Оңтүстік Қазақстан облысы табиғатының өзгеруіндегі антропогендік факторлардың ролі

Пән: География
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 59 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

І БӨЛІМ. Оңтүстік Қазақстан аумағының зерттелу тарихы . . . 6

1. 1. Оңтүстік Қазақстанның ХІХ ғасырдың бірінші жартысында

зерттелуі . . . 6

1. 2. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы зерттеулер . . . 9

ІІ БӨЛІМ. Оңтүстік Қазақстан облысы табиғатының

өзгеруіндегі антропогендік факторлардың ролі . . . 16

2. 1. Оңтүстік Қазақстанның табиғатына жалпы шолу . . . 16

2. 2. Оңтүстік Қазақстанның табиғи - аумақтың

кешендерінің геологиялық - геоморфологиялық жағдайлары . . . 21

2. 3. Оңтүстік Қазақстан табиғи-аумақтық кешендерінің антропогендік ерекшелігі мен деградациялық үрдістің көрінісі . . . 26

2. 4. Оңтүстік Қазақстандағы өндіріс орындарының қоршаған ортаға әсері . . 31

2. 5. Антропогендік өзгерген кешендердің демографиялық жағдайға әсері . . . 34

ІІІ БӨЛІМ. Оңтүстік Қазақстан облысының шаруашылығына

қысқаша сипаттама . . . 43

3. 1. Оңтүстік Қазақстан облысының агроклиматтық жағдайы . . . 43

3. 2. Шаруашылығындағы экологиялық проблемалар . . . 48

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 57

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 60

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі: Қазақстанның әр аймағының өзіне тән экологиялық мәселелері бар. Сондай мәселелердің бірі - Оңтүстік Қазақстан облысының табиғатының өзгеруіндегі антропогендік факторлардың қоршаған ортаға тигізетін зиянды әсерінің салдарлары.

Оңтүстік Қазақстан облысы еліміздің ежелден өркениет дамыған аймақтарының бірі болып табылады. Облыс аумағының табиғаты алуан түрлі болып келеді. Мұнда шөл, шөлейт, дала, орманды дала, альпілік шалғындар, биік таулы белдеулер секілді барлық табиғат ландшафттары кездеседі. Облыс аумағының жер бедеріндегі жазықтар мен таулы аймақтар жиі алмасып отырады. Мұнда алуан түрлі құмды, сортаң шөлдерден биік тау мұздықтарына дейінгі климаттық табиғат зоналары кездеседі. Таулы аймақтарда болып тұратын тектоникалық жер сілкіністері аумақтағы тау түзілу процестерінің әлі аяқталмағандығын көрсетеді. Осындай алуан түрлі табиғат кешендерін сақтау еліміздегі маңызды мәселелердің бірі болып табылады.

Облыс аумағы ежелден шаруашылығы дамыған аймақтардың бірі болғандықтан саяхатшылар тарапынан да, ғалымдар тарапынан да жиі-жиі зерттеліп отырған. Тарихи кезеңдерде Арал теңізі алабы мен Сырдария өзенінің ортаңғы ағысын қытай, араб, грек саяхатшылары, ХҮІІІ және ХІХ ғасырларда ресейлік саяхатшылар зерттеп, табиғатының ерекшеліктері туралы еңбектер жазған, көпшілікке танымал еткен. Ал Кеңес Одағы кезінде аймақтың табиғатын шаруашылық мақсатта игеру бағытында көптеген зерттеулер жүргізілді. Осы зерттеу жұмыстары кезінде табиғи ортаның тепе-теңдігі бұзылып, экологиялық мәселелер пайда болды.

Табиғи ортадағы деградациялық үрдістер ландшафттардың өзгеруіне әкеп соқтырды. Топырақ жамылғысының құнарсыздануы, өсімдік түрлерінің азаюы, ағаштар мен өзен бойындағы тоғайлардың жойылуы аймақтағы шөлдену процесінің күшеюіне жол ашты. Осының салдарынан көптеген пайдалануға жарамсыз жерлер тозып, эрозияға ұшырады.

Ландшафттық өзгерістер өз кезегінде табиғат зоналарындағы құрылымдық өзгерістердің басталуын тездетті. Бұрынғы шөлейт зоналар шөлге, дала зоналары шөлейт зонаға айналды. Нәтижесінде облыс шегіндегі жарамсыз табиғи жерлер көлемі екі есеге ұлғайды. Облыс шегіндегі эфемерлі-жусанды, қияқты-псаммофитті бұталы жайылымдар біркелкі бұзылғанға, жылдық тұзды және бүйіргенді-нашар бұзылғанға жатады.

Аталған жағдайда азып-тозудың себептері болып малдың шектен тыс жайылуы болып табылады. Облыстағы жайылымдарда азып-тозудың экологиялық көрініс беруі болып екінші топтардың үстемдігі, малдың тапталуынан пайда болған су эрозиясы мен дефляция табылады. Облыстағы азып-тозған жайылымдардың шамамен 75% көлемі желінбейтін және улы өсімдіктермен қоқысталған жайылымдардан тұрады. Жайылымдардың азып-тозуы Созақ, Отырар, Шардара, Сарыағаш және Қазығұрт әкімшілік аудандарында едәуір күшті дәрежеде.

Жерді пайдалану барысындағы тиімсіз биоагротехникалық, экономикалық, іс - әрекеттің салдарынан құнарлы және шірінді қабат азайып, топырақтардың сорлануы арты. Шаруашылық қиындықтардың, жағдайында нарықтық қатынастарға өтуде мұның бәрі ауылшаруашылық өнімдерін ұдайы өндірісінің нашарлауына әкеліп соғады.

Экологиялық ахуалдың күрделене түсуі облыс шегіндегі демографиялық жағдайға да өз әсерін тигізді. Тұрғындар арасында әр түрлі деңгейдегі аурулар көбейіп, өлім-жітімнің саны басқа облыстарға қарағанда біршама артты. Қазіргі кезде Оңтүстік Қазақстан облысында өнеркәсіп пен ауылшаруашылығының белсенді түрде дамуына байланысты қоршаған ортаның ластану проблемасы алаңдаушылық туғызып отыр.

Сондықтан, табиғи кешендердің техногендік ластану ошақтарын анықтау арқылы олардың болашақта даму деңгейіне сипаттама беру мүмкіншілігі қазіргі таңда өзекті мәселелрдің бірі болып табылады.

Жұмыстың жаңалығы: диплом жұмысында осы антропогендік факторлардың облыс табиғатының өзгеруіндегі ролін анықтауға назар аударылған. Зерттеу барысында автор табиғи-аумақтық кешендердің өзгерісін, онда болып жатқан деградациялық үрдістерді, қоршаған ортаға түсетін экологиялық салмақты да есепке алған.

Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндеті:

- облыс табиғатының зерттелу тарихына және оның кезеңдеріне шолу жасау;

- табиғи-аумақтық кешендердегі антропогендік және техногендік өзгерістерді анықтау;

- деградациялық үрдістерге баға беру;

- геологиялық-геоморфологиялық ерекшеліктеріне талдау жасау;

- экологиялық жағдайдың экономикалық және демографиялық салдарын анықтау;

- облыстың экономикалық әлеуетіндегі экологиялық факторлардың ықпалын төмендету жолдарын қарастыру.

Дипломдық жұмыстың зерттеу әдістері: автор дипломдық жұмысты жазу барысында статистикалық және теориялық әдістерді үйлестіре отырып, талдау және қорытындылау әдістерін шебер қолдана білген. Ақпарат көздерінен алынған мәліметтер салыстырылған.

Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен пайдаланылған әдебиеттер тізімінен құралады.

І БӨЛІМ. Оңтүстік Қазақстан аумағының зерттелу тарихы

1. 1. Оңтүстік Қазақстанның ХІХ ғасырдың бірінші жартысында зерттелуі

ХІХ-ғасырдың жиырмасыншы жылдары Қазқстанның Ресейге қосып алынуының екінші кезеңіне аяқ басты.

Дегенмен қазіргі Қазақстан территориясының солтүстік жағы ғана емес, оңтүстік жағы да 1819 жылдан бастап 1856 жылға дейін Ұлы жүз жерлері де біртіндеп Россияға карайтын бола бастады. Қазақстан территориясы өз игілігіне мыктап бекіту мақсатымен патша үкіметі Қазақстанның оңтүстік және солтүсік-шығыс аудандарын Ресейге қосып алғысы келіп, жаңа бекіністер салу ісін қолға алды. Айтылмыш кезеңде Арал теңізі төңірегінде Райм (1847), Жонғар Алатауының бөктерінде - Қапал (1848), Жетісуда -Верный (1854) бекіністері және басқа әскери бекіністер ірге тепті. Тірек пункттері салынар алдында жергілікті табиғат жағдайлары әржақты зерттелді.

Қазақстанның Ресей құрамына кіруі жаңадан косылған территорияларды арнайы шолып-барлап, оларда физикалық-географиялық зерттеу жұмыстарын өрістету үшін колайлы жағдай туғызды.

Жоғарыда айтылған саяси және әлеуметтік-экономикалық оқиғаларға байланысты 1819 жылдан бастап 1856 жылға дейін Қазақстанның бүкіл территориясын географиялық тұрғыдан танып білудің алғашқы дәуіріндегі кезеңнін басталуының айғағы болды. Автор шартты түрде бұл кезеңді 1856 жылмен шектеп отыр. Өйткені осы жылдан кейін классикалық кезең - П. П. Семенов, Ш. Ш. Уәлиханов, Н. А. Северцов және т. б. жүргізген физикалық-географиялық жүйелі зертгеулер дәуірі басталған еді.

Орынбор өлкесінің табиғаты туралы ХІХ-ғасырдың 20 жылдарында орыс елшісі А. Негридің экспедициясы құнды мағлүматтар жеткізді. Бұл экспедиция Бұхар хандығымен сауда-саттық байланыстарын кеңейту мүмкіндіктерін карастыру мақсатымен жасакталған-ды. Оның құрамына бас штабтын полковнигі Е. К. Мейенфорд пен натуралист Э. А. Эверсман кірді.

Сонымен ХІХ-ғасырдың ортасынан бастап Қазақстанды физикалық-географиялық зерттеу жүйелі түрде дамыды. Егер бұрын қойнауы қазыналы Сібір және Орта Азия жерлеріне Россияның өз ықпалын таратуға әрекеттенуіне байланысты Қазақстанның батыс, солтүстік және оңтүстік аймактарындағы жазык, далалы өнірлерді шолып барлауға баса назар аударылып келсе, енді ХІХ-ғасырдың екінші жартысында Қазақстанның жаңадан косылған оңтүстік аудандарын басқарып, шаруашылық жағынан игеру үшін өлкенің жазык алқаптарын табиғи - географиялық тұрғыдан жүйелі түрде зерттеу, сондай-ақ Қазақстанның шығысындағы, оңтүстігі мен оңтүстік шығысындағы таулы аудандар жөнінде толық әрі деректі мағлұматтар жинау қажет болды. [1. 86-б]

Сол кездегі географиялық еңбектердің арасынан П. П. Семенов - Тянь -Шанскийдін, Ш. Ш. Уәлихановтың, Н. А. Северцовтың, И. В. Мушкетовтың зерттеулерін айрықша атап айткан орынды. Олардың зерттеулері Қазақстанның таулы аудандарының құрылымын мүлде жаңадан пайымдауға, Орта Азия таулары вулкандық негізде жаратылған деп тұспалдаған А. Гумбольдт ұғымының жаңсақтығын дәлелдеуге және адыр-кыратты аймақтардың жер бедерінің ерекшеліктерін тұңғыш рет анықтауға мүмкіндік берді.

Олардың еңбектерінің ғылыми құндылығы біздің заманымызда да жоғары бағаланды. Сол себепті біз ол ғұламаларды Қазақстан жерінің физикалық-географиялық жағдайларын зерттеуге айрықша енбек сіңірген география ғылымының классиктері деп орынды мақтан тұтамыз. Міне сондыктан ХІХ-ғасырдың екінші жартысын Қазакстандағы физикалық-географиялық тұрғыдан зерттеп, танып-білудің классикалық кезеңі деп атауға лайықты.

ХІХ-ғасырдың екіншІ жартысында еңбек еткен аса көрнекті ғалымдардың Қазақстан территориясын физикалық-географиялық жағынан зертгеуді дамытуға қоскан айтарлықтай үлесін біз жеке дара және неғұрлым толық қарастыруды дұрыс деп таптық.

Казақстан жерін физикалық-географиялық тұрғыдан зерттеудің ұсынылып отырған еңбегіміздегі аттары аталған аса көрнекті ғалымдар бастаған классикалық кезеңдегі еңбектерді кейін басқа зерттеушілер одан әрі ұластырып дамытты.

1856 жылы Каспийге Н. Ивашинцев баскарған жана экспедиция жасақталып, ол 16 жыл бойы жүргізілген зерттеу жұмыстарының нәтижесінде айтарлықтай географиялық іс тындырды. Н. Л. Ивашинцев мәлімдеуі бойынша жұмыс нәтижелері төмендегідей:

- Каспий теңізінің бас картасын жасауға қажетті барлық астрономиялық пункттері және сол сияқты бүкіл теңіз бассейнінің аумағы анықталды.

Каспий жағалауы түгелдей дерлік съемкаға түсірілді. Съемкаға түсіру кезінде тек теңізге жүзушілерге ғана емес, сол сияқты ғалымдардың болашақ үшін де бұлжымас негіз боларлықтай дәлдікпен анықтау ескерілді. Теңіз толқындарының әрекетіне немесе жағалардың біртіндеп көтерілуі салдарынан жағалық жиектерінің өзгеруін бақылауға баса назар аударылды.
Теңіз жағасына тақау тұстардағы кеме қайрандап калатын барлық тайыз жерлерді, су астындағы жартастарды, теңізге жүзуге бөгет жасайтын басқа да кедергілерді түгел анықтап, теңіз жағалауына барынша толық көлемде өлшеу жүргізідді. Бұл өлшемдердің ғылыми тұрғыдан маңыздылығы сол, олар теңіз табанының рельефінің өзгеруіне байланысты деңгейінің ауытқуы, кіріс пен шығыстың тепе-тең болмауынан, көп мөлшерде булану салдарынан, Каспий теңізі деңгейінің ауытқуын зерттеу үшін нақтылы деректер болды. Теңіз табанының рельефі мен барлық физикалық қасиеттері зерттелді, әр түрлі терендікте және теңіздің әр жерінен су алынды, сондай-ак теңіз түбіндегі жиналған тұнбалар мен тіршілік ететін теңіз жәндіктерінің үлгілері жиналды. [2. 71-б]

Көп жылғы зерттеулердің нэтижесінде Н. Л. Ивашинцев пен оның қызметкерлері Каспий теңізінің әр түрлі бөліктерінің толық атласын жасады. Экспедиция жұмысынын негізгі корытындыларын 1870 жылы гидрографиялық департамент бастырып шығарды. Көлемі 44 баспа табақтық жеке томға көптеген таблицалар мен Каспий теңізінің магнитті картасы кірді.

Осы еңбектердің нәтижесінде Каспий теңізі Ресейдің басқа су бассейндеріне карағанда анағүрлым байыпты, әрі толық зерттелді. П. П. Семенов-Тянь-Шанский атап көрсеткеніндей, Орыс география қоғамынын мәжілістерінің бірінде академик К. М. Бэр орыс теңізшілерінің экспедициялары бірде-бір теңізді Каспий теңізіндей дәлме-дәл зерттеген жоқ екендігін, ал басқа ешқандай су бассейніне ғыльми тұрғыдан Каспийдей толық әрі түбегейлі назар аударылып көрген еместігін мәлімдеді.

1. 2. ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы зерттеулер

ХІХ ғасырдың екінші жартысында Арал-Каспий ойпаты туралы ұғымды кеңейтуге 1858 жылы Хиуаға жасақталған Н. П. Игнатьевтің және Бүқараға жасакталған В. Л. Дандевильдің экспедициялары айтарлықтай септігін тигізді. Олар Маңғыстау түбегінен бастап Парсы шекараларына дейінгі Каспий теңізінің шығыс жағаларын зерттеді. Сонымен қатар В. Л. Дандевиль экспедициясы Н. Д. Ивашинцев бастаған жұмысты да ішінара жалғастырды.

Н. П. Игнатьев экспедициясының құрамында жұмыс істеген астроном К. В. Струве мен әскери инженер А. Грен Орынбор қаласы - Үстірт қыраты - Бұхар маршрутына өлшеу жүргізіп, Үстірт қыратына бірнеше астрономиялық және гипсометрикалық пункттерді белгіледі. Қ. В. Струвенің деректері бойынша, Каспий мен Арал теңіздері деңгейлерінің айырмашылығы 40 метрге жететіні анықталды. 1859 жылы Қызылкұмда, Қуаңдария мен Жаңадария өзендерінде болған А. Грен осы өзендердің толық топографиялық суреттемесін берді.

Жетісу мен Тянь-Шань ұзак уақыт бойы орыс зерттеушілерінің назарынан тыс қалып келді. Өткен ғасырдың 50-жылдарының аяғында бұл жерлерді физикалық-географиялық тұрғыдан жүйелі түрде зерттеу қолға алынды. Бұл аудандарға экспедициялар ұйымдастыру жөнінен Орыс География қоғамы бастаушы, әрі ұйытқы болды. Тянь-Шаньға саяхат жасау идеясы қызықтырған П. П. Семенов Орыс География коғамына Казақстанның оңтүстік-шығыс аймағына А. Ф. Голубевтің экспедициясын жасақтау туралы ұсыныс енгізіп, мәселе қойды. [3. 129-б]

Осы орайда П. П. Семенов осы маңызды географиялық пункттердін кеңістіктегі жағдайын анықтауға көріну көзге үлкен олкылыққа жол беріліп отырғанын атап көрсетті. Ол мысал ретінде Азия материгінің дәл кіндігі түсында жатқан Ыстык көлді келтірді. Ал бұл көл Обь колтығынан, Бенгаль шығанағынан, Қар және Сары теңіздерінен шамамен біркелкі қашықтықта орналасқан. Солай бола тұрса да осы уақытка дейін Балқаштан арғы Жоңғар өлкесінде Лепсі өзенінің Балқаш көліне қүятын түсындағы бірден-бІр ғана астрономиялық пункт белгіленгенді. Сондықтан А. Ф. Голубев экспедициясы Балқаш көлі мен Тарбағатай жотасының Жоңғар Алатауы мен Тянь-Шань аралығындағы кейбір географиялық пункттерді анықтауды мақсат етіп қойды. А. Ф. Голубев П. П. Семеновтан 16 пункттік географиялық орнын айқындауға, оған қоса Қазақстанның онтүстік-шығыс бөлігі туралы жалпы географиялық деректер жинап, физикалық-тұрғыдан бақылау жүргізуге тапсырма алды.

1864 жылы тау-кен инженері А. С. Татаринов Тарбағатай жотасында ашылған қазба байлықтарын барлау мақсатымен осы өңірге келді. Ол Сергиополь қаласынан шығып, әуелі Тарбағатай жотасының солтүстік бөктері арқылы, ал содан соң Қаракөл бекетінен бастап таудың оңтүстік бөктерімен Қытайдың Шәуешек қаласына дейін жол жүрген, одан Хабарасу асуы арқылы Тарбағатай жотасының солтүстік беткейімен Сергиополь қаласына қайтып оралған. А. С. Татариновтың мағлұматтары әсіресе Тарбағатай жотасындағы тау жыныстарының кұрамы жөнінен А. Г. Влангалидің бақылауларын толықтырды.

М. Н. Богдановтың мәлімдеуі бойынша Қызылқұм территориясы «Тянь-Шаньның батыс сілемдері, Аралдың шығыс жағалауы және Сырдария мен Амудария өзендерінің аралығындағы» ұлан-ғайыр төртбұрыш түріндегі жазық кеңістікті қамтиды. Жер бедері мен топырақ кұрамы жөнінен бұл шөл Сырдарияның солтүстігінде, Амударияның оңтүстігінде жаткан шөлейт аймакқа ұқсайды, сөз жоқ, шөлдің бір бөлігі геологиялық өлшеммен есептегенде біршама бертін кездегі теңіз түбі болып табылады, осынау кең байтак жазықтықтың бедерін Тянь-Шаньнның сілемдерімен кұм шөгінділер ғана бұзып тұрған секілді.

А. А. Тилло басқарған Орынбор отряды Арал және Каспий теңіздері аралығындағы төңіректі өлшеп тексерумен шұғылданды. Экспедиция жүргізген зерттеу жұмысының түпкі нәтижесі Арал теңізінін Каспийден шартты түрде жоғарырақ екенін анықтайды. . Мұны Ф. Берг (1826жыл) пен К. В. Струве (1858 жыл) басқарған экспедициялар барометр кұралдарының көмегімен өлшеп айқындады. Алғашкы жолы өлшегенде Арал теңізінің Каспийден шартты түрде жоғарылап 35, 17м немесе 117 фут деп есептелсе, ал К. В. Струвенің өлшемі бойынша ол 40, 2м немесе 132 фут болып шыкты.

Аралдың Каспийден шартты түрде жоғарылығы шын мәнісінде бұрынғы деректерде көрсетілгендегіден қыруар артық болып шықты. А. А. Тиллоның экспедициясы бұл өлшемнің 73м шамасында екенін анықтады.

Экспедиция натуралистері Н. Г. Столетов, Н. А. Северцов және С. Н. Смирнов көптеген зоологиялық және географикалық-ботаникалық жаңалықтар ашты. Олар шөлді аймақтардың өсімдіктері мен жануарларының алуан түрлерін жинап кана қоймай, сонымен бірге біркатар физикалық-географиялық байқаулар жүргізді. Арал теңізінің деңгейінің төмендеуіне байланысты оның шығыс жағасының нұсқасының тым жылдам өзгеріп, кұбылып тұратынын айкындау да аса маңызды ғылыми табыс болды. Теңіз жиегінің көне іздерін әдетте жағада өскен өсімдіктердің қалған орындарына карап анықтауға болады. Осы тұрғыдан алып қарағанда, мәселен, Арал теңізінің жағалауынан жаңа өсімдік түрлерін тапты. Бұл өте-мөте кызғылықты ботаникалық-географиялық жаңалықтардың қатарына жатады. Сол сияқты кейбір өсімдіктердің жапырақтарының көлбей жатпай, тіп-тік болып олардың куаңшылық жағдайға бейімделгенін дәлелдейді.

Табиғаттағы зерттеушілер қоғамы Арал-Каспий экспедициясы жұмысының жалпы корытындыларын 1875-1877 жылдары бастырып шығарды. Гидрографиялық, гидрометриялық және физикалық-географиялық зерттеулердің материалдары Географиялық коғамның 1877 жылғы жекелеген басылымдарында (Ш-ІV-V) жарияланды.

Қазақ жеріндегі саяхатшы Эверсманның экспедициясы Орынбордан шығып, Арал төңірігіндегі Қарақұм, Сырдария өзені және Қызылқұм арқылы ӨТТІ.

Зерттеу жұмыстарын 1829 жылға дейін жүргізген Эверсман Орынбор территориясының табиғаты туралы көптеген кызғылықты мағлұматтар бердІ. Ол 1825-1826 жылдары Үстіртте Ф. Берг экспедициясының құрамында, ал 1827 жэне 1829 жылдары Бөкеев ордасында Г. С. Карелин отрядында жұмыс істеді.

Эверсманның еңбектері, әсіресе оның соңғы шығармасы «Елдерді комплексті зерттеу» сипатында жазылған. Соңғы енбегінде жазылған алғысөзінде автор өзінің «табиғатта жаратылғандардың» бәрін-жануарларды, өсімдіктерді, қазба байлықтарын өзі қолымен жинап, көзімен көргендерін түгел тізіп, қағазға түсіргенін баяндайды. Ол Үстірт қыратында кұзды (чинк) таудың мүжілуінен болған құбылыс деп есептеді. Ғалым Үстірттің тұңғыш анықтамасын беріп Эверсманның айтуы бойынша Үстіртті құрайтын қабаттар көлбей біткен және тау жыныстары үш түрлі шөгінді (маргельдерден), жақпар тастан және борпылдақ жыныстардан түзілген.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.