетті елдерде
табиғатты қалай аялайтыны көрініп тұр. Ал Қазақстанда 10 мемлекеттік
қорық, 66 қорық қор, 8 ұлттық парк және 24-тен астам табиғат
ескерткіштері бар. Әрине біздің жеріміздің көлеміне шаққанда, қорғалатын
жерлер, барлық жердің 3% ғана қамтиды. Бұл көрсеткіш жер аумағы жағынан
тоғызыншы орында тұратын Қазақстандағы қорғалатын жерлер аумағы үшін өте
аз.
Мұның өзі қорғау проблемасының өз шешімін таппай отырғанын көрсетсе
керек.
Дегенмен Республикамызда қорықтар ұйымдастыру соңғы жылдары қолға алына
бастады. Негізінен, ландшафтарды қорғаудың –10 категориясы бар: қорықтар,
қорыққорлар, ұлттық парктер, табиғи ескерткіштер, қорғалатын
ландшафтілер, табиғат ресурстарының резерваттары, биосфералық қорықтар,
микроқорықтар (Омыртқасыз жәндіктер мен өсімдіктерге) арналған, табиғат
объектілері және көп мақсатта қорғауға алынған жерлер.
Қазақстан – жасыл өсімдіктер мен жабайы жануарлар дүниесіне бай өлке.
Өздеріңізге белгілі олардың арасында , туған өлке топырағына ғана тән
жануарлар мен өсімдіктердің эндемикалық түрлерімен қатар, сонау мұздану
дәуірінен бері, бізге жеткен.
Толып жатқан себептерге байланысты олардың саны азайып, құрып бара
жатыр. Айталық жойылып кету қауіпі бар және сиреп кеткендер тізіміне
жануарлардың –87, өсімдіктердің 306 түрі бар. Қайткен күнде де олардың
жерімізден жойылып кетпеуіне жағдай жасау керек.
Бұл міндеттердің дұрыс шешілуінің көптеген жолдары бар. Солардың
ішінде ең тиімді жолы қорықтар мен табиғи парктер, ботаникалық бақтар
мен хайуанаттарды құру.
Қазақстан Республикасы қорғалатын жерлерінің алдағы уақытта табиғи
ресурстарды пайдалану және олардың қайтиаланбас сұлулығын сақтаудың
ғылыми негізін жасау жөніндегі үлкен мақсаттар мен міндеттер тұр. Бұл
мақсаттар мен міндеттердің биосфера компонентерін қорғап, оларды халық
шаруашылығына рационалды түрде пайдаланудың орны ерекше.
Бұл мақсат-міндеттердің Қазақстан Республикасының жағдайында да
көкейсті екендігі белгілі. Сондықтан, биосфера қазыналарын көздің
қарашығындай сақтап, қорғау үшін Қазақстан Республикасындағы қорықтар
мен ұлттық табиғи қорықтардың маңызы орасан зор.
Еліміздегі ерекше қорғалатын табиғи аумақтардың жер көлемін арттыру
мақсатымен Қазақстан Республикасы Үкіметінің арнайы 52 қаулысы арқылы 2006
жылы 26 қаңтарда Сайрам-Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи саябағы
ұйымдастырылды. Бұл ұлттық табиғи саябақтың Батыс Тянь-Шань тау жотасының
табиғаты ерекше көрікті өңірлерін қорғау үшін маңызы ерекше. Ұлттық саябақ
Оңтүстік Қазақстан облысы Түлкібас, Төле би және Қазығұрт аудандарының
табиғаты ең көрікті алқаптарын қамтиды. Сайрам-Өгем ұлттық саябағының алып
жатқан жер көлемі әзірше 149 мың гектардан астам.
Сайрам-Өгем ұлттық табиғи саябағы орманды дала биігінен биік таулы
алқапқа дейінгі 7 табиғи белдемді камтиды. Бұл ұлттық табиғи саябақта
өсімдіктердің 1635 түрі кездеседі. Сайрам-Өгем ұлттық паркі Батыс Тянь-Шань
тау жүйесінің солтүстік -батыс бөлігінде Өгем, Қаржантау, Қазығұрт және
Боралдайтау жоталарында орналасқан. Парк Оңтүстік Қазақстан облысының
жекелеген мемлекеттік мекемелерінің кейбір мәселелері туралы Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 26 қаңтардағы №52 қаулысына сәйкес
Түлкібас, Төлеби және Өгем орман және жануарлар дүниесін қорғау жөніндегі
мемлекеттік мекемелерінің қосылу жолымен ұйымдастырылды. Парк аумағынан
Сайрамсу, Қасқасу, Бадам, Машат, Көкбұлақ және Өгем өзендері ағып өтеді.
Парктің жалпы жер көлемі 149 053 гектар, соның ішінде Өгем филиалында
76 573, Төлебиде 45 509 және Түлкібаста 26 971 гектар, шекарасының жалпы
ұзындығы солтүстіктен оңтүстікке дейін 135 км. Парк аумағындағы жерлердің
категорияларға қарай: ормандар - 51010 гектар немесе жалпы жер көлемінің
34,2% , мұның ішінде орманмен көмкерілгені 27 553 гектар немесе ормандануы
18,5% құрайды, орманмен қамтылмаған жерлер 98 103 гектар, соның ішінде
егістік - 92, шабындық - 261, жайылым -51 459, жолдар - 89, усадьба - 60,
сулар - 315, мұздықтар - 1 135, басқа пайдалануға жарамды жерлер - 44 538
га.
Республика территориясында әлі де зерттелмеген аудандар қатарына
Батыс Тянь-Шань тау жотасындағы сайрам- Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи
паркін жатқызуға болады. Өзіндік географиялық орналасу жағдайымен,
геоморфологиялық құрылысымен және дендрофлорасының әртүрлілігімен
ерекшеленеді.
Жұмыстың өзектілігі: Сайрам-Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи паркін
құрудағы басты мақсат Батыс Тянь-Шань өңіріндегі ерекше экологиялық,
рекреациялық және ғылыми құндылығы бар табиғи және тарихи-мәдени кешендер
мен объектілерді сақтау, қалпына келтіру және көп салалы мақсатта пайдалану
жөніндегі функцияларды жүзеге асыру болып табылады. Осы мақсатты жүзеге
асыру мақсатында алғаш рет ұлттық табиғи паркінің дендрофлорасының
конспектісі түзілді. Соның негізінде оларға таксономиялық экологиялық
талдаулар жасалды, белдеулік орналасу ерекшеліктері қарастырылды. Сонымен
қатар сирек кездесетін, эндемді түрлері және шаруашылықта бағалы өсімдік
түрлері анықталып, оларға сипаттама берілді.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Сайрам-Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи
паркінің дендрофлорасын зерттеу және сонымен қатар парктің өзіндік
ерекшелігі бар ағаш өсімдіктердің маңыздылығын анықтау.
Осы қойылған мақсаттарға жету үшін бірнеше тапсырмалар жоспарланды;
1) Токсономиялық талдау жасау, тіршілік формаларын анықтау.
2) Сайрам-Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи паркі дендрофлорасының
шаруашылықта бағалы өсімдіктеріне сипаттама беру.
3) Сирек кездесетін, эндемдік өсімдік түрлерін анықтау.
Жұмыстың жаңашылдығы: Алғаш рет Сайрам-Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи
паркі дендфрофлорасы зерттеліп, 20 тұқымдасқа, 40 туысқа бірігетін
104 өсімдік түрлері көрсетілген. Түрлердің тіршілік формалары анықталды.
Өзіндік ерекшелігі бар ағаш өсімдіктерінің шаруашылық маңызы, оларды
пайдалану туралы мәселелер көрсетілді.
1.1 Сайрам -Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің физико-географиялық
жағдайы.
Батыс Тянь-Шань жүйесіндегі парк территориясының аумағы Солтүстік
Шығыс бөлігін алып жатыр. Таулы массив пен тау етегі жазықтығы ретінде
берілген, ол жазықтықтар Талас Алатауының Оңтүстік Батысында орналасқан.
Қаржантау жотасы Өгем өзені алабынан Келес саласын бөледі. Төменгі
ағысында Өгем өзені терең және тар шатқалдарды тесіп өтеді, ол шығарында
Шыршық өзеніне құяды. Жотаның Оңтүстік Шығыс баурайы қысқа және тік,
Солтүстік Батысы жазық өзен алабымен бөлінген.
Қаржантаудан Оңтүстік Шығысқа қарай Өгем өзені алқабында Өгем жотасы
орналасқан. Қазақстан мен Өзбекістан шекарасын бойлай солтүстік-шығыстан,
өнтүстік-батысқа қарай 110км созылған,енді жері 30км. Ең биік жері Сайрам
шыңы(4299). Жер бедері әртүрлі төменгі шекарасы шалғындық жазықтар. Жазық
жайлауларында бұлақ бастаулары мол. Жатық беткейлі кең өзен анғарлары
жайпақ жоталар. Жоғары қарай біртіндеп тар аңғар, құлама беткейлі шатқалдар
алмасады, 3000м-ден жоғарыда жер бедерінің алілік пішіндері тараған. Биік
жоталарды мұздықтар басып жатыр. Өнтүстік Қазақстан облысы Қазығурт, Төлеби
аудандары аймағына Өгем жотасының солтүстік пен Өнтүстік батысы кіреді.
Сайрамсу -Өгем жотасының мұздықтардан басталады. Солтүстік Шығысы биік
таулы рельефті, Оңтүстік Шығыс бөлігі Пскем өзенінің алабына жарылады.
Батысы мен Шығысы таулы жазықтық болып келеді және олар нәтижелі игерілуде.
Геологиялық кұрылымы. Батыс Тянь-Шань тауында таскөмір (орта
таскөмірлі), девон дәуіріндегі сорттар таралған. Олар эк, мергель,
алевролит, туф, сланц, құмдар. Өгем жотасына сонымен қатар интрузифты
кешендер тән, негізінен гранит, гранодиорит, граносиенит түріндегі
таскөмірлер тән. Олар топырақ және өсімдік қабатымен ерекше биіктаулы
үстірт түзеді. Өгем жотасының Оңтүстік Батыс бөлігінде перм жасындағы
жыныстар кездеседі (алевролиттер, құмдар, конгломераттар, эктастар). Өзен
алқабының жоғарғы тұсында палеогенді және неогенді шөгінділер кездеседі.
Олар қызыл, ақ, қызыл қоңыр лай түрінде болады. Олар топырақ және өсімдік
жамылғысының түзілуіне, әртүрлі болып өзгеруіне әсер етеді. Өзен алқабы,
тауалды жазықтықтар әртүрлі ширек шөгенділерге бай. Орта ширек шөгінділер
арасында орманды, топырақты шөгінділер бар. Кешширекті шөгінділер негізінен
өзен жазықтығы бойынша ярус түзе отырып түзіледі.
Гидрографиясы. Аумақ тау жоталарынан ағатын көптеген өзендердің
есебінен жақсы суландырылған. Ірі өзендердің бірі Арыс өзені Шақпақтағы
бұлақты көлден бастау алады. Бұл жерде көптеген бұлақтар бастаулар Талас
Алатауы мен Қаратау баурайларынан бастау алады. Ары қарай ірі ағыс Жабағлы-
Су, Машат, Ақсу өзеніне айналады.
МАШАТ ӨЗЕНІ Келте Машат пен Ұзын Машаттың қосылуынан пайда
болады.Өзеннің төменгі ағысындағы орта айлық шығыны сәуір айыңда
болады,шілде-тамыз айларында төмендейді.
АҚСУ ӨЗЕНІ Арыстың ірі салаларының бірі болып табылады.Талас
Алатауының Батыс баурайында орналасқан бассейні 750 кв км алып жатыр. Ақсу
өзенінің жоғарғы саласында қарлар мен мұздықтар бар. Қар мен мұздықтардың
еру нәтижесінде өзен қоректенеді. Орта айлық шығыны маусым айында,ал өзен
деңгейі қаңтар- ақпан айында төмендейді.Сонымен қатар осы өзендермен бірге
территориядан Сайрамсу, Қасқасу, Бадам, Келес, Өгем өзені ағып өтеді.
Табиғи аймағы. Батыс Тянь - Шань аймағының табиғи аумағы күрделі
құрылымға ие. Бұл жағдай аймақтың ішкі континентальды орналасуымен, ірі
таулы массивтердің болуымен байланысты. Бұл жерде мынадай табиғи аймақтар
бар:
Биік таулы нивальды аймақ 3400-3500 м абсолютті биіктікте орналасқан.
Климаттық жағдайы қатаң. Жылдық орта температурасы төмен. Жылы күндер тек
жаз айларында болады. Жауын-шашынның жылдық көлемі 500-600 мм. Жауын-шашын
негізінен қатты күйінде көктемде, кейде жазда және қыста түседі. Топырақ
және өсімдік жамылғысы бар. Қына қабаты мен криопетрофитты өсімдіктер
кездеседі.
Биіктаулы шалғынды_ және шалғынды-далалы аймақ екі белдеумен берілген-
альпілік және субальпілік.
Альпілік белдеу 3000-3100-ден 3400-3500 м-ге дейінгі биіктік шегінде
орналасқан.Оның рельефі биіктаулармен ерекшеленеді. Климаттық жағдайы онша
қатаң емес. Жылдық орта температурасы 0°С-тен аз ғана жоғары. Жылдық орта
жауын-шашын мөлшері 600-700мм асады. Жауын-шашын негізінен қысқы-жазғы
кезеңдерде, жазда көп түседі. Топырақты және өсімдікті қабат тегіс
баурайларда, топырақ түзуші субстратпен бірге кездеседі және беттің 30-дан
көп бөлігін алады. Қысқа шөпті өсімдік жамылғысы альпілік шалғын және
шалғынды-далалы жерлерде өседі.Топырақты-альпілік таулы-шалғынды,
биіктаулы, шалғынды далалы. Сонымен қатар таулы шалғынды альпілік
гидроморфты топырақтар кездеседі.
Субальпілік белдеу 2400—2450м-ден 3000-3 100м-ге дейін биіктікті алып
жатыр.Альпілік белдеумен салыстырғанда рельеф аз жіктелуімен
ерекшеленеді.Климаттық жағдайы альпілік белдеуге қарағанда өсімдіктің
өсуіне ыңғайлы.Жылдық орта температура жылына 3-5С құрайды.Жылы күндердің
ұзақтығы 6-8 айға дейін.Жауын-шашынның жылдық орта мөлшері 600-
700мм.Топырақты-өсімдік жамылғысы альпілік белдеумен салыстырғанда
айтарлықтай сирек. Өсімдіктердің құрамында сирек шөпті субальпілік шалғын
және шалғынды жерлер бар. Топырақтар таулы-шалғынды субальпілік,биік таулы-
шалғынды далалы субальпілік,биіктаулы далалы субальпілік, сонымен қатар
биіктаулы қара түсті топырақ түрінде кездеседі.
Таулы және тауалды аймақ аршалы сирек тоғайлы, бұталы және күрделі
бұталы саванналар орналасқан интервал абсолютті биіктігі 1200-2400 (2450)
м.Рельефі ортатаулы және аласатаулы.Тек жекелеген жағдайда ғана тауалды
жазықтықтың жоғарғы бөлігін қамтиды.Климаттық жағдайы бұнда жағымды.Жылдық
орта температура 6-10°С.Жылы кезеңнің орта ұзақтығы 240-280 күн. Аязсыз
кезеңнің орта ұзақтығы 150-190 күн болса, жылдық жауын -шашашын мөлшері 600-
800мм.құрайды.
Өсімдік жамылғысы негізінен өсімдік қауымдастығының үш типін
ажыратады.
1. Аршалы сирек орман (жартылай дөнгелек арша, зеравшан аршасы).
Орман ішілік бұталы шөп жамылғысы әртүрлі типті-саванналы, Оңтүстік
баурайында саванналы шалғынды-далалы жер және жақын жерде тығыз және
құнарлығы төмен топырақ шабындық жер Солтүстік баурайында орналасқан.
Аршалы сирек орманның толықтығы 0,1-0,4,сонымен қатар жабық аршаларда
кездеседі (Сайрамсу өзені).
2. Бұталы және шөпті бұталы өсімдіктер, жікеленген долана ағаштары
және шалғынды далалы немесе саванналы шөп жамылғысы. Долана ағашы
Солтүстік баурайында орман түзеді. Бұталар және шөпті-бұталы өскіндер
Солтүстіктен, кей жерлерде Шығыс баурайын алып жатыр. Солтүстік
баурайында шалғынды-далалы шөптер өседі.
3. Бұталы дәнді-ірі шөпті саванналы қауымдастық. Олар
таудың құрғақ, ыстық, негізінен Оңтістікте және Батыс баурайында
орналасқан. Күрделі дәнді эфемеройдтардан (шашақтық бидайық, арпа) және
күрделі шөпті саванналардан ( сайсабақ, сасыр, шырыш, айдарша) тұрады.
Неоген - полеоген дәуірінде таулы ксерафиттер және тікенді эспарцет,
кемпіршөп пайдаболған.
Топырақ жамылғысы көбінесе таулы қоңыр топырақтан түзіледі, бұл
аршалы сирек орманды және бұталар өсетін Солтүстік бөлікте кездеседі.
Топырақ жамылғысының екінші компоненті сұр-қоңыр топырақтар болып табылады.
Бұл топырақ жамылғысы бұталы саванналы Оңтүстікте және Батыс бөлікте
кездеседі. Солтүстіктегі жабық аршалы және жапырақты орманда таулы орманды
қара-қоңыр топырақ кездеседі. Таулы жазықтықтарда жоғары сілтілі қоңыр және
қалыпты топырақтар кеңінен таралған.
Тауалды аймақ жоғары саванналар 600-1200м биіктікте орналасқан. Ол
тау жазықтығының жоғары бөлігінде орналасқан. Бұл аймақтың климаты
айтарлықтай жоғары мәнге ие, әсіресе жазда. Ауа-райының жылдық орта
температурасы 10-12° С. Жылы кезеңнің ұзақтығы 280-300 күн. Жауын -шашының
жылдық орта көлемі 400-600мм. Көктем күндері жылы, ылғалды, жазы ыстық және
құрғақ, қысы жұмсақ, ылғалы аз және ұзақтығы бойынша орташа.
Баурайлары табиғи өсімдік ірі дәнді саванноид пен ерекшеленеді, яғни
шашақты бидайық және шабынды арпа және басқада эфемероидтар-селдірек қоның
бас, Түркістандық қияқөлең, бозшағыл. Олардың ішінен көп көлемде кездесетін
ірі шөпті саванналар (айдарша, аңдыз, қожакендір, сасыр, шырыш). Аз
кездесетін рельеф шалғын түрі.
Топырақты жамылғы сұр қоңыр, карбонатты топырақтан тұрады. Борлы және
неоген-палеоген дәуіріндегі сұр-қоңыр топырақтар кездеседі. Рельефтің
төмендеуімен шалғынды сұр-қоңыр топырақтар кездеседі.
Территорияның Шығыс бөлігінде тік аймақтылық құрылымының Батыс Тянь-
Шаньннан айырмашылығы жоқ. Тік аймақтардың спектірі Солтүстік Тянь-Шань
аймағына ұқсас. Саванналар жойылып, орнына далалы аймақ басады.
Таулы-далалы аймақтың климаты жоғары континенталдылығымен
сипатталады. Жазы жылы, қысы айтарлықтай суық. Ауа-райының жылдық
орта температурасы 7-8° С құрайды. Ең жылы ай тамыз (21-22 0С), суық ай
қаңтар (-7-9°С), жылы кезең 115-165 күнді құрайды. Жауын-шашын көлемі 240-
480мм шамасында болады. Жауын-шашын көлемі көктемге және жазға сәйкес
келеді. Тауасты төмен жазықтықтарда шөлді дала орналасқан.
Таулы аймақтың өсімдік жамылғысы бұталы-түрлі шөпті, дәнді шабындық
аймақ Солтүстік бөлігінде орналасқан. Оңтүстік аймағында көбіне бұталы
ксерофитті, құрғақ түрлі шөпті өсімдіктер кездеседі. Таулы аймақтың
топырағы қар жерлі болып келеді.
Абсолютті биіктігі төмендеген сайын тауалды аймағының түрлі шөпті
өсімдіктері құрғақ, қара-қоңыр топырақта өседі, одан төмен жерлерде шөлді
аймақты ашық-қоңыр топырақ кездеседі.
Жер бедері. Таудың төменгі, ортаңғы, жоғарғы беткейлері кездеседі.
Ерекшелігі тік белдеу. Айтарлықтай сыртқы жері тегістеу. Экожүйенің негізгі
кластары бір-бірінен жоғары реттілікпен қосылып алмасады. Сыртқы аудандарда
жоғары градиент бойынша алмасудың әртүрлі климаттық бақылаумен
байланыстылығы: Саванна жазықты – тау бөктерлі төменгі шөптесін-Саванна
жазықта – тау бөктерлі жоағыр шөптесін-саванналық төменгі тау адыры-бұталы
жоғарғы шөптесін және доланасы- арша орманы және селдір тоғай ортаңғы тау
шалғынымен байланысты-субальпті шалғыны аршасымен байланысты-төменгі
шөптесін шалғын альпісі.
Орман доланасының экожүйесі жапырақты бұталар сияқты төменгі таулы
Саваннаның сыртқы белдеуінде споралы таралған. Ортаңғы және жоғарғы тау
сыртында тұратын негізгі тасты – ұсақ тасты, таралуы ксерофитті-жартылай
бұта таулы экожүйемен ұштасады.
1.2 Географиялық зерттеу тарихы
Оңтүстік Қазақстан аумағының флорасын зерттеу Орта Азиядағы ірі
географиялық экспедициялар кезінде басталған болатын, XIX ғасырдың екінші
жартысында регионның әр бөліктерінде көптеген ғалымдар, атап айтсақ географ
А.В. Буняковский, геологтар А. И. Мушкетов және А. Л. Иванов, ботаниктер А.
Э. Вегель, Г. Канью, С. И. Коржинский, Д. И. Литвиков және т.б. зерттеулер
жүргізді.
Соның ішінде П.П.Семенов деген ғалымның орны ерекше. Европалық
ғалымдардың ішінде Тянь-Шаньды зерттегендердің алғашқылардың бірі. Ғалым
Тянь-Шаньның климаты мен өсімдігіне биіктік белдеу тән екенін анықтады.
Ұзақ жылғы зерттеулердің нәтижесінде,үлкен енбегі ұшін Семенов Тян –Шанский
деген атқа ие болды. Өсы тұжырымдаманың нәтижесінде өсімдіктермен
жануарлардың таралу заңдылықтары анықталды.
Батыс Тянь-Шань флорасын танып білуге О. Э. Киорринг, 3. А. Минквиц
(1915 ж.), Б. А. Федченко (1941-1961 жж.), Н. В. Павлов (1956ж) үлкен
үлестер қосты.Өсімдіктер әлеміне толық және жинақы сипатталды.
Б. А. Федченко өзі жинаған өсімдіктері мен көптеген ғалымдардың
материалдарын толықтыру кезінде Флора западного Тянь-Шаня (1941-1961 жж.)
деп аталатын еңбегін бастаған болатын, бірақ ол еңбек аяқталмай қалды.
Орта Азия унверситетінің (САГУ қазіргі ТашГУ) ботаниктері Батыс Тянь-
Шань флорасын комплексті түрде зерттеді.
1921 жылы Өгем өзенінің бассейнінде ОАМУ-нің Өгем ботаникалық
экспедициясы жұмыстар жүргізді. Олар жыл сайын Батыс Тянь-Шаньның әр түрлі
аудандарында экспедициялар ұйымдастырылды. 1920 жылының басынан бастап
Батыс Тянь-Шаньның флорасын зерттеуге А.И. Введенский қомақты үлес қосты.
1926 жылы Талас Алатауының батыс бөлігіндегі заказнигі Ақсу-Жабағлы
қорығы болып қайта құрылды. Батыс Тянь-Шаньда жұмыс істеуіне база ретінде
үлкен қызмет атқарды. Ал 1938 жылы КСРО FA Қазақстан филиалының ботанигі
В.У. Манарчук Қаржантау жотасының биік таулы аймақтарын зерттеді.
H. В. Павлов Батыс Тянь-Шаньдағы зерттеулерін 1949 жылдың жазында Қаз
ССР ҒА ботаника институтының экспедициясымен бірге бастады. 1953-1954
жылдары Қаржантау жотасының таулы бөліктері зерттеледі.
1865-1879 жылдар И.В.Мушкетов пен Г.Д.Романовский Арал маңын,
Қаратауды, Тянь-Шяньның солтүстігін Балқаштың оңтүстігін зерттеп,
Түркістанның алғашқы геологиялық картасын (1881 ж.) жасады. Онда бүкіл
Оңтүстік Қазақстан өңірі қамтылды. И.В.Мушкетов Орта Азияның физикалық
географиясы мен геологиясына арналған Туркестан (Түркістан) еңбегін жазды
(1886-1906 ж.ж.).
Н.А.Северцовтың, А.М.Никольскийдің зертеулері географиялық түрғыдан
жүргізілуімен ерекшеленеді. Н.А.Северцов Вертикальное и горизонтальное
распределения туркестанских животных деген күрделі еңбегінде Орта Азияны
географиялық аудандастырудың негізін қалады (Оңтүстік Қазақстанды қоса).
Талас Алатауының батыс сілімдері ғалымдардың назарын өткен ғасырдың
60-70 жылдарынан бастап өзіне аудара бастады. Бұл ауданға алғаш рет белгілі
саяхатшы натуралистер Н.А.Северцов (1867 ж.), биолог И.П.Зарубин (1879 ж.)
және кейінірек 1898-1902 жылдары Орта Азияның өсімдіктер дүниесінің ірі
зерттеушісі Б.А.Федченко келді. Дегенмен ол қазір қорық алып жатқан жерде
болған жоқ. Оның экспедициясының жолы қорықтың шекарасына таяу жатқан
Майдантал өзенінің аңғары арқылы өткен.
Талас Алатауыны баты сілемдерінің өсімдіктер дүниесін зерттеуді XX
ғасырдың бірінші он жылдығында белгілі топырақтанушы С.С.Неуструев
басқарған экспедицияларға қатысқан ботаниктер О.Э.Кнорринг пен З.А.Минквиц
(1905-1908 жж.) бастады. Бұл ботаниктер Жабағылы, Топчақсу, Ақсай, Арабек
өзендерінің аңғарларын және Майдантал асуының аймағын зерттеді.
Бұдан кейін ғылыми зертеулер ұзаққа тоқтап қалды. Олар тек Кеңес
Өкіметі орнаған соң, 1921 ж. қайта жалғасады. Осы уақыттан 1925 жылға дейін
Талас Алатауының батыс сілемдері мен Қаратауда Орта Азия мемлекеттік
университеттікң және Түркістан көне ескерткіштерді қорғау комитетінің
кешенді экспедициялары жұмыс істеді. Соңғаның, профессор А.А.Бродский
басқарған, экспедициясының бір міндеті тау қорығын ұйымдастыру үшін орын
таңдау болды. Бұл экспедицияларға елдің ірі ботаниктері М.Г.Попов,
Р.И.Аболин, П.Л.Баранов, М.В.Культиасов, М.М.Советкина, Е.П.Коровин,
зоологтар А.П.Бородский, Д.Н.Кашкаров, топырақ зерттеушілері Н.А.Димо,
К.М.Коловидненко және т.б. қатысты.
Олардың жүру бағыттары Аласа Машат тауынан бастап, Жабағылы, Ақсай,
Арабек өзендерінің бастауларына дейінгі Талас Алатауының бүкіл батыс
бөлігін, сондай-ақ Ақсу өзенінің каньонынан оңтүстікке және оңтүстік-
батысқа қарай орналасқан Балдыберек, Сайрамсу, Бадам өзендерінің аңғарларын
қамтыды.
1.3 Зерттеу әдістері мен әдістемелері
Жүргізілген жұмысымыздың зерттеу аймағы батыс Тянь-Шань тау жүйесінің
Солтүстік батыс бөлігінде Өгем, Қаржантау, қазығұрт және Боралдай тау
жоталарында орналасқан Сайрам-Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің
дендрофлорасы.
Бұл зерттеулер 2006 жылдан 2007 жылдар аралығында А.К. Скворцовтың
(1977) жалпы қабылданған гербарий жинау эәне кептіру әдістемесі бойынша
жүргізілді. Гербарий жинау өсімдіктердің вегетациялық, яғни жылдың көктем,
жаз және күз мезгілдерінде маршруттық бағыт бойынша жиналды. Жиналған
гербарийдегі түрлерді анықтау, жүйелеу және олардың конспектісін түзу үшін
"Флора СССР " (т.7, 1937), "Флора Казахстана" (т.4, 1961), "Флора Заподной
Сибири" (т.5, 1931), "Иллюстрированный определитель растений Казахстана"
(т.1, 1969), "Растения Центральной Азии" (вып.З, 1965), "Высокогорная флора
Восточного Саяна" (Малышев, 1965), "Определитель Средней Азии" (т.4, 1971),
Определитель сосудистых растений Монголии (Грубов,1982), "Флора
Центрального Казахстана"(т.2, 1935), "Определитель высокогорных растений
Южной Сибирии" (Малышев, 1968), "Высокогорная флора Заподного Саяна"
(Красноборов, 1976) еңбектері пайдаланылды.
Флораның конспектісі бойынша жасалынған флористикалық спектрдің
негізі ретінде А.Л.Тахтаджянның (1987) тұқымдас пен туысқа арналған жүйесі
алынды. Өсімдік түрлерінің биіктік белдеулерге таралуын академик
К.З.Закировтың (1955) нұсқасы бойынша сипаттадық.
Өсімдіктердің түрлері мен туыстарының латынша атаулары С.К.
Черепановтың (1981), ал қазақша атаулары С. Арыстанғалиевтің (2002)
еңбектерінен алынды, сонымен қатар Растений Центральной Азии (1965), Флора
Казахстана (1961), Флора Восточного Казахстана (1991) және т.б. жаңа
мағлұматтармен салыстырылып тексерілді. Геоботаникалық сипаттамалар В.Н.
Сукачев пен С.Н. Зонның орман типтерін зерттеу әдістері бойынша жүргізілді.
Флоралық талдаулар Р.В. Камелиннің (1973) және А.И. Толмачевтың (1974)
еңбектеріндегі кестелерді пайдалана отырып жасалынды.
Экологиялық талдаулар өсімдіктердің қоректеніп тіршілік ететін
ортасына, қатынасына байланысты А.В.Куминованың (1960), Р.В.Камелиннің
(1973), В.М.Ханминчунаның (1980), И.М.Красноборовтың (1976),
М.С.Байтеновтің (1985), А.С.Ревушкиннің еңбектеріндегі классификациялар
пайдаланылды.
Тіршілік формаларын талдауда Раункиердің (1934), Серебрековтың
(1962), Никольскийдің (1984), Серебрякованың (1978) еңбектері пайдаланылды.
Ағаш өсімдіктерінің шаруашылық - бағалы түрлерін бөлу Н.В.Павловтың
(1942,1947), В.И.Верещагинаның, К.А.Соболевскийдің А.И.Якубовтың (1959),
М.М.Глухованың (1929,1955), Л.В.Черепанинаның (1987) еңбектері және біршама
арнайы өсімдіктер ресурстары туралы еңбекте (Атлас ареалов и ресурсов
лекарственных растений СССР (1976), Ареал лекарственных и родственных им
растений СССР (1983), Растительный ресурсы (т.т. 1-4, 1985-1988)
негізге алынды.
Эндемді өсімдіктерді зерттеу олардың генезисін меңгеру аса қажетті,
сондықтан да бұл түрлерді зерттеу Е.В.Вульфтің (1933,1951 Н.В.Павловтың
(1959), В.П.Голоскоковтың (1969,1972), Б.А.Быковтың (1971) М.С.Байтеновтің
(1985), М.В.Казаковтың (1987), А.В.Положинов Э.Д.Крапивкинаның (1985)
және т.б. ғалымдардың еңбектері пайдаланылды. Осы аймақтағы сирек
және жойылып бара жатқан өсімдіктер түрлерін анықтау және оларды
қорғау шараларын зерттеу барысында өзіміз жеке жиналған
материалдарымызды және Б.А. Быковтың (1979), И Байтулиннің
(1987), М.С. Байтеновтың (1978), Л.С. Белоусованың, Л
Денисованың, С.В. Никитинаның (1979), Ю.А. Котуховтың, А.Р. Ксембаевая
(1979), Н.Н. Михеевалардың еңбектеріне арқа сүйендік.
Флораның систематикалық қүрамы, яғни оның әртүрлі түқымдастар мен
туыстарға жататын түрлер жиынтығы, олардың ұйымдастығы және әр флораның
систематикалық құрамының ерекшеліктері осы флоралардың өзара ұқсастығы мен
айырмашылығы туралы пікірдің негізін қалайды. Систематикалық қүрамын талдау
кезінде эндемдік, субэндемдік және басқада ерекше таксондарды бөліп қарау
орынды.
Қазіргі уақытта көзге айқын көрінетін әр түлі санаттарына
(категориясына) байланысты типологиялық сұрыптау жүргізуге болады. Бұл
жағдайда флораны талдауға негіз бола алатын белгілердің мөлшері өте көп,
сондықтан қандай белгілері бойынша сүрыптау жасау қойылған мақсатына
байланысты.
Солтүстік және солтүстік-батыс тау беткейлерінде, әсіресе
шатқалдарында ағаш өсімдіктерінен Crataegus turkestanica, C.pontica,
Sorbus, Persica, Celtis caucasica, Malus sieversii, Prunus sogdiana,
Populus nigra, P.alba шағын орман түзеді. Сол сияқты бұталардан Rosa,
Amygdalus, Lonicera, Cotoneaster, Atraphaxis, Spirea және т.б. туыс түрлері
ұшырасқанмен ағаштардан тұратын өсімдік бірлестіктері кездеспейді.
Зерттеліп отырған территорияның флорасына арнайы тексеру жұмыстары
жүргізілмеген. Батыс Тянь-Шань өсімдіктерін зерттеу материалдарын
В.А.Павловтың (1970 а, 1970 б, 1970 г, 1972 а, 1980) еңбектерінде көбірек
кездестіруге болады.
1.4 Сайрам - Өгем МҰТП дендрофлорасына таксономиялық талдау.
Біздің жүргізген зерттеу жұмыстарымыздың нәтижесі бойынша Сайрам -
Өгем МҰТП –де 20 тұқымдасқа бөлінген 40 туыс, 104түрі анықталып отыр.
Сайрам - Өгем МҰТП дендрофлорасына таксаномиялық талдау 1- кестеде беріліп
отыр.
1-кесте.
рс Таксондар атауы Туыс саны Түр саны
1 Сupressaceae 1 4
2 Ephedraceae 1 4
3 Salicacea 2 8
4 Betulaceae 1 4
5 Juglandaceae 1 1
6 Ulmaceae 1 1
7 Celtidaceae 1 1
8 Moraceae 1 1
9 Polygonaceae 1 5
10 Grossulariaceae 1 4
11 Rosaceae 18 46
12 Anacardiaceae 1 1
13 Celastraceal 1 2
14 Aceraceae 1 2
15 Rhamnaceae 2 3
16 Vitacea 1 1
17 Tamaricaceae 2 3
18 Elaeagnaceae 1 1
19 Oleraceae 1 2
20 Caprifoliaceae 1 10
Барлығы 40 104
1-кестеден байқағанымыздай, ірі тұқымдастар қатарына мына тұқымдастар
жатады: Salicaceae (8 түр, 7,7%), Polygonaceae (5 түр, 4,8%), Rosaceae (46
түр, 44,2%), Caprifoliaceae (10 түр, 9,6%), Cupressaceae (4түр, 3,8%),
Ephedraceae (4 түр, 3,8%), Betulaceae (4 түр, 3,8%). Зерттеліп отырған
территориядағы түрлер санының 83,6% осы аталған 7 тұқымсының үлесіне тиеді.
Сайрам-Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи паркі дендрофлорасының ірі
тұқымдастарындағы туыстар мен түрлердің саны
2-кесте
Рс Тұқымдастар Туыстардың Түрлердің саныЖалпы түр
саны санынан %
мөлшері
1 Rosaceae 18 46 44,2
2 Caprifoliaceae 1 10 9,6
3 Salicaceae 2 8 7,7
4 Polygonaceae 1 5 4,8
5 Cupressaceae 1 4 3,8
6 Ephedraceae 1 4 3,8
7 Betulaceae 1 4 3,8
Екінші кестеден байқағанымыздай ірі туыстар қатарына мына туыстар
жатады: Salix (6 түр, 5,8%), Atraphaxis (5 түр, 4,8%), Cotonaster (7 түр,
6,7%), Rosa (10 түр, 9,6%), Astragalus (5 түр, 4,8%), Lonicera (10 түр,
9,6%).
Сайрам-Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи паркі дендрофлорасының ірі
туыстарындағы түрлердің саны
3-кесте
Рс Туыстар Түрлердің саны Жалпы түр санынан %
мөлшері
1 Rosa 10 9,6
2 Lonicera 10 9,6
3 Cotonaster 7 6,7
4 Salix 6 5,8
5 Atraphaxis 5 4,8
6 Astragalus 5 4,8
2.1 Сайрам-Өгем МҰТП дендрофлорасының тіршілік формалары.
Экологиялық фактордың жүздеген жылдар бойындағы әсері және бейімделу
реакциялары негізінде өсімдіктердің осы факторларға қарым-қатынасы және
олардың сырт пішіні немесе тіршілік формасы қалыптасқан. Серебрякова (1978)
атап өткендей, бірдей жағдайда әртүрлі тұқымдастарға, тіпті класстарға
жататын өзара туыстығы жоқ түрлеріде ұқсас тіршілік формалары қалыптасады.
Осылай қалыптасқан Сайрам-Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи паркі ағаш
өсімдіктерінің тіршілік формасын сараптау үшін И.Г.Серебряковтың (1962),
Т.И.Серебрякованың (1978), Никольскийдің (1984) ұсынған жүйелерін
басшылыққа ала 4-кесте беріліп отыр.
4-кесте.
№ Тіршілік формасы Түрлер саны Жалпы
санының % үлесі
1 Ағаштар 28 26.9
2 Бұталар 75 72.1
3 Лианалар 1 0.96
Барлығы 104 100
Бұл кестеде көрсетілгендей дендрофлораның тіршілік формаларын 3 топқа
бөліп отырмыз; ағаштар, бұталар, лианалар. Ағаштар – көп жыл өмір сүреді
жер бетіндегі бөліктері толық сүректенетін көп жылдық өсімдіктер, қуатты
жетілген жеке-дара бір діні болады,ағаштар Жер шарында өсімдіктер әлемінде
80 процентін алып жатыр.Ағаштардың өмір сүру ұзақтылығы 3жылдан кейбір
түрлері 5мың жылға дейін өмір сүреді. Сыртқы формалары әртүрлі болып
келеді. Ағаштардың биіктігі 2-2,5м, кейде 100м дейін барады Өсетін аймақтың
климатына, жер бедеріне байланысты, экологиялық жағдайына байланысты
түрлері әртүрлі болады. Ұзақ жыл өмір сүреді.оларға Pyrus regelii Rend;
Sorbus tianschanica Rupr; Morus alba L; түрлері жатады. Бұталар – жер
бетіндегі бөліктері сүректенетін көп жылдық өсімдіктер.Ағаштардан
айырмашылығы, ерекше жеке –дара діні болмайды, өзара шамалас бірнеше діні
бар, бұтақтануы жер бетіне таяу басталатын сүректі өсімдіктер. Негізгі
бұтақтан бірнеше тармақтары тарайды. Бұталы өсімдіктердің биіктігі 6 метрге
дейін барады. Өмір сүру ұзақтылығы 10-20 жылдарға дейін барады. Бұтлар
барлық табиғи аймақтарда кездеседі. Жергілікті жердің климатына байланысты
сыртқы формасының түрлері де әр түрлі болып келеді. Эволюция кезеңінде
Бұталар ағаштардан пайда болған деген дерек бар. Оның негізгі себебі
қолайсыз қоршаған ортаға бейімделуі. Мысалы; Atraphaxis compacta Ledeb;
A.seravschanica Pavl; Salix niedzwieckii Goerz; өсімдік түрлері жатады.
Үшінші лианалар – сабақтары арқылы өрмелеп, жармасып және шырмалып өсетін
өсімдіктер. Лианалар ұзын сабақты өзінің формасын тік ұстай алмайтын
өрмелегіш өсімдіктер. Лианаларды тіршілік ету жағдайына қарай өрмелегіш
шырмауыш түрлері. Лианалар автотрофты өсімдіктер, лианалардың сабақтары
ұзына бойына қарқынды өседі ал қалыңдығына қарай өспейді. Лианалардың
өрмелеу қасиеті мұртшаларына байланысты қазіргі кезде лианалардың 2000-ға
жуық түрлері бар. Лианалар ылғалды тропикалық ормандарда закавказия
жерлерінде өседі. мысалы; Vitis vinifera L. түрі жатады.
2.2 Өсімдіктердің тіршілік ету орталары.
Экологиялық талдаулар өсімдіктердің қоректеніп тіршілік ететін
ортасына, ортаның форма түзетін және физиологиялық маңызы бар, бейімделуін
тудыра алатын факторларына, яғни ылғалдылыққа, құрғақтыққа, ыстыққа
қатынасына байланысты Шениковтың экологиялық, Камелинаның тіршілік ортасын
жүйелеудің классификациясының М.С. Байтеновтың (1985), еңбектеріне сүйене
отырып, Сайрам - Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи паркі дендрофлорасының
тұқымдастарын 5-ші кестеде көрсетілгендей 6 экологиялық топқа бөлдік. Бұл
топтарға талдау жасамастан бұрын оларға қысқаша сипаттама бергеніміз жөн.
1. Мезофиттер - орташа ылғалдылық жағдайында тіршілік
етуге бейімделген, топырағы бай, жақсы жетілген топырақ өсімдіктері. Олар
37 түрімен жалпы санының 35.6 % құрайды. Мезофиттер қоңыржай өңірінде
кең тараған. Тропиктік және субтропиктік ориандарда кең
кездеседі.Мезофиттерге жапырақ тастайтын ағаштар, бұталар, шалғынды
жерлерде(жоңышқа, қарабасшалғын), орманда(інжу гүл, үш құлақ), далалы шөлді
жерлерде бір кейде екі жылдық өсімдіктер(эфемерлер жатады). Мезофиттер
Қазақстанның барлық жерлерінде, әсіресе солтүтік аймақтарда,таулы
жерлерінде көп өседі. Мезофиттер тобына халық шаруашылығында ұлкен маңызы
бар қайын, тал, арпабас, бетеге,беде, жоңышқа қызылша,мәбіз,
бұршақ,бидай,арпа, сұлы, тағы басқа өсімдіктер.
Оларға Salix Niedzwieckii Goerz, Populus usbekistanica Kom, Salix
excelsa, Malus sieversii (Ledeb.) M. Roem, Rosa albert Regel және т.б.
жатады.
2. Ксерофиттер - топырақтағы, ауадағы ылғалдылықтың
жетіспеуіне бейімделген өсімдіктер.Ксерофиттер (грек тілінен аударғанда
құрғақ деген мағына береді) Құрғақ жерде өсетін, жоғары температураға
бейімделген өсімдіктер. Суккуленті өсімдіктер ылғалды жинау қасиетіне ие
болды.Протоплазмада ылғалды сақтау қасиеті бар. Гемиксериттер-ұзақ уақыт
сұсыз жағдайды көтеое алмайды. Тек қана ұзын тамырлар жүйесі грунт суларына
дейін жетеді. Бұл топқа жататындар: Juniperus sabina L, J. semiglobosa
Regel , Atraphaxis laetevirens (Ledeb.) Jaub. Et Spach, A.compacta Ledeb,
A. pyrifolia Bunge және т.б. Олардың саны 19.
3. Мезоксерофиттер 1 түрімен уақытша ылғалдың жетіспеуіне
бейімделген өсімдіктер. Amygdalus petunnikowii Litv. жатады.
4. Психрофиттер - Биік тау жоталарының салқын және ылғалы мол
топырақты альпі жэне субальпі шалғындықтарының
өсімдіктері.Психрофиттер(грек тілінен-суық деген мағына береді) Ылғалды
және салқын топырақтағы өсетін өсімдіктер жатады. Бұл өсімдіктер ұсақ және
суық қысқа, төменгі темпеатураға, қысқа вегетациялық кезенге бейімделген.
Психрофиттерге балдырлар, дриада, рододендрон деген өсімдіктер жатады.
Оларға Lonicera. stenantha Pojark, L. hispida Pall.ex Schult, L.
tianschanica Pojark. L. olgae Regel et Schmalh. Олардың жалпы саны 6.
5. Мезопсихрофиттер тобына жататын өсімдіктер негізінен психрофиттер
тәрізді биік тау жоталарының ылғалды шалғындықтарынан орман белдеулеріне
дейінгі жерлерде кездесетін Pistacia vera L. Euonymus semenovii Regel et
Herd. E.koopmannii Lauche. A. negundo L. Rhamnus cathartica L. және т.б.
Олар 40 түрімен жалпы санының 38.5 % құрайды.
5- кесте
№ Экологиялық топтар Түрлер саны Жалпы санының %
үлесі
1 Ксерофиттер 19 18.3
2 Мезофиттер 37 35.6
3 Мезоксерофиттер 1 0.96
4 Психрофиттер 6 5.8
5 Мезопсихрофиттер 41 39.4
Барлығы 104 100
Сонымен Сайрам-Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи паркінің дендрофлорасын
құрайтын түрлердің басым көпшілігі ылғалды, сазды өзен, бұлақты жерлерге
тән.
2.3 Белдеулік орналасу ерекшеліктері.
Сайрам-Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи паркі белдеуінің флористикалық
экожүйесі.
Батыс Тянь-Шаньның тамаша табиғи және тарихи мәдени кешендері мен
обьектілерінің биологиялық көптүрлілігін қорғау, зерттеу мен қайта қалпына
келтіру, сондай-ақ, табиғи қорларды тұрақты және тепе-теңдікті пайдалануды
қамтамасыз ету мақсатында Сайрам-Өгем мемлекеттік ұлттық табиғи паркі
құрылды. Ұлттық парк Өгем, Төлеби және Түлкібас аудандары мен жануарлар
дүниесін қорғауды мемлекеттік мекемелерінің қосылу жолымен ҚР Үкіметінің
№52 2006 жылғы 26 қаңтардағы бұйрығымен құрылды. Оның ауданы 149 мың 53
гектар. Парк Батыс Тянь-Шаньның солтүстік-батыс бөлігінде орналасқан, ол
Өгем, Қаржантау және Боралдай таулы массивтері, сонымен бірге Талас
Алатауының солтүстік-батыс қыраттары түрінде болып келеді. Парк аумағынан
Өгем, Сайрамсу, Қасқасу, Біркөлік, Бадам, Машат, Дәубаба және Көкбұлақ
өзендері ағады.
Жергілікті климатқа үлкен әсерін тигізетін ірі тау массивтерірінің
болуы, Батыс Тянь-Шань аймағының ішкіконтинентальдық орналасуымен
байланысты табиғи зоналылықтың күрделі құрамына ие. Сондай-ақ аймақ аймақ
аумағында биіктік градиенті бойынша экожүйе алмасуы байқалады.
Флористикалық жүйесі бойынша аршалық орман мен сиректүрлер экожүйесі ең бай
жүйеге жатады. Заравшан аршасы (juniperus seravschanica) мен
жартылайшартектес арша (j. seniglobasa) – экологиялық түрлері бойынша
ажыратылатын екі қосылма, қауымдастықтың екі типінің флористикалық
жүйесіндегі табиғи ерекшеліктер анықталады. Олардағы басым кездесетіндері
бұта түрлері өте кеңінен таралған түрлер болып табылады. Ерекше
қызығушылыққа олардың құрамында кейбір сирек батыстяншаньдық эндемиктердің
болуы, әсіресе Қаржантау жотасындағы – Tulipa tschimganica, Cousinia
tianschanica, Calorhasa tianschanica (Бадам өзенінің сол жақ жағалауындағы
жота қыраттары) ие (Иващенка А.А. 1996). Дәубаба аулы төңірегіндегі аршалар
тамаша болып табылады. Олардың ішінен Celfis caucasica, Allochrusa gyr –
sophiloides, Rhaphidophyton regelii, Lepidolopha talassica, Leymus aemulans
және басқаларды атап өтуге болады. Жартылайшартектес біркейіптік аршалық
көнетүрлі аршалар флористикалық тұрғыдан кедей.
Майдажапырақты орман экожүйесі (орман-тоғайлы) тау өзендері аңғары мен
терең каньондар қойнауында орналасқан тоғайлы орман экожүйесінің
флористикалық құрамы едәуір күрделі. Ең тұрақты құраушы бөліктер болып
ағашты-бұталы түрлер (malus sieversii, Betula turkestanica, Juniperus
seniglobosa, Salix niedzwieckii, Rubus caesius, Lonicera tian-schanica)
табылады. Басқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz