Мектептерде география мен өлкетануды байланыстыра оқыту негіздері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І БӨЛІМ. География сабағының тәрбие берудегі маңызы ... ... ... ... ... ... ..8
1.1. География сабағындағы білім мен тәрбие негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2. Өлкетанудағы экологиялық білімнің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
ІІ БӨЛІМ. Өлкетану сабағында оқушыларды отансүйгіштікке
тәрбиелеу негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.1. Білім берудегі өлкетанудың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2. Өлкетану сабағында оқушыларды отансүйгіштікке
тәрбиелеу негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3. Болашақ мұғалімдерді географиялық өлкетану жұмыстарына
кәсіби даярлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.4. Өлкетану мамандарын дайындаудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І БӨЛІМ. География сабағының тәрбие берудегі маңызы ... ... ... ... ... ... ..8
1.1. География сабағындағы білім мен тәрбие негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2. Өлкетанудағы экологиялық білімнің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
ІІ БӨЛІМ. Өлкетану сабағында оқушыларды отансүйгіштікке
тәрбиелеу негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.1. Білім берудегі өлкетанудың маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
2.2. Өлкетану сабағында оқушыларды отансүйгіштікке
тәрбиелеу негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.3. Болашақ мұғалімдерді географиялық өлкетану жұмыстарына
кәсіби даярлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.4. Өлкетану мамандарын дайындаудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Дүниежүзілік қауымдастықтың қазіргі кезеңдегі дамуында адам мен табиғат арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуы экологиялық мәселелерді шешу жолын іздестіруді талап етеді. Адамзаттың жаҺандық дағдарысы жершарының экологиялық үйлесімділігінің жеке бөліктері болып табылатын аймақтық деңгейдегі мәселелерден туып отыр. Бұл жағдайда антропогенді өркениеттің қоршаған табиғи ортамен тиімді арақатынасын ұйымдастыруға бағытталған барлық әлеуметтік институттарын жұмылдыру қажет.
Ел Президенті «Қазақстан – 2030» бағдарламасында табиғат жағдайының қиын кезеңде тұрғанын нақты атап өтіп: «...экологиялық нашар ахуал бүгінде адам өлімінің жиырма пайызына себеп болып отыр. Қоршаған ортаны ластаушыларға берік тосқауыл қойылу қажет», - деген болатын. Бұл мәселенің тиімді шешілуі мектепте оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру арқылы олардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру барысында мүмкін болатыны анық.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында «...білім беру жүйесі міндеттерінің бірі ретінде белсенді азаматтық ұстанымы бар жеке адамды тәрбиелеу, республиканың қоғамдық-саяси, экономикалық және мәдени өміріне қатысу қажеттігін, жеке адамның өз құқықтары мен міндеттеріне саналы көзқарасын қалыптастыру» атап көрсетілген. Осы тұрғыдан келгенде, үздіксіз білім беру жүйесінің базалық буыны болып саналатын жалпы орта білім беру мектептерінің оқушыларына саналы тәртіп пен сапалы білім беріп, туған жерінің табиғатын қорғайтын мәдениетті тұлға етіп қалыптастырудағы атқарар рөлі зор екені даусыз.
Қазіргі таңдағы қоғамның саяси, әлеуметтік және экономикалық дамуындағы жаңару процестері өткен тарихымыз бен мәдени мұраларымызды қайта қарауды, рухани құндылықтарымызды саралап, оны мектептің оқу-тәрбие процесіне ендіру арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруға қолайлы жағдайлар жасалып отыр. Экологиялық мәдениетті халық педагогикасы арқылы қалыптастыруда өлкетану жұмыстарының мүмкіндіктері мол.
Тақырыптың өзектілігі. Дүниежүзілік қауымдастықтың қазіргі кезеңдегі дамуында адам мен табиғат арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуы экологиялық мәселелерді шешу жолын іздестіруді талап етеді. Адамзаттың жаҺандық дағдарысы жершарының экологиялық үйлесімділігінің жеке бөліктері болып табылатын аймақтық деңгейдегі мәселелерден туып отыр. Бұл жағдайда антропогенді өркениеттің қоршаған табиғи ортамен тиімді арақатынасын ұйымдастыруға бағытталған барлық әлеуметтік институттарын жұмылдыру қажет.
Ел Президенті «Қазақстан – 2030» бағдарламасында табиғат жағдайының қиын кезеңде тұрғанын нақты атап өтіп: «...экологиялық нашар ахуал бүгінде адам өлімінің жиырма пайызына себеп болып отыр. Қоршаған ортаны ластаушыларға берік тосқауыл қойылу қажет», - деген болатын. Бұл мәселенің тиімді шешілуі мектепте оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру арқылы олардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру барысында мүмкін болатыны анық.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында «...білім беру жүйесі міндеттерінің бірі ретінде белсенді азаматтық ұстанымы бар жеке адамды тәрбиелеу, республиканың қоғамдық-саяси, экономикалық және мәдени өміріне қатысу қажеттігін, жеке адамның өз құқықтары мен міндеттеріне саналы көзқарасын қалыптастыру» атап көрсетілген. Осы тұрғыдан келгенде, үздіксіз білім беру жүйесінің базалық буыны болып саналатын жалпы орта білім беру мектептерінің оқушыларына саналы тәртіп пен сапалы білім беріп, туған жерінің табиғатын қорғайтын мәдениетті тұлға етіп қалыптастырудағы атқарар рөлі зор екені даусыз.
Қазіргі таңдағы қоғамның саяси, әлеуметтік және экономикалық дамуындағы жаңару процестері өткен тарихымыз бен мәдени мұраларымызды қайта қарауды, рухани құндылықтарымызды саралап, оны мектептің оқу-тәрбие процесіне ендіру арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруға қолайлы жағдайлар жасалып отыр. Экологиялық мәдениетті халық педагогикасы арқылы қалыптастыруда өлкетану жұмыстарының мүмкіндіктері мол.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Адам және қоғам мәдениеті. Алматы. 2000 ж. Экология.
2. «Қазақстан мектебі» журналдар. 2000-2003 ж.ж.
3. Өсімдік – табиғат қазынасы. «Дидар» газет басылымдары. 2007-2008 ж.ж.
4. Экология және ана мен бала денсаулығы. 1991 ж.
5. География және табиғат. 2003-2008 ж.ж.
6. Сарыбекоа Н.С. Жалпы білім беретін орта мектепте оқушыларды табиғат қорғауға тәрбиелеудің педагогикалық негіздері. Алматы, 1993.
7. Сарыбеков Н.С. Воспитание любви к природе. Алматы, 1995.
8. Ушинский К.Д. Знай свой край. Москва, 1986.
9. Барков А.С. Краеведение. Москва, 1984.
10. Уәлиханов Ш.Ш. Очерктер. Алматы, 1962.
11. Оқушыларды өлкетану материалдары арқылы елжандылыққа тәрбиелеудің әдістемесі // «Қазақстан және әлем: тарих және заман». Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары / Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті. – Алматы, 2005.
12. Оқу-тәрбие үрдісінде өлкетану материалдарын пайдалану арқылы елжандылыққа тәрбиелеудің тиімді әдіс-тәсілдері // Қазақстан республикасындағы білімнің даму тарихы мен қазіргі тенденциялары. Қоғам және мемлекет қайраткері, пед. ғыл. д-рлық, КСРО Педагогика Ғылымдары Академиясының корреспондент-мүшесі, Қазақстан ғылымына еңбегі сіңген қайраткер, проф. Ә.І. Сембаевтың 100 жылдық мерейтойына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Алматы, 2005.
13. Оқу тәрбие үрдісінде оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеудегі «Өлкетану» бағдарламасының маңызы // Білім – образование. – 2005. – № 3 (21).
14. Оқушыларды өлкетану материалдары арқылы елжандылыққа тәрбиелеу // Білім – образование. – 2005. – № 4 (22).
15. Оқу-тәрбие үрдісінде оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеуде «Өлкетану» бағдарламасының маңызы // «Менің Отаным – Қазақстан». Қазақстан Республикасының Ата заңының 10 жылдығына арналған Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Талдықорған, 2005.
16. Елжанды ұрпақты тәрбиелеудегі ауыл мектебіндегі өлкетану кешінің тәлімдік маңызы // Білім берудегі менеджмент. – 2006. – № 4.
17. «Өлкетану» таңдау курсының кіріктірілген бағдарламасы және оны іске асырудың жолдары // «Қазақстанда жоғарғы педагогикалық білім беруді реформалау: тарихы, тәжірибесі және болашағы». Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Атырау, 2007. (А. Қонақбаймен авторлық бірлестікте).
18. Ауыл мектебінде өлкетану материалдарын жүйелі пайдалану арқылы жас ұрпақты елжандылыққа тәрбиелеу // Қазақстан кәсіпкері. – 2007. – № 4 (47).
19. «Өлкетану» таңдау курсының кіріктірілген бағдарламасы. (5–9 сыныптар бойынша) Тарих, әдебиет, география, биология пәндеріне қосымша // Авторлық бағдарлама. – Алматы, 2007.
20. Мектепте өлкетану жұмысын ұйымдастыру. Әдістемелік оқу құралы. – Тараз, 2007.
21. Жуалы өлкесінің ежелгі тарихы. Оқу құралы. – Тараз, 2007.
22. Ұлы Жібек жолының Жуалыдағы сілемдері туралы тарихи деретер // «Орталық Азия және Қазақстан: Түркі өркениетінің бастауы» атты Халықаралық ғылыми – практикалық конференциясының еңбектері. – Тараз, 2006.
23. Жаһандану үрдісінде болашақ мұғалімдерді педагогикалық өлкетану жұмысына кәсіби даярлау мәселесі // Жаһандану және қазіргі замандағы университеттер халықаралық ғылыми - практикалық конференция материалдары. – Қарағанды, 2008.
24. Болашақ мұғалімдерді педагогикалық өлкетануға даярлаудың кейбір мәселелері // ҚазХқ және ӘТУ хабаршысы. «Педагогика сериясы». – 2008. №1.
25. Болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлауда – өлкетану жұмысын ұйымдастырудың әдіс - тәсілдері. Бишкек, Вестник КНУ -2008. 1 серия, Выпуск - 4.
26. Профессиональная подготовка будущих учителей к проведению внеклассной работы по краеведению // Теоретические и практические аспекты обучения языкам и литературе в вузах. Ташкент ТГЮИ, - 2008. Выпуск – ХVІ.
27. Болашақ мұғалімдер мен мектеп мұғалімдерін өлкетану жұмысына даярлаудың қазіргі жағдайы. «Қайнар» университеті хабаршысы. «Педагогика сериясы». -2008. №4/2.
28. Болашақ мұғалімдерді педагогикалық өлкетану жұмысына даярлауда оқушыларға патриоттық тәрбие беру мәселесі // Оңтүстік Қазақстан ғылымы мен білімі. «Педагогика сериясы». - 2008. №3(68).
29. Болашақ мұғалімдерді даярлауда арнаулы «педагогикалық өлкетану» курсының мазмұны, формасы мен әдістемесі // 12 – жылдық мектеп мұғалімін кәсіби даярлаудың проблемалары. Педагогика ғылымдарының докторы, профессор Н.Д.Хмельдің 80 жылдығына арналған Республикалық ғылыми – практикалық конференциясының материалдары. – Алматы, 2008.
1. Адам және қоғам мәдениеті. Алматы. 2000 ж. Экология.
2. «Қазақстан мектебі» журналдар. 2000-2003 ж.ж.
3. Өсімдік – табиғат қазынасы. «Дидар» газет басылымдары. 2007-2008 ж.ж.
4. Экология және ана мен бала денсаулығы. 1991 ж.
5. География және табиғат. 2003-2008 ж.ж.
6. Сарыбекоа Н.С. Жалпы білім беретін орта мектепте оқушыларды табиғат қорғауға тәрбиелеудің педагогикалық негіздері. Алматы, 1993.
7. Сарыбеков Н.С. Воспитание любви к природе. Алматы, 1995.
8. Ушинский К.Д. Знай свой край. Москва, 1986.
9. Барков А.С. Краеведение. Москва, 1984.
10. Уәлиханов Ш.Ш. Очерктер. Алматы, 1962.
11. Оқушыларды өлкетану материалдары арқылы елжандылыққа тәрбиелеудің әдістемесі // «Қазақстан және әлем: тарих және заман». Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары / Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті. – Алматы, 2005.
12. Оқу-тәрбие үрдісінде өлкетану материалдарын пайдалану арқылы елжандылыққа тәрбиелеудің тиімді әдіс-тәсілдері // Қазақстан республикасындағы білімнің даму тарихы мен қазіргі тенденциялары. Қоғам және мемлекет қайраткері, пед. ғыл. д-рлық, КСРО Педагогика Ғылымдары Академиясының корреспондент-мүшесі, Қазақстан ғылымына еңбегі сіңген қайраткер, проф. Ә.І. Сембаевтың 100 жылдық мерейтойына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Алматы, 2005.
13. Оқу тәрбие үрдісінде оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеудегі «Өлкетану» бағдарламасының маңызы // Білім – образование. – 2005. – № 3 (21).
14. Оқушыларды өлкетану материалдары арқылы елжандылыққа тәрбиелеу // Білім – образование. – 2005. – № 4 (22).
15. Оқу-тәрбие үрдісінде оқушыларды елжандылыққа тәрбиелеуде «Өлкетану» бағдарламасының маңызы // «Менің Отаным – Қазақстан». Қазақстан Республикасының Ата заңының 10 жылдығына арналған Республикалық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Талдықорған, 2005.
16. Елжанды ұрпақты тәрбиелеудегі ауыл мектебіндегі өлкетану кешінің тәлімдік маңызы // Білім берудегі менеджмент. – 2006. – № 4.
17. «Өлкетану» таңдау курсының кіріктірілген бағдарламасы және оны іске асырудың жолдары // «Қазақстанда жоғарғы педагогикалық білім беруді реформалау: тарихы, тәжірибесі және болашағы». Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Атырау, 2007. (А. Қонақбаймен авторлық бірлестікте).
18. Ауыл мектебінде өлкетану материалдарын жүйелі пайдалану арқылы жас ұрпақты елжандылыққа тәрбиелеу // Қазақстан кәсіпкері. – 2007. – № 4 (47).
19. «Өлкетану» таңдау курсының кіріктірілген бағдарламасы. (5–9 сыныптар бойынша) Тарих, әдебиет, география, биология пәндеріне қосымша // Авторлық бағдарлама. – Алматы, 2007.
20. Мектепте өлкетану жұмысын ұйымдастыру. Әдістемелік оқу құралы. – Тараз, 2007.
21. Жуалы өлкесінің ежелгі тарихы. Оқу құралы. – Тараз, 2007.
22. Ұлы Жібек жолының Жуалыдағы сілемдері туралы тарихи деретер // «Орталық Азия және Қазақстан: Түркі өркениетінің бастауы» атты Халықаралық ғылыми – практикалық конференциясының еңбектері. – Тараз, 2006.
23. Жаһандану үрдісінде болашақ мұғалімдерді педагогикалық өлкетану жұмысына кәсіби даярлау мәселесі // Жаһандану және қазіргі замандағы университеттер халықаралық ғылыми - практикалық конференция материалдары. – Қарағанды, 2008.
24. Болашақ мұғалімдерді педагогикалық өлкетануға даярлаудың кейбір мәселелері // ҚазХқ және ӘТУ хабаршысы. «Педагогика сериясы». – 2008. №1.
25. Болашақ мұғалімдерді кәсіби даярлауда – өлкетану жұмысын ұйымдастырудың әдіс - тәсілдері. Бишкек, Вестник КНУ -2008. 1 серия, Выпуск - 4.
26. Профессиональная подготовка будущих учителей к проведению внеклассной работы по краеведению // Теоретические и практические аспекты обучения языкам и литературе в вузах. Ташкент ТГЮИ, - 2008. Выпуск – ХVІ.
27. Болашақ мұғалімдер мен мектеп мұғалімдерін өлкетану жұмысына даярлаудың қазіргі жағдайы. «Қайнар» университеті хабаршысы. «Педагогика сериясы». -2008. №4/2.
28. Болашақ мұғалімдерді педагогикалық өлкетану жұмысына даярлауда оқушыларға патриоттық тәрбие беру мәселесі // Оңтүстік Қазақстан ғылымы мен білімі. «Педагогика сериясы». - 2008. №3(68).
29. Болашақ мұғалімдерді даярлауда арнаулы «педагогикалық өлкетану» курсының мазмұны, формасы мен әдістемесі // 12 – жылдық мектеп мұғалімін кәсіби даярлаудың проблемалары. Педагогика ғылымдарының докторы, профессор Н.Д.Хмельдің 80 жылдығына арналған Республикалық ғылыми – практикалық конференциясының материалдары. – Алматы, 2008.
Мектептерде география мен өлкетануды байланыстыра оқыту негіздері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І БӨЛІМ. География сабағының тәрбие берудегі
маңызы ... ... ... ... ... ... ..8
1.1. География сабағындағы білім мен тәрбие
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..8
1.2. Өлкетанудағы экологиялық білімнің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .13
ІІ БӨЛІМ. Өлкетану сабағында оқушыларды отансүйгіштікке
тәрбиелеу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 21
2.1. Білім берудегі өлкетанудың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.2. Өлкетану сабағында оқушыларды отансүйгіштікке
тәрбиелеу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .31
2.3. Болашақ мұғалімдерді географиялық өлкетану жұмыстарына
кәсіби
даярлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.4. Өлкетану мамандарын дайындаудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... .48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 62
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Дүниежүзілік қауымдастықтың қазіргі кезеңдегі
дамуында адам мен табиғат арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуы экологиялық
мәселелерді шешу жолын іздестіруді талап етеді. Адамзаттың жаҺандық
дағдарысы жершарының экологиялық үйлесімділігінің жеке бөліктері болып
табылатын аймақтық деңгейдегі мәселелерден туып отыр. Бұл жағдайда
антропогенді өркениеттің қоршаған табиғи ортамен тиімді арақатынасын
ұйымдастыруға бағытталған барлық әлеуметтік институттарын жұмылдыру қажет.
Ел Президенті Қазақстан – 2030 бағдарламасында табиғат жағдайының қиын
кезеңде тұрғанын нақты атап өтіп: ...экологиялық нашар ахуал бүгінде адам
өлімінің жиырма пайызына себеп болып отыр. Қоршаған ортаны ластаушыларға
берік тосқауыл қойылу қажет, - деген болатын. Бұл мәселенің тиімді шешілуі
мектепте оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру арқылы олардың
экологиялық мәдениетін қалыптастыру барысында мүмкін болатыны анық.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында ...білім беру жүйесі
міндеттерінің бірі ретінде белсенді азаматтық ұстанымы бар жеке адамды
тәрбиелеу, республиканың қоғамдық-саяси, экономикалық және мәдени өміріне
қатысу қажеттігін, жеке адамның өз құқықтары мен міндеттеріне саналы
көзқарасын қалыптастыру атап көрсетілген. Осы тұрғыдан келгенде, үздіксіз
білім беру жүйесінің базалық буыны болып саналатын жалпы орта білім беру
мектептерінің оқушыларына саналы тәртіп пен сапалы білім беріп, туған
жерінің табиғатын қорғайтын мәдениетті тұлға етіп қалыптастырудағы атқарар
рөлі зор екені даусыз.
Қазіргі таңдағы қоғамның саяси, әлеуметтік және экономикалық дамуындағы
жаңару процестері өткен тарихымыз бен мәдени мұраларымызды қайта қарауды,
рухани құндылықтарымызды саралап, оны мектептің оқу-тәрбие процесіне ендіру
арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруға қолайлы жағдайлар
жасалып отыр. Экологиялық мәдениетті халық педагогикасы арқылы
қалыптастыруда өлкетану жұмыстарының мүмкіндіктері мол.
География сабағы мен өлкетану жұмыстары оқушылардың қоршаған табиғи
құбылыстары мен заттары туралы, олардың өзара байланыс заңдылықтары туралы
түсініктерін қалыптастыруға көмектесіп, өмірге деген қызығушылықтарын
арттырады. Өлкетану материалдары қоршаған ортаға тікелей бақылау жасауға
мүмкіндік береді. Ол туған өлке табиғатын, оның байлықтарын, даму
заңдылықтарын, жергілікті жердің халқы мен шаруашылық түрлерін және олардың
байланыстарын ұғынуға көмектеседі. Оқу-тәрбие процесінде халық
педагогикасының құралдарын өлкетану жұмысында пайдалану арқылы оқушылар тек
нақты білім мен ұғымды меңгеріп қана қоймай, дүниенің біртұтастығы мен
әртүрлілігі, дамудың үздіксіздігі, өзара байланыс пен әрекеттестік,
дүниенің нақты заттар мен құбылыстардан тұратындығын танып, олардың
дүниетанымдық көзқарастары кеңейеді.
Өскелең ұрпақтың экологиялық мәдениетін қалыптастыра отырып, жаңа
заманның көкірегі ояу, ұлттық сана-сезімі жоғары саналы азаматын тәрбиелеу
ұзақ әрі күрделі процес болып табылады. Сондықтан бұл мәселе бүгінгі таңда
өткір қойылып, өз шешімін табуды қажет етіп отыр. Аталмыш мәселені шешуде
көптеген ғалымдар өз үлестерін қосқан.
Қазақ халқының біртуар данышпандары А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин,
Ш.Уалиханов, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов т.б еңбектерінде табиғат пен
адам өмірінің тіршілігін ажырамайтын, бөліп қарастыруға келмейтін біртұтас
дүние ретінде қарастырған.
Оқушылардың қоршаған ортаға саналы көзқарасын қалыптастыру арқылы жан-
жақты тәлім-тәрбие беру, оқу-тәрбие процесін жетілдіру, мектепке кәсіби
білігі жоғары мамандарды даярлау мәселелері қазақстандық көрнекті
ғалымдардың Қ.Ж.Аганина, Б.Р.Айтмамбетова, Қ.М.Арынғазин, Б.Әбдікәрімұлы,
Ш.Ә.Әбдіраман, Ғ.З.Әділғазинов, А.А.Бейсенбаева, Қ.Қ.Жампейсова,
Ж.А.Караев, С.Т.Каргин, Қ.М.Кертаева, Р.М.Қоянбаев, К.Қ.Құнантаева,
Н.Ә.Мыңжанов, Ж.Ы.Намазбаева, Г.Қ.Нұрғалиева, И.Н.Нұғыманов, Т.С.Сабыров,
Э.М.Сағындыкова, Ш.Т.Таубаева, Е.К.Төлемісов, Г.А.Уманов, Э.И.Шыныбекова,
Н.Д.Хмель, т.б еңбектеріне арқау болды.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы: жас ұрпаққа тәрбие беруде құндылығы шексіз
халық педагогикасын пайдаланудың әдіснамалық негіздері Қ.Бөлеев,
Р.Қ.Дүйсембінова, Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, К.Ж.Қожахметова, Ж.Ж.Наурызбай,
Ә.Табылдиев, С.А.Ұзақбаева, қолданбалы салалары Р.М.Айтжанова,
С.Қ.Әбілдина, Ш.М.Мұхтарова, Қ.А.Сарбасова, Л.С.Сырымбетова т.б. ғылыми
зерттеулерінде қарастырылды.
Сол сияқты экологиялық білім беру мен тәрбие беру мәселесін шешуде
Ә.С.Бейсенова, Н.А.Бекенова, Ж.Бұламбаев, Ж.Ж.Жатқанбаев, Ғ.Қ.Ділімбетова,
З.К.Конурова, А.Кушенов, М.А.Лигай, Г.Мұқышева, Ө.Өмірәлиев К.Ж.Сарманова,
Н.С.Сарыбеков, М.Н.Сарыбеков, Г.М.Смирнова, Н.М.Стукаленко, С.Т.Шалғынбаев,
Ж.Б.Шілдебаев, В.И.Фурсов, және т.б. ғалымдар еңбектерінің құндылығы зор.
70-жылдарда зерттеу әдіскерлерінің көңілі, әсіресе, табиғат қорғау мен
экологиялық түсініктердің қалыптасуы жайындағы сұрақтарды қарастыруға,
оқушылардың биоэкологиялық білімін игеруге бағытталды (Я.И.Габеев,
С.Д.Дерябо, Т.В.Кучер, В.И.Иоганзен, Э.А.Тұрдықұлов т.б.).
Адамның қоршаған ортамен байланысы А.Н.Захлебныйдың, И.Д.Зверевтің,
И.Т.Суравегинаның және т.б. зерттеулерінде көрініс тапса, табиғатты тәрбие
факторы ретінде М.Верзилин, Н.А.Рыков т.б. дәлелдеген.
Экологиялық мәдениет пен оның қалыптасу процесі Б.Т.Лихачев, Д.А.Урсул,
Е.В.Никанорова, Ж.Тастанбекованың және т.б. зерттеулерінде әдіснамалық
тұрғыдан негізделсе, болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың жолдары С.В.Алексеев, Г.А.Вахромова, Г.А.Иванов,
И.П.Сафронов, А.В.Миронов және т.б. ғалымдар еңбектерінде ғылыми-
практикалық тұрғыда шешімін тапқан.
Экологиялық тәрбие берудің педагогикалық алғышарттары А.К.Егенисова
Ф.Н.Жұмабекова, А.Е.Манкеш, Г.М.Сәбденалиева Г.Қ.Тұрабаева еңбектерінде
қарастырылған.
Экологиялық білім мен тәрбие беруді пән сабақтарында жүзеге асыру да
көптеген ғалымдардың зерттеу пәні болды. Мәселен, қазақ тілі мен әдебиеті
(Ә.Дайырова, Қ.Құрманбаева, Ө.Танабаев), химия ( Қ.О.Шайхеслямова) физика
(Р.С.Басекеева), математика (Қ.Н.Сарыбекова), табиғаттану (Д.І.Жангелдина),
ағылшын тілі (Ж.Базарбекова, Ж.Тілешова) пәндерін оқытуда экологиялық білім
беру мен тәрбие мәселері жан-жақты қарастырылған.
Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда (И.К.Исламова),
оқушыларының агроэкологиялық мәдениетін қалыптастыруда (Ш.М.Абеуова),
мектепалды топ балаларының экологиялық мәдениетін қалыптастыруда
(Н.С.Сайлауова) бастауыш сынып оқушыларының экологиялық мәдениетін
қалыптастыру (Ж.Р.Жексембаева) т.б ғалымдардың ғылыми еңбектерінде
экологиялық білім мен тәрбие беру процесі барысында жан-жақты талданып,
нақтылай түсті.
Дегенмен, педагогикалық, психологиялық және ғылыми-әдістемелік
әдебиеттерді, арнайы зерттеулерді талдаудың нәтижесі бүгінгі күнге дейін
өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдарын пайдалану арқылы
оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруға болатындығы назардан тыс
қалып келгендігін көрсетеді.
Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда өлкетану жұмыстары
барысында қазақ халық педагогикасы құралдарын пайдалану мүмкіндіктері мен
олардың мектептің оқу-тәрбие процесінде өз деңгейінде толығымен
пайдаланылмауы арасындағы және өлкетану жұмыстарында қазақ халық
педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін
қалыптастыру қажеттілігі мен бұл мәселенің педагогикалық теория мен
практикада жеткіліксіз зерттелуі арасындағы қарама-қайшылықтар анық
байқалады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері:
– география мен өлкетану сабақтарында оқушылардың экологиялық
мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздерін анықтау;
– педагогикалық процесті ұйымдастыру формаларынан құралатын
өлкетану жұмыстары барысындағы оқушылардың экологиялық
мәдениетін қалыптастырудың моделін жасау;
– география мен өлкетану сабақтарында географиялық білімді
қалыптастырудың өлшемдері мен көрсеткіштерін айқындау.
Диплом жұмысының әдістері: философиялық, педагогикалық, психологиялық,
әдістемелік және арнаулы ғылыми әдебиеттерге теориялық талдау жасау,
өлкетану бойынша бағдарламаларды, оқулықтарды, жеке әдістемелік құралдарды
талдау, мектептердің алдыңғы қатарлы педагогикалық тәжірибелік жұмыстарын
қорыту, зерттеу бойынша арнайы сауал-сұрақ, әңгіме, бақылау жүргізу,
шығарма жаздыру, пікір алысу, педагогикалық моделдеу, педагогикалық
эксперимент, математикалық және статистикалық өңдеу.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І БӨЛІМ. География сабағының тәрбие берудегі маңызы
1.1. География сабағындағы білім мен тәрбие негіздері
Халқымыз табиғатты анаға теңеген. Өйткені табиғатта тіршілік өсіп-
өнеді. Өзіндегі барды адамға, жан-жануар, құстар, жәндіктерге т.б. береді.
Қазақ халқының табиғатқа сүйіспендігін күнделікті қолданылатын заттарынан
анық байқауға болады. Мысалы, түскиіздегі ою-өрнек, хош иісті гүлдерді
бейнелеуі, сырмақтағы қошқар мүйіз, кұс тұмсықтары мен қанаттары адамның
табиғатқа құштарлығынан туындаған.
Халық емшілері жануарлардың, өсімдіктердің қасиеттерін науқастарды
емдеуге қолданған. Табиғатта басы артық ештеңе жоқ. Табиғат сырын терең
білмей, оған қалай болса солай қарау үлкен апатқа соқтырады. Бір кездерде
табиғатты бағындыруды мақсат тұтып, ормандар аяусыз балталанды, аң-құстар
қырып жойылып, шамадан тыс ауланды, тың игеру кезінде жер жөн-жосықсыз
жыртылып, топырақ эрозиясы туды. Соның салдарынан бүгінгі таңда адамзат
тағдырына ядролық апаттан гөрі экологиялық апат аса үлкен қауіп төндіріп
отыр. Бізді табиғат экологиясына душар еткен – ана экологисының нәтижесі.
Әр нәрсенің арнасы білуден басталады. Сондықтан қазақ халқы Білмеген у
ішеді дейді. Шынында да солай. Экология деген сөз тіршілік ету мекені,
өмір сүрген орта туралы ғылым дегенді білдіреді. Алғаш рет 1866 жылы
экология терминін атақты неміс биологі Эрнест Геккель ғылымға енгізген және
экология табиғат пен тірі ағзалардың өзара қарым-қатынасын зерттейтін
ғылым деген анықтама берген. Ата – бабамыз көздің қарашығындай қорғап,
бізге мұраға қалдырған қазақ жерінің асты- үсті тұнған байлық. Бүгінде
тәуелсіз Қазақстанда ғана емес бүкіл әлем алдында экологиялық апат тұр.
Адам ақыл – ойының нәтижесі алып ракеталар, атом станциялары, зауыттар т.б
ғылыми прогресс жетістіктері өмірімізді байыта жеңілдете түсумен қатар
қауіп қатер туғызуда.
Осындай иен байлыққа тәуелсіз республикамыз да ие. Бірақ табиғат тозып
бара жатыр. Одан айнала қоршаған орта мен адамдар денсаулығына келер залал
ұшан теңіз. Біздің облысымызда да табиғаттың тозып, экологиялық жағдайдың
қиындап бара жатқанын көріп отырмыз. Оның бәрі адамдардың жауапсыздығынан.
Облысымыздың әр жерінен өрттің жиі шығуы, тал мен шеңгелдің құруға айналуы,
жүгірген аңның азаюуы, топырақ құнарлығының кемуі – адамдардың қоршаған
ортаға жыртқыштықпен қарауының салдары.
Адамның өзі сол табиғат пен Жер – Ананың перзенті. Табиғат пен Жер
ананы сүйе білу, оны аялау – адамның азаматтық борышы.
Қазіргі демократия жағдайында көп нәрсеге қол жетті. Көмкерулі жатқан
талай сырлар ашылып, құпиялардың көбесі сөгілді.
Бүгінгі күні адамзаттың алдында тұрған басты мақсаттардың бірі -
өзімізді қоршаған табиғи ортадағы жан-жануар, өсімдік, өзен – су, ауа және
орман-тоғайларды қолдан келгенше табиғи күйінде сақтап, болашақ ұрпаққа қаз-
қалпында қалдыра білу болып табылады.
Оны іске асыру үшін мектептерде, тіпті бала бақшадан бастап балаларға
экологиялық білім мен тәрбие беру керек [1. 18-б].
Жалпыға білім беретін мектепте жүргізілетін барлық пәндердің табиғатпен
байланыстылығы бар. Әсіресе, география, биология, химия, физика пәндерінің
алатын орны ерекше. География пәні оқушыларға үздіксіз толық экологиялық
білім мен тәрбие беру құралы. Төменгі сыныптарда алған білімі арқылы
дүниетанымы біршама қалыптасқан оқушылар жер шарының құрамдас бөлігін
(атмосфера, литосфера, гидросфера) оқып – үйренуге құлшына түседі. Сол үшін
6 сыныпта Литосфера тарауында жер қыртысын түзетін жыныстардың құрамында
болатын өзгерістердің, топырақ эрозиясының экологиялық себебін ашуға
баулыған. Мысалы, Күршім ауданы Маралды бөлімшесіндегі алтын қазу жұмыстары
барысында көптеген жайылымдық жер бүлінуде, кені бар жыныстар қопарылып
алынған соң бұзылған жерлерді қайта қалпына келтіру баяу жүргізілуде.
Гидросфера тарауын оқытқан кезде туған өлкенің ішкі суларымен
таныстырып, оларды қорғау бағытындағы жұмыстары туралы өздері қорытынды
жасайды.
Табиғаттың адамға берген ең үлкен сыйы – су. Сусыз жер бетінде өсімдік
өспейді, жануарлар тіршілік ете алмайды. Су табиғаттағы барлық тіршілік
атаулының құрамына кіреді.
Су ресурстарына тау-кен өндіруші, металлургия, жылу энергетика
өнеркәсібі салаларының кәсіпорындарының техногенді салмағының түсуіне
байланысты Шығыс Қазақстан облысының өзендері (Ертіс, Үлбі)
республикамыздың өте қатты ластанған өзендерінің қатарына жатады. Жер беті
суларының ең жоғары ластануы полиметалл рудаларын байыту және өндіру
аудандарында байқалады.
Атмосфера тарауында экологиялық мәселелер өте көп. Әсіресе, ауаның
ластану көздері, қышқыл жаңбырлар, озонның жұқаруы туралы мәліметтер беру
арқылы пәнаралық, күнделікті өмір мен байланысты жүзеге асыра отырып,
олардың экологиялық көзқарастарын қалыптастыруға болады. Облысымыздағы
экологиялық жағдайдың барған сайын нашарлауы 150-ден астам кәсіпорынның
болуы. Облыс бойынша жылына ауаға 112 млн. 5 мың тонна зиянды қалдықтың
таралуы, автокөліктің зиянды түтіні бүлдіруде. КазақМырыш, Өскемен жылу
энергетика орталығы, Өскемен жылу станциясы мұржаларынан шыққан улы газ
қоршаған ортаға өте қауіпті.
Мысалы, 8-сыныпта Қазақстанның өсімдіктер дүниесі тақырыбын өткенде
оқушыларға халқымыздың ерекше қастерлеп, талай ғасыр бойы аялап, қамқорлық
жасап келген табиғат байлығының бір тобы - өсімдіктер әлемі екенін
түсіндіремін. Өсімдіксіз жер бетінде тіршіліктің болуы да мүмкін емес.
Қытай дәрігері Шин Нон Сенің денеңнің қуаты - өсімдіктің шырынында
деген.Әйгілі ғалым және дәрігер Ибн Сина Дәрігерде үш қару бар. Олар :
сөз, өсімдік, пышақ деп жазған. Дәрілік өсімдікті халық - өмір шөбі деп
атайды. Өсімдіктерден алынған дәрілік препараттар химиялық жолмен алынған
дәрілерге қарағанда адам ағзасының клеткаларының құрамына бір табан жақын.
Қазіргі кезде дәрілік өсімдіктің 150 ден астам түрлерінен дәрілер жасалады.
Мысалы, Ұлан ауданы Асубұлақ өңірінде дәрілік өсімдіктердің көптеген
түрлері өседі. 1997 жылға дейін ауылымызда дәріханада осы шөптерден жинап,
кептіріліп дәрілер жасалатын. Қазіргі кезде экономикалық жағдайға
байланысты дәрі жасайтын дәріхана жоқ. Бірақ ауылда осы дәрілік шөптерді
әлі де қолданып жүрген адамдар бар. Мысалы, Жакупов Мәмпас ата. Ол кісі
күзде көптеген дәрілік шөптерді жинап алып, пайдаланады. Жалбызды
балалардың іш ауруына, ыстығы көтеріліп ауырған адамдарға емдік қасиетінің
пайдасы зор.Адыраспан – пайғамбар шөбі. Оны өсіп тұрған жерінен кез келген
адамға алуға болмайды, оны дұға оқып барып алу керек. Себебі : ол қасиетті,
киелі шөп болып саналады. Онымен үйдің ішін аластап, жоғары іліп қояды.
Өсімдік – тіршілік тірегі.Ғаламшардағы өсімдіктер жылына ауа қабатына
400 млн. т. оттегін бөліп шығарады. Жылына 1 адам тыныс алу үшін 173 мың
литр оттегін қабылдайтыны анықталған.
Жасыл желектер ауаны шаң мен улы газдардан тазартады. Өсімдіктер ауаға
ауру тудыратын бактерияларды жоятын ерекше зат бөліп шығарады, айналадағы
шуды да бәсеңдетеді. Ал шу адамның жүйке жүйесіне әсер етіп, қан қысымын
көтереді. Сондықтан өсімдіктің қызметін бірде-бір жетілген механизм атқара
алмайды. Қазақ әр қашан жасыл әлемді аялап, құрметтеп, көкті жұлма, көктей
соласың деп өз ұрпақтарын даналық сөздермен тәрбиелеген.
Қазіргі уақытта қатты тұрмыстық қалдықтарды залалсыздандыру ең маңызды
проблемалардың бірі болып отыр. Барлық облыс аудандарында қаражаттық
қиындықтарға байланысты қоқыс тастайтын жерлер қараусыз қалдырылған.
Санитарлы-экологиялық талаптарға сәйкес қатты тұрмыстық қалдықтарды
орналастыру полигондары Шығыс Қазақстан облысында жоқ десек те болады.
Мысылы, 6 сынып оқушыларына мынадай тапсырма бердім, отбасыларының бір
күнгі үйден шығатын қоқыстардың тізімін жазып, көп қабатты үйлерден
күнделікті қанша қоқыс шығатынын есептеу, олардың қанша уақытта толық
айырылып, шіруін есептеуін, олардың азайту жолдарын сұрау. Қазқстанның
экологиясын бүлдірмеу үшін қандай ұсыныстар айтылатынын білу.
Заттардың толық айырылып, шіріп кетуі:
Қағаз - 2-10 жыл
Консерві банкалар – 80 жыл
Полиэтилен - 200 жыл
Пластмасса – 500 жыл
Шыны – 1000 жыл.
Осыдан қандай қорытынды жасауға болады.
Тағы да бір экологиялық мәселені қарастыратын болсақ, 9-сыныпта
Қазақстан халқы тақырыбын оқығанда, қаламыздағы халықтын өсуін, өмірге
келген сәбилердің аурушаң болуын, аналар денсаулығының нашарлауын тікелей
экологиямен қатысты екенін мысалдар арқылы дәлелдеп көрсеттім. Соңғы 2
жылда балалар арасында : бүйрек аурулары, қан аздығы, тері аурулары көп
байқалуда. Осының бәрі экологияның әсері деп түсінеміз.
Қандай болса да шиеленіскен экологиялық мәселені мамандар шешеді.
Экологиялық дағдарыстан шығудың ең бір тиімді жолы – сауатты және саналы
мамандар екндігін айта отырып, 10-сынып оқушыларына кәсіптік бағдар беріп,
жаңа маман кадрлар түрлерімен таныстырып, ұсыныс беру арқылы жұмыстар
жүргізіледі.
Оқушы нақты материалды меңгере отырып, ойлануға, өздігінен ізденіп
жұмыс жасауға, өз ойын жазбаша, ауызша баяндай білуге, меңгерген білімінен
қорытынды шығаруға үйренеді.
Оқушылардың туған жерге, табиғатқа деген сүйіспеншілігі артады.
Қорыта келгенде, аймақтық компонент жергілікті жер материалдарын
сабақтарда пайдалану оқушы білімінің сапасын арттырады.
География пәні тікелей табиғатпен байланысты болғандықтан кез- келген
тақырыбында тәрбие беріп отырамын. Халқымыздың өмірі қоршаған ортамен тығыз
байланысты, оны қорғау, таза сақтау өмірдің баяндылығы ғана емес, рухани
адамгершілік міндеті деп санау керек [5. 45-б].
1.2. Өлкетанудағы экологиялық білімнің маңызы
Қазіргі таңда ХХI-ғасырға аяқ басқан кезімізде адамзат баласының
айналасын қоршаған орта мен оның күрделі экологиялық мәселелерін шешу –
Қазақстан Республикасының мемлекеттік көлемдегі саяси-экономикалық маңызы
зор проблемаларының бірі.
Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған білім беруді
дамыту тұжырымдамасында Орта білім берудің басты мақсаты – жылдам өзгеріп
отырған дүние жағдайларында алынған терең білімнің, кәсіби дағдыларының
негізінде еркін бағдарлай білуге, өзіөзі іске асыруға, дамытуға және өз
бетінше дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға
қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру делінген. Демек, жалпы білім беретін
мектептердегі жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзат мәдени мұрасының
сабақтастығын сақтай отырып оқыту, тәрбиелеу, әрбір шәкіртті жеке тұлға
ретінде жан-жақты дамыту ұстаздардың алдына қойылған мақсаттары.
Қазақстан Республикасының географиялық жағынан Еуразияның орталығында
орналасқан. Жер көлемі жөнінен әлемде Ресей, Канада, Қытай, АҚШ, Бразилия,
Австралия, Үндістан және Аргентинадан кейінгі тоғызыншы орын алады. Осындай
кең байтақ еліміздің, табиғат байлықтары мол жеріміздің қаймағын бұзбай
келер ұрпаққа жеткізу бүкіл қазақ халқының аманаты. Осыған байланысты ел
басшысы Н.Ә.Назарбаевтың өзінің Қазақстан-2030 стратегиялық жолдауында:
Табиғатқа жанашырлық жасау, бұл адамзаттың келешегіне жақсылық жасау болып
табылады. Қазіргі кезде экологиялық жағдайдың нашарлауы адам денсаулығына
өз әсерін тигізіп отыр, сондықтан болашақ ұрпаққа экологиялық білім мен
тәрбие беруді үздіксіз жүргізу қажет - делінген.
Соңғы жылдары републикамыздың табиғаты бұрын-соңды болмаған экологиялық
дағдарыстарға ұшырап отыр. Экологиялық дағдарыстың неғұрлым қауіпті
көріністері: сарқылатын табиғат байлықтарын тиімсіз пайдалануы, ауаның
ластануы, судың тартылуы, топырақтың тозуы, ормандардың азаюы, биосфераның
зиянды қалдықтармен ластануы қоршаған табиғи ортаға үлкен зиянын тигізіп
отыр.
Ендеше бүгінгі таңдағы мектеп мұғалімдерінің басты міндеттері –
оқушылардың санасына Отанға, атамекенге, туған өлке табиғатына деген
сүйіспеншілік сезімдерін оятып, ол арқылы туған өлке табиғатының байлығын
сақтауды, оны аялап, қорғауды барынша насихаттап, үздіксіз жұмыс
жүргізулері қажет. Осыған байланысты жастарға жаппай үздіксіз экологиялық
білім мен тәрбие беру мәселесі мемлекеттік деңгейге қойылып отыр [2. 78-б].
Туған өлке табиғатын қорғау және тиімді пайдалану, оны ластану мен
бүлінуден қорғау үшін адамзамтты жауапкершілікке тәрбиелеу, табиғатпен
қарым-қатынас жасаудың азаматтық негіздерін қалыптастыру Отанға деген
сүйіспеншілікке байланысты. Патриоттық сезімді тәрбиелеу өз Отаныңды терең
танудан басталады. Бұл жайлы М.И.Калинин: Отанына патриоттық сезімін
тәрбиелеу дерексіз ұғымдарға емес, нақты заттарға негізделуі керек. Осыған
орай біздің жеріміз, орман, тауларымыз, өзендер мен көлдеріміз, өндіріс
орталықтары, біздің мектептеріміз – осылардың барлығы тәрбиелеудің құнды
материалы болып табылады - деп тұжырымдайды. Елінің нағыз азаматы болу
үшін ең алдымен өз өлкесін, оның табиғатын, байлығын, тарихы мен
мәдениетін, өнерін біліп, зерттеу қажет. Тек халықтың еңбек әрекетін, ауыл
немесе қаланың экономикалық өмірін ғана емес, сонымен қоса өлкенің орманды,
далалы, таулы, шөлді жерлерінде не болып жатқанын білу керек. Ал туған
өлкенің табиғатында оқушылардың психологиялық, логикалық ойлау қабілетінің
дамуына нақты ұғымдар мен түсініктердің қалыптасуына ықпалын тигізетін
сарқылмайтын материалдары көп.
Өлкетану – мұғалімнің басшылығымен оқушылардың туған өлкесінің (мектеп
маңын, ауыл, аудан, қала, облыс, өлке, Қазақстан) табиғи, тарихи,
әлеуметтік және экономикалық жағдайларын жан-жақты зерттеуі. Осы арқылы оқу
мен тәрбиені өмірмен, қоршаған ортамен тығыз байланыста қарастыруға болады.
Өлкетанудың зерттеу объектісіне: ауа, су, топырақ, өсімдіктер дүниесі,
жануарлар дүниесі және сол өлкенің тарихы, мәдениеті, шаруашылығы жатады.
Туған өлке табиғатын зерттеудің ғылыми-педагогикалық негізін салған
орыстың классик педагогы К.Д.Ушинский болды. Ол туған өлкені зерттеудің
білімдік және тәрбиелік маңызын көрсетіп, оқытудағы Отантану ұстанымын
ғылыми тұрғыда дәлелдеді. К.Д.Ушинский баланың бойында табиғатты қорғау
сезімдерін оятып, оның адамгершілік, эстетикалық дамуындағы табиғаттың
маңызын аша түскен. Ол: Табиғатпен егесу, зиян келтіру жақсылыққа
апармайды, адамға тек оның заңдылықтарын білу және оның табиғи күшін
пайдалану ғана қалады - деді. [3. 93].
Қазақстанда өлкетану білімінің алғашқы негізін салған – Шоқан Уәлиханов
болды. Ол адамды табиғаттың туындысы деп ұғынып, орман мен тоғайды, өзен
мен көлді, далалы мен таулы жерлердің тіршілік үшін қажеттігін,
біртұтастығын байқаған. Ш.Уәлиханов қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін, әдет-
ғұрыптарын жете зерттеп, олардың табиғатқа деген сүйіспеншілігін былай деп
суреттейді: Көшпелі қазақ халқы табиғаттағы кейбір аңдар мен құстарды
киелі деп қастерлейді. Оларды обал, сауап деп, ұстамайды, атып
өлтірмейді. Осындай құрмет тұту, ата-дәстүрін сақтау адам баласына бақыт
пен байлық, құт пен береке әкеледі - деп қазақ халқының өмірін табиғатпен
жақын байланыстығын көрсетеді. [3. 305-б].
Өлкетану – қызықты және тірі мектеп. Өлкетану жұмыстарымен айналысқан
мұғалімнің өзіне де өте пайдалы. Олар өз білімдері мен педагогикалық
шеберліктерін тереңдетуге, оны әрі қарай дамытуға, сабақ әдістемесін
түрлендіруге мүмкіндік алып, экологиялық білім мен тәрбие беруде нақтылық
пен сенімділікті енгізеді. Өлкетану – бұл мұғалімдердің білімдерін
жетілдірудің ең тиімді жолы. Өлкетану жұмысының құрылымы мемлекеттік,
мектептік және қоғамдық болып бөлінеді.(№1-кесте).
№1-кесте. Өлкетану жұмысының құрылымы
Өлкетану мұражайы. Мұражайлық
1.Мемлекеттік Ғылыми-зерттеу
мекемелері.
Аймақтық (регионалдық)
Оқу (бағдарламалық) Сабақ үстінде
мақсаты мен міндеті оқу
бағдарламасында
көрсетіледі.
2.Мектептік
Сабақтан тыс
Өлкетану үйірмесі
Сыныптан тыс Экскурсия
(бағдарлама-
лық емес) мақсаты мен
міндеті оқу-тәрбие
жоспарында көрсетіледі.
Туристік жорықтар
Экспедициялар
Мәдениет үйлері. Туризм
3.Қоғамдық
Балалардың өз күшімен
сауықкеш өткізуі
Белгілі ғалым-географ А.С.Барков өлкетануды кішкене елтану ретінде
қарастырады. Ол: Өлкетану – бұл мазмұны мен зерттеудің жек әдістері
жағынан әртүрлі, бірақ өзінің тұтастығы жағынан өлкені ғылыми және жан-
жақты тануға жетелейтін ғылыми пәндер жиынтығы - деп тұжырымдайды. [4. 224-
б].
Демек, өлкетану негіздері дегеніміз - өз өлкеңді (ауыл, аудан, қала,
облыс, республика) жан-жақты тану, оның қоғамдық өмірін, географиялық,
экологиялық, экономикалық, демографиялық және табиғи, мәдени ресурстарын
есепке алып зерттеу.
Өлкетану мен экологиялық білім берудің жолдарын жан-жақты зерттеген
ғалым, академик, табиғаттың жанашыры Нұрғали Сарыбекұлы Сарыбеков (1934-
1998ж.) бүкіл ғұмырын табиғатты қорғау ісіне арнап, артында өшпес еңбектер
қалдырды. Ол өзінің ғылыми ізденістері жолында табиғатты қорғаудың негізгі
заңдарын мен табиғатты қорғауға тәрбиелеу формуласын жасап шығарды.
Табиғатты қорғаудың негізгі заңдары:
1)Табиғаттың тазалығын сақтау заңы;
2)Табиғаттың мол қазыналығын сақтау заңы;
3)Табиғаттың көркемдігін немесе сұлулығын сақтау заңы.
Академик Нұрғали Сарыбековтың пікірінше, аталған осы заңдарды адам
баласы орындамайтын болса, онда табиғат олардың қажетін толық өтей алмайды.
Бұл үш қасиеттен айырылған табиғат адам баласына өмірдің орнына - өлім,
денсаулықтың орнына – жазылмас ауру, байлықтың орнына – жоқшылық, рахат
көңіл-күйдің орнына – азап, сор әкеледі. Демек, адамды табиғаттың жауы
емес, досы етіп тәрбиелеп, табиғатты аялау, қорғау жұмыстарына жұмылдыру
қажет.
Табиғатты қорғауға тәрбиелеу формуласы:
Э + Т Қ = ТМП
Бұл жерде:
Э-экология. Бұл терминді алғашқы рет 1866 жылы немістің ғалымы Эрнест
Геккель енгізген. Экология дегеніміз - бұл тірі ағзалардың бір-бірімен және
қоршаған ортамен қарым-қатынасын зерттейтін ғылым. Экология табиғатты
қорғаудың ғылыми негізі.
ТҚ-табиғатты қорғау. Бұл қазіргі кезде жан-жақты өсіп келе жатқан көп
аспектілі, комплексті ғылым. Ол табиғатты қажетімізге мейілінше пайдалану
барысында, оны мәңгілікке таза, көркем, мол қазыналы қалпында сақтап
қалудың жолдарын зерттейтін ғылым.
ТМП-табиғатты мәңгілікке пайдалану. Табиғатты мәңгілікке сақтап қалу
үшін әр азамат экология мен табиғатты қорғау ғылымдарынан білім алған болуы
керек. Егер осы талаптар орындалмаса, табиғат та, оның туындысы адам да жоқ
болады.
Бұл формуладан біз табиғатты мәңгілікке пайдалану үшін экология мен
табиғатты қорғау ғылымдарын түсініп, олардың талаптарын қатаң сақтау
керектігін түсінеміз.
Тағдыр теңдеуі:
Ж (ж) = Ж (қ)
А (ж) = А (қ)
Бұл жерде:
Ж (ж) – жасалынған жақсылық.
Ж (қ) – шексіз қайтармалы жақсылық.
А (ж) – жасалынған арамдық.
А (қ) – шексіз қайтармалы арамдық.
Бұл теңдеудің мәні адам баласы өмірде де, табиғатта да не істесе, сол
оның ұрпағына қайтып келеді. Егер адамзат жақсылық жасаса жақсылықпен
қайтады, ал жамандық жасаса жамандықпен қайтады. Осыдан келіп жақсылық
тарату педагогика ғылымының және әрбір педагогтың негізгі принципі деп
тұжырымдайды академик Нұрғали Сарыбеков. [1, 125-б]. Біртуар ғалымның осы
принципі негізінде адам баласы өз өмірінде қандай жақсы істерді жасау
керектігі келесі өлең жолдарында анық байқалады:
Ауыл азаматы есіңде болсын,
Жолаушы жадыңда сақта:
1.Өңір бастауы - өмір бастауы.
2.Бастау былғаған - өмірден құр қалған.
3.Ауыз су - өмір тірегі, оны таза ұстау,
Адамгершілік арыңмен өлшенетін парыз.
4.Жолаушы азамат!
Сенің адамгершілік қасиетің,
Су көзін таза ұстауға қосқан үлесіңмен бағаланады!
Өлең жолдарында сөздің тәрбиелік мәні зор, баршамыз қолдайтын ұлағатты
тағылым.
Туған жер дегенде тұла бойы елжіремейтін адам жоқ. Сондықтан да қазақ
халқы туған жерін, атамекенін арымен де, жанымен де жақсы көріп, ұл-
қызындай аялай білген. Өлкетану – туған жер туралы халықтық білім ретінде
байырғы заманда пайда болғаны бәрімізге мәлім. Өлкетанудың білім сапасын
көтеруде ықпалы зор. Өлкетану негізінде оқушыларға экологиялық білім мен
тәрбие беру олардың дүниетанымын кеңейтеді, табиғи ортаға бақылау жасауды
үйретеді, табиғат заңдылықтарын сақтауды ескертеді. Өлкетану жұмыстары
оқушылардың терең білім алып, танымдық қызығушылығын арттырып, табиғи
ортаға дұрыс көзқарасын қалыптастырады. Туған өлкенің қоршаған табиғатында
оқушылардың санасында табиғатты сүюі, туған жерді қорғауы – Отанға деген
патриоттық сүйіспеншілікті қалыптастырады. Өлкетану мектеп пен өмірді өзара
байланыстырады.
Экологиялық өлкетануда білім беру мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған
міндеттердің қатарына оқушылардың жергілікті деңгейде қоршаған орта
мәселелерін шешуге ат салысуы да болады. Мұндай қажеттіліктерді мұғалімдер
практикалық және педагогикалық негіздермен түсіндіреді. Біріншіден,
оқушылар қоршаған ортаны қорғау бойынша қоғамдық пайдалы еңбекке қатыса
отырып, мектепте алған білімдері мен дағдыларын іс жүзінде асыруға
мүмкіндік алады. Екіншіден, бұл оқушыларға қоғамдық мәні бар экологиялық
мәселелерді шешуге, жеке үлес қосатынын сезінуге, олардың пайда болу
көздерін анықтауға және алдын алу шараларын жүргізуге мүмкіндік береді.
Жергілікті деңгейдегі экологиялық мәселелерге сүйену, қоршаған орта,
әлемдік экологиялық дағдарыс планета халықтарының өміріндегі сан түрлі
мәселелерді нақтылауға мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде экологиялық проблемалардың зардаптың көлемі ұлғаюына
байланысты жас ұрпақтың экологиялық көзқарасын қалыптастыру қажет. Ол үшін
экологиялық білімді игеруі мектептегі оқу-тәрбие жұмысында екі түрлі
бағытта жүргізіледі.
Біріншіден, сабақты оқытудың барысында экологиялық мәселелердің бір-
бірімен байланыстылығын ғылыми негізде қабылдаса, екіншіден, сыныптан тыс
уақытта жүргізілетін тәрбие жұмыстары нәтижесінде олар табиғатпен қайта
түлеген ортаға тиімді ету жөніндегі нақты білім мен тәжірибені меңгереді.
Сондықтан экологиялық білім беруге әртүрлі әдістерді пайдаланамыз. Оларға
табиғатқа экскурсия, экологиялық үйірме, туристік жорықтар және сыныптан
тыс жұмыстар жатады. Аталған жұмыстар оқушыларға экологиялық білім мен
тәрбие берудегі қоршаған ортаның жай-күйі үшін азаматтық борышын
қалыптастыруды қамтамасыз ететін ғылыми білім, шеберлік, көзқарас пен сенім
жүйесін орнықтыру болып табылады [6. 112-б].
ІІ БӨЛІМ. Өлкетану сабағында оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеу
негіздері
2.1. Білім берудегі өлкетанудың маңызы
Мемлекетіміздегі білім беру жүйелері мен білім беру мазмұны жаңаша
реформалаумен байланысты бүгінде мектептің алдында мына төмендегі
міндеттерді шешу жүктелуде:
– Жаһандану заманында әлемдегі жаңаруларға лайық жаңаша және икемді
ойлауды қалыптастыру.
– Ұлттық мәдениетті меңгерте отырып әлемдік мәдениетті игеру.
– Ана тілін жетік меңгере отырып, өзге тілдерді меңгеру және тіл
арқылы өз мәдениетінің жетістігін өзгеге таныту.
– Мемлекеттік тілге, рәміздерге құрметпен қарау және елжандылыққа
тәрбиелеу.
– Салауатты өмір салтын қалыптастыру арқылы демографиялық жағдайға
ықпал ету және т.б.
Өлкетану материалдары бойынша 5–9 сынып оқушыларының бойына
отансүйгіштік қасиеттерді қалыптастырудың теориялық мәселелері
қарастырылды. Отан от басынан басталатынын, оның туған өлке тарихымен
байланысты туындайтынын аша келіп, өлкетану – деген сөзге анықтама
бердік. Өлкетану – сол өлкеде туып, өсіп, тіршілік ететін азаматтарды
қоршаған ортаның материалдық және рухани құндылықтарымен таныстыра
тәрбиелеп жетілдірудің және ұлтжандылық сезімін оятудың қайнар көзі [10. 48-
б]. Сондай-ақ қазіргі философиялық, педагогикалық әдебиеттерде патриотизм
сөзі (грек тілінде patris – Отан) Отан, өз халқына деген сүйіспеншілік деп
түсіндірілсе, үлкен энциклопедияда, патриотизм – Отанға деген
сүйіспеншілік, оған берілгендік, өзінің іс-әрекеттерімен оның мүддесі үшін
қызмет етуге ұмтылу деп анықтама берілген. Интернационализм – латынның
inter – аралық, natio – ұлт, халық сөздерінен құралған. Оның мәнісі
ұлтаралық, халықаралық сезім дегенді білдіреді. Патриотизм мен
интернационализм ұғымдары бір-бірімен тығыз байланысты, екеуі де еліне,
халқына, ұлтына, сондай-ақ басқа елдер мен халықтарға сүйіспеншілікпен,
құрметпен қарау деген сөз. Ал Қазақстандық патриотизм дегеніміз осы елде
тұрып, тіршілік етуші барлық халықтарға деген достық қатынасқа тәрбиелеу
болып табылады.
Оқушыларға патриотизм дегеннің адамның бойына туа біткен биологиялық
қасиет емес, ол-әлеуметтік, тарихи тұрғыда отбасы, ауыл-аймақ, білім және
тәрбие беретін мектебі арқылы жастардың бойына біртіндеп қалыптастырылатын
сүйіспеншілік сезім екендігіне көздерін жеткіздік [7. 58-б].
Ұлтжандылық сезімнің туған өлкеге, туып өскен жерге, ел қорғаған
батырларға, өнер адамдары мен еңбек ардагерлеріне деген сүйіспеншіліктен
туатыны, елжандылық қасиеттің бүкіл адам баласын сүюмен, гуманизммен
байланысты екені нақтылы мысалдармен өмірмен байланыстырыла түсіндірілді.
Ұлтжандылық сезімнің негізгі құндылықтары: адамның жеке басы, оның өмірі
мен қызметі, туып-өскен ортада материалдық және рухани құндылықтар
жасаудағы іс-әрекеті, айналасындағы еңбек, өнер адамдарының адами ізгі
қасиеттерін терең сезініп, еліктеуі, олардың еңбектегі және өнер
саласындағы табыстарына мақтаныш сезіммен қарауы, туған тілге, ұлттық
өнерге, туған өлке тарихына деген қызығушылық білдіруі, сүйіспеншілік әсем
сезімдердің жеке тұлғаның бойынан көрініс табуы екені пайымдалды.
Ал ұлттық сезіммен Қазақстандық патриоттық сезімнің бірлігі
интернационалдық, гуманистік сезімді туғызатыны, Қазақстан халықтарының
әлем халықтарының мәдениетіне сүйіспеншілік, достық сезіммен қарайтыны оны
жүз жылдың жыршысы Жамбыл Жабаевтың совет халықтары достығын жырлауынан,
шынайы патриоттық іс-әрекетті тәрбиелеуден туатындығына оқушылардың көзін
жеткіздік.
Біз Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан Республикасына
патриоттық тәрбие берудің 2006–2008 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдрламасы туралы Жарлығы және білім беру мекемелерінде тәрбие берудің
кешенді бағдарламасын басшылыққа ала отырып, жергілікті мұражайлардағы
өлкетану материалдарын орта мектептің 5–9 сыныптарында әдебиет, тарих,
география, биология пәндеріндегі теориялық материалдармен кіріктіре
пайдаланудың бағдарлық таңдау курсы бағдарламасын және оны меңгертудің
моделін жасадық. Сондай-ақ оны сабақта және сабақтан тыс тәрбие жұмысында
пайдаланудың ғылыми-әдістемелік кешенін жасап, эксперименттік мектептердің
іс-тәжірибесінде байқаудан өткізіп, нәтижесін сараптадық.
Оны іске-асыруда мына мақсаттар басшылыққа алынды:
– тәрбие процесі үздіксіз және дамытушы процесс деген біртұтастық
көзқарасты басшылыққа ала отырып, мұражай материалдары негізінде
оқушылардың бойында туған өлкеге деген сүйіспеншілік сезімді ұялату;
– мұражай материалдары арқылы, оқушылардың дүниетану көзқарасын
қалыптастырумен бірге эстетикалық сезімдерін жетілдіріп, еңбекке,
өнерге деген құштарлық сүйіспеншілік сезімдерін ояту;
– оқу-тәрбие процесінің біртұтас үрдіс екеніне аса жоғары мән беріп,
сабақ процесінде оқушы бойына сіңірілген білім, білік, дағдыларды
сыныптан тыс тәрбие жұмыстарында жалғасын тауып өрістей түсуіне
мүмкіндік туғызу;
– азаматтық тәрбиенің нәтижелік көрінісі ретінде оқушылардың
шығармашылық еңбектерін талдай отырып, сөз өнеріне деген талғамы мен
талантын ұштай түсу, сөйтіп олардың келешекте өмірден өз орнын таба
білуіне бағыт-бағдар беру [8. 94-б].
Сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың пән сабақтарында игерген білім,
білік, дағдыларын ары қарай дамытуға, оларды іскерлік қабілетіне қарай
топтастырып қоғамдық істерге белсене қатыстыруға мүмкіндік туғызылады,
достықты, жолдастықты нығайтуға, жеке бастық және қоғамдық мүдделерді
біріктіруге оң әсер етеді.
Бұл мәселелер өлкетанудың кіріктірілген бағдарламасында жан-жақты
қарастырылды. Өлкетанудың таңдау курсының кіріктірілген бағдарламасын
жасауда төмендегі принципті ұстандық:
– Біріншіден, әр пәндегі тақырыптық қайталаушылыққа жол бермеу,
жүйелілік, бірізділікті сақтау.
– Екіншіден, әр пәндердегі ұқсас тақырыптарды кіріктіре оқыту арқылы
келешекте оқушылардың апталық жүктемесін азайтуға, сөйтіп олардың өз
бетінше іздене білім алуына мүмкіндік жасау.
– Үшіншіден, оқушыларға туған өлке тарихын еңбек және соғыс
ардагерлерінің, өнер саңлақтарының өмір жолдарын терең білдіру арқылы
олардың елжандылық-отаншылдық сезімдерін шыңдай түсу.
– Төртіншіден, оқушылардың пән сабақтарында алған теориялық білімдерін
туған өлке тарихымен тығыз байланыстыру мүмкіндіктерін ескеру.
– Бесіншіден, бағдарламадағы материалдардың Ұлттық мәдениет пен туған
жер табиғатына сәйкестігін қарастыру.
– Алтыншыдан, бағдарлама материалдарының әр сынып оқушыларының жас
және жеке бас ерекшеліктеріне сай келуін, яғни олардың білімді
биологиялық-психологиялық қабылдау мүмкіндігі тұрғысынан қарастыру.
Өлкетанудың таңдау курсының тақырыптық бағдарламасының үлгісі мына
төмендегі формада берілді. Үлгі ретінде 5 сынып бойынша кіріктіре өткізуге
арналған жобаны ғана беріп отырмыз (2-кесте).
Өлкетану таңдау курсының тақырыптық кіріктірілген бағдарламасы бойынша 5
сыныпта туған ауылының тарихымен байланысты материалдарды игерту көзделсе,
6 сыныпта өз ауданының тарихы мен мәдениетіне, ал 7 сыныпта Алматы
облысының өткені, бүгіні және болашағы жайында мол мағлұмат беру, 8 сыныпта
Қазақстан Республикасының мәдени-экономикалық, шаруашылық және білім-ғылым
саласындағы жетістіктері, ал 9 сыныпта Республикамыздың бүгінгі тарихынан
мағлұматтар беру көзделген.
9 сыныптағы факультатив курсы 5–8 сыныптарға арналған өлкетанудың
таңдау курсының жалғасы және қорытындысы болып келеді (2-кесте).
№2-кесте. Өлкетану атты факультативтік курс тақырыптары
Тақырыптар Сағат саны Өткізу формасы
теория практика
Таңдау курсының мақсаты мен 2 - Шолу дәрісі
міндеттері
Аудандағы халық батырлары мен 2 2 Проблемалық дәріс және
олар туралы мұралар семинар
Ауданымыздың өнер саңлақтары: 2 4 Дебат, баспасөз
жыраулары, сазгер әнші, конференциясы
күйшілері
Отан соғысы мен Ауған соғысының2 2 Дәріс және семинар
ардагерлері
Өндіріс орындары мен еңбек 2 4 Дәріс және экскурссия
ардагерлерінің өнегесі
Ауданның мәдени орындары тәрбие2 4 Дәріс және экскурссия
көзі ретінде
Аудандағы білім ордалары - 2 Дәріс және жоба қорғау
Ауданның флорасы мен фаунасы - 4 Практикалық тапсырмалар
және экологиясы және жоба қорғау
12 22
Барлығы: 34 сағат
Жоғарыда көрсетілген таңдау курсының кіріктірілген бағдарламасы мен 9
сыныпқа арналған өлкетанудың факультативтік курс бағдарламалары арқылы
негізгі мектеп оқушыларының бойына сіңірілуге тиісті елжандылық
қасиеттердің моделі жасалып экспериментке ұсынылды (1-сурет). Осыдан соң
эксперименттік мектептерде оқушылар бойына сіңірілетін елжандылық
қасиеттердің моделін іске асырудың педагогикалық-әдістемелік жұмыс
технологиясының үлгісі жасалып ұсынылды. Ол төменде былайша берілген (2-
сурет).
Оқушылардың елжандылық жөніндегі білім, білік, дағдыларын жетілдіру
мақсатында эксперименттік мектеп мұғалімдерімен, сынып жетекшілерімен
өлкетанудың кіріктірілген таңдау курсы мен факультативтік курс
бағдарламаларының және елжандылық қасиеттер моделінің мазмұнын, оларды іске
асырудың педагогикалық-әдістемелік жұмыстар технологиясының үлгісін
талдауға арналған 12 сағаттық семинар-кеңес өткіздік. Семинар-кеңесте
эксперименттік материалдарды меңгертудің әдіс-тәсілдері, сыныптан тыс
тәрбие жұмысының формалары мен әдіс-амалдары жан-жақты сөз болды.
Зерттеу барысында біз оқушыны елжандылыққа тәрбиелеуді тұтас
педагогикалық жүйе ретінде қарастырып, оқу-тәрбие жүйесіндегі елжандылыққа
тәрбиелеуге мүмкіндігі мол пәндерді ала отырып, біз мәселені кешенді, әрі
жүйелі түрде жүзеге асыруды көздедік. Осылайша кешенді жұмыстар жүргізу
арқылы болжаған нәтижеге қол жеткіздік [9. 145-б].
Біз педагогикалық талаптарды ескере отырып, педагог-ғалым А.С. Белкин
ұсынған төмендегі бағыттар мен технологиялары негізінде, педагогикалық
ұйымдастыру жұмыстарын іске асыруға баса көңіл бөлдік. Олар мыналар:
Бірінші бағыт-танымдық бағыт. Ол оқу әрекетінде табысты жағдаят туғызу.
Соның ішінде Таным қуанышы амалы елеулі нәтижелі болып шықты. Мәселен,
оқуда айтарлықтай жетістіктерге жете алмай жүрген оқушылар, мектепке
келгенде сабақ басталды деген сөзден қуаныш сезіміне бөленбейтіні белгілі.
Ал біз оларды оқудан тыс танымдық әрекеттерге тартып, оның нәтижесін көруге
жағдай туғызу арқылы, олардың танымдық әрекет қуанышына бөленуіне
мүмкіндіктер туғыздық. Сонымен қатар танымдық әрекеттің өз бетімен білім
алуға, өзін-өзі тәрбиелеуге ұласатынының куәсі болдық.
1-сурет – Өлкетану материалдары арқылы мектеп оқушыларының
бойына сіңірілетін елжандылық қасиеттердің моделі
2-сурет – Мұражай материалдарын меңгертудің
педагогикалық-әдістемелік жұмыстар технологиясы
Екінші бағыт Эвристика амалы арқылы қабілетті арттыру. Мысалы, орташа
оқушыларға оқу әрекеттерін орындауға бағытталған тың тапсырмалар
бергенімізде олар жинаған материалдарды оқып, зерттей отырып, жаңа
болжамдар жасауға талпыныс жасады. Мұғалім оқушының алдына күн өткен сайын
күрделі міндеттер қою арқылы оның ықтимал мүмкіндігін іске қосу көзделді,
сөйтіп әр оқушының дамуына қол жеткізілді. Мәселен, география сабағында
оқушыларға адыраспан туралы тапсырма берілгенде, олар оның бірнеше тілдегі
аталуларын, емдік қасиетін, ел аузындағы аңызды айта келіп, тіпті бас
ауруының қай түрлеріне пайдаланылатыны туралы өз болжамдарын айтты.
Үшінші бағыт-аңғарымпаздық бағытына баулу: Тарих, география, әдебиет
сабақтарында жергілікті жер мәліметтерін хабарлауда әдейі қателіктер
жіберіледі. Осындай қатені кім бірінші боп байқауы және оның қате екендігін
дәлелдей білуі талап етілді. Бұл әдіс оқушылардың сабақты мұқиат тыңдауына
игі ықпал етті және өзіндік пікір дәйектеріне сүйеніп, ойды дұрыс дәлелдеу
мәдениеті қалыптасты.
Төртінші бағыт – танып-білуге деген қызығушылық тудыру. Бұл бағыт
бойынша әр сынып оқушылары бес топқа бөлініп жарысып отырды.
– Көп біледі, бірақ ол туралы өзі білмейтіндер.
– Көп біледі, әрі ол туралы өздері де білетіндер.
– Аз біледі, әрі ол туралы өздері де біледі.
– Аз біледі, әрі ол туралы өздері әлі білмейтіндер.
Сыныптағы ең қабілеті төмен деген оқушылардың оқуға деген қызығушылығын
арттыру мақсатын көздедік және оған қол жетті деуге де болады. Мұндай
оқушыларға ауыл ақсақалдарына барып қосымша материал жазып келу, суретін
және мақала авторын тауып келу, әдебиеттер тізімін жасап келу, мақалаға
аннотация жазу т.с.с жеңіл тапсырмалардан бастап беріп, олардың
жауапкершіліктерін, ұқыптылықтарын, жақсы тұжырымдарын міндетті түрде атап
өту арқылы көзқарастарды жағымды жаққа бұру көзделді. Нәтижесінде сыныптар
арасында біз өлкемізді жақсы білеміз, бұл деген үлкен табыс деген
пікірлер қалыптасты.
Бесінші бағыт-педагогикалық-психологиялық ықпал ету. Аталмыш бағыттың
мақсаты оқушылардың елжандылық сезімдерінің дамуына педагогикалық –
психологиялық жағымды әсер етуді көздеу. Мұнда Бейтарап ақпарат,
Бітімгершілік, Аяқталмаған тезис, Қарсы дәйек және т.б. амалдар мен
әдістерді қолдандық.
Алтыншы бағыт-шығармашылық қабілеттерін дамыту. Бұл бағытта оқушыларды
зерттеушілік жұмыстарға баулу, танымы мен шығармашылығын дамыту арқылы
азаматтық ұстанымын қалыптастыру көзделді. Шығармашылық жұмыс эвристикалық
қиялдау бағытымен тығыз байланысты іске асырылды. Мәселен, егер Ұлы Отан
соғысы болмағанда, еліміздің дамуы қандай деңгейде болар еді?, Осыдан жүз
жыл бұрынғы Алматы облысы мен бүгінгі Алматы облысы, т.б. Біз негізінен
өлкетану материалдарын пайдалана отырып оқушылар бойында елжандылық
қасиеттерді қалыптастыруды басты назарда ұстадық. Өйткені, елжандылық
тәрбиенің басты әдіснамалық ұстанымы әр оқушының өзінің кіші Отанын
тануында болып отыр.
Мұражайға бармас бұрын оқушылар олар туралы әдеби кітаптар оқу,
жергілікті ақындардың өлеңдерін жаттату, викторина сұрақтарына жауап
бергізу арқылы Кім көп біледі? деген жарыс өткізу, реферат жаздыру,
пікірталасын ұйымдастыру іс-шаралары жүргізілді. Сөйтіп, оқушылардың
бойында өз өлкесінің тарихын терең білуге деген құмарлығы артып, мақтаныш
сезім ұялады.
Жетінші бағыт-сауықтыру, шынықтыру бағыты халықтық спорттық ойындарды
үйреніп, оның шығу тарихын зерттеуге баулу, өз өлкесінен шыққан спорт
шеберлерінің өмірі мен шығармашылығын таныту арқылы өлкесін, спортты сүюге
тәрбиелеу.
Сегізінші бағыт-экологиялық бағыты. Ол өз өлкесінің табиғатына деген
сүйіспеншілік қалыптастыру, оны ластаудан және жойылып кетуден сақтау,
өлкенің экологиялық жағдайын зерттеу, оны жақсарту жолдарын іздету арқылы
өлкесіне деген сүйіспеншілігін арттыру көзделді.
Тоғызыншы бағыт-еңбек бағыты. Ол әр баланың бойына еңбек ету дағдыларын
қалыптастыру, еңбек адамдарына құрметпен қарау, кәсіп түрлерін таңдауға
бағдар беру, өлкедегі еңбек ардагерлерінің өмірі мен еңбектегі
жетістіктерін үлгі-өнеге ете отырып, өз өлкесінің азаматтарына мақтаныш
сезім туғызуға тәрбиелеу көзделді.
Оныншы бағыт-пәндік-білімдік бағыты. Ол география, тарих, биология,
әдебиет, химия пәндерінен алған білімдеріне сүйене отырып, өз өлкесінің
флорасын, фаунасын, жер байлықтарын, өндіріс орындарының табыстарын зерттеу
арқылы елжандылыққа тәрбиелеу.
Он бірінші бағыт-отбасы бағыты. Ол өз ата-анасының, әулетінің өмірі мен
шежіресін зерделей отырып, отбасын сүю, отбасы ересектерінің жетістіктерін
мақтан тұту сезіміне тәрбиелеу көзделеді [11. 210-б].
2.2. Өлкетану сабағында оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеу негіздері
Жоғарыда аталып өткен бағыттардың әрқайсысының атқаратын қызметін
қорыта келіп, олардың бірінің оқушы бойына аңғарымпаздық, қиялдай
білушілік, өмірге қызығушылық, психологиялық-педагогикалық қабілет-
қасиеттерді дарытушылық, шығармашылыққа баулу әрекеттері көзделсе, сонымен
бірге еңбекке баулу, салауатты өмір салтын сақтауға үйрету, табиғатты
қорғауға баулуда әрі білімдік, әрі тәрбиелік, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І БӨЛІМ. География сабағының тәрбие берудегі
маңызы ... ... ... ... ... ... ..8
1.1. География сабағындағы білім мен тәрбие
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..8
1.2. Өлкетанудағы экологиялық білімнің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .13
ІІ БӨЛІМ. Өлкетану сабағында оқушыларды отансүйгіштікке
тәрбиелеу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 21
2.1. Білім берудегі өлкетанудың
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.2. Өлкетану сабағында оқушыларды отансүйгіштікке
тәрбиелеу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .31
2.3. Болашақ мұғалімдерді географиялық өлкетану жұмыстарына
кәсіби
даярлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .38
2.4. Өлкетану мамандарын дайындаудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... .48
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 62
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Дүниежүзілік қауымдастықтың қазіргі кезеңдегі
дамуында адам мен табиғат арасындағы тепе-теңдіктің бұзылуы экологиялық
мәселелерді шешу жолын іздестіруді талап етеді. Адамзаттың жаҺандық
дағдарысы жершарының экологиялық үйлесімділігінің жеке бөліктері болып
табылатын аймақтық деңгейдегі мәселелерден туып отыр. Бұл жағдайда
антропогенді өркениеттің қоршаған табиғи ортамен тиімді арақатынасын
ұйымдастыруға бағытталған барлық әлеуметтік институттарын жұмылдыру қажет.
Ел Президенті Қазақстан – 2030 бағдарламасында табиғат жағдайының қиын
кезеңде тұрғанын нақты атап өтіп: ...экологиялық нашар ахуал бүгінде адам
өлімінің жиырма пайызына себеп болып отыр. Қоршаған ортаны ластаушыларға
берік тосқауыл қойылу қажет, - деген болатын. Бұл мәселенің тиімді шешілуі
мектепте оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие беру арқылы олардың
экологиялық мәдениетін қалыптастыру барысында мүмкін болатыны анық.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында ...білім беру жүйесі
міндеттерінің бірі ретінде белсенді азаматтық ұстанымы бар жеке адамды
тәрбиелеу, республиканың қоғамдық-саяси, экономикалық және мәдени өміріне
қатысу қажеттігін, жеке адамның өз құқықтары мен міндеттеріне саналы
көзқарасын қалыптастыру атап көрсетілген. Осы тұрғыдан келгенде, үздіксіз
білім беру жүйесінің базалық буыны болып саналатын жалпы орта білім беру
мектептерінің оқушыларына саналы тәртіп пен сапалы білім беріп, туған
жерінің табиғатын қорғайтын мәдениетті тұлға етіп қалыптастырудағы атқарар
рөлі зор екені даусыз.
Қазіргі таңдағы қоғамның саяси, әлеуметтік және экономикалық дамуындағы
жаңару процестері өткен тарихымыз бен мәдени мұраларымызды қайта қарауды,
рухани құндылықтарымызды саралап, оны мектептің оқу-тәрбие процесіне ендіру
арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруға қолайлы жағдайлар
жасалып отыр. Экологиялық мәдениетті халық педагогикасы арқылы
қалыптастыруда өлкетану жұмыстарының мүмкіндіктері мол.
География сабағы мен өлкетану жұмыстары оқушылардың қоршаған табиғи
құбылыстары мен заттары туралы, олардың өзара байланыс заңдылықтары туралы
түсініктерін қалыптастыруға көмектесіп, өмірге деген қызығушылықтарын
арттырады. Өлкетану материалдары қоршаған ортаға тікелей бақылау жасауға
мүмкіндік береді. Ол туған өлке табиғатын, оның байлықтарын, даму
заңдылықтарын, жергілікті жердің халқы мен шаруашылық түрлерін және олардың
байланыстарын ұғынуға көмектеседі. Оқу-тәрбие процесінде халық
педагогикасының құралдарын өлкетану жұмысында пайдалану арқылы оқушылар тек
нақты білім мен ұғымды меңгеріп қана қоймай, дүниенің біртұтастығы мен
әртүрлілігі, дамудың үздіксіздігі, өзара байланыс пен әрекеттестік,
дүниенің нақты заттар мен құбылыстардан тұратындығын танып, олардың
дүниетанымдық көзқарастары кеңейеді.
Өскелең ұрпақтың экологиялық мәдениетін қалыптастыра отырып, жаңа
заманның көкірегі ояу, ұлттық сана-сезімі жоғары саналы азаматын тәрбиелеу
ұзақ әрі күрделі процес болып табылады. Сондықтан бұл мәселе бүгінгі таңда
өткір қойылып, өз шешімін табуды қажет етіп отыр. Аталмыш мәселені шешуде
көптеген ғалымдар өз үлестерін қосқан.
Қазақ халқының біртуар данышпандары А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин,
Ш.Уалиханов, Ш.Құдайбердиев, А.Байтұрсынов т.б еңбектерінде табиғат пен
адам өмірінің тіршілігін ажырамайтын, бөліп қарастыруға келмейтін біртұтас
дүние ретінде қарастырған.
Оқушылардың қоршаған ортаға саналы көзқарасын қалыптастыру арқылы жан-
жақты тәлім-тәрбие беру, оқу-тәрбие процесін жетілдіру, мектепке кәсіби
білігі жоғары мамандарды даярлау мәселелері қазақстандық көрнекті
ғалымдардың Қ.Ж.Аганина, Б.Р.Айтмамбетова, Қ.М.Арынғазин, Б.Әбдікәрімұлы,
Ш.Ә.Әбдіраман, Ғ.З.Әділғазинов, А.А.Бейсенбаева, Қ.Қ.Жампейсова,
Ж.А.Караев, С.Т.Каргин, Қ.М.Кертаева, Р.М.Қоянбаев, К.Қ.Құнантаева,
Н.Ә.Мыңжанов, Ж.Ы.Намазбаева, Г.Қ.Нұрғалиева, И.Н.Нұғыманов, Т.С.Сабыров,
Э.М.Сағындыкова, Ш.Т.Таубаева, Е.К.Төлемісов, Г.А.Уманов, Э.И.Шыныбекова,
Н.Д.Хмель, т.б еңбектеріне арқау болды.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы: жас ұрпаққа тәрбие беруде құндылығы шексіз
халық педагогикасын пайдаланудың әдіснамалық негіздері Қ.Бөлеев,
Р.Қ.Дүйсембінова, Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, К.Ж.Қожахметова, Ж.Ж.Наурызбай,
Ә.Табылдиев, С.А.Ұзақбаева, қолданбалы салалары Р.М.Айтжанова,
С.Қ.Әбілдина, Ш.М.Мұхтарова, Қ.А.Сарбасова, Л.С.Сырымбетова т.б. ғылыми
зерттеулерінде қарастырылды.
Сол сияқты экологиялық білім беру мен тәрбие беру мәселесін шешуде
Ә.С.Бейсенова, Н.А.Бекенова, Ж.Бұламбаев, Ж.Ж.Жатқанбаев, Ғ.Қ.Ділімбетова,
З.К.Конурова, А.Кушенов, М.А.Лигай, Г.Мұқышева, Ө.Өмірәлиев К.Ж.Сарманова,
Н.С.Сарыбеков, М.Н.Сарыбеков, Г.М.Смирнова, Н.М.Стукаленко, С.Т.Шалғынбаев,
Ж.Б.Шілдебаев, В.И.Фурсов, және т.б. ғалымдар еңбектерінің құндылығы зор.
70-жылдарда зерттеу әдіскерлерінің көңілі, әсіресе, табиғат қорғау мен
экологиялық түсініктердің қалыптасуы жайындағы сұрақтарды қарастыруға,
оқушылардың биоэкологиялық білімін игеруге бағытталды (Я.И.Габеев,
С.Д.Дерябо, Т.В.Кучер, В.И.Иоганзен, Э.А.Тұрдықұлов т.б.).
Адамның қоршаған ортамен байланысы А.Н.Захлебныйдың, И.Д.Зверевтің,
И.Т.Суравегинаның және т.б. зерттеулерінде көрініс тапса, табиғатты тәрбие
факторы ретінде М.Верзилин, Н.А.Рыков т.б. дәлелдеген.
Экологиялық мәдениет пен оның қалыптасу процесі Б.Т.Лихачев, Д.А.Урсул,
Е.В.Никанорова, Ж.Тастанбекованың және т.б. зерттеулерінде әдіснамалық
тұрғыдан негізделсе, болашақ мамандардың экологиялық мәдениетін
қалыптастырудың жолдары С.В.Алексеев, Г.А.Вахромова, Г.А.Иванов,
И.П.Сафронов, А.В.Миронов және т.б. ғалымдар еңбектерінде ғылыми-
практикалық тұрғыда шешімін тапқан.
Экологиялық тәрбие берудің педагогикалық алғышарттары А.К.Егенисова
Ф.Н.Жұмабекова, А.Е.Манкеш, Г.М.Сәбденалиева Г.Қ.Тұрабаева еңбектерінде
қарастырылған.
Экологиялық білім мен тәрбие беруді пән сабақтарында жүзеге асыру да
көптеген ғалымдардың зерттеу пәні болды. Мәселен, қазақ тілі мен әдебиеті
(Ә.Дайырова, Қ.Құрманбаева, Ө.Танабаев), химия ( Қ.О.Шайхеслямова) физика
(Р.С.Басекеева), математика (Қ.Н.Сарыбекова), табиғаттану (Д.І.Жангелдина),
ағылшын тілі (Ж.Базарбекова, Ж.Тілешова) пәндерін оқытуда экологиялық білім
беру мен тәрбие мәселері жан-жақты қарастырылған.
Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда (И.К.Исламова),
оқушыларының агроэкологиялық мәдениетін қалыптастыруда (Ш.М.Абеуова),
мектепалды топ балаларының экологиялық мәдениетін қалыптастыруда
(Н.С.Сайлауова) бастауыш сынып оқушыларының экологиялық мәдениетін
қалыптастыру (Ж.Р.Жексембаева) т.б ғалымдардың ғылыми еңбектерінде
экологиялық білім мен тәрбие беру процесі барысында жан-жақты талданып,
нақтылай түсті.
Дегенмен, педагогикалық, психологиялық және ғылыми-әдістемелік
әдебиеттерді, арнайы зерттеулерді талдаудың нәтижесі бүгінгі күнге дейін
өлкетану жұмыстарында қазақ халық педагогикасы құралдарын пайдалану арқылы
оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруға болатындығы назардан тыс
қалып келгендігін көрсетеді.
Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда өлкетану жұмыстары
барысында қазақ халық педагогикасы құралдарын пайдалану мүмкіндіктері мен
олардың мектептің оқу-тәрбие процесінде өз деңгейінде толығымен
пайдаланылмауы арасындағы және өлкетану жұмыстарында қазақ халық
педагогикасы құралдары арқылы оқушылардың экологиялық мәдениетін
қалыптастыру қажеттілігі мен бұл мәселенің педагогикалық теория мен
практикада жеткіліксіз зерттелуі арасындағы қарама-қайшылықтар анық
байқалады.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері:
– география мен өлкетану сабақтарында оқушылардың экологиялық
мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздерін анықтау;
– педагогикалық процесті ұйымдастыру формаларынан құралатын
өлкетану жұмыстары барысындағы оқушылардың экологиялық
мәдениетін қалыптастырудың моделін жасау;
– география мен өлкетану сабақтарында географиялық білімді
қалыптастырудың өлшемдері мен көрсеткіштерін айқындау.
Диплом жұмысының әдістері: философиялық, педагогикалық, психологиялық,
әдістемелік және арнаулы ғылыми әдебиеттерге теориялық талдау жасау,
өлкетану бойынша бағдарламаларды, оқулықтарды, жеке әдістемелік құралдарды
талдау, мектептердің алдыңғы қатарлы педагогикалық тәжірибелік жұмыстарын
қорыту, зерттеу бойынша арнайы сауал-сұрақ, әңгіме, бақылау жүргізу,
шығарма жаздыру, пікір алысу, педагогикалық моделдеу, педагогикалық
эксперимент, математикалық және статистикалық өңдеу.
Дипломдық жұмыстың құрылымы. Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І БӨЛІМ. География сабағының тәрбие берудегі маңызы
1.1. География сабағындағы білім мен тәрбие негіздері
Халқымыз табиғатты анаға теңеген. Өйткені табиғатта тіршілік өсіп-
өнеді. Өзіндегі барды адамға, жан-жануар, құстар, жәндіктерге т.б. береді.
Қазақ халқының табиғатқа сүйіспендігін күнделікті қолданылатын заттарынан
анық байқауға болады. Мысалы, түскиіздегі ою-өрнек, хош иісті гүлдерді
бейнелеуі, сырмақтағы қошқар мүйіз, кұс тұмсықтары мен қанаттары адамның
табиғатқа құштарлығынан туындаған.
Халық емшілері жануарлардың, өсімдіктердің қасиеттерін науқастарды
емдеуге қолданған. Табиғатта басы артық ештеңе жоқ. Табиғат сырын терең
білмей, оған қалай болса солай қарау үлкен апатқа соқтырады. Бір кездерде
табиғатты бағындыруды мақсат тұтып, ормандар аяусыз балталанды, аң-құстар
қырып жойылып, шамадан тыс ауланды, тың игеру кезінде жер жөн-жосықсыз
жыртылып, топырақ эрозиясы туды. Соның салдарынан бүгінгі таңда адамзат
тағдырына ядролық апаттан гөрі экологиялық апат аса үлкен қауіп төндіріп
отыр. Бізді табиғат экологиясына душар еткен – ана экологисының нәтижесі.
Әр нәрсенің арнасы білуден басталады. Сондықтан қазақ халқы Білмеген у
ішеді дейді. Шынында да солай. Экология деген сөз тіршілік ету мекені,
өмір сүрген орта туралы ғылым дегенді білдіреді. Алғаш рет 1866 жылы
экология терминін атақты неміс биологі Эрнест Геккель ғылымға енгізген және
экология табиғат пен тірі ағзалардың өзара қарым-қатынасын зерттейтін
ғылым деген анықтама берген. Ата – бабамыз көздің қарашығындай қорғап,
бізге мұраға қалдырған қазақ жерінің асты- үсті тұнған байлық. Бүгінде
тәуелсіз Қазақстанда ғана емес бүкіл әлем алдында экологиялық апат тұр.
Адам ақыл – ойының нәтижесі алып ракеталар, атом станциялары, зауыттар т.б
ғылыми прогресс жетістіктері өмірімізді байыта жеңілдете түсумен қатар
қауіп қатер туғызуда.
Осындай иен байлыққа тәуелсіз республикамыз да ие. Бірақ табиғат тозып
бара жатыр. Одан айнала қоршаған орта мен адамдар денсаулығына келер залал
ұшан теңіз. Біздің облысымызда да табиғаттың тозып, экологиялық жағдайдың
қиындап бара жатқанын көріп отырмыз. Оның бәрі адамдардың жауапсыздығынан.
Облысымыздың әр жерінен өрттің жиі шығуы, тал мен шеңгелдің құруға айналуы,
жүгірген аңның азаюуы, топырақ құнарлығының кемуі – адамдардың қоршаған
ортаға жыртқыштықпен қарауының салдары.
Адамның өзі сол табиғат пен Жер – Ананың перзенті. Табиғат пен Жер
ананы сүйе білу, оны аялау – адамның азаматтық борышы.
Қазіргі демократия жағдайында көп нәрсеге қол жетті. Көмкерулі жатқан
талай сырлар ашылып, құпиялардың көбесі сөгілді.
Бүгінгі күні адамзаттың алдында тұрған басты мақсаттардың бірі -
өзімізді қоршаған табиғи ортадағы жан-жануар, өсімдік, өзен – су, ауа және
орман-тоғайларды қолдан келгенше табиғи күйінде сақтап, болашақ ұрпаққа қаз-
қалпында қалдыра білу болып табылады.
Оны іске асыру үшін мектептерде, тіпті бала бақшадан бастап балаларға
экологиялық білім мен тәрбие беру керек [1. 18-б].
Жалпыға білім беретін мектепте жүргізілетін барлық пәндердің табиғатпен
байланыстылығы бар. Әсіресе, география, биология, химия, физика пәндерінің
алатын орны ерекше. География пәні оқушыларға үздіксіз толық экологиялық
білім мен тәрбие беру құралы. Төменгі сыныптарда алған білімі арқылы
дүниетанымы біршама қалыптасқан оқушылар жер шарының құрамдас бөлігін
(атмосфера, литосфера, гидросфера) оқып – үйренуге құлшына түседі. Сол үшін
6 сыныпта Литосфера тарауында жер қыртысын түзетін жыныстардың құрамында
болатын өзгерістердің, топырақ эрозиясының экологиялық себебін ашуға
баулыған. Мысалы, Күршім ауданы Маралды бөлімшесіндегі алтын қазу жұмыстары
барысында көптеген жайылымдық жер бүлінуде, кені бар жыныстар қопарылып
алынған соң бұзылған жерлерді қайта қалпына келтіру баяу жүргізілуде.
Гидросфера тарауын оқытқан кезде туған өлкенің ішкі суларымен
таныстырып, оларды қорғау бағытындағы жұмыстары туралы өздері қорытынды
жасайды.
Табиғаттың адамға берген ең үлкен сыйы – су. Сусыз жер бетінде өсімдік
өспейді, жануарлар тіршілік ете алмайды. Су табиғаттағы барлық тіршілік
атаулының құрамына кіреді.
Су ресурстарына тау-кен өндіруші, металлургия, жылу энергетика
өнеркәсібі салаларының кәсіпорындарының техногенді салмағының түсуіне
байланысты Шығыс Қазақстан облысының өзендері (Ертіс, Үлбі)
республикамыздың өте қатты ластанған өзендерінің қатарына жатады. Жер беті
суларының ең жоғары ластануы полиметалл рудаларын байыту және өндіру
аудандарында байқалады.
Атмосфера тарауында экологиялық мәселелер өте көп. Әсіресе, ауаның
ластану көздері, қышқыл жаңбырлар, озонның жұқаруы туралы мәліметтер беру
арқылы пәнаралық, күнделікті өмір мен байланысты жүзеге асыра отырып,
олардың экологиялық көзқарастарын қалыптастыруға болады. Облысымыздағы
экологиялық жағдайдың барған сайын нашарлауы 150-ден астам кәсіпорынның
болуы. Облыс бойынша жылына ауаға 112 млн. 5 мың тонна зиянды қалдықтың
таралуы, автокөліктің зиянды түтіні бүлдіруде. КазақМырыш, Өскемен жылу
энергетика орталығы, Өскемен жылу станциясы мұржаларынан шыққан улы газ
қоршаған ортаға өте қауіпті.
Мысалы, 8-сыныпта Қазақстанның өсімдіктер дүниесі тақырыбын өткенде
оқушыларға халқымыздың ерекше қастерлеп, талай ғасыр бойы аялап, қамқорлық
жасап келген табиғат байлығының бір тобы - өсімдіктер әлемі екенін
түсіндіремін. Өсімдіксіз жер бетінде тіршіліктің болуы да мүмкін емес.
Қытай дәрігері Шин Нон Сенің денеңнің қуаты - өсімдіктің шырынында
деген.Әйгілі ғалым және дәрігер Ибн Сина Дәрігерде үш қару бар. Олар :
сөз, өсімдік, пышақ деп жазған. Дәрілік өсімдікті халық - өмір шөбі деп
атайды. Өсімдіктерден алынған дәрілік препараттар химиялық жолмен алынған
дәрілерге қарағанда адам ағзасының клеткаларының құрамына бір табан жақын.
Қазіргі кезде дәрілік өсімдіктің 150 ден астам түрлерінен дәрілер жасалады.
Мысалы, Ұлан ауданы Асубұлақ өңірінде дәрілік өсімдіктердің көптеген
түрлері өседі. 1997 жылға дейін ауылымызда дәріханада осы шөптерден жинап,
кептіріліп дәрілер жасалатын. Қазіргі кезде экономикалық жағдайға
байланысты дәрі жасайтын дәріхана жоқ. Бірақ ауылда осы дәрілік шөптерді
әлі де қолданып жүрген адамдар бар. Мысалы, Жакупов Мәмпас ата. Ол кісі
күзде көптеген дәрілік шөптерді жинап алып, пайдаланады. Жалбызды
балалардың іш ауруына, ыстығы көтеріліп ауырған адамдарға емдік қасиетінің
пайдасы зор.Адыраспан – пайғамбар шөбі. Оны өсіп тұрған жерінен кез келген
адамға алуға болмайды, оны дұға оқып барып алу керек. Себебі : ол қасиетті,
киелі шөп болып саналады. Онымен үйдің ішін аластап, жоғары іліп қояды.
Өсімдік – тіршілік тірегі.Ғаламшардағы өсімдіктер жылына ауа қабатына
400 млн. т. оттегін бөліп шығарады. Жылына 1 адам тыныс алу үшін 173 мың
литр оттегін қабылдайтыны анықталған.
Жасыл желектер ауаны шаң мен улы газдардан тазартады. Өсімдіктер ауаға
ауру тудыратын бактерияларды жоятын ерекше зат бөліп шығарады, айналадағы
шуды да бәсеңдетеді. Ал шу адамның жүйке жүйесіне әсер етіп, қан қысымын
көтереді. Сондықтан өсімдіктің қызметін бірде-бір жетілген механизм атқара
алмайды. Қазақ әр қашан жасыл әлемді аялап, құрметтеп, көкті жұлма, көктей
соласың деп өз ұрпақтарын даналық сөздермен тәрбиелеген.
Қазіргі уақытта қатты тұрмыстық қалдықтарды залалсыздандыру ең маңызды
проблемалардың бірі болып отыр. Барлық облыс аудандарында қаражаттық
қиындықтарға байланысты қоқыс тастайтын жерлер қараусыз қалдырылған.
Санитарлы-экологиялық талаптарға сәйкес қатты тұрмыстық қалдықтарды
орналастыру полигондары Шығыс Қазақстан облысында жоқ десек те болады.
Мысылы, 6 сынып оқушыларына мынадай тапсырма бердім, отбасыларының бір
күнгі үйден шығатын қоқыстардың тізімін жазып, көп қабатты үйлерден
күнделікті қанша қоқыс шығатынын есептеу, олардың қанша уақытта толық
айырылып, шіруін есептеуін, олардың азайту жолдарын сұрау. Қазқстанның
экологиясын бүлдірмеу үшін қандай ұсыныстар айтылатынын білу.
Заттардың толық айырылып, шіріп кетуі:
Қағаз - 2-10 жыл
Консерві банкалар – 80 жыл
Полиэтилен - 200 жыл
Пластмасса – 500 жыл
Шыны – 1000 жыл.
Осыдан қандай қорытынды жасауға болады.
Тағы да бір экологиялық мәселені қарастыратын болсақ, 9-сыныпта
Қазақстан халқы тақырыбын оқығанда, қаламыздағы халықтын өсуін, өмірге
келген сәбилердің аурушаң болуын, аналар денсаулығының нашарлауын тікелей
экологиямен қатысты екенін мысалдар арқылы дәлелдеп көрсеттім. Соңғы 2
жылда балалар арасында : бүйрек аурулары, қан аздығы, тері аурулары көп
байқалуда. Осының бәрі экологияның әсері деп түсінеміз.
Қандай болса да шиеленіскен экологиялық мәселені мамандар шешеді.
Экологиялық дағдарыстан шығудың ең бір тиімді жолы – сауатты және саналы
мамандар екндігін айта отырып, 10-сынып оқушыларына кәсіптік бағдар беріп,
жаңа маман кадрлар түрлерімен таныстырып, ұсыныс беру арқылы жұмыстар
жүргізіледі.
Оқушы нақты материалды меңгере отырып, ойлануға, өздігінен ізденіп
жұмыс жасауға, өз ойын жазбаша, ауызша баяндай білуге, меңгерген білімінен
қорытынды шығаруға үйренеді.
Оқушылардың туған жерге, табиғатқа деген сүйіспеншілігі артады.
Қорыта келгенде, аймақтық компонент жергілікті жер материалдарын
сабақтарда пайдалану оқушы білімінің сапасын арттырады.
География пәні тікелей табиғатпен байланысты болғандықтан кез- келген
тақырыбында тәрбие беріп отырамын. Халқымыздың өмірі қоршаған ортамен тығыз
байланысты, оны қорғау, таза сақтау өмірдің баяндылығы ғана емес, рухани
адамгершілік міндеті деп санау керек [5. 45-б].
1.2. Өлкетанудағы экологиялық білімнің маңызы
Қазіргі таңда ХХI-ғасырға аяқ басқан кезімізде адамзат баласының
айналасын қоршаған орта мен оның күрделі экологиялық мәселелерін шешу –
Қазақстан Республикасының мемлекеттік көлемдегі саяси-экономикалық маңызы
зор проблемаларының бірі.
Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға арналған білім беруді
дамыту тұжырымдамасында Орта білім берудің басты мақсаты – жылдам өзгеріп
отырған дүние жағдайларында алынған терең білімнің, кәсіби дағдыларының
негізінде еркін бағдарлай білуге, өзіөзі іске асыруға, дамытуға және өз
бетінше дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға
қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру делінген. Демек, жалпы білім беретін
мектептердегі жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзат мәдени мұрасының
сабақтастығын сақтай отырып оқыту, тәрбиелеу, әрбір шәкіртті жеке тұлға
ретінде жан-жақты дамыту ұстаздардың алдына қойылған мақсаттары.
Қазақстан Республикасының географиялық жағынан Еуразияның орталығында
орналасқан. Жер көлемі жөнінен әлемде Ресей, Канада, Қытай, АҚШ, Бразилия,
Австралия, Үндістан және Аргентинадан кейінгі тоғызыншы орын алады. Осындай
кең байтақ еліміздің, табиғат байлықтары мол жеріміздің қаймағын бұзбай
келер ұрпаққа жеткізу бүкіл қазақ халқының аманаты. Осыған байланысты ел
басшысы Н.Ә.Назарбаевтың өзінің Қазақстан-2030 стратегиялық жолдауында:
Табиғатқа жанашырлық жасау, бұл адамзаттың келешегіне жақсылық жасау болып
табылады. Қазіргі кезде экологиялық жағдайдың нашарлауы адам денсаулығына
өз әсерін тигізіп отыр, сондықтан болашақ ұрпаққа экологиялық білім мен
тәрбие беруді үздіксіз жүргізу қажет - делінген.
Соңғы жылдары републикамыздың табиғаты бұрын-соңды болмаған экологиялық
дағдарыстарға ұшырап отыр. Экологиялық дағдарыстың неғұрлым қауіпті
көріністері: сарқылатын табиғат байлықтарын тиімсіз пайдалануы, ауаның
ластануы, судың тартылуы, топырақтың тозуы, ормандардың азаюы, биосфераның
зиянды қалдықтармен ластануы қоршаған табиғи ортаға үлкен зиянын тигізіп
отыр.
Ендеше бүгінгі таңдағы мектеп мұғалімдерінің басты міндеттері –
оқушылардың санасына Отанға, атамекенге, туған өлке табиғатына деген
сүйіспеншілік сезімдерін оятып, ол арқылы туған өлке табиғатының байлығын
сақтауды, оны аялап, қорғауды барынша насихаттап, үздіксіз жұмыс
жүргізулері қажет. Осыған байланысты жастарға жаппай үздіксіз экологиялық
білім мен тәрбие беру мәселесі мемлекеттік деңгейге қойылып отыр [2. 78-б].
Туған өлке табиғатын қорғау және тиімді пайдалану, оны ластану мен
бүлінуден қорғау үшін адамзамтты жауапкершілікке тәрбиелеу, табиғатпен
қарым-қатынас жасаудың азаматтық негіздерін қалыптастыру Отанға деген
сүйіспеншілікке байланысты. Патриоттық сезімді тәрбиелеу өз Отаныңды терең
танудан басталады. Бұл жайлы М.И.Калинин: Отанына патриоттық сезімін
тәрбиелеу дерексіз ұғымдарға емес, нақты заттарға негізделуі керек. Осыған
орай біздің жеріміз, орман, тауларымыз, өзендер мен көлдеріміз, өндіріс
орталықтары, біздің мектептеріміз – осылардың барлығы тәрбиелеудің құнды
материалы болып табылады - деп тұжырымдайды. Елінің нағыз азаматы болу
үшін ең алдымен өз өлкесін, оның табиғатын, байлығын, тарихы мен
мәдениетін, өнерін біліп, зерттеу қажет. Тек халықтың еңбек әрекетін, ауыл
немесе қаланың экономикалық өмірін ғана емес, сонымен қоса өлкенің орманды,
далалы, таулы, шөлді жерлерінде не болып жатқанын білу керек. Ал туған
өлкенің табиғатында оқушылардың психологиялық, логикалық ойлау қабілетінің
дамуына нақты ұғымдар мен түсініктердің қалыптасуына ықпалын тигізетін
сарқылмайтын материалдары көп.
Өлкетану – мұғалімнің басшылығымен оқушылардың туған өлкесінің (мектеп
маңын, ауыл, аудан, қала, облыс, өлке, Қазақстан) табиғи, тарихи,
әлеуметтік және экономикалық жағдайларын жан-жақты зерттеуі. Осы арқылы оқу
мен тәрбиені өмірмен, қоршаған ортамен тығыз байланыста қарастыруға болады.
Өлкетанудың зерттеу объектісіне: ауа, су, топырақ, өсімдіктер дүниесі,
жануарлар дүниесі және сол өлкенің тарихы, мәдениеті, шаруашылығы жатады.
Туған өлке табиғатын зерттеудің ғылыми-педагогикалық негізін салған
орыстың классик педагогы К.Д.Ушинский болды. Ол туған өлкені зерттеудің
білімдік және тәрбиелік маңызын көрсетіп, оқытудағы Отантану ұстанымын
ғылыми тұрғыда дәлелдеді. К.Д.Ушинский баланың бойында табиғатты қорғау
сезімдерін оятып, оның адамгершілік, эстетикалық дамуындағы табиғаттың
маңызын аша түскен. Ол: Табиғатпен егесу, зиян келтіру жақсылыққа
апармайды, адамға тек оның заңдылықтарын білу және оның табиғи күшін
пайдалану ғана қалады - деді. [3. 93].
Қазақстанда өлкетану білімінің алғашқы негізін салған – Шоқан Уәлиханов
болды. Ол адамды табиғаттың туындысы деп ұғынып, орман мен тоғайды, өзен
мен көлді, далалы мен таулы жерлердің тіршілік үшін қажеттігін,
біртұтастығын байқаған. Ш.Уәлиханов қазақ халқының тұрмыс-тіршілігін, әдет-
ғұрыптарын жете зерттеп, олардың табиғатқа деген сүйіспеншілігін былай деп
суреттейді: Көшпелі қазақ халқы табиғаттағы кейбір аңдар мен құстарды
киелі деп қастерлейді. Оларды обал, сауап деп, ұстамайды, атып
өлтірмейді. Осындай құрмет тұту, ата-дәстүрін сақтау адам баласына бақыт
пен байлық, құт пен береке әкеледі - деп қазақ халқының өмірін табиғатпен
жақын байланыстығын көрсетеді. [3. 305-б].
Өлкетану – қызықты және тірі мектеп. Өлкетану жұмыстарымен айналысқан
мұғалімнің өзіне де өте пайдалы. Олар өз білімдері мен педагогикалық
шеберліктерін тереңдетуге, оны әрі қарай дамытуға, сабақ әдістемесін
түрлендіруге мүмкіндік алып, экологиялық білім мен тәрбие беруде нақтылық
пен сенімділікті енгізеді. Өлкетану – бұл мұғалімдердің білімдерін
жетілдірудің ең тиімді жолы. Өлкетану жұмысының құрылымы мемлекеттік,
мектептік және қоғамдық болып бөлінеді.(№1-кесте).
№1-кесте. Өлкетану жұмысының құрылымы
Өлкетану мұражайы. Мұражайлық
1.Мемлекеттік Ғылыми-зерттеу
мекемелері.
Аймақтық (регионалдық)
Оқу (бағдарламалық) Сабақ үстінде
мақсаты мен міндеті оқу
бағдарламасында
көрсетіледі.
2.Мектептік
Сабақтан тыс
Өлкетану үйірмесі
Сыныптан тыс Экскурсия
(бағдарлама-
лық емес) мақсаты мен
міндеті оқу-тәрбие
жоспарында көрсетіледі.
Туристік жорықтар
Экспедициялар
Мәдениет үйлері. Туризм
3.Қоғамдық
Балалардың өз күшімен
сауықкеш өткізуі
Белгілі ғалым-географ А.С.Барков өлкетануды кішкене елтану ретінде
қарастырады. Ол: Өлкетану – бұл мазмұны мен зерттеудің жек әдістері
жағынан әртүрлі, бірақ өзінің тұтастығы жағынан өлкені ғылыми және жан-
жақты тануға жетелейтін ғылыми пәндер жиынтығы - деп тұжырымдайды. [4. 224-
б].
Демек, өлкетану негіздері дегеніміз - өз өлкеңді (ауыл, аудан, қала,
облыс, республика) жан-жақты тану, оның қоғамдық өмірін, географиялық,
экологиялық, экономикалық, демографиялық және табиғи, мәдени ресурстарын
есепке алып зерттеу.
Өлкетану мен экологиялық білім берудің жолдарын жан-жақты зерттеген
ғалым, академик, табиғаттың жанашыры Нұрғали Сарыбекұлы Сарыбеков (1934-
1998ж.) бүкіл ғұмырын табиғатты қорғау ісіне арнап, артында өшпес еңбектер
қалдырды. Ол өзінің ғылыми ізденістері жолында табиғатты қорғаудың негізгі
заңдарын мен табиғатты қорғауға тәрбиелеу формуласын жасап шығарды.
Табиғатты қорғаудың негізгі заңдары:
1)Табиғаттың тазалығын сақтау заңы;
2)Табиғаттың мол қазыналығын сақтау заңы;
3)Табиғаттың көркемдігін немесе сұлулығын сақтау заңы.
Академик Нұрғали Сарыбековтың пікірінше, аталған осы заңдарды адам
баласы орындамайтын болса, онда табиғат олардың қажетін толық өтей алмайды.
Бұл үш қасиеттен айырылған табиғат адам баласына өмірдің орнына - өлім,
денсаулықтың орнына – жазылмас ауру, байлықтың орнына – жоқшылық, рахат
көңіл-күйдің орнына – азап, сор әкеледі. Демек, адамды табиғаттың жауы
емес, досы етіп тәрбиелеп, табиғатты аялау, қорғау жұмыстарына жұмылдыру
қажет.
Табиғатты қорғауға тәрбиелеу формуласы:
Э + Т Қ = ТМП
Бұл жерде:
Э-экология. Бұл терминді алғашқы рет 1866 жылы немістің ғалымы Эрнест
Геккель енгізген. Экология дегеніміз - бұл тірі ағзалардың бір-бірімен және
қоршаған ортамен қарым-қатынасын зерттейтін ғылым. Экология табиғатты
қорғаудың ғылыми негізі.
ТҚ-табиғатты қорғау. Бұл қазіргі кезде жан-жақты өсіп келе жатқан көп
аспектілі, комплексті ғылым. Ол табиғатты қажетімізге мейілінше пайдалану
барысында, оны мәңгілікке таза, көркем, мол қазыналы қалпында сақтап
қалудың жолдарын зерттейтін ғылым.
ТМП-табиғатты мәңгілікке пайдалану. Табиғатты мәңгілікке сақтап қалу
үшін әр азамат экология мен табиғатты қорғау ғылымдарынан білім алған болуы
керек. Егер осы талаптар орындалмаса, табиғат та, оның туындысы адам да жоқ
болады.
Бұл формуладан біз табиғатты мәңгілікке пайдалану үшін экология мен
табиғатты қорғау ғылымдарын түсініп, олардың талаптарын қатаң сақтау
керектігін түсінеміз.
Тағдыр теңдеуі:
Ж (ж) = Ж (қ)
А (ж) = А (қ)
Бұл жерде:
Ж (ж) – жасалынған жақсылық.
Ж (қ) – шексіз қайтармалы жақсылық.
А (ж) – жасалынған арамдық.
А (қ) – шексіз қайтармалы арамдық.
Бұл теңдеудің мәні адам баласы өмірде де, табиғатта да не істесе, сол
оның ұрпағына қайтып келеді. Егер адамзат жақсылық жасаса жақсылықпен
қайтады, ал жамандық жасаса жамандықпен қайтады. Осыдан келіп жақсылық
тарату педагогика ғылымының және әрбір педагогтың негізгі принципі деп
тұжырымдайды академик Нұрғали Сарыбеков. [1, 125-б]. Біртуар ғалымның осы
принципі негізінде адам баласы өз өмірінде қандай жақсы істерді жасау
керектігі келесі өлең жолдарында анық байқалады:
Ауыл азаматы есіңде болсын,
Жолаушы жадыңда сақта:
1.Өңір бастауы - өмір бастауы.
2.Бастау былғаған - өмірден құр қалған.
3.Ауыз су - өмір тірегі, оны таза ұстау,
Адамгершілік арыңмен өлшенетін парыз.
4.Жолаушы азамат!
Сенің адамгершілік қасиетің,
Су көзін таза ұстауға қосқан үлесіңмен бағаланады!
Өлең жолдарында сөздің тәрбиелік мәні зор, баршамыз қолдайтын ұлағатты
тағылым.
Туған жер дегенде тұла бойы елжіремейтін адам жоқ. Сондықтан да қазақ
халқы туған жерін, атамекенін арымен де, жанымен де жақсы көріп, ұл-
қызындай аялай білген. Өлкетану – туған жер туралы халықтық білім ретінде
байырғы заманда пайда болғаны бәрімізге мәлім. Өлкетанудың білім сапасын
көтеруде ықпалы зор. Өлкетану негізінде оқушыларға экологиялық білім мен
тәрбие беру олардың дүниетанымын кеңейтеді, табиғи ортаға бақылау жасауды
үйретеді, табиғат заңдылықтарын сақтауды ескертеді. Өлкетану жұмыстары
оқушылардың терең білім алып, танымдық қызығушылығын арттырып, табиғи
ортаға дұрыс көзқарасын қалыптастырады. Туған өлкенің қоршаған табиғатында
оқушылардың санасында табиғатты сүюі, туған жерді қорғауы – Отанға деген
патриоттық сүйіспеншілікті қалыптастырады. Өлкетану мектеп пен өмірді өзара
байланыстырады.
Экологиялық өлкетануда білім беру мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған
міндеттердің қатарына оқушылардың жергілікті деңгейде қоршаған орта
мәселелерін шешуге ат салысуы да болады. Мұндай қажеттіліктерді мұғалімдер
практикалық және педагогикалық негіздермен түсіндіреді. Біріншіден,
оқушылар қоршаған ортаны қорғау бойынша қоғамдық пайдалы еңбекке қатыса
отырып, мектепте алған білімдері мен дағдыларын іс жүзінде асыруға
мүмкіндік алады. Екіншіден, бұл оқушыларға қоғамдық мәні бар экологиялық
мәселелерді шешуге, жеке үлес қосатынын сезінуге, олардың пайда болу
көздерін анықтауға және алдын алу шараларын жүргізуге мүмкіндік береді.
Жергілікті деңгейдегі экологиялық мәселелерге сүйену, қоршаған орта,
әлемдік экологиялық дағдарыс планета халықтарының өміріндегі сан түрлі
мәселелерді нақтылауға мүмкіндік береді.
Қазіргі кезде экологиялық проблемалардың зардаптың көлемі ұлғаюына
байланысты жас ұрпақтың экологиялық көзқарасын қалыптастыру қажет. Ол үшін
экологиялық білімді игеруі мектептегі оқу-тәрбие жұмысында екі түрлі
бағытта жүргізіледі.
Біріншіден, сабақты оқытудың барысында экологиялық мәселелердің бір-
бірімен байланыстылығын ғылыми негізде қабылдаса, екіншіден, сыныптан тыс
уақытта жүргізілетін тәрбие жұмыстары нәтижесінде олар табиғатпен қайта
түлеген ортаға тиімді ету жөніндегі нақты білім мен тәжірибені меңгереді.
Сондықтан экологиялық білім беруге әртүрлі әдістерді пайдаланамыз. Оларға
табиғатқа экскурсия, экологиялық үйірме, туристік жорықтар және сыныптан
тыс жұмыстар жатады. Аталған жұмыстар оқушыларға экологиялық білім мен
тәрбие берудегі қоршаған ортаның жай-күйі үшін азаматтық борышын
қалыптастыруды қамтамасыз ететін ғылыми білім, шеберлік, көзқарас пен сенім
жүйесін орнықтыру болып табылады [6. 112-б].
ІІ БӨЛІМ. Өлкетану сабағында оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеу
негіздері
2.1. Білім берудегі өлкетанудың маңызы
Мемлекетіміздегі білім беру жүйелері мен білім беру мазмұны жаңаша
реформалаумен байланысты бүгінде мектептің алдында мына төмендегі
міндеттерді шешу жүктелуде:
– Жаһандану заманында әлемдегі жаңаруларға лайық жаңаша және икемді
ойлауды қалыптастыру.
– Ұлттық мәдениетті меңгерте отырып әлемдік мәдениетті игеру.
– Ана тілін жетік меңгере отырып, өзге тілдерді меңгеру және тіл
арқылы өз мәдениетінің жетістігін өзгеге таныту.
– Мемлекеттік тілге, рәміздерге құрметпен қарау және елжандылыққа
тәрбиелеу.
– Салауатты өмір салтын қалыптастыру арқылы демографиялық жағдайға
ықпал ету және т.б.
Өлкетану материалдары бойынша 5–9 сынып оқушыларының бойына
отансүйгіштік қасиеттерді қалыптастырудың теориялық мәселелері
қарастырылды. Отан от басынан басталатынын, оның туған өлке тарихымен
байланысты туындайтынын аша келіп, өлкетану – деген сөзге анықтама
бердік. Өлкетану – сол өлкеде туып, өсіп, тіршілік ететін азаматтарды
қоршаған ортаның материалдық және рухани құндылықтарымен таныстыра
тәрбиелеп жетілдірудің және ұлтжандылық сезімін оятудың қайнар көзі [10. 48-
б]. Сондай-ақ қазіргі философиялық, педагогикалық әдебиеттерде патриотизм
сөзі (грек тілінде patris – Отан) Отан, өз халқына деген сүйіспеншілік деп
түсіндірілсе, үлкен энциклопедияда, патриотизм – Отанға деген
сүйіспеншілік, оған берілгендік, өзінің іс-әрекеттерімен оның мүддесі үшін
қызмет етуге ұмтылу деп анықтама берілген. Интернационализм – латынның
inter – аралық, natio – ұлт, халық сөздерінен құралған. Оның мәнісі
ұлтаралық, халықаралық сезім дегенді білдіреді. Патриотизм мен
интернационализм ұғымдары бір-бірімен тығыз байланысты, екеуі де еліне,
халқына, ұлтына, сондай-ақ басқа елдер мен халықтарға сүйіспеншілікпен,
құрметпен қарау деген сөз. Ал Қазақстандық патриотизм дегеніміз осы елде
тұрып, тіршілік етуші барлық халықтарға деген достық қатынасқа тәрбиелеу
болып табылады.
Оқушыларға патриотизм дегеннің адамның бойына туа біткен биологиялық
қасиет емес, ол-әлеуметтік, тарихи тұрғыда отбасы, ауыл-аймақ, білім және
тәрбие беретін мектебі арқылы жастардың бойына біртіндеп қалыптастырылатын
сүйіспеншілік сезім екендігіне көздерін жеткіздік [7. 58-б].
Ұлтжандылық сезімнің туған өлкеге, туып өскен жерге, ел қорғаған
батырларға, өнер адамдары мен еңбек ардагерлеріне деген сүйіспеншіліктен
туатыны, елжандылық қасиеттің бүкіл адам баласын сүюмен, гуманизммен
байланысты екені нақтылы мысалдармен өмірмен байланыстырыла түсіндірілді.
Ұлтжандылық сезімнің негізгі құндылықтары: адамның жеке басы, оның өмірі
мен қызметі, туып-өскен ортада материалдық және рухани құндылықтар
жасаудағы іс-әрекеті, айналасындағы еңбек, өнер адамдарының адами ізгі
қасиеттерін терең сезініп, еліктеуі, олардың еңбектегі және өнер
саласындағы табыстарына мақтаныш сезіммен қарауы, туған тілге, ұлттық
өнерге, туған өлке тарихына деген қызығушылық білдіруі, сүйіспеншілік әсем
сезімдердің жеке тұлғаның бойынан көрініс табуы екені пайымдалды.
Ал ұлттық сезіммен Қазақстандық патриоттық сезімнің бірлігі
интернационалдық, гуманистік сезімді туғызатыны, Қазақстан халықтарының
әлем халықтарының мәдениетіне сүйіспеншілік, достық сезіммен қарайтыны оны
жүз жылдың жыршысы Жамбыл Жабаевтың совет халықтары достығын жырлауынан,
шынайы патриоттық іс-әрекетті тәрбиелеуден туатындығына оқушылардың көзін
жеткіздік.
Біз Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан Республикасына
патриоттық тәрбие берудің 2006–2008 жылдарға арналған мемлекеттік
бағдрламасы туралы Жарлығы және білім беру мекемелерінде тәрбие берудің
кешенді бағдарламасын басшылыққа ала отырып, жергілікті мұражайлардағы
өлкетану материалдарын орта мектептің 5–9 сыныптарында әдебиет, тарих,
география, биология пәндеріндегі теориялық материалдармен кіріктіре
пайдаланудың бағдарлық таңдау курсы бағдарламасын және оны меңгертудің
моделін жасадық. Сондай-ақ оны сабақта және сабақтан тыс тәрбие жұмысында
пайдаланудың ғылыми-әдістемелік кешенін жасап, эксперименттік мектептердің
іс-тәжірибесінде байқаудан өткізіп, нәтижесін сараптадық.
Оны іске-асыруда мына мақсаттар басшылыққа алынды:
– тәрбие процесі үздіксіз және дамытушы процесс деген біртұтастық
көзқарасты басшылыққа ала отырып, мұражай материалдары негізінде
оқушылардың бойында туған өлкеге деген сүйіспеншілік сезімді ұялату;
– мұражай материалдары арқылы, оқушылардың дүниетану көзқарасын
қалыптастырумен бірге эстетикалық сезімдерін жетілдіріп, еңбекке,
өнерге деген құштарлық сүйіспеншілік сезімдерін ояту;
– оқу-тәрбие процесінің біртұтас үрдіс екеніне аса жоғары мән беріп,
сабақ процесінде оқушы бойына сіңірілген білім, білік, дағдыларды
сыныптан тыс тәрбие жұмыстарында жалғасын тауып өрістей түсуіне
мүмкіндік туғызу;
– азаматтық тәрбиенің нәтижелік көрінісі ретінде оқушылардың
шығармашылық еңбектерін талдай отырып, сөз өнеріне деген талғамы мен
талантын ұштай түсу, сөйтіп олардың келешекте өмірден өз орнын таба
білуіне бағыт-бағдар беру [8. 94-б].
Сыныптан тыс жұмыстарда оқушылардың пән сабақтарында игерген білім,
білік, дағдыларын ары қарай дамытуға, оларды іскерлік қабілетіне қарай
топтастырып қоғамдық істерге белсене қатыстыруға мүмкіндік туғызылады,
достықты, жолдастықты нығайтуға, жеке бастық және қоғамдық мүдделерді
біріктіруге оң әсер етеді.
Бұл мәселелер өлкетанудың кіріктірілген бағдарламасында жан-жақты
қарастырылды. Өлкетанудың таңдау курсының кіріктірілген бағдарламасын
жасауда төмендегі принципті ұстандық:
– Біріншіден, әр пәндегі тақырыптық қайталаушылыққа жол бермеу,
жүйелілік, бірізділікті сақтау.
– Екіншіден, әр пәндердегі ұқсас тақырыптарды кіріктіре оқыту арқылы
келешекте оқушылардың апталық жүктемесін азайтуға, сөйтіп олардың өз
бетінше іздене білім алуына мүмкіндік жасау.
– Үшіншіден, оқушыларға туған өлке тарихын еңбек және соғыс
ардагерлерінің, өнер саңлақтарының өмір жолдарын терең білдіру арқылы
олардың елжандылық-отаншылдық сезімдерін шыңдай түсу.
– Төртіншіден, оқушылардың пән сабақтарында алған теориялық білімдерін
туған өлке тарихымен тығыз байланыстыру мүмкіндіктерін ескеру.
– Бесіншіден, бағдарламадағы материалдардың Ұлттық мәдениет пен туған
жер табиғатына сәйкестігін қарастыру.
– Алтыншыдан, бағдарлама материалдарының әр сынып оқушыларының жас
және жеке бас ерекшеліктеріне сай келуін, яғни олардың білімді
биологиялық-психологиялық қабылдау мүмкіндігі тұрғысынан қарастыру.
Өлкетанудың таңдау курсының тақырыптық бағдарламасының үлгісі мына
төмендегі формада берілді. Үлгі ретінде 5 сынып бойынша кіріктіре өткізуге
арналған жобаны ғана беріп отырмыз (2-кесте).
Өлкетану таңдау курсының тақырыптық кіріктірілген бағдарламасы бойынша 5
сыныпта туған ауылының тарихымен байланысты материалдарды игерту көзделсе,
6 сыныпта өз ауданының тарихы мен мәдениетіне, ал 7 сыныпта Алматы
облысының өткені, бүгіні және болашағы жайында мол мағлұмат беру, 8 сыныпта
Қазақстан Республикасының мәдени-экономикалық, шаруашылық және білім-ғылым
саласындағы жетістіктері, ал 9 сыныпта Республикамыздың бүгінгі тарихынан
мағлұматтар беру көзделген.
9 сыныптағы факультатив курсы 5–8 сыныптарға арналған өлкетанудың
таңдау курсының жалғасы және қорытындысы болып келеді (2-кесте).
№2-кесте. Өлкетану атты факультативтік курс тақырыптары
Тақырыптар Сағат саны Өткізу формасы
теория практика
Таңдау курсының мақсаты мен 2 - Шолу дәрісі
міндеттері
Аудандағы халық батырлары мен 2 2 Проблемалық дәріс және
олар туралы мұралар семинар
Ауданымыздың өнер саңлақтары: 2 4 Дебат, баспасөз
жыраулары, сазгер әнші, конференциясы
күйшілері
Отан соғысы мен Ауған соғысының2 2 Дәріс және семинар
ардагерлері
Өндіріс орындары мен еңбек 2 4 Дәріс және экскурссия
ардагерлерінің өнегесі
Ауданның мәдени орындары тәрбие2 4 Дәріс және экскурссия
көзі ретінде
Аудандағы білім ордалары - 2 Дәріс және жоба қорғау
Ауданның флорасы мен фаунасы - 4 Практикалық тапсырмалар
және экологиясы және жоба қорғау
12 22
Барлығы: 34 сағат
Жоғарыда көрсетілген таңдау курсының кіріктірілген бағдарламасы мен 9
сыныпқа арналған өлкетанудың факультативтік курс бағдарламалары арқылы
негізгі мектеп оқушыларының бойына сіңірілуге тиісті елжандылық
қасиеттердің моделі жасалып экспериментке ұсынылды (1-сурет). Осыдан соң
эксперименттік мектептерде оқушылар бойына сіңірілетін елжандылық
қасиеттердің моделін іске асырудың педагогикалық-әдістемелік жұмыс
технологиясының үлгісі жасалып ұсынылды. Ол төменде былайша берілген (2-
сурет).
Оқушылардың елжандылық жөніндегі білім, білік, дағдыларын жетілдіру
мақсатында эксперименттік мектеп мұғалімдерімен, сынып жетекшілерімен
өлкетанудың кіріктірілген таңдау курсы мен факультативтік курс
бағдарламаларының және елжандылық қасиеттер моделінің мазмұнын, оларды іске
асырудың педагогикалық-әдістемелік жұмыстар технологиясының үлгісін
талдауға арналған 12 сағаттық семинар-кеңес өткіздік. Семинар-кеңесте
эксперименттік материалдарды меңгертудің әдіс-тәсілдері, сыныптан тыс
тәрбие жұмысының формалары мен әдіс-амалдары жан-жақты сөз болды.
Зерттеу барысында біз оқушыны елжандылыққа тәрбиелеуді тұтас
педагогикалық жүйе ретінде қарастырып, оқу-тәрбие жүйесіндегі елжандылыққа
тәрбиелеуге мүмкіндігі мол пәндерді ала отырып, біз мәселені кешенді, әрі
жүйелі түрде жүзеге асыруды көздедік. Осылайша кешенді жұмыстар жүргізу
арқылы болжаған нәтижеге қол жеткіздік [9. 145-б].
Біз педагогикалық талаптарды ескере отырып, педагог-ғалым А.С. Белкин
ұсынған төмендегі бағыттар мен технологиялары негізінде, педагогикалық
ұйымдастыру жұмыстарын іске асыруға баса көңіл бөлдік. Олар мыналар:
Бірінші бағыт-танымдық бағыт. Ол оқу әрекетінде табысты жағдаят туғызу.
Соның ішінде Таным қуанышы амалы елеулі нәтижелі болып шықты. Мәселен,
оқуда айтарлықтай жетістіктерге жете алмай жүрген оқушылар, мектепке
келгенде сабақ басталды деген сөзден қуаныш сезіміне бөленбейтіні белгілі.
Ал біз оларды оқудан тыс танымдық әрекеттерге тартып, оның нәтижесін көруге
жағдай туғызу арқылы, олардың танымдық әрекет қуанышына бөленуіне
мүмкіндіктер туғыздық. Сонымен қатар танымдық әрекеттің өз бетімен білім
алуға, өзін-өзі тәрбиелеуге ұласатынының куәсі болдық.
1-сурет – Өлкетану материалдары арқылы мектеп оқушыларының
бойына сіңірілетін елжандылық қасиеттердің моделі
2-сурет – Мұражай материалдарын меңгертудің
педагогикалық-әдістемелік жұмыстар технологиясы
Екінші бағыт Эвристика амалы арқылы қабілетті арттыру. Мысалы, орташа
оқушыларға оқу әрекеттерін орындауға бағытталған тың тапсырмалар
бергенімізде олар жинаған материалдарды оқып, зерттей отырып, жаңа
болжамдар жасауға талпыныс жасады. Мұғалім оқушының алдына күн өткен сайын
күрделі міндеттер қою арқылы оның ықтимал мүмкіндігін іске қосу көзделді,
сөйтіп әр оқушының дамуына қол жеткізілді. Мәселен, география сабағында
оқушыларға адыраспан туралы тапсырма берілгенде, олар оның бірнеше тілдегі
аталуларын, емдік қасиетін, ел аузындағы аңызды айта келіп, тіпті бас
ауруының қай түрлеріне пайдаланылатыны туралы өз болжамдарын айтты.
Үшінші бағыт-аңғарымпаздық бағытына баулу: Тарих, география, әдебиет
сабақтарында жергілікті жер мәліметтерін хабарлауда әдейі қателіктер
жіберіледі. Осындай қатені кім бірінші боп байқауы және оның қате екендігін
дәлелдей білуі талап етілді. Бұл әдіс оқушылардың сабақты мұқиат тыңдауына
игі ықпал етті және өзіндік пікір дәйектеріне сүйеніп, ойды дұрыс дәлелдеу
мәдениеті қалыптасты.
Төртінші бағыт – танып-білуге деген қызығушылық тудыру. Бұл бағыт
бойынша әр сынып оқушылары бес топқа бөлініп жарысып отырды.
– Көп біледі, бірақ ол туралы өзі білмейтіндер.
– Көп біледі, әрі ол туралы өздері де білетіндер.
– Аз біледі, әрі ол туралы өздері де біледі.
– Аз біледі, әрі ол туралы өздері әлі білмейтіндер.
Сыныптағы ең қабілеті төмен деген оқушылардың оқуға деген қызығушылығын
арттыру мақсатын көздедік және оған қол жетті деуге де болады. Мұндай
оқушыларға ауыл ақсақалдарына барып қосымша материал жазып келу, суретін
және мақала авторын тауып келу, әдебиеттер тізімін жасап келу, мақалаға
аннотация жазу т.с.с жеңіл тапсырмалардан бастап беріп, олардың
жауапкершіліктерін, ұқыптылықтарын, жақсы тұжырымдарын міндетті түрде атап
өту арқылы көзқарастарды жағымды жаққа бұру көзделді. Нәтижесінде сыныптар
арасында біз өлкемізді жақсы білеміз, бұл деген үлкен табыс деген
пікірлер қалыптасты.
Бесінші бағыт-педагогикалық-психологиялық ықпал ету. Аталмыш бағыттың
мақсаты оқушылардың елжандылық сезімдерінің дамуына педагогикалық –
психологиялық жағымды әсер етуді көздеу. Мұнда Бейтарап ақпарат,
Бітімгершілік, Аяқталмаған тезис, Қарсы дәйек және т.б. амалдар мен
әдістерді қолдандық.
Алтыншы бағыт-шығармашылық қабілеттерін дамыту. Бұл бағытта оқушыларды
зерттеушілік жұмыстарға баулу, танымы мен шығармашылығын дамыту арқылы
азаматтық ұстанымын қалыптастыру көзделді. Шығармашылық жұмыс эвристикалық
қиялдау бағытымен тығыз байланысты іске асырылды. Мәселен, егер Ұлы Отан
соғысы болмағанда, еліміздің дамуы қандай деңгейде болар еді?, Осыдан жүз
жыл бұрынғы Алматы облысы мен бүгінгі Алматы облысы, т.б. Біз негізінен
өлкетану материалдарын пайдалана отырып оқушылар бойында елжандылық
қасиеттерді қалыптастыруды басты назарда ұстадық. Өйткені, елжандылық
тәрбиенің басты әдіснамалық ұстанымы әр оқушының өзінің кіші Отанын
тануында болып отыр.
Мұражайға бармас бұрын оқушылар олар туралы әдеби кітаптар оқу,
жергілікті ақындардың өлеңдерін жаттату, викторина сұрақтарына жауап
бергізу арқылы Кім көп біледі? деген жарыс өткізу, реферат жаздыру,
пікірталасын ұйымдастыру іс-шаралары жүргізілді. Сөйтіп, оқушылардың
бойында өз өлкесінің тарихын терең білуге деген құмарлығы артып, мақтаныш
сезім ұялады.
Жетінші бағыт-сауықтыру, шынықтыру бағыты халықтық спорттық ойындарды
үйреніп, оның шығу тарихын зерттеуге баулу, өз өлкесінен шыққан спорт
шеберлерінің өмірі мен шығармашылығын таныту арқылы өлкесін, спортты сүюге
тәрбиелеу.
Сегізінші бағыт-экологиялық бағыты. Ол өз өлкесінің табиғатына деген
сүйіспеншілік қалыптастыру, оны ластаудан және жойылып кетуден сақтау,
өлкенің экологиялық жағдайын зерттеу, оны жақсарту жолдарын іздету арқылы
өлкесіне деген сүйіспеншілігін арттыру көзделді.
Тоғызыншы бағыт-еңбек бағыты. Ол әр баланың бойына еңбек ету дағдыларын
қалыптастыру, еңбек адамдарына құрметпен қарау, кәсіп түрлерін таңдауға
бағдар беру, өлкедегі еңбек ардагерлерінің өмірі мен еңбектегі
жетістіктерін үлгі-өнеге ете отырып, өз өлкесінің азаматтарына мақтаныш
сезім туғызуға тәрбиелеу көзделді.
Оныншы бағыт-пәндік-білімдік бағыты. Ол география, тарих, биология,
әдебиет, химия пәндерінен алған білімдеріне сүйене отырып, өз өлкесінің
флорасын, фаунасын, жер байлықтарын, өндіріс орындарының табыстарын зерттеу
арқылы елжандылыққа тәрбиелеу.
Он бірінші бағыт-отбасы бағыты. Ол өз ата-анасының, әулетінің өмірі мен
шежіресін зерделей отырып, отбасын сүю, отбасы ересектерінің жетістіктерін
мақтан тұту сезіміне тәрбиелеу көзделеді [11. 210-б].
2.2. Өлкетану сабағында оқушыларды отансүйгіштікке тәрбиелеу негіздері
Жоғарыда аталып өткен бағыттардың әрқайсысының атқаратын қызметін
қорыта келіп, олардың бірінің оқушы бойына аңғарымпаздық, қиялдай
білушілік, өмірге қызығушылық, психологиялық-педагогикалық қабілет-
қасиеттерді дарытушылық, шығармашылыққа баулу әрекеттері көзделсе, сонымен
бірге еңбекке баулу, салауатты өмір салтын сақтауға үйрету, табиғатты
қорғауға баулуда әрі білімдік, әрі тәрбиелік, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz