Арал өңірінің ландшафттарының жүйесі және қалыптасу тарихы
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І Тарау. Арал маңының табиғатына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1. Арал өңірінің физикалық географиялық орынының ерекшеліктері ... ...8
1.2. Арал өңірінің климатының жалпы ерекшеліктері
1.3. Зерттеу тарихы, геологиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.4. Тұран жазығының Арал маңы бөлігінің тектоникалық даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
ІІ Тарау. Арал өңірінің ландшафтарының жүйесі және қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.1. Жер бедері мен ландшафттарының жалпы ерекшеліктері ... ... ... ... ... .28
2.2. Торғай үстірті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3. Маңғыстау таулы үстірті және Тауқыр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
ІІІ Тарау. Арал өңірінің табиғат зоналарының ландшафттық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3.1. Табиғат зоналарының таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.2. Лессті.эфемерлі шөлдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.3. Сазды . жусанды және сортаң шөпті . жусанды шөлдер ... ... ... ... ... .51
3.4. Құмды . псаммофитті шөлдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3.5. Тасты . галофитті шөлдер мен тақырлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І Тарау. Арал маңының табиғатына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.1. Арал өңірінің физикалық географиялық орынының ерекшеліктері ... ...8
1.2. Арал өңірінің климатының жалпы ерекшеліктері
1.3. Зерттеу тарихы, геологиялық құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.4. Тұран жазығының Арал маңы бөлігінің тектоникалық даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
ІІ Тарау. Арал өңірінің ландшафтарының жүйесі және қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.1. Жер бедері мен ландшафттарының жалпы ерекшеліктері ... ... ... ... ... .28
2.2. Торғай үстірті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2.3. Маңғыстау таулы үстірті және Тауқыр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
ІІІ Тарау. Арал өңірінің табиғат зоналарының ландшафттық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3.1. Табиғат зоналарының таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.2. Лессті.эфемерлі шөлдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.3. Сазды . жусанды және сортаң шөпті . жусанды шөлдер ... ... ... ... ... .51
3.4. Құмды . псаммофитті шөлдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3.5. Тасты . галофитті шөлдер мен тақырлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
Кіріспе
35-53°с.е аралығында дүние жүзілік мұхиттан шалғай құрлықтың орталық бөлігіндегі географиялық орынының ерекшелігіне сай Каледон Герцин, Альпі қатпарлықтарында түзілген биік және аласа тау жүйелерімен шектескен Тұран жазығының табйғатының алуан түрлілігінің негізгі себебін ашып көрсету еліміздің аумағының батыс оңтүстік-батыс және оңтүстік бөлігінің жер бедерінің,климатының, топырағы мен өсімдіктер жамылғысының қалыптасу заңдылықтарына әсер ететін негізгі факторларды анықтауға мүмкіндік береді.
Тақырыптың өзектілігі: Сырдария өзені аңғарының төменгі ағысы аумағындағы ландшафттардың дамуы – облыс тұрғындарының өндірістік қызметі мен шаруашылық жүргізуімен тікелей байланысты оның ішінде ауыл-шаруашылық өнімдерінің өндірісі ерекше орын алады. Аталмыш өндірістің кері әсері тиіп нәтижесінде жергілікті ландшафттар түпкілікті өзгеріске ұшырап экологиялық шаруашылықтық жүйелер түзіле бастады.
Осы аймақты зерттей отырып Арал өңіріндегі ландшафттардың антропогендік өзгерісінің картасын пайдаланып суармалы егістік аудандарындағы ландшафттардың өзгерісінің түрлі типі анықталды.
Сырдария аңғарының - өсімдік топырақ жамылғысы Қазақстанның шөл зонасының Оңтүстік және солтүстік зонаға тән заңдылықтарға ұқсастығын көрстедеі. Олардың шартты шекарасы Сырдария өзені. Топырақтың морфогенетикалық сипаты және топырақ жамылғысының құрылымы жалпы ендік зоналдықтың биоклиматтық жүйесімен ғана емес, аймақтық ерекшелікпен де анықталады.
Аңғардың солтүстік бөлігінің топырақ жамылғысы денудациялық үстіртте шөлдің қоңыр және күңгірт-қоңыр топырақтарымен көмкерілген. Топырақ құрушы жыныстарға әртүрлі литогендік негіздегі карбонатты және тұзданған борлық, палеогенді-неогендік және төрттік шөгінділер жатады. Зоналды топырақтар кешенінде кең таралған құмды, тақыр тәрізді сор топырақтар таралған.
35-53°с.е аралығында дүние жүзілік мұхиттан шалғай құрлықтың орталық бөлігіндегі географиялық орынының ерекшелігіне сай Каледон Герцин, Альпі қатпарлықтарында түзілген биік және аласа тау жүйелерімен шектескен Тұран жазығының табйғатының алуан түрлілігінің негізгі себебін ашып көрсету еліміздің аумағының батыс оңтүстік-батыс және оңтүстік бөлігінің жер бедерінің,климатының, топырағы мен өсімдіктер жамылғысының қалыптасу заңдылықтарына әсер ететін негізгі факторларды анықтауға мүмкіндік береді.
Тақырыптың өзектілігі: Сырдария өзені аңғарының төменгі ағысы аумағындағы ландшафттардың дамуы – облыс тұрғындарының өндірістік қызметі мен шаруашылық жүргізуімен тікелей байланысты оның ішінде ауыл-шаруашылық өнімдерінің өндірісі ерекше орын алады. Аталмыш өндірістің кері әсері тиіп нәтижесінде жергілікті ландшафттар түпкілікті өзгеріске ұшырап экологиялық шаруашылықтық жүйелер түзіле бастады.
Осы аймақты зерттей отырып Арал өңіріндегі ландшафттардың антропогендік өзгерісінің картасын пайдаланып суармалы егістік аудандарындағы ландшафттардың өзгерісінің түрлі типі анықталды.
Сырдария аңғарының - өсімдік топырақ жамылғысы Қазақстанның шөл зонасының Оңтүстік және солтүстік зонаға тән заңдылықтарға ұқсастығын көрстедеі. Олардың шартты шекарасы Сырдария өзені. Топырақтың морфогенетикалық сипаты және топырақ жамылғысының құрылымы жалпы ендік зоналдықтың биоклиматтық жүйесімен ғана емес, аймақтық ерекшелікпен де анықталады.
Аңғардың солтүстік бөлігінің топырақ жамылғысы денудациялық үстіртте шөлдің қоңыр және күңгірт-қоңыр топырақтарымен көмкерілген. Топырақ құрушы жыныстарға әртүрлі литогендік негіздегі карбонатты және тұзданған борлық, палеогенді-неогендік және төрттік шөгінділер жатады. Зоналды топырақтар кешенінде кең таралған құмды, тақыр тәрізді сор топырақтар таралған.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Чурахин. Физическая география Казахстана. Алматы: Мектеп, 1968. 83-90 стр.
2. Физическая география Республики Казахстан /под. ред. К.М.Джаналиевой – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – С.11 -18.
3. Бейсенова А.С. Қазақстанның физикалық географиялық тұрғыдан зерттелуі. 2002 ж. 25 б.
4. Николов Н.И., Гвоздецкий Н.А. Казахстан. Алма – Ата: Наука, 1969. - С. 100-115.
5. . Бейсенова А.С. исторической основы географического иследование Казахстана. Алматы; Казтос ИНТИ, 2001г.
6. Бейсенова Ә.С. Қазақстан аумағының физикалық-географиялық тұрғыдан зерттелуі. –Алматы: Мектеп, 1990.79-100 б.
7. Бірмағамбетов А.А. Қазақстанның физикалық географиясы.-Алматы: Рауан, 2004. 16-25 б.
8. Гвоздецкий Н.А., Михайлов Н.И. Физическая география СССР. – М: Высшая школа, 1986. – С. 250-255.
9. Абдуллин А.А. Геология Казахстана.-Алма-Ата: Наука, 1981. -С.34-45.
10. Беспалов В.Ф. Геологическое строение Казахской ССР.-Алма-Ата: Наука, 1971. - С. 100-115.
11. Абдуллин А.А. Геология и минералогические ресурсы Казахстана. – Алма – Ата: Ғылым, 1994. - С.115-130.
12. Физическая география Республики Казахстана /под ред. Жаналивой. –Алматы: Қазақ Университеті.1998.33-36 стр.
13. В.М.Чупхин от пустынь до степных вершин Алма- Ата: Казахстан, 1966. 50- 55 стр.
14. Ә.Бірмағамбетов. Қазақстанның физикалық географиясы.Алматы: Рауан, 2004. 75-83 б.
15. Савричевская З.А. Геоморфология Казахстана и Средней Азий – Л: 1965. – С.120 – 132.
16. . Альпатев А.М., Архангельский А.М., Позонлелов Н.Я., Степанов А.Я. Физическая география СССР. – М: Высшая школа, 1976. – С. 153-191.
17. Савричевская З.А. Геоморфология Казахстана и Средней Азий – Л: 1965. – С.148 – 161
18. Чупахин В.М. Физическая география Казахстана. Алматы: Мектеп, 1968. 83-90 бет.
19. Физическая география Республики Казахстан /под. ред. К.М.Джаналиевой – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – С.135-140
20. Николов Н.И., Гвоздецкий Н.А. Казахстан. Алма – Ата: Наука, 1969. - С. 120-27.
21. Гвоздецкий Н.А., Михайлов Н.И. Физическая география СССР. – М: Высшая школа, 1986. – С. 256-260.
22. Климат Казакстана / под. ред. Утешева А.С. – М: Наука, 1975. -
23. Альпатев А.М., Архангельский А.М., Позоплелов Н.Я. , Степанов А.Я. Физическая география СССР. М.: Высшая школа 1976, 153-191с.
24. .Н.А.Гвоздецкий, Н.И.Михайлов Физическая география СССР. М.: Высшая школа 1986, 250-311с.
25. .Николов Н.И., Н.А.Гвоздецкий Казахстан. Алма-Ата: Наука, 1969. 110-155 с.
26. Климат Казахстана (под. ред. Утешева А.С. М., Наука, 1975. 110-115 с.
27. Флиьнец П.П. Очерки по географии внутренных вод Центрального, Южного, Восточного Казахстана. Алма-Ата, Наука, 1981, 75-94 с.
28. Казахстан природные условия и естественные ресурсы СССР. – М.: Наука, 1969, 128-139 с.
29. . Давыдова М.И., Раковская Э.М. Физическая география СССР. – М.: Просвещение, 1990, 204-211 с.
30. Равнины и горы Средней Азии и Казахстана. – М.: Наука, 1975, 139-158 с.
31. Соколов А.А. Основные почвообразования и почвы Восточного Казахстана. Повышение плородия почь Казахстана. – Алма-Ата, Наука. 1984, 39-60 с.
32. .Усманов У.У. География генетическая исследования и качественный учет земель Казахстана // Успехи почвоведения в Казахстане. Алма-Ата, Наука, 1975, 55-64 с.
33. Формозов А.Н. Животный мир Казахстана Алма-Ата: Наука, 1987, 110-125 с.
34. Молдағұлов Н.М. Ландшафттану негіздері және Қазақстанның ландшафтысы. Алматы: - Мектеп, 1990, 115-122 б.
35. М.И. Давыдова, Э.М. Раковская физическая география СССР –М: Просвещение, 1990г. 203-207 с.
36. Казахстан природные условие и естественные ресурсы СССР. М; Наука, 1969г. .
37. Сваричевская З.А. Геоморфология Казахстана и средней Азии
38. Казахстан. Природные условие и природные ресурсы СССР. М; Наука, 1969г., 68-78 стр.
39. Климат Казахстана, // под ред. Утешова А.С. Гидрометеойздат 1959г., 89-93стр.
40. Львович М.И. Реки СССР М; Мысль, 1971г., 131-141стр.
41. Альпатив А. М., Архангельский А.М., Подоплелов Н.Я., Степанов А.Я. Физическая география СССР, М; Высшая школа, 1976г., 96-117стр.
42. Атлас СССР. М., 1983 г.
43. Большой Атлас КазССР. С.18-66
1. Чурахин. Физическая география Казахстана. Алматы: Мектеп, 1968. 83-90 стр.
2. Физическая география Республики Казахстан /под. ред. К.М.Джаналиевой – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – С.11 -18.
3. Бейсенова А.С. Қазақстанның физикалық географиялық тұрғыдан зерттелуі. 2002 ж. 25 б.
4. Николов Н.И., Гвоздецкий Н.А. Казахстан. Алма – Ата: Наука, 1969. - С. 100-115.
5. . Бейсенова А.С. исторической основы географического иследование Казахстана. Алматы; Казтос ИНТИ, 2001г.
6. Бейсенова Ә.С. Қазақстан аумағының физикалық-географиялық тұрғыдан зерттелуі. –Алматы: Мектеп, 1990.79-100 б.
7. Бірмағамбетов А.А. Қазақстанның физикалық географиясы.-Алматы: Рауан, 2004. 16-25 б.
8. Гвоздецкий Н.А., Михайлов Н.И. Физическая география СССР. – М: Высшая школа, 1986. – С. 250-255.
9. Абдуллин А.А. Геология Казахстана.-Алма-Ата: Наука, 1981. -С.34-45.
10. Беспалов В.Ф. Геологическое строение Казахской ССР.-Алма-Ата: Наука, 1971. - С. 100-115.
11. Абдуллин А.А. Геология и минералогические ресурсы Казахстана. – Алма – Ата: Ғылым, 1994. - С.115-130.
12. Физическая география Республики Казахстана /под ред. Жаналивой. –Алматы: Қазақ Университеті.1998.33-36 стр.
13. В.М.Чупхин от пустынь до степных вершин Алма- Ата: Казахстан, 1966. 50- 55 стр.
14. Ә.Бірмағамбетов. Қазақстанның физикалық географиясы.Алматы: Рауан, 2004. 75-83 б.
15. Савричевская З.А. Геоморфология Казахстана и Средней Азий – Л: 1965. – С.120 – 132.
16. . Альпатев А.М., Архангельский А.М., Позонлелов Н.Я., Степанов А.Я. Физическая география СССР. – М: Высшая школа, 1976. – С. 153-191.
17. Савричевская З.А. Геоморфология Казахстана и Средней Азий – Л: 1965. – С.148 – 161
18. Чупахин В.М. Физическая география Казахстана. Алматы: Мектеп, 1968. 83-90 бет.
19. Физическая география Республики Казахстан /под. ред. К.М.Джаналиевой – Алматы: Қазақ университеті, 1998. – С.135-140
20. Николов Н.И., Гвоздецкий Н.А. Казахстан. Алма – Ата: Наука, 1969. - С. 120-27.
21. Гвоздецкий Н.А., Михайлов Н.И. Физическая география СССР. – М: Высшая школа, 1986. – С. 256-260.
22. Климат Казакстана / под. ред. Утешева А.С. – М: Наука, 1975. -
23. Альпатев А.М., Архангельский А.М., Позоплелов Н.Я. , Степанов А.Я. Физическая география СССР. М.: Высшая школа 1976, 153-191с.
24. .Н.А.Гвоздецкий, Н.И.Михайлов Физическая география СССР. М.: Высшая школа 1986, 250-311с.
25. .Николов Н.И., Н.А.Гвоздецкий Казахстан. Алма-Ата: Наука, 1969. 110-155 с.
26. Климат Казахстана (под. ред. Утешева А.С. М., Наука, 1975. 110-115 с.
27. Флиьнец П.П. Очерки по географии внутренных вод Центрального, Южного, Восточного Казахстана. Алма-Ата, Наука, 1981, 75-94 с.
28. Казахстан природные условия и естественные ресурсы СССР. – М.: Наука, 1969, 128-139 с.
29. . Давыдова М.И., Раковская Э.М. Физическая география СССР. – М.: Просвещение, 1990, 204-211 с.
30. Равнины и горы Средней Азии и Казахстана. – М.: Наука, 1975, 139-158 с.
31. Соколов А.А. Основные почвообразования и почвы Восточного Казахстана. Повышение плородия почь Казахстана. – Алма-Ата, Наука. 1984, 39-60 с.
32. .Усманов У.У. География генетическая исследования и качественный учет земель Казахстана // Успехи почвоведения в Казахстане. Алма-Ата, Наука, 1975, 55-64 с.
33. Формозов А.Н. Животный мир Казахстана Алма-Ата: Наука, 1987, 110-125 с.
34. Молдағұлов Н.М. Ландшафттану негіздері және Қазақстанның ландшафтысы. Алматы: - Мектеп, 1990, 115-122 б.
35. М.И. Давыдова, Э.М. Раковская физическая география СССР –М: Просвещение, 1990г. 203-207 с.
36. Казахстан природные условие и естественные ресурсы СССР. М; Наука, 1969г. .
37. Сваричевская З.А. Геоморфология Казахстана и средней Азии
38. Казахстан. Природные условие и природные ресурсы СССР. М; Наука, 1969г., 68-78 стр.
39. Климат Казахстана, // под ред. Утешова А.С. Гидрометеойздат 1959г., 89-93стр.
40. Львович М.И. Реки СССР М; Мысль, 1971г., 131-141стр.
41. Альпатив А. М., Архангельский А.М., Подоплелов Н.Я., Степанов А.Я. Физическая география СССР, М; Высшая школа, 1976г., 96-117стр.
42. Атлас СССР. М., 1983 г.
43. Большой Атлас КазССР. С.18-66
Арал өңірінің ландшафттарының жүйесі және қалыптасу тарихы
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І Тарау. Арал маңының табиғатына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..8
1.1. Арал өңірінің физикалық географиялық орынының ерекшеліктері ... ...8
1.2. Арал өңірінің климатының жалпы ерекшеліктері
1.3. Зерттеу тарихы, геологиялық
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.4. Тұран жазығының Арал маңы бөлігінің тектоникалық даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
ІІ Тарау. Арал өңірінің ландшафтарының жүйесі және қалыптасу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.1. Жер бедері мен ландшафттарының жалпы
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .2 8
2.2. Торғай
үстірті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .40
2.3. Маңғыстау таулы үстірті және
Тауқыр ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 42
ІІІ Тарау. Арал өңірінің табиғат зоналарының ландшафттық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.1. Табиғат зоналарының
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.2. Лессті-эфемерлі
шөлдер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..50
3.3. Сазды – жусанды және сортаң шөпті – жусанды
шөлдер ... ... ... ... ... .51
3.4. Құмды - псаммофитті
шөлдер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3.5. Тасты – галофитті шөлдер мен
тақырлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 6
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1
Кіріспе
35-53°с.е аралығында дүние жүзілік мұхиттан шалғай құрлықтың орталық
бөлігіндегі географиялық орынының ерекшелігіне сай Каледон Герцин, Альпі
қатпарлықтарында түзілген биік және аласа тау жүйелерімен шектескен Тұран
жазығының табйғатының алуан түрлілігінің негізгі себебін ашып көрсету
еліміздің аумағының батыс оңтүстік-батыс және оңтүстік бөлігінің жер
бедерінің,климатының, топырағы мен өсімдіктер жамылғысының қалыптасу
заңдылықтарына әсер ететін негізгі факторларды анықтауға мүмкіндік береді.
Тақырыптың өзектілігі: Сырдария өзені аңғарының төменгі ағысы
аумағындағы ландшафттардың дамуы – облыс тұрғындарының өндірістік қызметі
мен шаруашылық жүргізуімен тікелей байланысты оның ішінде ауыл-шаруашылық
өнімдерінің өндірісі ерекше орын алады. Аталмыш өндірістің кері әсері
тиіп нәтижесінде жергілікті ландшафттар түпкілікті өзгеріске ұшырап
экологиялық шаруашылықтық жүйелер түзіле бастады.
Осы аймақты зерттей отырып Арал өңіріндегі ландшафттардың
антропогендік өзгерісінің картасын пайдаланып суармалы егістік
аудандарындағы ландшафттардың өзгерісінің түрлі типі анықталды.
Сырдария аңғарының - өсімдік топырақ жамылғысы Қазақстанның шөл
зонасының Оңтүстік және солтүстік зонаға тән заңдылықтарға ұқсастығын
көрстедеі. Олардың шартты шекарасы Сырдария өзені. Топырақтың
морфогенетикалық сипаты және топырақ жамылғысының құрылымы жалпы ендік
зоналдықтың биоклиматтық жүйесімен ғана емес, аймақтық ерекшелікпен де
анықталады.
Аңғардың солтүстік бөлігінің топырақ жамылғысы денудациялық үстіртте
шөлдің қоңыр және күңгірт-қоңыр топырақтарымен көмкерілген. Топырақ құрушы
жыныстарға әртүрлі литогендік негіздегі карбонатты және тұзданған борлық,
палеогенді-неогендік және төрттік шөгінділер жатады. Зоналды топырақтар
кешенінде кең таралған құмды, тақыр тәрізді сор топырақтар таралған.
Сырдария өзені аңғарының топырақтары негізінен ала құлалығымен ерекшеленеді
және топырақ құрылымының интразоналдылығымен көрінеді. Олар жерасты
суларының қосымша ылғалдануымен ала құлалы аллювиалды шөгінділердің қат-
қабаттарында құрылған. Кең таралғаны аллювиалды-шалғынды топырақтар, бірақ
олар жерасты сулары деңгейінің төмендеуіне қарай шөлге айналуға жақын
аллювиалды-шалғынды топырақтарға ауысады. Көбінесе шығу тегі антропогендік
қалдықты, сол жерге тән тақыр тәрізді топырақтар, тақырлар, шалғынды-сорлар
кездеседі.
Топырақтың зоналдық типі сияқты Сырдария өзені аңғарлық жүйесінің
интразоналдық топырақтары да жоғары тұздану мен карбонаттылығымен, химиялық
құрамы әртүрлі суда ерігіш тұздардың болуымен ерекшеленеді. Өнімділігі
жоғары жерлер суармалы егін шаруашылықты зоналарға тән, олардың көп бөлігі
деградацияланған және антропогендік бұзылған.
Агромелиоративтік көрсеткіштер бойынша суармалы егін шаруашылықты
зоналарда интразоналды топырақтар маңызды болып табылады. Гидроморфты
топырақтар ішінде қатардағы шалғынды топырақтар (аллювиалды-шалғынды,
аллювиалды-шалғынды-тоғайлы, шөлге айналуға жақын аллювиалды-шалғынды) және
қатардағы батпақты (батпақты, шымды-батпақты, суармалы-батпақты, шалғынды-
батпақты және шөлге айналуға жақын шалғынды-батпақты) ерекшеленеді.
Тұран ойпатының құрылықтың ішкі аймағында орналасуы Шығыс Европаның өзі
орналасқан ендіктеріне қарағанда қысы суық, жазы ыстық болып климаты шұғыл
континентілігін;келуімен ерекшеленетін климатының шұғыл континеттілігінің;
желдің,температураның әсерінен жүретін үгілу үрдісін,жер бедерінің эолдық
пішініндерін,құрғақ климат жағдайында топырақ пен өсімдіктер жамылғысының
шөлге тәң түрлерін таралуын анықтайды. Шөлді шөлейтті Тұран жазығының жан
-жақты оқып үйрену табиғат байлықтарын шаруашылық мақсатта игеру барысын
қоршаған ортаның тепетеңдігін сақтау мәселесін шешу мен қатар, табиғат
жағдайларының негізгі ерекшеліктерінің терен меңгеруге мүмкіндік береді.
Тұран жазығының Арал маңы бөлігінің шекарасы айқын ажыратылған табиғи
шептермен өтуі мен ерекшеленеді.Солтүстік-батысында үстүрттің кемерлері мен
Оңтүстік Ембі үстүртері арқылы Шығыс Европа платформасының бөлігі болып
табылатын Каспи маңы ойпатымен, Мұғалжар тауының оңтүстік шығыс шетімен,
Солтүстігінде Торғай үстіртінің оңтүстік шетіндегі кемерлері мен шектеседі.
Тұран ойпатын батыс сібір жазығынан Қостанай Қазан шұнқыры бөліп жатыр
оларды бір-бірімен ежелгі теңіздердін аралығындағы бұғаз болған Торғай
қолаты жалғайды.
Диплом жұмысының мақсаты:
• Арал өңірінің географиялық орынының ерекшелігінің климаты мен
органикалық дүниесінің таралуына тигізетін әсерін;
• Аумақтың табиғатының қалыптасу тарихындағы әртүрлі геологиялық
кезендердегі палеоклиматтық, палеоэкологиялық және палеогеографиялық
жағдайларының негізгі ерекшеліктерін;
• Геотектоникалық құрлысымен жербедерінің геоморфологиялық типтерінің
арасындағы өзара байланыстарды;
• Аумақтық табиғат кешендерінің қалыптасуына әкелетін
негізгі факторларды анықтап,табиғи тепе-теңдіктің бұзылу себептерін
ашып көрсету.
Төмендегі мәселелерді шешу
көзделген:
• Физикалық, географиялық орынының негізгі ерекшеліктерін;
• Аймақтың зерттеу тарихын;
• Геологиялық даму тарихымен геотектоникалық құрылысының негізгі
ерекшеліктерін;
• Жер бедерінің түзілу жолдары мен аумақта таралуын;
• Климаттың түзілу зандылықтарынымен ішкі суларын;
• Топырағымен өсімдіктер жамылғысының негізгі ерекшеліктерін;
• Ландшафттарының өзгеру мәселелерін жан-жақты талдап қорытындыларын
шығару;
Тұран ойпатының географиялық орыны, геотектоникалық құрылысы, жер
бедері мен климатының негізгі ерекшеліктері жан-жақты ашып көрсетілген.
Арал өңірі туралы алғашқы тарихи жазба деректер ежелгі грек ғалымдары
Герадоттың, ортағасырдағы араб саяхатшылары Аль-Идриси мен Аль-Истрахидің,
Абдулафтың, Қазақ жерінен шыққан ғұлама ғалым Аль-Фараби мен Бабырдың
еңбектерінде кездеседі. Тұран ойпатымен Орта Азияның физикалық-географиялық
тұрғыдан зерттеу XVlll ғасырдың бірінші ширегінде І Петрдің Ресей мен оған
шектесетін аймақтардың табиғатын жанжақты зерттеу мақсатыда ұйымдастырған
ғылыми экспедициясынан басталды.
Арал маңы құмды денудациялық жазықтары Арал маңында 2-60 шақырымға
дейін артады. Кіші борсыққұм субмредианальды бағытта 100 шықырымға созылып
жатыр ені 10-40 шақырым аралығында ауытқиды.Арал Каспий теңізіне қарай
беткейрлері көлбеу болып келеді.Абсалют биіктігі солтүстігінде 160 метрден
оңтүстігінде 80 метрге дейін ауытқиды. Жазықтын бетін жоғарғы плиоцен мен
төменгі және орта төрттік жасындағы жыныстарды жел ұрлеуінің әсерінен
түзілген құмдар жауып жатыр.Жел әрекетінен тілімденген құм жолдарының
аралығындағы ойыстардың терендігі орталық бөлігінде 20, шетінде 5-10 метрге
дейін жетеді. Үлкен және кіші Борсыққұм өсімдіктерімен бекіген. Белесті,
белді, төбелі құмдардың қатарына жатады. Кейбір құмды төбелердің шыңының
биіктігі150-170 метрге дейін жетеді. Адамның шаруашылық әрекетінен
жалаңаштанған құм төбелердің сусып жылысу үрдісі артып келеді. Арал маңы
құрылымды – денудациялық жазығының шығыс бөлігін арал маңы қарақұмы алып
жатыр. Өзінің құрлысы жағынан ол өзінің құрылымы жағынан неоген – төрттік
дәуірдін шөгінділерін желдің үрлеуінен түзілген белесті – жалды, төбелі –
жалды құмдардын қатарына жатады. Соңғы жылдары аралдын тартылуына
байланысты теңіз табанындағы құмнын үрлеуінің есебінен аумағы артуда. Жел
ұшырған жалаңаштанған сусымалы құм жолдарының аудаңы кәзіргі кезде 2000
шаршы шақырымға жетті. Арал теңізімен солтүстік арал маңы құрылымды
денудациялық жазығының оңтүстік шығысы мен шығысын Арал-Сырдария
аккумулятивті жазығы орналасқан – оңтүстік батысымен батысында құзылқұммен
шектеседі.
І Тарау. Арал маңының табиғатына сипаттама
1.1. Арал өңірінің физикалық географиялық орынының ерекшеліктері
Тұран жазығының Арал маңы бөлігінің шекарасы айқын ажыратылған табиғи
шептермен өтуі мен ерекшеленеді.Солтүстік-батысында үстүрттің кемерлері мен
Оңтүстік Ембі үстүртері арқылы Шығыс Европа платформасының бөлігі болып
табылатын Каспи маңы ойпатымен, Мұғалжар тауының оңтүстік шығыс шетімен,
Солтүстігінде Торғай үстіртінің оңтүстік шетіндегі кемерлері мен шектеседі.
Тұран ойпатын батыс сібір жазығынан Қостанай Қазан шұнқыры бөліп жатыр
оларды бір-бірімен ежелгі теңіздердін аралығындағы бұғаз болған Торғай
қолаты жалғайды. 1
Физикалық-георафиялық аймақты шығысымен Солтүстік-шығысында, каледон
қатпарлы белдеуіне жататын қазақтың ұсақ шоқылы ауданы Сарарқа орналасқан
оңтүстік-шығысындағы Шу-Іле таулары Тұран ойпатын Балқаш-Алакөл
крпитодепресияларынан бөліп тұр.Оңтүстік шекарасы каледон, герцин
қатпарлығында түзілген Тянь-Шань тауларының солтістік және оңтүстік
тізбектері, Альпі қатпарлығына жататын Памир Капетдаг тауларының етегі
батыс шекарасы шартты түрде Каспий теңізі арқылы өтеді Аймақтын еленді
бөлігі батыстан-шығысқа 2500, солтүстіктен-оңтүстікке 2000 шақырымға
созылып жатыр. Ірі тектоникалық құрылымдарымен шектесетін шекарадағы
тектоникалық жарықтарды бойында орналасқан Торғай үстірті, Үстүрт сияқты
жербедерінің көтерінкі пішіндері басқа аймақтан бөлініп жатыр. Жазық 53°-
35° солтүстік ендіктермен 51°-70° шығыс бойлықтың аралықтарында
орналасқан.Аймақтын басым бөлігі 48°-35° солтүстік ендіктердің аралығында
орналасқан Қазақстанның аумағында 41°-53°. Ендіктің аралығындағы Солтүстік,
орталық және оңтүстік шығыс бөлігі кіреді. Ауданы екі милион шаршы
шақырымға жуық.Арал теңізіне қарай еңіс, шеткі бөліктері көтерінкі үстірті
болып келуімен ерекшеленеді. Арал теңізінің жағалауында теңізденгейінен 51
метрден шеткі аймақтарында 200-300 метрге дейін бірдіндеп көтеріледі.2
Географиялық орынының ерекшеліктеріне сай Тұран ойпатының өзіне ғана
тән ерекшеліктері бар.Олар:
- Материктің ішкі бөлігіндегі 35-53 гр. арасы С.е аралығындағы
орынының;
- дүние жүзілік мұхиттан бірнеше мың шақырым қашықта орналасуы;
- оңтүстігінде биік таулы белдеулердің қоршап жат
- мұхиттан қашықта орналасуына орай ауа массаларының
трансфориациялануына байланысты климатының аридтілігі мен жауын-шашынның
аздығы;
- Тропиктік жоғарғы қысымды белдудің солтүстік шетімен Воекоов
білігінің оңтүстік бөлігі арқылы өтуінің климатының шұғыл континентігін
арттыруы;
- транзитті Сырдария мен Амудариядан басқа өзен торларының болмауы;
- Құрғақ дала және шөл зоналарына тән өсімдіктермен жануарлар
дүниесінің таралуы.
Тұран ойпатының жоғарыда аталған ерекшеліктері климаты мен табиғатының
барлық компоненттерінің қалыптасуына тікелей әсеретеді.
Тұран ойпаты бұл ортасында Арал теңізі орналасқан біртұтас ірі ағынсыз
тұйық аймақ болып табылады. Жербедерінің ерекшеліктеріне сай жаң жағын
қоршап жатқан таулардан орасан зор мөлшерде бос жыныстары шөгеді. Ағынсыз
тұйық алқапқа жатуымен теріс радиациялық баланс жағдайнда көп мөлшердегі
тұздың жинақталуы үрдісінің жүруі байқалады.Географиялық орынымен
климатының ерекшеліктеріне сай Евразияның қоңыржай белдеудегі ең аз
мөшердегі жауын-шашын жауады. (100-150 мм. шамасында) тұтастай алғанда
тұран жазығының табиғатына аридтілік тән осыған орай шөлдерде жыл бойы ашық
күнді құрғақ ауарайы басым болып, жербедерін түзуде желмен температураның
әсерінен жүретін физикалық үгілулер жетекшіл орын алады.3
1.2. Арал өңірінің климатының жалпы ерекшеліктері
Тұран ойпатының климатының жалпы ерекшіліктері факторлары. Тұран
жазығынын климатының қалыптасуына төмендегі факторлар әсер етеді.
- біршама төменгі және орта еңдіктерде отналасуына байланысты
раациялық баланстың мөлшерінің жоғары болуы;
атмосфералық циркуляциясының үрдістеріне әсер ететін жер бедерінің
тегіс болуы. Құрлықтың орталық бөлігінде орналасуына дүниежүзілік
мұхиттардан қашық болуына байланыстыклиматты шұғыл континентті болып
келеді:
- Орта және төменгі еңдіктерде орналасуына сай күн радияциясының
қарқыны жоғары әрі аумақтың мол жылу алуына аридті шөл ланшафтысының
қалыптасуына ықпал етеді. Жер бедерінің тегіс болуына орай
трансформатцияланған қоңыржай ауа массаларының кедергісіз өтіп кетіп жауын
шашынның аз түсуіне климаттың шұғыл кантинентті болып күшеитіледі.
Географиялық орынының ерекшелігіне сай жазы өте ыстық ашық әріқұрғақ,
қысы суық аязды болып келеді, температураның жылдық амплетудасы 87-85 0С,
орташа айлық температура 42-30 0С, құрайды.
Тұран жазығының климатына жауын шашынның жылдық орташа мөлшерінің
аздығы мен жыл мезгілінде әркелкі таралуы,температура ауытқуының тәуліктік
және жылдық ауытқуының жоғарылығы, атмосфера ауасының құрғақтылығы бұлтсыз
ашық күндердің көптігі тәң.
Тұран оипатында ашық бұлтсыз күндердің ұзақтығы 2400-3000 сағатқа дейін
созылады. Жылдық жиынтық күн радиациясы оңтүстігінде 160 ккал см² тең
солтүстігінде 120 ккалсм² аралығында ауытқыйды. Оңтүстіктегі географиялық
орыны қыстың өзінде белгілі мөлшерде күн радиятциясының енуіне мүмкіндік
береді. Ашық күннің көптігі мен жылудың мол түсуі күн энергиясын
пайдалануға мүмкіндік береді .
Тұран оипатының басым бөлігіне қыста Азия максимулының ықпалы күшті
болатындықтан төменгі температура мен жоғарғы атмосфералық қысым бұлттың
түзілуіне мүмкіндік бермейді. Жазда мол жылуасатындықтан жердің ауамен
әрекеттесетін беткі қабаты құрғап кетеді. Осыған орай ауа массаларыда
құрғақшылығымен ерекшеленіп ауаның конвекциялық ағынын тудырып су буының
конденсациясын күшейтеді. Табиғи кедергілер болмағандықтан қатпарлы
бұлттар өте биікте түзіледі. Сондықтан жазда жауын шашын өте аз түседі:
Тұран жазығындағы бұлтсыз ашық күндер саны солтүстігінде 180 күннен
оңтүстігінде 260 күнге дейін артады. Ашық күндердің көп, тура радиацияның
жыл бойы басым болуына сай мүмкіндік береді .
Қыста жиынтық күн радиациясының мөлшері азайып жазда күннің түсу бұрышы
көтерілуіне сай шілде тамыз айларында артады. Шілде тамыз айларында тұран
жазығының орталығы мен оңтүстігі 19-20 ккалсм² дейін жетеді.
Көп жылдық метеорологияалық бақтаулардың деректеріне сүйенсек жиынтық
радияцияның мөлшері күзде 16 ккалсм²,көктемде 14 ккалсм² деиін кемиді
Жиынтық күн радиятциясының мөлшері мен жылу балансы температураның
жылдық және айлық орташа мөлшерінеде әсеретеді.
Тұран оипатының солтүстігінде қаңтардың орташа температурасы 16ºс
оңтүстігінде + 4ºс дейін артады шілдеде солтүстігінде +22ºс оңтүстігінде.
Тұран жазығының аумағындағы қаңтардың изотермасы субендік бағытта
оңтүстіктен солтүстікке қарай жылжыған сайын біртіндеп кемиді оңтүстігінде
әр 100 шақырым жылжыған сайын 1,3-1,5ºс артады.
Қыста Сібірден суық ауамассасы енгенде солтүстігінде-35º-40ºс,
оңтүстігінде -20º-25ºс дейін төмендедейді.
Кіші Азия мен Иранның оңтүстігіндегі түзілген циклон енгенде
температураның көтерілуі байқалады . Тұран жазығының оңтүстігінде жылы
циклонның қайталауы 45-55℅ дейін жетеді.
Жазықтың оңтүстігінде қыс қоңыржай жылы,солтүстігінде қоңыржай суық.
Тұран жазығының үстінде жүретін атмосфера циркуляциясының урдістері
жылумен ылғалдың таралана әсеретіп, ауарайының анықтайтын манызды
факторлардың бірі болып табылады.
Жазда аймаққа азор максимумының солтүстік шығыс тармағын, (1025 мб)
қыста Азия (сібір) максимумының батыстарларға әсеретеді. (1030 мб)
меридианальды бағытағы циркуляцияның Қыста солтүстік- батыстан және
солтүстіктен ауа массалары енетіндіктен адвекциясының әсерінен аумақ
біршама суынады. Суық фронтың енуінен күшті желдер тұрп қарлы боран болады.
Батыстық еңдік бағыттағы церкуляция кезінде анти циклондық жүйелердін
шығысқа қарай ығысуы байқалып төменгі қысымды жылға тұзіледі.
Ендік бағыттағы циркуляция кезінде Тұран жазығының аумағында жауын –
шашынның жетіспеуінен, температураның көтерілуі байқалады. Қиыр оңтүстік
батыс бөліктен азор максимумының шығыс тариағынан жылы ауа массалары енеді
суық ауа массалары солтүстікке қарай ығысып температураның көтерілуі
байқалады. Желдін соғылуына церкуляция ұрдісімен тығыз байланысты.
Батыстан шығысқа қарай қысымның артуына байланысты жел шығыстан батысқа
бағытталып соғады. Оның айлық орташа жылдамдығы 4-8 мин дейін жетеді. Тұран
ойпатында жауын-шашынның таралуына атмосфера церкуляциясы тікелей әсер
етеді.
Полярлық фронттын Иран тармағы Тәжікстанмен Түркменстанның,
Ауғаныстанмен шекарасында орналасқанымен озінің негізгі жолынан ауытқып,
тұран ойпатының оңтүстік бөлігіне таралатындықтан суық және жылы ауа
массаларының араласуына байланысты жауын-шашын түзіледі. Қыстын соңында
Азия максимумы әлсіреуне байланысты жазыққа солтүстіктен арктикалық суық
ауа ағыны енедіде суық ашық ауарайы қалыптасады.Каспий теңізінің солтүстік-
батыс бөлігінен ылғалды жылы ауа еңгенде бұқлтты жауын-шашынды ауарайы
қалыптасады. Тұранның солтістік бөлігінде қыста жауын шашын қар түрінде
түседі. Оңын қалындағы 20 сантиметрден Арал теңізінің еңдігінде 10
сантимертге дейін кемиді.
Оңтүстігінде жауын-шашын сұйық күйінде түседі. Катты түрінде түсетін
жауын-шашынның мөлшері солтүстігінде 61 мм оңтүстігінде 1 мм дейін кемиді.
Көктемде теріс және оң радиациялық баланстың бір-бірімен алмасатын
кезеңінде ауа –райының режимі жылдам өзгереді. Оңтүстігінде ақпанның екінші
жартысында біртіндеп солтүстікке қарай тарала бастайды. Бұл кезенде ауа мен
топырақтың температурасы жылдам көтерілуі байқалады Полярлық фронттың Иран
тармағы солтүстікке қарай ығысады оның бойында салқын қоныржай және жылы
тропиктік ауа массалары бірбірімен араласқанда қалыптасқан қарқынды
циклогенез үрдісі жүріп жауын-шашынды ауа-райы қалыптасады.
Жазғы бұлтылық шамалы әрі биік қатпарлы болатындықтан күн сәулесін
ұстап тұра алмайды. Тұран жазығы.
Климаты. Климаты жағынан Тұран жазығы құрғақ континентті өлкеге жатады.
Жазы ыстық, қысы суық. Қаңтардың орташа температурасы солтүстікте -18°С,
оңтүстікте -5°С. Қыста бұл аймаққа артктикалық ауа массасы мен Сібірдің
суық ауасы жиі кіреді. Бұл кезде ауа температурасы -30°-40°С-қа жетеді,
шілденің орташа температурасы солтүстікте +22°С,оңтүстікте+29°С. Аңызақ
желдер жиі соғады.Көктем мен күз ылғалдырақ келеді. Жалпы жауын –шашын
мөлшері аздау, жылдық мөлшері 80-100 мм. Климаттыңқуаншылығы Тұран
жазығының шөл, шөлейтті табиғатымен тығыз байланысты.
Өзендері мен көлдері.Тұран жазығында өзен жүйесі нашар дамыған.
Сырдария өзені басын Қазақстаннан тысқары жерден алады да, жолшыбай суын
Орта Азияреспубликаларының шексіз мақта плантациаларына тартып алынып, Арал
теңізіне мардымсыз су барады. Сырдария кейінгі жылдары теңізге жетпей
қалып жүр.
Шу мен Талас өзендерінің жағдайы да осыған ұқсас оларда Қазақстан
жеріне талмаусырап жетіп (суының көп мөлшерін Қырғыстан елі бөгеп алады),
Мойынқұм мен Бетпақдаланың қажетін өтей алмай отыр. Торғай үстіртінің
өзендері Торғай, Ырғыз, Жыланшық жазда қарасуларға,ұсақ көлдерге бөлініп
тартылып қалады. Бұл өлкеде Обаған, Шалқар, Шалқартеңіз, Алакөл, Қопа
сияқты көлдер бар. Бірақ олардың көбі тұзды. Жетісу өзендері- Іле, Қаратал,
Ақсу, Лепсі, Тентек қана тұщы. Бірақ олардың да жылдық ағыны жылдан-жылға
кемуде.
Тұран жазығы өзендері суының азаюы Арал теңізі мен Балқаш көлінің
экологиялық жағдайын шиеленістіруде. Арал теңізі тартыла бастады. Балқаштың
деңгейі де төмендеуде. Тұран жазығының су проблемасын шешуде жер асты
суларының маңызы үлкен. Мұнда еспе су 20-50 м терендікте ғана жатыр. Ал,
артезиан суы одан тереңдеу қабаттарда. Шөлді аймақтарда ауыз су
да,шаруашылық үшін қажетті су да жер астынан өндіріледі.
Арал теңізі-жас Тұран тақтасының үстінде орналасқан көл. Геологиялық
тарихына қарағанда, Каспий теңізінен едәуір жас. Неоген дәуірінің аяғында
құрғақ тектоникалық ойыс түрінде пайда болған.Антропогеннің аяғында алғашқы
рет суға толған. Сол кезде Амударияның ескі арнасы арқылы бірнеше рет
Каспий теңізімен жалғасып, үзіліп отырған. Сөйтіп қазіргі Арал теңізінің
жасы 8-10 мың жыл шамасында.
Арал теңізі суының көлемі жағынан Қазақстанда ,тіпті бүкіл ТМД елдерінде
екінші,ал дүние жүзінде төртінші (Каспий,Солтүстік Америкадағы Жоғарғы көл,
Африкадағы Виктория көлінен кейін)орын алатын көл. Қазақстан мен
(Қызылорда, Ақтөбе обылыстары) Өзбекстан елдері арасында, Үстірттің
солтүстік-шығыс шетінде орналасқан. 1961 жылға дейін Арал теңізі мұхит
денгейінен 53 м биіктікте жатқан. Ауданы 66 мың км², суының көлемі 1064
км³ болатын. Ұзындығы 428 км,ені 235 км еді.Теңіз суы антропогендік
әрекеттің нәтижесінде, шаруашылық мақсатына үздіксіз суды пайдалану
барысында 2002 жылы теңіз деңгейі 20 м төмендеді. Өйткені теңізге құятын
басты өзендер –Сырдария 1974 жылдан және Амудария 1982 жылдан мүлдем
сарқылды.Арал теңізінде ірілі –ұсақты 1100 аралдар тобы болатың, кейін
олардың бірқатары түбектерге айналып, құрлыққа қосылып кетті. Кезіндегі ең
ірілері: Көкарал, Барсакелмес аралдары келмеске кетті. Ұзақ уақыт аралында
КСРО-ның бактериологиялық қаруын сынау алаңы болған.
Арал теңізінің Қазақстанға қарайтын бөлігінің жағалауы әр түрлі.Батысы
Үстіртке тірелетің жағалауы жарқабақты, биік (190 м) және аз тілімденген.
Теңіздің Қазақстандық солтүстік жағалауы өзен-жылғалардың құрғақ
аңғарлармен, ішке кіріп жатқан шығанақтармен тілімделген, Арал маңы
Қарақұмы мен Үлкен, Кіші Борсық құмдарына жалғасады.Қалған бөлігінің
жағасы ойпатты, құмды, жазық, ұсақ аралдар мен шығанақтардан тұрады.
Арал теңізі орналасқан өңірдің климаты шұғыл континентті, құрғақ,
шілде айының орташа температурасы +24°+26°С, ең жоғарғы температура +45°С.
Қаңтар айының орташа температурасы оңтүстік батыста -6°-8°С, солтүстік және
солтүстік-шығыста -11°-12°С, төменгі температура -38°С. Қыста теңіздің
солтүстік, солтүстік-шығыс бөлігі қатып жатады. Жылдық жауын-шашын
оңтүстік-батыста 100 мм, солтүстік шығыста 125-130 мм.
Арал теңізінің тұздылығы табиғи жағдайда 9-11% болатын. Соңғы 40 жылда
суармалы жер ұлғайды, Шардара, Арнасай, Сарықамыс бөгендері пайда болды.
Соған байланысты теңіздің тұздылығы 35%-ге жетті.
Теңіз суының түсі қара көк, мөлдірлігі 25м. Теңіз суы тұнық. Арал
теңізінде органикалық дүние Каспий теңізіне қарағанда әлқайда кедей.
Теңізде балықтың 20-дай түрі бар. Кәсіпшілігі жөнінен неғұрлым құндылары:
бекіре, сазан, қаяз, шабақ, ақмарқа ауланады. Жерсіндірілген балықтардан
каспий шоқыры мен балтық салақасын атауға болады.
Қазақстан мен Өзбекстанның мақта және күріш егістігіне өзендердің суын
қарқынды пайдалану себебінен Арал теңізінің денгейі едәуір төмендеді. Алып
жатқан ауданы 40 мың км²-ге кеміді. Теңіз Үлкен Арал және Кіші Арал болып
екіге бөлінеді. Теңіз жағалауы 100-150 км – дей шегінді.Теңіз түбі
сор,сортанға айналуда. Тартылған теңіз жағалауын тұз бен құм жауып жатыр.
Арал теңізінің тартылуына байланысты экологиалық жағдай асқына түсуде,
егістік жерлер мен мал жайылымдарын құм мен тұз басып пайдаланудан қалды.
Бұл жерлерде 1950-1990 жылдар арасында шаңды дауылдардың жиілігі 60 есе
көбейді. Кеуіп кеткен теңіз түбінен жылына 200 млн тонна көтерілген улы-
тұзды шаң-тзаң ауаға таралады. Егістік жер мен жайылымдарды уландырды,
біраз жерді сортанға айналдырды.Табиғи ортаны азып-тозуы жергілікті
халықтың денсаулығына біраз зардабын тигізіп отыр. 1994 жылы Орта Азия
мемлекеттері Аралды құтқару қорын ұйымдастырды. Қазақстанның Байқоңыр
аэроғарыштық экологиялық аймағының басшылығымен бірінші рет Арал өңірінің
экологиялық картасы жасалды (1992).1998 жылы Амстердамда 22 мемлекет
қатысқан Қоршаған орта және балалар проблемасына арналған Халықаралық
конгресте Арал балаларының денсаулығы мәселелері қаралды.
Арал теңізі туралы күн тәртібінде тұрған мәселенің бірі-егістерді
суландыруға жұмсалатын суды үнемдеу. Тұздың ұшуын азайтатын, топырақты
бекітетін өсімдіктер егу, бірыңғай мақтадан басқа да мәдени дақылдарды
өсіру,жергілікті халықты сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету мәселелері де
өткір қойылып отыр.
1.3. Зерттелу тарихы, геологиялық құрылысы
Арал өңірі туралы алғашқы тарихи жазба деректер ежелгі грек ғалымдары
Герадоттың, ортағасырдағы араб саяхатшылары Аль-Идриси мен Аль-Истрахидің,
Абдулафтың, Қазақ жерінен шыққан ғұлама ғалым Аль-Фараби мен Бабырдың
еңбектерінде кездеседі. Тұран ойпатымен Орта Азияның физикалық-географиялық
тұрғыдан зерттеу XVlll ғасырдың бірінші ширегінде І Петрдің Ресей мен оған
шектесетін аймақтардың табиғатын жанжақты зерттеу мақсатыда ұйымдастырған
ғылыми экспедициясынан басталды.
1714 жылы Астраханнан шыққан А.Черкасскидің экспедициясы Каспий
теңізінің Шығыс бөлігі мен Амудария өзеніне сипаттамаларын орыс
саяхатшыларының ішінде алғашқылардың бірі болып ,құрғап қалған ескі арнасы
узбойларды тауып бұрын Каспийге құйғанын анықтады.
1731жылы Сырдария ,Амудария,Жел,Орал өзендері және тоқсан елді мекен
кескіндеген картасын жасады.П.И.Рычков1762 жылы
“Орынбор өлкесінің топографиясы атты еңбегінде Арал теңізіне құятын
өзендермен Орал маңының жербедері жөнінен сол кездегі жазба дерек көздерін
жинақтап біржүйеге келтіріп,алғаш рет Тұран ойпатына ғылыми тұрғыдан
сипаттады.
XVlll ғасырдың соңы мен XlX ғасырдың басында сол кездегі белгілі болған
керуен жолдары арқылы Орта Азиядағы таукенісінің мамандары, геодезистермен
әскери топографтар, елшілер келе бастады. Олардың Орта Азия табиғатына
жасаған сипсттамалары XVlll ғасырдағы саяхатшыларына қарағанда біршама
толық болды.
Арнайы білікті мамандар қатысқан саяхаттар нәтижесінде Тұран ойпатның
жербедері, өзен, таулары, климаты жөнінде ғылыми деректердің ауқымы біршама
кеңейді. Сол кезеңнің өзінде Амудария,Сырдария өзендері аңғарының
Бетпақдала мен Мойынқұмның өсімдіктер ,жануарлар дуниесі жөнінде маңызды
ақпараттар жиналды.
XlX ғасырдың 40-50 жылдары Тұран ойпатының табиғатын кешенді оқып
үйрену мәселелеріне баса назар аударылып арнайы ғылыми экпедиция
ұйымдастырыла бастады.
Амудария мен Сырдарияның Арал теңізінің, Қызылқұмның табиғатын
жанжақты оқып үйренуде 1840-1850 жылдар аралығында А.И.Бутаковтың
экспедициясы ерекше орын алды.Ол өзі болған аймақтың органикалық дүниесін
оқып үйренуге баса назар аударды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап Тұран ойпатының табиғатын оқып
үйрену ісінде Ресей ғылым академиясымен орыс география қоғамы жетекші рөл
атқарып ғылыми экспедицияны ұйымдастыруды қолға алды.1870 жылдары Хиуа
хандығымен Түрікмендердің жеке тайпалары Ресей патшалығының бодандығын
қабылдамағансон аймақты ғылыми тұрғыдан жаңжакты зерттеу ісі оданәрі
жанданды.
1873, 1874, 1875 жылдары Орыс география қоғамы ұйымдастырған Амударья
экспедициясы ауқымымен ғылыми зерттеулерінің нәтежиесі жөнінен Ресейдің
жазық аймақтарында жүргізілген саяхаттардың ең маныздылары болып
табылады.Бұл экпедиция Қарақұм шөлінің ірі бөлігін Амударя өзенінің
аңғарынын табиғатының ерекшеліктерін, батыс узбой мен Каспи теңізіне
апаратын керуен жолдарын зерттеді; Нәтежиесінде Амудария мен Сырдарияның
аралығындағы Қызылқұм шөлі арқылы Самарқант мен Ташкентті жалғайтын жол
бағытының негізі қаланды. Экспедицияның құрамына арнайы мамандырылған бес
топ кіріп онда жиырмадан астам Ресейге белгілі ғалым жұмыс істеді. Каспий
теңізі мен оның шығыс жағалауын, Үстірт пен Маңғыстау түбегін оқып ұйрену
мақсатында Петербургтың жаратылыстану қоғамы 1874 жылы Арал – Каспий
экспедициясын ұйымдастырды. Жоғарыда аталған екі экспедицияда алдарына Арал-
Каспий ойыстарының табиғат жағдайларымен байлықтарын оқып үйреніп,
геологиялық құрылысының жербедерінің, климатымен органикалық дүниесінің
ерекшеліктерін аңықтау мақсатын қойды. Зерттеу жұмыстарының нәтижелері
ғылымға орасан зор үлес қосты.ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде орыс ғалымдары
Узбойлар арқылы Амударияның суын Каспийге құйып Орта Азияға баратын су
жолын ашу, теміржол салу, пайдалы қазбаларды барлау мәселелерімен
айналысты.
1886-1888 жылдар аралығында В.А.Обручевтің экспедициясы Узбойлар мен
Қарақұмды зерттеу мен айналысып, Қарақұмның теңіз табанында шөгуден емес
аккумулятивтік жолмен түзілгенің аңықтады. Лестті шөгінділерді оқып ұйрене
отырып оның пайда болуының желдін ғылыми болжамын қолдады. 1900-1906 жылдар
аралығында белгілі географ Л.С.Берег Арал теңізінің алқабын кешенді
зерттеулер жүргізді. Зерттеу жұмыстарының нәтижелері 1908 жылы жарық
көрген, Арал теңізі атты монографиясында жинақталып сол кездерде Северцев
болжаған Аралдың құрғап қалуы жөніндегі ғылыми болжамның негізсіз екеніне
және алғы шарттарының жөнінде өзінің ой қорытындысын шығарды.
1895 жылы Орта Азияға Каспи сырты теміржолының салыну жұмысы бастаыну
жұмысы баста Ресейдің орман департаменті қарақұммен қызылқұмды бекіту
жұмыстарын жүргізу мақсатында орманшы В.А.Пасецкийді жіберді. Ол жергілікті
өсімдіктерді отырғызу арқылы құмды тоқтатуға болатының іс жүзінде
дәлелдеді. 1912 жылы география қоғамы құмды шөлдерді тұрақты зерттеу
мақсатында қарақұмда тұрақты жұмыс істейтін репетке бекетін ұйымдастырды
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдын басында Сырдария аңғары мен Жетісуда көші-
қон басқармасының Түркістан бөлімшесі экспедициялық зерттеулер жүргізу
жұмыстарын қолға алынды. Кеңестік дәуірде Тұран ойпатын жан-жақты оқып
үйреніп кешенді зерттеу жұмыстары қолға алынып, арнайы мамандандырылған
экпедициялар ұйымдастырыла бастады.1912 жылы Н.Л.Карженевскийдің
экспедициясы мойынқұмды жаң-жақты оқып үйренудін негізін қалады. 1925 жылы
Қарақұмдағы күкіртті төбелерді зерттеу жұмыстарын белгілі геолог
А.Е.Ферсман мен Д.И.Щербаковтың экспедициясы жүргізді. Осы жылдан бастап
В.А.Дубенский мен Н.А.Димнің экспедициясы Қарақұм каналын салуға қолайлы
дерлерді таңдау мақсатында кешенді зерттеу жұмыстарын жүргізуді бастады.
Олар көпжылдық қарақұм және Түрікмен экспедицияларын бөлінді. Тұран
ойпатының табиғатымен табиғат байлықтарын Ұлы Отан соғысына дейін белгілі
ғалымдар Б.А.Федорович, И.П.Герашмов, А.Г.Доскач, С.Ю.Гемер, А.Е.Ферсман,
Д.И.Щ.рбаков, А.С.Кель, В.Н.Кунин, Е.В.Лобова, Э.М.Мурзаев, М.К.Граве
зерттеді.
Тұран ойпатының табиғатының ерекшелігін Орта Азия мемлекеттік
Университетінің экспедициясы айналысты. Экспедиция құрамында жұмыс істеген
белгілі ғалымдар Д.И.Кашкаров пен Е.П.Коровин орта Азия шөлдерінің типтері
жөніндегі Л.С.Берег пен А.И.Красновтың зерттеулерін одан әрі жалғастырып,
сазды, тасты, құмды, сорлы шөлдерді экологиялық топтарға бөлді. Ұлы Отан
соғысы жылдары оның өзінде Тұран ойпатында зерттеулер жүргізу оданәрі
жалғастырылып ғылыммен іс-тәжірбиенің бір-бірімен одан-әрі жақындай түсті.
Шөлді игеруге байланысты Тұран ойпатының суармалы жерлері мен малазықтың
тән минералды байлықтарын зерттеу ісіне 1960-1980 жылдар аралығында КСРО
ғылыми академиясының, Қазақстан, Өзбекстан ғылым академиялары мен Түрікмен
КСРінің шөл институты зор үлес қосты.
Қазіргі кезенде Тұран жазығының табиғат жағдайлары мен байлықтары
біршама жақсы зерттелген. Жинақталған материалдар ғылымдағы бірқатар даулы
мәселелерді шешуге мүмкіндік бере отырып жаңа түйінді мәселелерді шешуге
мүмкіндік береді. Олардың қатарына Амудария мен Сырдария өзендерінің суын
шаруашылықтың мақсатта шектен тыс пайдалану нәтежиесінде туындаған Арал мен
Қарабұғаз-Голдың тартысуына байланысты Арал маңының шөлденуі мен топырақтын
сортаңдану, судың ластану, өзен суларын тиімді пайдалану сияқты түйінді
мәселелер
жатады.
Тұран жазығы тектоникалық тұрғыдан таскөмір, пермь, дәуіріндегі герцин
қатпарлығында түзілген эпипалеозойлық жас платформа болып табылады. Оның
ірге тасыда герцин қырылымы басым. Олардың арасында кембриге дейінгі
байкалдың массивтер қазақтың ұсақ шоқылы ауданының батыс бөлігімен
(Сарыарқаның) Солтүстік Тянь-Шань мен шектесетін аумақтарында көмілген
коледондық құрылымдарда кездеседі.
Тұран плитасының ірге тасы бірқатар тектоникалық жарықтарға
бөлшектенген солардың ішінде жербедерін қалыптастыруда субмеридианальды
бағытта созылып жатқан Орал-Оман, Гиссар-Маңғыстау тектоникалық жарықтары
жетекші орын алады. 5
Тектоникалық жарықтар арқылы тұран плитасының ірге тасы төрт ірі блокқа
бөлінеді. Сарыарқа мен шектесетін солтүстік шығыс блок мезозой мен кайназой
кезендерінде көтерінкі күйінде қалғандықтан кристалды ірге тасы 1000 метр
терендікте жатыр. Тек біршама терең крисьалды ойыстарда ғана 2000 метрден
астам тереңдікте жатыр. Солтүстік Тянь-Шань мен шектесетін оңтүстік шығыс
блок мезозойда көтерілгенімен Кайназойда Мантяға терең батқандықтан
іргетасы 8-10 шақырым тереңдікте жатыр. Оңтүстік батыс блокта жербедерінің
үш оң пішінді формалары кездесетіндіктен іргетасы 1-3 шақырым терңдікте
орналасқан.2
Кристаллды іргетасын түзетін тау жыныстары Сұлтан-Уаыс, Орталық
Қызылқұм мен Маңғыстау көтерілулерін қамтыған шектеулі аумақтағана
жербетіне шығып жатыр.Олардын негізгі бөлігін орта және төменгі палеозойдың
метаморфтанған тақта тастары,әктастары юра мен кремниленген диабаздар
құрайды. 6 Тұран плитасының кристалды ірге тасының бетін шөгінді
жыныстардың жабуы таскөмір дәуірінің басы мен соңындағы теңіз
трансгрессисының нәтежиесінде басталды.
Палеозой эрасының девон дәуіріндегі каледон қатпарлығының жүруіне
байланысты Тұран ойпатына көршілес жатқан таулы аймақтарда тау түзілу
үрдісі жүріп, құрлықтын ұлғаюына байланысты континентті климат басым болды.
Таскөмір дәуіріндегі тектоникалық қозғалыстардың әсерінен қозғалмалы
тұрақсыз аймақтарқалыптасты кәзіргі Тұран ойпатының орынында геосиклинальды
жағдай саұталып теңіздің орыны болды. Таскөмір дәуірінң климаты біршама
жұмсақ ылғалдылығы мен ерекшеленеді. Таскөмір дәуірінң екінші жартысынан
бастап құрылықтын көлемі ұлғайып теңіз біртіндеп тартылып құрғай бастады.
Тұран ойпатынындағы теңіз табанына әктастар мен қабаттасқан ашық сұртүсті
құмтастар, сазды жыныстардың қалын қабаты шөкті. Пермнің климаты
ылғалдылығымен ерекшеленді Маңғыстау мен Үстіртте континентік жағдай
сақталып қызыл түсті саздар түзілді. Мезозой эрасының триас дәуірінде тұран
ойпатының аумағының іргетасының біртіндеп баяу мантяға батуына байланысты
оңтүстігіндегі жерорта теңізі геосинклиналынан теңіз суы еніп ол Торғай
бұғазы арқалы батыс сібір плитасымен жалғасып жатты. Триастың теңіздік
шөгінділерінің қалындығы бірнеше мың метрге дейін жетті.Олар қазіргі кезде
Маңғыстаудағы Қаратауда жер бетіне шығып жатыр. Олардың негізін
әктастарымен қабаттасқан құм тастар конгомераттармен саздар құрайды.Триас
дәуірінің соңында Тұранның сары-арқа, мұғалжар, Тянь-Шаньмен шектесетін
бөліктерінде тектоникалық жарықтар пайда болып жер қыртысының баяу шөгуі
оданәрі жалғасты. Триастын климаты құрғақ және ылғалды кезендер мен алмасып
отыруымен ерекшеленеді. Юра дәуірінің Тұран ойпатының басым бөлігін теңіз
алып жатты климаттағы өзгерістерді саяз теңіздердін табаныңда кәзіргі
кездегі Торғай, Жыланшық қоныр көмір алабының Торғай, Шу – Сарысу Маңғыстау
Үстірт Қызылқұм мұнайлы газды алыптарының пайда болуына қолайлы әсер етті.
Ылғалды және құрғақ климаттық жағдайының алмасуы өсімдіктердің кеңінен
тарауына қолалй әсер етті. Бор дәуірінің басында жер қыртысының біртіндеп
көтерілуінің әсерінен Тұран ойпатының аумағындағы теңіздер біртіндеп
тартыла бастады. Бордың соны мен палеогеннің басында жер қыртысының матяға
батуының нәтежиесінде теңіз трансгрессиясы жүріп көлемі ұлғайды. Сол
кезенде теңіз суы Тұран ойпатымен Батыс Сібірді басып олардын аралығын
Торғай бұғазы жалғап жатты. Бор дәуірінің сонында казір жазуға қолданылатын
бор теңіз табанына шөгіп қалың қабат тұзеді. 7
Бор дәуірінің климаты аридті және ылғалды климаттарының бірін – бірі
ауыстырып отыруымен ерекшеленеді. Палеоген дәуірінде теңіз трангессиясы
арал маңынан жаңжағына таралды ежелгі теңіз табанына батысында нуконитті
саздар мен құмдар солтүстік бөлігіне кремнилі құмдар, оңтүстігінде және
сазды жыныстары шөкті, ерте палеогеннің өзінде ланшафтардың зоналық
айырмашылықтары байқала батады. Тұран ойпаның оңтүстігінде құрғақ тропиктік
климат жағдайында мәнгі жасыл ұсақ жапырақты ормандар өсті. Орталық
бөлігінде су баспаған жерлерде ылғалды климат жағдайында мезофитті ормандар
басым болды. Сол кезенде тұран мен батыс қазақстанда секвойя, эфкалипт,
емен, лаврлармен пальмадан тұратын ерекше полеобатаникалық полтава
провинциясы басым болса, солтүстік бөлігінде шамшаттан тұратын жапырағын
түсіретін ормандар басым болған. Торғай полеобатаникалық провинциясы
тарады. Неогенде казіргі қара және Каспий теңіздерінің орындағы Сармат
теңізінің трасгрессиясы жүріп ол казіргі Тұран Каспий маңы ойпатарын басты.
Палеоген дәуірінң тартылған теңіздерінің орындарында кең көлемді аумақты
алып жатқан құрлыққа айналды оңын бетіне біртіндеп тұран ойпатымен
шектесетін Сарыарқа, Мұғалжар, Тянь-Шань тауларынан ысырылған көлдік,
батпақтық және өзіндік аккумулиативттік жыныстар, біршама көтерінкі
бөліктеріне магний, калций, гипс карбанатты тұздарға қаныққан қоныр, қызыл
қоныр түсті саздар шөге бастады. Қызыл қоңыр топырақ пен сол кезенге тән
флорамен фауна миоценде тұран ойпатында аясыз жылы құрғақ су тропиктік
климаттын басым болғаның айғақтайды. Палеонтологиялық қазба деректері
қазіргі Тұран ойпатының солтүстігіндегі саванна, орталығымен оңтүстігінде
субтропикттік шөл болғанын көрсетеді. Оны терең бұрғылау кезінде табылған
гипсті шөгінді қабаттар айғақтады. Сол кезенде каспий теңізі екі алапқа
бөлініп оңтүстік каспий ойысы Палео-Амудария, Орта – Каспий ойысы Палео-
Еділ өзенінің суымен коректенеді.8
Палеоценде аталған аумақты құрғақ субтропикттік шөлді климат сақталды.
Қазіргі Балқаш пен Каспийдің солтүстік жағалауында, торғай өзенінің
атырауында субтропиктік дала мен саванна плоценнің соңында Тянь-шань Памир
тауларының көтерілуіне байланысты табиғат жағдайы күрт өзгеріп субтропиктік
саванна Тұран ойпатының оңтүстігіне қара ығыстыырылып біртіндеп
субтропиктік жағдай мүлдем жойылып қоңыржай белдеудің шөлдерімен шөлейттері
қалыптаса бастады. 1,65 милион жылға созылған сонғы төрттік дәуірінде
климаттағы бірнеше өзгерістер болып Тұран ойпатының табиғатының казіргі
жағдайы мен пішіні қалыптасты. Қорыта айтқанда неоген – төртік дәуірлердегі
Тұран ойпатының казіргі жер бедерінің қалыптасуы тау түзілу үрдісімен теңіз
регрессиясы, аридті климат жағдайында жүрді. Тұран ойпатының батыс блогында
неоген – төрттік дуірлеріне дейін ұзақ уақыт бойы теңіздік режим
сақталғандықтан терең теңіз түбінде түзілген әктасты- мергельді борлы
карбонаты шөгінділер саяз сулы жағдайда тұзілген құмды – сазды шөгінді
жыныстарымен кезектесіп отырады. 8
Оңтістік – шығыс блокта терең сулы теңіздік шөгінділердің үлес салмағы
кеміп оның есесіне құрылықтық шөгінділермен кезектесіп келетін саяз сулы
лагуналық әктасты, гипсті сұр түсті саздар басым болады. Кристаллды ірге
тасы биік Сары арқамен шектесетін солтік – шығыс блоктағы шөгінді қабаттар
біршама жұқа әрі қызыл түсті құрлықтын сазды, құмды, шөгінділер мен
конгомераттар гипсті құм тастармен гипстер басым болады. Шөгінді
жыныстардың қабаттардың литологиялық құрамы тек күшті трансгрессия кезінде
ғана бұл аумақты теңіз суы аз уақыт басқанын көрсетеді. Плиоценде теңіздік
жағдай тек қыйыр батыс бөліктегі шеткі иіндерде сақталып саяз сулы
шөгінділер жинақтала бастады. Неоген мен төртік дәуірдегі неотектоникалық
қозғалытардын нәтежиесінде Альпі қатпарлығына жататын Кавказ, Копетдаг,
Памир тауларының түзілуіне байланысты кайназой эрасының екінші жартысында
Тұран ойпатының аумағында ежелгі саяз теңіздер тартылып толығымен құрлыққа
айналды. 7
Төртік дәуірінде жүрген мұз басулар кезеніңдегі Флювиальды климатпен
мұз басу аралық кезендегі құрғақ ксеротермальды (ыстық әрі құрғақ)
климатпен алмасып отыруымен ерекшеленеді. Мұз басулар кезеніңде жабын және
жартылай жабын мұздықтардың типі тау етектеріне дейін түсіп орасан зор су
тасқыны жазықтарға ұсақ түйршікті тау жыныстарын шөктіріп кәзіргі кездегі
орасан зор алқапты алып жатқан қара құм қызыл құм Арал маңы қарақұмы, үлкен
және кіші Борсық құм, Мойынқұм сияқты кәзіргі құмды шөлдердін қалын
қабаттары түзілді. Жоғары қысымды төменгі температуралы таулар мен
жазықтардағы төменгі қысымды, жоғары температуралы аймақтық арасында қысым
мен температура айырмасының әсерінен жел эрозиясы күшейіп тұран жазығының
көршілес жатқан таулы аймақтан өте ұсақ тау жыныстарының түйіршіктері
шөгінлесті сазды жыныстардың қалын қабаты түзілді.
1.4. Тұран жазығының Арал маңы бөлігінің тектоникалық даму тарихы.
Оңтүстік Ембі үстірті арқылы Шығыс Европа платформасының Каспий маңы
синиклизасының, солтүстігінде Арал алды шеткі иіні арқылы герцинк
қатпарлығында түзілген Мұғалжар (Орал) тау жүйесімен шектеседі. Тұран
ойпатының солтүстігіндегі батыс Сібір плитасынан торғай үстірті бөліп
оларды бір-бірімен Торғай Қолаты жалғап тұр.
Шығысында Тұран плитасын колендон қатпарлығына жататын Сарыарқа аласа
таулы алқабы қоршап жатыр. Оңтүстік – Шығысы мен оңтістік шекарасы және
оңтістік Тянь-Шань, Памир, Копедаг тауларының етегіндегі шеткі тектоникалық
иіндер арқылы өтеді. Батыс шекарасы шартты түрде Каспий теңізінің шығыс
жағалауы арқылы өтеді. 3
Геотектоникалық құрылысының ерекшеліктеріне сай кристаллды ірге тасы
әртүрлі терендікте орналасуына байланысы кең көлемді үстіртермен терең
құрғақ ойыстар кезектесіп келуімен ерекшеленеді орталық бөлігін арал
теңізіне қарай еңіс болып келетін тұран ойпаты алып жатыр. Каспий теңізіне
ұласатын батыс бөлігінде теңіз деңгейінен төмен орналасқан Қарақия (-132м)
Қарныжарық (-70м) Қауынды (-57м) ойыстары бар. Тұран ойпанының оңтістігімен
оңтүстік бөлігіндегі Тянь-шань, Памир, Копетдаг тауларына қарай біртіндеп
көтерілетін үстірттерге ұласады . Солардың ішіндегі ең биігі аймақтың
оңтүстік бөлігіндегі Бадхызбен Қарабел үстірттері (400-800м) Торғай Үстірті
(150-400м) үстірт (100-350м). Амудариямен Сырдари өзендерінін аралығында
Қызылқұм таулары, “Бұқантау” “Тамдытау” “Құлжықтау” сияқты қалдық атулы
алқаптармен үстіртер бар “Қызылқұм тауларының абсалют биіктігі (922м) Шу –
Іле тау сілемдерінікі (972м) Қарабел үстіртінікі (984м) жетеді.
Теңіз денгейінен ең биік және ең төмен орналасқан нүктелерінін биіктік
айырмасы 1000 метрден асады. Биіктік айырмасының ауытқуы әсіресе жазықтың
солтүстік- батыс бөлігінде жоғары 3.
Тұран плитасының ірі орографиялық элеметтерінің таралуына кристалды
іргетасының әркелкілігі әсер етеді ірге тасының көтерінкі бөлігіне көбінесе
зангуз (орталық қарақұм көтерілулері) Торғай үстірті, Маңғыстау үстірттері
жатады ойыстары іргетасы теренде жатқан тектоникалық құрылымдарға сай
келеді олардын қатарына солтүстік арал маңы немесе оңтістік Торғай ойысы,
оңтүстік-шығыс Қарақұм (мургаб иіні), Шу ойысы жатады кейде ірге тасы
теренде жатқанымен үстірт сияқты қабатты тұғырлы үстіртті жазықтарда
кездеседі. Оларда пайда болу жолдарына қарай төменде көрсетілген топқа
бөледі.
Тұран ойпатының жер бедерінің пайда болу жолдарына қарай топтастыру.
Кристалды іргетасы көтерінкі бөлігінің жер бедерінің гоеморфологиялық
типтері
Кристалды іргетасының теренде жатқан бөлігінің жер бедерінің
геоморфологиялық типтері
Денудациялық жазықтар
Акумулятивті жазықтар
Құрылымды көлбеу қабатты жазықтар
Көлдік
Құрылымда тегісті қабатты жазықтар
Теңіздік
Амовиальді - пролювиальді
Эрозиялық денудациялық жазықтар
Эолдық аккумулятивті жазықтар
Эрозиялық тектоникалық жазықтар
Тұран ойпатының Арал маңы бөлігінің жер бедері геоморфологиялық –
геологиялық тұрғыдан алғанда әркелкі. Мұнда денудациялық құрылымды қабатты
жазықтар мен теңіздік, көлдік алювиальді – пролювиальді құрылымды қабатты
жазықтармен көлдік, теңіздік көлдік алювиальді – пролювиальді және эолдық
жазықтар төртік дәуірге дейінгі аласа қалдық таулармен үстірттер мен терең
ағынсыз ойыстармен күрделенген. Морфо- Генетикалық тұрғыдан алғанда
Қызылқұм, Қарақұм, солтүстік-шығыс және арал маңынын жер бедері
ерекшеленеді. Арал маңынын солтүстік және шығыс бөлігіне бірнеше оңдаған
метрден жүз метрге дейін тілімденген төбесі текшелі дөнесті көтерінкі жер
бедері тән.
Геоморфологиялық тұғыдан Арал маңының солтүстігінде Шағырай көлбеу
жазығы, Ырғыз –Шалқар жазығы, Үлкен және Кіші Борсық құм, Арал маңы
қарақұмы орналасқан. 2
Шағырай көлбеу үстірті қиыр солтүстігінде орналасқан үстіртің тікілей
жалғасы болып табылады. Оңын абсолют биіктігі 150-200 метрден аспайды.
Негізінен палеогеннің әктасты жыныстарынан тұрады. Оның бетіндегі жоғарғы
және төменгі олигоценнің құмтастары әктастарды шайылудан қорғап тұрады. Жер
бедері сыртқы күштердің бұзушы әрекетінен қатты тілімденген. Батысында
Шағырай үстірті биіктігі 100-150 метрге жететін тік беткейлі кемерлермен
шектеледі. Етегінде шағын өзеннің құрғақ арнасы бар. Солтүстігімен
шығысында Торғай Үістіртімен шектеседі оның оңтүстігінде қатты тілімденген
Ырғыз-Шалқар тұғырлы қабатты жағы орналасқан. Ол бор, палетген, неоген
дәуірінің шөгінділерінен тұрады. Бойлық бағытта созылған жылдармен қалдық
үстірттердін аралықтарын тередігі бірнеше оңдаған метрден екіжүз метрге
дейін жететін жыралар, терең сайлармен құрғап қалған ескі өзен арналарымен
тілімденген Мұндай жазықтардың солтүстік беткейі жатық оңтүстік беткейі
терең тілімденген жыралы әрі тік беткейлі болып келуімен ерекшеленеді.
Қалдық үстірттердің ішіндегі ең биігі Жақсы Бұташ (343 м.) ол абсолют
биіктігі 37 метрден аспайтын депрессиялық Арал, Сарықамыс (45м) ойыстарымен
көршілес орналасқан. Қабатты қалдық жазықтардың жолдарының аралықтарын
бөліп тұрған ойыстарды борпылдақ жыныстардың жоқ болуын белгілі ғалым И.П.
Геросимов плиоцен-төрттік кезенде аритті климат жағдайында жел үрлеп
әкетуінен казіргі үлкен және кіші борсыққұм алқаптары түзілген.Көне Шағрай
үстірттерінің аралығырдағы ежелден анғарда орналасқан Үлкен Борсық құм
алқаптын ұзындығы 200 метр, ені 10-30 шақырымға дейін жетеді.
ІІ Тарау. Арал өңірінің ландшафтарының жүйесі және қалыптасу тарихы
2.1. Жер бедерінің жалпы ерекшеліктері
Сырдария өзені төменгі ағысындағы суармалы жерлерді ландшафттық
экологиялық бағалау кезінде антропогендік әсер ету дәрежесі және сипаты
бойынша ландшафттар 5 класқа бөлінеді (1-кесте).
1-кесте. Арал өңірінің антропогендік ландшафттары
Антропогендік Ландшафттардың өзгеруінің бағыты
ландшафттар
Ауылшаруашылықтық класс
Жайылым І. Жайылым айналымын енгізуді, эрозияға қарсы
жұмыстарды жүргізуді қажет ететін жайылымдық
ландшафттар
Суармалы шабындық ІІ. Батпақтанумен, екінші ретті тұзданумен,
ирригациялық эрозиямен күресуді, суландыруды қажет
ететін егіншілік жер ландшафттары
Жол техногендік класс
Темір жол ІІІ. Жерлерді көгалдандыруды, өсімдікті қалпына
Қатты жабынды жол келтіруді, эрозияға қарсы шараларды сақтауды қажет
Соқпақ жол ететін жол құрылысының әсерінен болатын ландшафттар
Орманды класс
Орман IV. Кең ауқымды қалпына келтіруді қажет ететін
орманды бұталы массивтер ландшафттары
Селитебті класс
Қалалық және ауылдықV.Табиғатты тиімді пайдаланудың барлық қалыптарын
елдімекендер сақтауды қажет ететін биогендік, жартылай литогендік
негіздегі түпкілікті өзгеріске ұшыраған ландшафттар
Аквальды класс
Өзендер VI. Су ресурстарын тиімді пайдаланудың шараларын
Көлдер сақтауды және ластанудың алдын алуды қажет ететін
Су қоймалары гидроклиматогендік ландшафттар.
Суармалы каналдар
Осылайша зерттеліп отырған територияда антропогендік ландшафттардың
ауылшаруашылықтық класы көп таралғанын байқауға болады. Бұл кластың басым
бөлігін жайылымдық және егіншілік ландшафттары алып жатыр.
Антропогендік ландшафттардың жалпы құрылымында жол техногендік
ландшафттардың орны ерекше. Олардың түзілуі мен дамуы теміржол
автомогистральмен облыстық, аудан-аралық және шаруашылықтық маңызы бар
жолдарды салумен байланысты болып отыр. Жалпы құрылымда қалалармен ауылдық
елдімекендер ландшафттар кіргізілген селитебті класты жасанды су
қоймаларымен өзен, көлдер жататын ландшафттардың аквальды класы бөлініп
көрсетіліп отыр.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І Тарау. Арал маңының табиғатына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..8
1.1. Арал өңірінің физикалық географиялық орынының ерекшеліктері ... ...8
1.2. Арал өңірінің климатының жалпы ерекшеліктері
1.3. Зерттеу тарихы, геологиялық
құрылысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.4. Тұран жазығының Арал маңы бөлігінің тектоникалық даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
ІІ Тарау. Арал өңірінің ландшафтарының жүйесі және қалыптасу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...28
2.1. Жер бедері мен ландшафттарының жалпы
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .2 8
2.2. Торғай
үстірті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .40
2.3. Маңғыстау таулы үстірті және
Тауқыр ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 42
ІІІ Тарау. Арал өңірінің табиғат зоналарының ландшафттық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.1. Табиғат зоналарының
таралуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.2. Лессті-эфемерлі
шөлдер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..50
3.3. Сазды – жусанды және сортаң шөпті – жусанды
шөлдер ... ... ... ... ... .51
3.4. Құмды - псаммофитті
шөлдер ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..52
3.5. Тасты – галофитті шөлдер мен
тақырлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 6
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1
Кіріспе
35-53°с.е аралығында дүние жүзілік мұхиттан шалғай құрлықтың орталық
бөлігіндегі географиялық орынының ерекшелігіне сай Каледон Герцин, Альпі
қатпарлықтарында түзілген биік және аласа тау жүйелерімен шектескен Тұран
жазығының табйғатының алуан түрлілігінің негізгі себебін ашып көрсету
еліміздің аумағының батыс оңтүстік-батыс және оңтүстік бөлігінің жер
бедерінің,климатының, топырағы мен өсімдіктер жамылғысының қалыптасу
заңдылықтарына әсер ететін негізгі факторларды анықтауға мүмкіндік береді.
Тақырыптың өзектілігі: Сырдария өзені аңғарының төменгі ағысы
аумағындағы ландшафттардың дамуы – облыс тұрғындарының өндірістік қызметі
мен шаруашылық жүргізуімен тікелей байланысты оның ішінде ауыл-шаруашылық
өнімдерінің өндірісі ерекше орын алады. Аталмыш өндірістің кері әсері
тиіп нәтижесінде жергілікті ландшафттар түпкілікті өзгеріске ұшырап
экологиялық шаруашылықтық жүйелер түзіле бастады.
Осы аймақты зерттей отырып Арал өңіріндегі ландшафттардың
антропогендік өзгерісінің картасын пайдаланып суармалы егістік
аудандарындағы ландшафттардың өзгерісінің түрлі типі анықталды.
Сырдария аңғарының - өсімдік топырақ жамылғысы Қазақстанның шөл
зонасының Оңтүстік және солтүстік зонаға тән заңдылықтарға ұқсастығын
көрстедеі. Олардың шартты шекарасы Сырдария өзені. Топырақтың
морфогенетикалық сипаты және топырақ жамылғысының құрылымы жалпы ендік
зоналдықтың биоклиматтық жүйесімен ғана емес, аймақтық ерекшелікпен де
анықталады.
Аңғардың солтүстік бөлігінің топырақ жамылғысы денудациялық үстіртте
шөлдің қоңыр және күңгірт-қоңыр топырақтарымен көмкерілген. Топырақ құрушы
жыныстарға әртүрлі литогендік негіздегі карбонатты және тұзданған борлық,
палеогенді-неогендік және төрттік шөгінділер жатады. Зоналды топырақтар
кешенінде кең таралған құмды, тақыр тәрізді сор топырақтар таралған.
Сырдария өзені аңғарының топырақтары негізінен ала құлалығымен ерекшеленеді
және топырақ құрылымының интразоналдылығымен көрінеді. Олар жерасты
суларының қосымша ылғалдануымен ала құлалы аллювиалды шөгінділердің қат-
қабаттарында құрылған. Кең таралғаны аллювиалды-шалғынды топырақтар, бірақ
олар жерасты сулары деңгейінің төмендеуіне қарай шөлге айналуға жақын
аллювиалды-шалғынды топырақтарға ауысады. Көбінесе шығу тегі антропогендік
қалдықты, сол жерге тән тақыр тәрізді топырақтар, тақырлар, шалғынды-сорлар
кездеседі.
Топырақтың зоналдық типі сияқты Сырдария өзені аңғарлық жүйесінің
интразоналдық топырақтары да жоғары тұздану мен карбонаттылығымен, химиялық
құрамы әртүрлі суда ерігіш тұздардың болуымен ерекшеленеді. Өнімділігі
жоғары жерлер суармалы егін шаруашылықты зоналарға тән, олардың көп бөлігі
деградацияланған және антропогендік бұзылған.
Агромелиоративтік көрсеткіштер бойынша суармалы егін шаруашылықты
зоналарда интразоналды топырақтар маңызды болып табылады. Гидроморфты
топырақтар ішінде қатардағы шалғынды топырақтар (аллювиалды-шалғынды,
аллювиалды-шалғынды-тоғайлы, шөлге айналуға жақын аллювиалды-шалғынды) және
қатардағы батпақты (батпақты, шымды-батпақты, суармалы-батпақты, шалғынды-
батпақты және шөлге айналуға жақын шалғынды-батпақты) ерекшеленеді.
Тұран ойпатының құрылықтың ішкі аймағында орналасуы Шығыс Европаның өзі
орналасқан ендіктеріне қарағанда қысы суық, жазы ыстық болып климаты шұғыл
континентілігін;келуімен ерекшеленетін климатының шұғыл континеттілігінің;
желдің,температураның әсерінен жүретін үгілу үрдісін,жер бедерінің эолдық
пішініндерін,құрғақ климат жағдайында топырақ пен өсімдіктер жамылғысының
шөлге тәң түрлерін таралуын анықтайды. Шөлді шөлейтті Тұран жазығының жан
-жақты оқып үйрену табиғат байлықтарын шаруашылық мақсатта игеру барысын
қоршаған ортаның тепетеңдігін сақтау мәселесін шешу мен қатар, табиғат
жағдайларының негізгі ерекшеліктерінің терен меңгеруге мүмкіндік береді.
Тұран жазығының Арал маңы бөлігінің шекарасы айқын ажыратылған табиғи
шептермен өтуі мен ерекшеленеді.Солтүстік-батысында үстүрттің кемерлері мен
Оңтүстік Ембі үстүртері арқылы Шығыс Европа платформасының бөлігі болып
табылатын Каспи маңы ойпатымен, Мұғалжар тауының оңтүстік шығыс шетімен,
Солтүстігінде Торғай үстіртінің оңтүстік шетіндегі кемерлері мен шектеседі.
Тұран ойпатын батыс сібір жазығынан Қостанай Қазан шұнқыры бөліп жатыр
оларды бір-бірімен ежелгі теңіздердін аралығындағы бұғаз болған Торғай
қолаты жалғайды.
Диплом жұмысының мақсаты:
• Арал өңірінің географиялық орынының ерекшелігінің климаты мен
органикалық дүниесінің таралуына тигізетін әсерін;
• Аумақтың табиғатының қалыптасу тарихындағы әртүрлі геологиялық
кезендердегі палеоклиматтық, палеоэкологиялық және палеогеографиялық
жағдайларының негізгі ерекшеліктерін;
• Геотектоникалық құрлысымен жербедерінің геоморфологиялық типтерінің
арасындағы өзара байланыстарды;
• Аумақтық табиғат кешендерінің қалыптасуына әкелетін
негізгі факторларды анықтап,табиғи тепе-теңдіктің бұзылу себептерін
ашып көрсету.
Төмендегі мәселелерді шешу
көзделген:
• Физикалық, географиялық орынының негізгі ерекшеліктерін;
• Аймақтың зерттеу тарихын;
• Геологиялық даму тарихымен геотектоникалық құрылысының негізгі
ерекшеліктерін;
• Жер бедерінің түзілу жолдары мен аумақта таралуын;
• Климаттың түзілу зандылықтарынымен ішкі суларын;
• Топырағымен өсімдіктер жамылғысының негізгі ерекшеліктерін;
• Ландшафттарының өзгеру мәселелерін жан-жақты талдап қорытындыларын
шығару;
Тұран ойпатының географиялық орыны, геотектоникалық құрылысы, жер
бедері мен климатының негізгі ерекшеліктері жан-жақты ашып көрсетілген.
Арал өңірі туралы алғашқы тарихи жазба деректер ежелгі грек ғалымдары
Герадоттың, ортағасырдағы араб саяхатшылары Аль-Идриси мен Аль-Истрахидің,
Абдулафтың, Қазақ жерінен шыққан ғұлама ғалым Аль-Фараби мен Бабырдың
еңбектерінде кездеседі. Тұран ойпатымен Орта Азияның физикалық-географиялық
тұрғыдан зерттеу XVlll ғасырдың бірінші ширегінде І Петрдің Ресей мен оған
шектесетін аймақтардың табиғатын жанжақты зерттеу мақсатыда ұйымдастырған
ғылыми экспедициясынан басталды.
Арал маңы құмды денудациялық жазықтары Арал маңында 2-60 шақырымға
дейін артады. Кіші борсыққұм субмредианальды бағытта 100 шықырымға созылып
жатыр ені 10-40 шақырым аралығында ауытқиды.Арал Каспий теңізіне қарай
беткейрлері көлбеу болып келеді.Абсалют биіктігі солтүстігінде 160 метрден
оңтүстігінде 80 метрге дейін ауытқиды. Жазықтын бетін жоғарғы плиоцен мен
төменгі және орта төрттік жасындағы жыныстарды жел ұрлеуінің әсерінен
түзілген құмдар жауып жатыр.Жел әрекетінен тілімденген құм жолдарының
аралығындағы ойыстардың терендігі орталық бөлігінде 20, шетінде 5-10 метрге
дейін жетеді. Үлкен және кіші Борсыққұм өсімдіктерімен бекіген. Белесті,
белді, төбелі құмдардың қатарына жатады. Кейбір құмды төбелердің шыңының
биіктігі150-170 метрге дейін жетеді. Адамның шаруашылық әрекетінен
жалаңаштанған құм төбелердің сусып жылысу үрдісі артып келеді. Арал маңы
құрылымды – денудациялық жазығының шығыс бөлігін арал маңы қарақұмы алып
жатыр. Өзінің құрлысы жағынан ол өзінің құрылымы жағынан неоген – төрттік
дәуірдін шөгінділерін желдің үрлеуінен түзілген белесті – жалды, төбелі –
жалды құмдардын қатарына жатады. Соңғы жылдары аралдын тартылуына
байланысты теңіз табанындағы құмнын үрлеуінің есебінен аумағы артуда. Жел
ұшырған жалаңаштанған сусымалы құм жолдарының аудаңы кәзіргі кезде 2000
шаршы шақырымға жетті. Арал теңізімен солтүстік арал маңы құрылымды
денудациялық жазығының оңтүстік шығысы мен шығысын Арал-Сырдария
аккумулятивті жазығы орналасқан – оңтүстік батысымен батысында құзылқұммен
шектеседі.
І Тарау. Арал маңының табиғатына сипаттама
1.1. Арал өңірінің физикалық географиялық орынының ерекшеліктері
Тұран жазығының Арал маңы бөлігінің шекарасы айқын ажыратылған табиғи
шептермен өтуі мен ерекшеленеді.Солтүстік-батысында үстүрттің кемерлері мен
Оңтүстік Ембі үстүртері арқылы Шығыс Европа платформасының бөлігі болып
табылатын Каспи маңы ойпатымен, Мұғалжар тауының оңтүстік шығыс шетімен,
Солтүстігінде Торғай үстіртінің оңтүстік шетіндегі кемерлері мен шектеседі.
Тұран ойпатын батыс сібір жазығынан Қостанай Қазан шұнқыры бөліп жатыр
оларды бір-бірімен ежелгі теңіздердін аралығындағы бұғаз болған Торғай
қолаты жалғайды. 1
Физикалық-георафиялық аймақты шығысымен Солтүстік-шығысында, каледон
қатпарлы белдеуіне жататын қазақтың ұсақ шоқылы ауданы Сарарқа орналасқан
оңтүстік-шығысындағы Шу-Іле таулары Тұран ойпатын Балқаш-Алакөл
крпитодепресияларынан бөліп тұр.Оңтүстік шекарасы каледон, герцин
қатпарлығында түзілген Тянь-Шань тауларының солтістік және оңтүстік
тізбектері, Альпі қатпарлығына жататын Памир Капетдаг тауларының етегі
батыс шекарасы шартты түрде Каспий теңізі арқылы өтеді Аймақтын еленді
бөлігі батыстан-шығысқа 2500, солтүстіктен-оңтүстікке 2000 шақырымға
созылып жатыр. Ірі тектоникалық құрылымдарымен шектесетін шекарадағы
тектоникалық жарықтарды бойында орналасқан Торғай үстірті, Үстүрт сияқты
жербедерінің көтерінкі пішіндері басқа аймақтан бөлініп жатыр. Жазық 53°-
35° солтүстік ендіктермен 51°-70° шығыс бойлықтың аралықтарында
орналасқан.Аймақтын басым бөлігі 48°-35° солтүстік ендіктердің аралығында
орналасқан Қазақстанның аумағында 41°-53°. Ендіктің аралығындағы Солтүстік,
орталық және оңтүстік шығыс бөлігі кіреді. Ауданы екі милион шаршы
шақырымға жуық.Арал теңізіне қарай еңіс, шеткі бөліктері көтерінкі үстірті
болып келуімен ерекшеленеді. Арал теңізінің жағалауында теңізденгейінен 51
метрден шеткі аймақтарында 200-300 метрге дейін бірдіндеп көтеріледі.2
Географиялық орынының ерекшеліктеріне сай Тұран ойпатының өзіне ғана
тән ерекшеліктері бар.Олар:
- Материктің ішкі бөлігіндегі 35-53 гр. арасы С.е аралығындағы
орынының;
- дүние жүзілік мұхиттан бірнеше мың шақырым қашықта орналасуы;
- оңтүстігінде биік таулы белдеулердің қоршап жат
- мұхиттан қашықта орналасуына орай ауа массаларының
трансфориациялануына байланысты климатының аридтілігі мен жауын-шашынның
аздығы;
- Тропиктік жоғарғы қысымды белдудің солтүстік шетімен Воекоов
білігінің оңтүстік бөлігі арқылы өтуінің климатының шұғыл континентігін
арттыруы;
- транзитті Сырдария мен Амудариядан басқа өзен торларының болмауы;
- Құрғақ дала және шөл зоналарына тән өсімдіктермен жануарлар
дүниесінің таралуы.
Тұран ойпатының жоғарыда аталған ерекшеліктері климаты мен табиғатының
барлық компоненттерінің қалыптасуына тікелей әсеретеді.
Тұран ойпаты бұл ортасында Арал теңізі орналасқан біртұтас ірі ағынсыз
тұйық аймақ болып табылады. Жербедерінің ерекшеліктеріне сай жаң жағын
қоршап жатқан таулардан орасан зор мөлшерде бос жыныстары шөгеді. Ағынсыз
тұйық алқапқа жатуымен теріс радиациялық баланс жағдайнда көп мөлшердегі
тұздың жинақталуы үрдісінің жүруі байқалады.Географиялық орынымен
климатының ерекшеліктеріне сай Евразияның қоңыржай белдеудегі ең аз
мөшердегі жауын-шашын жауады. (100-150 мм. шамасында) тұтастай алғанда
тұран жазығының табиғатына аридтілік тән осыған орай шөлдерде жыл бойы ашық
күнді құрғақ ауарайы басым болып, жербедерін түзуде желмен температураның
әсерінен жүретін физикалық үгілулер жетекшіл орын алады.3
1.2. Арал өңірінің климатының жалпы ерекшеліктері
Тұран ойпатының климатының жалпы ерекшіліктері факторлары. Тұран
жазығынын климатының қалыптасуына төмендегі факторлар әсер етеді.
- біршама төменгі және орта еңдіктерде отналасуына байланысты
раациялық баланстың мөлшерінің жоғары болуы;
атмосфералық циркуляциясының үрдістеріне әсер ететін жер бедерінің
тегіс болуы. Құрлықтың орталық бөлігінде орналасуына дүниежүзілік
мұхиттардан қашық болуына байланыстыклиматты шұғыл континентті болып
келеді:
- Орта және төменгі еңдіктерде орналасуына сай күн радияциясының
қарқыны жоғары әрі аумақтың мол жылу алуына аридті шөл ланшафтысының
қалыптасуына ықпал етеді. Жер бедерінің тегіс болуына орай
трансформатцияланған қоңыржай ауа массаларының кедергісіз өтіп кетіп жауын
шашынның аз түсуіне климаттың шұғыл кантинентті болып күшеитіледі.
Географиялық орынының ерекшелігіне сай жазы өте ыстық ашық әріқұрғақ,
қысы суық аязды болып келеді, температураның жылдық амплетудасы 87-85 0С,
орташа айлық температура 42-30 0С, құрайды.
Тұран жазығының климатына жауын шашынның жылдық орташа мөлшерінің
аздығы мен жыл мезгілінде әркелкі таралуы,температура ауытқуының тәуліктік
және жылдық ауытқуының жоғарылығы, атмосфера ауасының құрғақтылығы бұлтсыз
ашық күндердің көптігі тәң.
Тұран оипатында ашық бұлтсыз күндердің ұзақтығы 2400-3000 сағатқа дейін
созылады. Жылдық жиынтық күн радиациясы оңтүстігінде 160 ккал см² тең
солтүстігінде 120 ккалсм² аралығында ауытқыйды. Оңтүстіктегі географиялық
орыны қыстың өзінде белгілі мөлшерде күн радиятциясының енуіне мүмкіндік
береді. Ашық күннің көптігі мен жылудың мол түсуі күн энергиясын
пайдалануға мүмкіндік береді .
Тұран оипатының басым бөлігіне қыста Азия максимулының ықпалы күшті
болатындықтан төменгі температура мен жоғарғы атмосфералық қысым бұлттың
түзілуіне мүмкіндік бермейді. Жазда мол жылуасатындықтан жердің ауамен
әрекеттесетін беткі қабаты құрғап кетеді. Осыған орай ауа массаларыда
құрғақшылығымен ерекшеленіп ауаның конвекциялық ағынын тудырып су буының
конденсациясын күшейтеді. Табиғи кедергілер болмағандықтан қатпарлы
бұлттар өте биікте түзіледі. Сондықтан жазда жауын шашын өте аз түседі:
Тұран жазығындағы бұлтсыз ашық күндер саны солтүстігінде 180 күннен
оңтүстігінде 260 күнге дейін артады. Ашық күндердің көп, тура радиацияның
жыл бойы басым болуына сай мүмкіндік береді .
Қыста жиынтық күн радиациясының мөлшері азайып жазда күннің түсу бұрышы
көтерілуіне сай шілде тамыз айларында артады. Шілде тамыз айларында тұран
жазығының орталығы мен оңтүстігі 19-20 ккалсм² дейін жетеді.
Көп жылдық метеорологияалық бақтаулардың деректеріне сүйенсек жиынтық
радияцияның мөлшері күзде 16 ккалсм²,көктемде 14 ккалсм² деиін кемиді
Жиынтық күн радиятциясының мөлшері мен жылу балансы температураның
жылдық және айлық орташа мөлшерінеде әсеретеді.
Тұран оипатының солтүстігінде қаңтардың орташа температурасы 16ºс
оңтүстігінде + 4ºс дейін артады шілдеде солтүстігінде +22ºс оңтүстігінде.
Тұран жазығының аумағындағы қаңтардың изотермасы субендік бағытта
оңтүстіктен солтүстікке қарай жылжыған сайын біртіндеп кемиді оңтүстігінде
әр 100 шақырым жылжыған сайын 1,3-1,5ºс артады.
Қыста Сібірден суық ауамассасы енгенде солтүстігінде-35º-40ºс,
оңтүстігінде -20º-25ºс дейін төмендедейді.
Кіші Азия мен Иранның оңтүстігіндегі түзілген циклон енгенде
температураның көтерілуі байқалады . Тұран жазығының оңтүстігінде жылы
циклонның қайталауы 45-55℅ дейін жетеді.
Жазықтың оңтүстігінде қыс қоңыржай жылы,солтүстігінде қоңыржай суық.
Тұран жазығының үстінде жүретін атмосфера циркуляциясының урдістері
жылумен ылғалдың таралана әсеретіп, ауарайының анықтайтын манызды
факторлардың бірі болып табылады.
Жазда аймаққа азор максимумының солтүстік шығыс тармағын, (1025 мб)
қыста Азия (сібір) максимумының батыстарларға әсеретеді. (1030 мб)
меридианальды бағытағы циркуляцияның Қыста солтүстік- батыстан және
солтүстіктен ауа массалары енетіндіктен адвекциясының әсерінен аумақ
біршама суынады. Суық фронтың енуінен күшті желдер тұрп қарлы боран болады.
Батыстық еңдік бағыттағы церкуляция кезінде анти циклондық жүйелердін
шығысқа қарай ығысуы байқалып төменгі қысымды жылға тұзіледі.
Ендік бағыттағы циркуляция кезінде Тұран жазығының аумағында жауын –
шашынның жетіспеуінен, температураның көтерілуі байқалады. Қиыр оңтүстік
батыс бөліктен азор максимумының шығыс тариағынан жылы ауа массалары енеді
суық ауа массалары солтүстікке қарай ығысып температураның көтерілуі
байқалады. Желдін соғылуына церкуляция ұрдісімен тығыз байланысты.
Батыстан шығысқа қарай қысымның артуына байланысты жел шығыстан батысқа
бағытталып соғады. Оның айлық орташа жылдамдығы 4-8 мин дейін жетеді. Тұран
ойпатында жауын-шашынның таралуына атмосфера церкуляциясы тікелей әсер
етеді.
Полярлық фронттын Иран тармағы Тәжікстанмен Түркменстанның,
Ауғаныстанмен шекарасында орналасқанымен озінің негізгі жолынан ауытқып,
тұран ойпатының оңтүстік бөлігіне таралатындықтан суық және жылы ауа
массаларының араласуына байланысты жауын-шашын түзіледі. Қыстын соңында
Азия максимумы әлсіреуне байланысты жазыққа солтүстіктен арктикалық суық
ауа ағыны енедіде суық ашық ауарайы қалыптасады.Каспий теңізінің солтүстік-
батыс бөлігінен ылғалды жылы ауа еңгенде бұқлтты жауын-шашынды ауарайы
қалыптасады. Тұранның солтістік бөлігінде қыста жауын шашын қар түрінде
түседі. Оңын қалындағы 20 сантиметрден Арал теңізінің еңдігінде 10
сантимертге дейін кемиді.
Оңтүстігінде жауын-шашын сұйық күйінде түседі. Катты түрінде түсетін
жауын-шашынның мөлшері солтүстігінде 61 мм оңтүстігінде 1 мм дейін кемиді.
Көктемде теріс және оң радиациялық баланстың бір-бірімен алмасатын
кезеңінде ауа –райының режимі жылдам өзгереді. Оңтүстігінде ақпанның екінші
жартысында біртіндеп солтүстікке қарай тарала бастайды. Бұл кезенде ауа мен
топырақтың температурасы жылдам көтерілуі байқалады Полярлық фронттың Иран
тармағы солтүстікке қарай ығысады оның бойында салқын қоныржай және жылы
тропиктік ауа массалары бірбірімен араласқанда қалыптасқан қарқынды
циклогенез үрдісі жүріп жауын-шашынды ауа-райы қалыптасады.
Жазғы бұлтылық шамалы әрі биік қатпарлы болатындықтан күн сәулесін
ұстап тұра алмайды. Тұран жазығы.
Климаты. Климаты жағынан Тұран жазығы құрғақ континентті өлкеге жатады.
Жазы ыстық, қысы суық. Қаңтардың орташа температурасы солтүстікте -18°С,
оңтүстікте -5°С. Қыста бұл аймаққа артктикалық ауа массасы мен Сібірдің
суық ауасы жиі кіреді. Бұл кезде ауа температурасы -30°-40°С-қа жетеді,
шілденің орташа температурасы солтүстікте +22°С,оңтүстікте+29°С. Аңызақ
желдер жиі соғады.Көктем мен күз ылғалдырақ келеді. Жалпы жауын –шашын
мөлшері аздау, жылдық мөлшері 80-100 мм. Климаттыңқуаншылығы Тұран
жазығының шөл, шөлейтті табиғатымен тығыз байланысты.
Өзендері мен көлдері.Тұран жазығында өзен жүйесі нашар дамыған.
Сырдария өзені басын Қазақстаннан тысқары жерден алады да, жолшыбай суын
Орта Азияреспубликаларының шексіз мақта плантациаларына тартып алынып, Арал
теңізіне мардымсыз су барады. Сырдария кейінгі жылдары теңізге жетпей
қалып жүр.
Шу мен Талас өзендерінің жағдайы да осыған ұқсас оларда Қазақстан
жеріне талмаусырап жетіп (суының көп мөлшерін Қырғыстан елі бөгеп алады),
Мойынқұм мен Бетпақдаланың қажетін өтей алмай отыр. Торғай үстіртінің
өзендері Торғай, Ырғыз, Жыланшық жазда қарасуларға,ұсақ көлдерге бөлініп
тартылып қалады. Бұл өлкеде Обаған, Шалқар, Шалқартеңіз, Алакөл, Қопа
сияқты көлдер бар. Бірақ олардың көбі тұзды. Жетісу өзендері- Іле, Қаратал,
Ақсу, Лепсі, Тентек қана тұщы. Бірақ олардың да жылдық ағыны жылдан-жылға
кемуде.
Тұран жазығы өзендері суының азаюы Арал теңізі мен Балқаш көлінің
экологиялық жағдайын шиеленістіруде. Арал теңізі тартыла бастады. Балқаштың
деңгейі де төмендеуде. Тұран жазығының су проблемасын шешуде жер асты
суларының маңызы үлкен. Мұнда еспе су 20-50 м терендікте ғана жатыр. Ал,
артезиан суы одан тереңдеу қабаттарда. Шөлді аймақтарда ауыз су
да,шаруашылық үшін қажетті су да жер астынан өндіріледі.
Арал теңізі-жас Тұран тақтасының үстінде орналасқан көл. Геологиялық
тарихына қарағанда, Каспий теңізінен едәуір жас. Неоген дәуірінің аяғында
құрғақ тектоникалық ойыс түрінде пайда болған.Антропогеннің аяғында алғашқы
рет суға толған. Сол кезде Амударияның ескі арнасы арқылы бірнеше рет
Каспий теңізімен жалғасып, үзіліп отырған. Сөйтіп қазіргі Арал теңізінің
жасы 8-10 мың жыл шамасында.
Арал теңізі суының көлемі жағынан Қазақстанда ,тіпті бүкіл ТМД елдерінде
екінші,ал дүние жүзінде төртінші (Каспий,Солтүстік Америкадағы Жоғарғы көл,
Африкадағы Виктория көлінен кейін)орын алатын көл. Қазақстан мен
(Қызылорда, Ақтөбе обылыстары) Өзбекстан елдері арасында, Үстірттің
солтүстік-шығыс шетінде орналасқан. 1961 жылға дейін Арал теңізі мұхит
денгейінен 53 м биіктікте жатқан. Ауданы 66 мың км², суының көлемі 1064
км³ болатын. Ұзындығы 428 км,ені 235 км еді.Теңіз суы антропогендік
әрекеттің нәтижесінде, шаруашылық мақсатына үздіксіз суды пайдалану
барысында 2002 жылы теңіз деңгейі 20 м төмендеді. Өйткені теңізге құятын
басты өзендер –Сырдария 1974 жылдан және Амудария 1982 жылдан мүлдем
сарқылды.Арал теңізінде ірілі –ұсақты 1100 аралдар тобы болатың, кейін
олардың бірқатары түбектерге айналып, құрлыққа қосылып кетті. Кезіндегі ең
ірілері: Көкарал, Барсакелмес аралдары келмеске кетті. Ұзақ уақыт аралында
КСРО-ның бактериологиялық қаруын сынау алаңы болған.
Арал теңізінің Қазақстанға қарайтын бөлігінің жағалауы әр түрлі.Батысы
Үстіртке тірелетің жағалауы жарқабақты, биік (190 м) және аз тілімденген.
Теңіздің Қазақстандық солтүстік жағалауы өзен-жылғалардың құрғақ
аңғарлармен, ішке кіріп жатқан шығанақтармен тілімделген, Арал маңы
Қарақұмы мен Үлкен, Кіші Борсық құмдарына жалғасады.Қалған бөлігінің
жағасы ойпатты, құмды, жазық, ұсақ аралдар мен шығанақтардан тұрады.
Арал теңізі орналасқан өңірдің климаты шұғыл континентті, құрғақ,
шілде айының орташа температурасы +24°+26°С, ең жоғарғы температура +45°С.
Қаңтар айының орташа температурасы оңтүстік батыста -6°-8°С, солтүстік және
солтүстік-шығыста -11°-12°С, төменгі температура -38°С. Қыста теңіздің
солтүстік, солтүстік-шығыс бөлігі қатып жатады. Жылдық жауын-шашын
оңтүстік-батыста 100 мм, солтүстік шығыста 125-130 мм.
Арал теңізінің тұздылығы табиғи жағдайда 9-11% болатын. Соңғы 40 жылда
суармалы жер ұлғайды, Шардара, Арнасай, Сарықамыс бөгендері пайда болды.
Соған байланысты теңіздің тұздылығы 35%-ге жетті.
Теңіз суының түсі қара көк, мөлдірлігі 25м. Теңіз суы тұнық. Арал
теңізінде органикалық дүние Каспий теңізіне қарағанда әлқайда кедей.
Теңізде балықтың 20-дай түрі бар. Кәсіпшілігі жөнінен неғұрлым құндылары:
бекіре, сазан, қаяз, шабақ, ақмарқа ауланады. Жерсіндірілген балықтардан
каспий шоқыры мен балтық салақасын атауға болады.
Қазақстан мен Өзбекстанның мақта және күріш егістігіне өзендердің суын
қарқынды пайдалану себебінен Арал теңізінің денгейі едәуір төмендеді. Алып
жатқан ауданы 40 мың км²-ге кеміді. Теңіз Үлкен Арал және Кіші Арал болып
екіге бөлінеді. Теңіз жағалауы 100-150 км – дей шегінді.Теңіз түбі
сор,сортанға айналуда. Тартылған теңіз жағалауын тұз бен құм жауып жатыр.
Арал теңізінің тартылуына байланысты экологиалық жағдай асқына түсуде,
егістік жерлер мен мал жайылымдарын құм мен тұз басып пайдаланудан қалды.
Бұл жерлерде 1950-1990 жылдар арасында шаңды дауылдардың жиілігі 60 есе
көбейді. Кеуіп кеткен теңіз түбінен жылына 200 млн тонна көтерілген улы-
тұзды шаң-тзаң ауаға таралады. Егістік жер мен жайылымдарды уландырды,
біраз жерді сортанға айналдырды.Табиғи ортаны азып-тозуы жергілікті
халықтың денсаулығына біраз зардабын тигізіп отыр. 1994 жылы Орта Азия
мемлекеттері Аралды құтқару қорын ұйымдастырды. Қазақстанның Байқоңыр
аэроғарыштық экологиялық аймағының басшылығымен бірінші рет Арал өңірінің
экологиялық картасы жасалды (1992).1998 жылы Амстердамда 22 мемлекет
қатысқан Қоршаған орта және балалар проблемасына арналған Халықаралық
конгресте Арал балаларының денсаулығы мәселелері қаралды.
Арал теңізі туралы күн тәртібінде тұрған мәселенің бірі-егістерді
суландыруға жұмсалатын суды үнемдеу. Тұздың ұшуын азайтатын, топырақты
бекітетін өсімдіктер егу, бірыңғай мақтадан басқа да мәдени дақылдарды
өсіру,жергілікті халықты сапалы ауыз сумен қамтамасыз ету мәселелері де
өткір қойылып отыр.
1.3. Зерттелу тарихы, геологиялық құрылысы
Арал өңірі туралы алғашқы тарихи жазба деректер ежелгі грек ғалымдары
Герадоттың, ортағасырдағы араб саяхатшылары Аль-Идриси мен Аль-Истрахидің,
Абдулафтың, Қазақ жерінен шыққан ғұлама ғалым Аль-Фараби мен Бабырдың
еңбектерінде кездеседі. Тұран ойпатымен Орта Азияның физикалық-географиялық
тұрғыдан зерттеу XVlll ғасырдың бірінші ширегінде І Петрдің Ресей мен оған
шектесетін аймақтардың табиғатын жанжақты зерттеу мақсатыда ұйымдастырған
ғылыми экспедициясынан басталды.
1714 жылы Астраханнан шыққан А.Черкасскидің экспедициясы Каспий
теңізінің Шығыс бөлігі мен Амудария өзеніне сипаттамаларын орыс
саяхатшыларының ішінде алғашқылардың бірі болып ,құрғап қалған ескі арнасы
узбойларды тауып бұрын Каспийге құйғанын анықтады.
1731жылы Сырдария ,Амудария,Жел,Орал өзендері және тоқсан елді мекен
кескіндеген картасын жасады.П.И.Рычков1762 жылы
“Орынбор өлкесінің топографиясы атты еңбегінде Арал теңізіне құятын
өзендермен Орал маңының жербедері жөнінен сол кездегі жазба дерек көздерін
жинақтап біржүйеге келтіріп,алғаш рет Тұран ойпатына ғылыми тұрғыдан
сипаттады.
XVlll ғасырдың соңы мен XlX ғасырдың басында сол кездегі белгілі болған
керуен жолдары арқылы Орта Азиядағы таукенісінің мамандары, геодезистермен
әскери топографтар, елшілер келе бастады. Олардың Орта Азия табиғатына
жасаған сипсттамалары XVlll ғасырдағы саяхатшыларына қарағанда біршама
толық болды.
Арнайы білікті мамандар қатысқан саяхаттар нәтижесінде Тұран ойпатның
жербедері, өзен, таулары, климаты жөнінде ғылыми деректердің ауқымы біршама
кеңейді. Сол кезеңнің өзінде Амудария,Сырдария өзендері аңғарының
Бетпақдала мен Мойынқұмның өсімдіктер ,жануарлар дуниесі жөнінде маңызды
ақпараттар жиналды.
XlX ғасырдың 40-50 жылдары Тұран ойпатының табиғатын кешенді оқып
үйрену мәселелеріне баса назар аударылып арнайы ғылыми экпедиция
ұйымдастырыла бастады.
Амудария мен Сырдарияның Арал теңізінің, Қызылқұмның табиғатын
жанжақты оқып үйренуде 1840-1850 жылдар аралығында А.И.Бутаковтың
экспедициясы ерекше орын алды.Ол өзі болған аймақтың органикалық дүниесін
оқып үйренуге баса назар аударды.
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан бастап Тұран ойпатының табиғатын оқып
үйрену ісінде Ресей ғылым академиясымен орыс география қоғамы жетекші рөл
атқарып ғылыми экспедицияны ұйымдастыруды қолға алды.1870 жылдары Хиуа
хандығымен Түрікмендердің жеке тайпалары Ресей патшалығының бодандығын
қабылдамағансон аймақты ғылыми тұрғыдан жаңжакты зерттеу ісі оданәрі
жанданды.
1873, 1874, 1875 жылдары Орыс география қоғамы ұйымдастырған Амударья
экспедициясы ауқымымен ғылыми зерттеулерінің нәтежиесі жөнінен Ресейдің
жазық аймақтарында жүргізілген саяхаттардың ең маныздылары болып
табылады.Бұл экпедиция Қарақұм шөлінің ірі бөлігін Амударя өзенінің
аңғарынын табиғатының ерекшеліктерін, батыс узбой мен Каспи теңізіне
апаратын керуен жолдарын зерттеді; Нәтежиесінде Амудария мен Сырдарияның
аралығындағы Қызылқұм шөлі арқылы Самарқант мен Ташкентті жалғайтын жол
бағытының негізі қаланды. Экспедицияның құрамына арнайы мамандырылған бес
топ кіріп онда жиырмадан астам Ресейге белгілі ғалым жұмыс істеді. Каспий
теңізі мен оның шығыс жағалауын, Үстірт пен Маңғыстау түбегін оқып ұйрену
мақсатында Петербургтың жаратылыстану қоғамы 1874 жылы Арал – Каспий
экспедициясын ұйымдастырды. Жоғарыда аталған екі экспедицияда алдарына Арал-
Каспий ойыстарының табиғат жағдайларымен байлықтарын оқып үйреніп,
геологиялық құрылысының жербедерінің, климатымен органикалық дүниесінің
ерекшеліктерін аңықтау мақсатын қойды. Зерттеу жұмыстарының нәтижелері
ғылымға орасан зор үлес қосты.ХІХ ғасырдың соңғы ширегінде орыс ғалымдары
Узбойлар арқылы Амударияның суын Каспийге құйып Орта Азияға баратын су
жолын ашу, теміржол салу, пайдалы қазбаларды барлау мәселелерімен
айналысты.
1886-1888 жылдар аралығында В.А.Обручевтің экспедициясы Узбойлар мен
Қарақұмды зерттеу мен айналысып, Қарақұмның теңіз табанында шөгуден емес
аккумулятивтік жолмен түзілгенің аңықтады. Лестті шөгінділерді оқып ұйрене
отырып оның пайда болуының желдін ғылыми болжамын қолдады. 1900-1906 жылдар
аралығында белгілі географ Л.С.Берег Арал теңізінің алқабын кешенді
зерттеулер жүргізді. Зерттеу жұмыстарының нәтижелері 1908 жылы жарық
көрген, Арал теңізі атты монографиясында жинақталып сол кездерде Северцев
болжаған Аралдың құрғап қалуы жөніндегі ғылыми болжамның негізсіз екеніне
және алғы шарттарының жөнінде өзінің ой қорытындысын шығарды.
1895 жылы Орта Азияға Каспи сырты теміржолының салыну жұмысы бастаыну
жұмысы баста Ресейдің орман департаменті қарақұммен қызылқұмды бекіту
жұмыстарын жүргізу мақсатында орманшы В.А.Пасецкийді жіберді. Ол жергілікті
өсімдіктерді отырғызу арқылы құмды тоқтатуға болатының іс жүзінде
дәлелдеді. 1912 жылы география қоғамы құмды шөлдерді тұрақты зерттеу
мақсатында қарақұмда тұрақты жұмыс істейтін репетке бекетін ұйымдастырды
ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдын басында Сырдария аңғары мен Жетісуда көші-
қон басқармасының Түркістан бөлімшесі экспедициялық зерттеулер жүргізу
жұмыстарын қолға алынды. Кеңестік дәуірде Тұран ойпатын жан-жақты оқып
үйреніп кешенді зерттеу жұмыстары қолға алынып, арнайы мамандандырылған
экпедициялар ұйымдастырыла бастады.1912 жылы Н.Л.Карженевскийдің
экспедициясы мойынқұмды жаң-жақты оқып үйренудін негізін қалады. 1925 жылы
Қарақұмдағы күкіртті төбелерді зерттеу жұмыстарын белгілі геолог
А.Е.Ферсман мен Д.И.Щербаковтың экспедициясы жүргізді. Осы жылдан бастап
В.А.Дубенский мен Н.А.Димнің экспедициясы Қарақұм каналын салуға қолайлы
дерлерді таңдау мақсатында кешенді зерттеу жұмыстарын жүргізуді бастады.
Олар көпжылдық қарақұм және Түрікмен экспедицияларын бөлінді. Тұран
ойпатының табиғатымен табиғат байлықтарын Ұлы Отан соғысына дейін белгілі
ғалымдар Б.А.Федорович, И.П.Герашмов, А.Г.Доскач, С.Ю.Гемер, А.Е.Ферсман,
Д.И.Щ.рбаков, А.С.Кель, В.Н.Кунин, Е.В.Лобова, Э.М.Мурзаев, М.К.Граве
зерттеді.
Тұран ойпатының табиғатының ерекшелігін Орта Азия мемлекеттік
Университетінің экспедициясы айналысты. Экспедиция құрамында жұмыс істеген
белгілі ғалымдар Д.И.Кашкаров пен Е.П.Коровин орта Азия шөлдерінің типтері
жөніндегі Л.С.Берег пен А.И.Красновтың зерттеулерін одан әрі жалғастырып,
сазды, тасты, құмды, сорлы шөлдерді экологиялық топтарға бөлді. Ұлы Отан
соғысы жылдары оның өзінде Тұран ойпатында зерттеулер жүргізу оданәрі
жалғастырылып ғылыммен іс-тәжірбиенің бір-бірімен одан-әрі жақындай түсті.
Шөлді игеруге байланысты Тұран ойпатының суармалы жерлері мен малазықтың
тән минералды байлықтарын зерттеу ісіне 1960-1980 жылдар аралығында КСРО
ғылыми академиясының, Қазақстан, Өзбекстан ғылым академиялары мен Түрікмен
КСРінің шөл институты зор үлес қосты.
Қазіргі кезенде Тұран жазығының табиғат жағдайлары мен байлықтары
біршама жақсы зерттелген. Жинақталған материалдар ғылымдағы бірқатар даулы
мәселелерді шешуге мүмкіндік бере отырып жаңа түйінді мәселелерді шешуге
мүмкіндік береді. Олардың қатарына Амудария мен Сырдария өзендерінің суын
шаруашылықтың мақсатта шектен тыс пайдалану нәтежиесінде туындаған Арал мен
Қарабұғаз-Голдың тартысуына байланысты Арал маңының шөлденуі мен топырақтын
сортаңдану, судың ластану, өзен суларын тиімді пайдалану сияқты түйінді
мәселелер
жатады.
Тұран жазығы тектоникалық тұрғыдан таскөмір, пермь, дәуіріндегі герцин
қатпарлығында түзілген эпипалеозойлық жас платформа болып табылады. Оның
ірге тасыда герцин қырылымы басым. Олардың арасында кембриге дейінгі
байкалдың массивтер қазақтың ұсақ шоқылы ауданының батыс бөлігімен
(Сарыарқаның) Солтүстік Тянь-Шань мен шектесетін аумақтарында көмілген
коледондық құрылымдарда кездеседі.
Тұран плитасының ірге тасы бірқатар тектоникалық жарықтарға
бөлшектенген солардың ішінде жербедерін қалыптастыруда субмеридианальды
бағытта созылып жатқан Орал-Оман, Гиссар-Маңғыстау тектоникалық жарықтары
жетекші орын алады. 5
Тектоникалық жарықтар арқылы тұран плитасының ірге тасы төрт ірі блокқа
бөлінеді. Сарыарқа мен шектесетін солтүстік шығыс блок мезозой мен кайназой
кезендерінде көтерінкі күйінде қалғандықтан кристалды ірге тасы 1000 метр
терендікте жатыр. Тек біршама терең крисьалды ойыстарда ғана 2000 метрден
астам тереңдікте жатыр. Солтүстік Тянь-Шань мен шектесетін оңтүстік шығыс
блок мезозойда көтерілгенімен Кайназойда Мантяға терең батқандықтан
іргетасы 8-10 шақырым тереңдікте жатыр. Оңтүстік батыс блокта жербедерінің
үш оң пішінді формалары кездесетіндіктен іргетасы 1-3 шақырым терңдікте
орналасқан.2
Кристаллды іргетасын түзетін тау жыныстары Сұлтан-Уаыс, Орталық
Қызылқұм мен Маңғыстау көтерілулерін қамтыған шектеулі аумақтағана
жербетіне шығып жатыр.Олардын негізгі бөлігін орта және төменгі палеозойдың
метаморфтанған тақта тастары,әктастары юра мен кремниленген диабаздар
құрайды. 6 Тұран плитасының кристалды ірге тасының бетін шөгінді
жыныстардың жабуы таскөмір дәуірінің басы мен соңындағы теңіз
трансгрессисының нәтежиесінде басталды.
Палеозой эрасының девон дәуіріндегі каледон қатпарлығының жүруіне
байланысты Тұран ойпатына көршілес жатқан таулы аймақтарда тау түзілу
үрдісі жүріп, құрлықтын ұлғаюына байланысты континентті климат басым болды.
Таскөмір дәуіріндегі тектоникалық қозғалыстардың әсерінен қозғалмалы
тұрақсыз аймақтарқалыптасты кәзіргі Тұран ойпатының орынында геосиклинальды
жағдай саұталып теңіздің орыны болды. Таскөмір дәуірінң климаты біршама
жұмсақ ылғалдылығы мен ерекшеленеді. Таскөмір дәуірінң екінші жартысынан
бастап құрылықтын көлемі ұлғайып теңіз біртіндеп тартылып құрғай бастады.
Тұран ойпатынындағы теңіз табанына әктастар мен қабаттасқан ашық сұртүсті
құмтастар, сазды жыныстардың қалын қабаты шөкті. Пермнің климаты
ылғалдылығымен ерекшеленді Маңғыстау мен Үстіртте континентік жағдай
сақталып қызыл түсті саздар түзілді. Мезозой эрасының триас дәуірінде тұран
ойпатының аумағының іргетасының біртіндеп баяу мантяға батуына байланысты
оңтүстігіндегі жерорта теңізі геосинклиналынан теңіз суы еніп ол Торғай
бұғазы арқалы батыс сібір плитасымен жалғасып жатты. Триастың теңіздік
шөгінділерінің қалындығы бірнеше мың метрге дейін жетті.Олар қазіргі кезде
Маңғыстаудағы Қаратауда жер бетіне шығып жатыр. Олардың негізін
әктастарымен қабаттасқан құм тастар конгомераттармен саздар құрайды.Триас
дәуірінің соңында Тұранның сары-арқа, мұғалжар, Тянь-Шаньмен шектесетін
бөліктерінде тектоникалық жарықтар пайда болып жер қыртысының баяу шөгуі
оданәрі жалғасты. Триастын климаты құрғақ және ылғалды кезендер мен алмасып
отыруымен ерекшеленеді. Юра дәуірінің Тұран ойпатының басым бөлігін теңіз
алып жатты климаттағы өзгерістерді саяз теңіздердін табаныңда кәзіргі
кездегі Торғай, Жыланшық қоныр көмір алабының Торғай, Шу – Сарысу Маңғыстау
Үстірт Қызылқұм мұнайлы газды алыптарының пайда болуына қолайлы әсер етті.
Ылғалды және құрғақ климаттық жағдайының алмасуы өсімдіктердің кеңінен
тарауына қолалй әсер етті. Бор дәуірінің басында жер қыртысының біртіндеп
көтерілуінің әсерінен Тұран ойпатының аумағындағы теңіздер біртіндеп
тартыла бастады. Бордың соны мен палеогеннің басында жер қыртысының матяға
батуының нәтежиесінде теңіз трансгрессиясы жүріп көлемі ұлғайды. Сол
кезенде теңіз суы Тұран ойпатымен Батыс Сібірді басып олардын аралығын
Торғай бұғазы жалғап жатты. Бор дәуірінің сонында казір жазуға қолданылатын
бор теңіз табанына шөгіп қалың қабат тұзеді. 7
Бор дәуірінің климаты аридті және ылғалды климаттарының бірін – бірі
ауыстырып отыруымен ерекшеленеді. Палеоген дәуірінде теңіз трангессиясы
арал маңынан жаңжағына таралды ежелгі теңіз табанына батысында нуконитті
саздар мен құмдар солтүстік бөлігіне кремнилі құмдар, оңтүстігінде және
сазды жыныстары шөкті, ерте палеогеннің өзінде ланшафтардың зоналық
айырмашылықтары байқала батады. Тұран ойпаның оңтүстігінде құрғақ тропиктік
климат жағдайында мәнгі жасыл ұсақ жапырақты ормандар өсті. Орталық
бөлігінде су баспаған жерлерде ылғалды климат жағдайында мезофитті ормандар
басым болды. Сол кезенде тұран мен батыс қазақстанда секвойя, эфкалипт,
емен, лаврлармен пальмадан тұратын ерекше полеобатаникалық полтава
провинциясы басым болса, солтүстік бөлігінде шамшаттан тұратын жапырағын
түсіретін ормандар басым болған. Торғай полеобатаникалық провинциясы
тарады. Неогенде казіргі қара және Каспий теңіздерінің орындағы Сармат
теңізінің трасгрессиясы жүріп ол казіргі Тұран Каспий маңы ойпатарын басты.
Палеоген дәуірінң тартылған теңіздерінің орындарында кең көлемді аумақты
алып жатқан құрлыққа айналды оңын бетіне біртіндеп тұран ойпатымен
шектесетін Сарыарқа, Мұғалжар, Тянь-Шань тауларынан ысырылған көлдік,
батпақтық және өзіндік аккумулиативттік жыныстар, біршама көтерінкі
бөліктеріне магний, калций, гипс карбанатты тұздарға қаныққан қоныр, қызыл
қоныр түсті саздар шөге бастады. Қызыл қоңыр топырақ пен сол кезенге тән
флорамен фауна миоценде тұран ойпатында аясыз жылы құрғақ су тропиктік
климаттын басым болғаның айғақтайды. Палеонтологиялық қазба деректері
қазіргі Тұран ойпатының солтүстігіндегі саванна, орталығымен оңтүстігінде
субтропикттік шөл болғанын көрсетеді. Оны терең бұрғылау кезінде табылған
гипсті шөгінді қабаттар айғақтады. Сол кезенде каспий теңізі екі алапқа
бөлініп оңтүстік каспий ойысы Палео-Амудария, Орта – Каспий ойысы Палео-
Еділ өзенінің суымен коректенеді.8
Палеоценде аталған аумақты құрғақ субтропикттік шөлді климат сақталды.
Қазіргі Балқаш пен Каспийдің солтүстік жағалауында, торғай өзенінің
атырауында субтропиктік дала мен саванна плоценнің соңында Тянь-шань Памир
тауларының көтерілуіне байланысты табиғат жағдайы күрт өзгеріп субтропиктік
саванна Тұран ойпатының оңтүстігіне қара ығыстыырылып біртіндеп
субтропиктік жағдай мүлдем жойылып қоңыржай белдеудің шөлдерімен шөлейттері
қалыптаса бастады. 1,65 милион жылға созылған сонғы төрттік дәуірінде
климаттағы бірнеше өзгерістер болып Тұран ойпатының табиғатының казіргі
жағдайы мен пішіні қалыптасты. Қорыта айтқанда неоген – төртік дәуірлердегі
Тұран ойпатының казіргі жер бедерінің қалыптасуы тау түзілу үрдісімен теңіз
регрессиясы, аридті климат жағдайында жүрді. Тұран ойпатының батыс блогында
неоген – төрттік дуірлеріне дейін ұзақ уақыт бойы теңіздік режим
сақталғандықтан терең теңіз түбінде түзілген әктасты- мергельді борлы
карбонаты шөгінділер саяз сулы жағдайда тұзілген құмды – сазды шөгінді
жыныстарымен кезектесіп отырады. 8
Оңтістік – шығыс блокта терең сулы теңіздік шөгінділердің үлес салмағы
кеміп оның есесіне құрылықтық шөгінділермен кезектесіп келетін саяз сулы
лагуналық әктасты, гипсті сұр түсті саздар басым болады. Кристаллды ірге
тасы биік Сары арқамен шектесетін солтік – шығыс блоктағы шөгінді қабаттар
біршама жұқа әрі қызыл түсті құрлықтын сазды, құмды, шөгінділер мен
конгомераттар гипсті құм тастармен гипстер басым болады. Шөгінді
жыныстардың қабаттардың литологиялық құрамы тек күшті трансгрессия кезінде
ғана бұл аумақты теңіз суы аз уақыт басқанын көрсетеді. Плиоценде теңіздік
жағдай тек қыйыр батыс бөліктегі шеткі иіндерде сақталып саяз сулы
шөгінділер жинақтала бастады. Неоген мен төртік дәуірдегі неотектоникалық
қозғалытардын нәтежиесінде Альпі қатпарлығына жататын Кавказ, Копетдаг,
Памир тауларының түзілуіне байланысты кайназой эрасының екінші жартысында
Тұран ойпатының аумағында ежелгі саяз теңіздер тартылып толығымен құрлыққа
айналды. 7
Төртік дәуірінде жүрген мұз басулар кезеніңдегі Флювиальды климатпен
мұз басу аралық кезендегі құрғақ ксеротермальды (ыстық әрі құрғақ)
климатпен алмасып отыруымен ерекшеленеді. Мұз басулар кезеніңде жабын және
жартылай жабын мұздықтардың типі тау етектеріне дейін түсіп орасан зор су
тасқыны жазықтарға ұсақ түйршікті тау жыныстарын шөктіріп кәзіргі кездегі
орасан зор алқапты алып жатқан қара құм қызыл құм Арал маңы қарақұмы, үлкен
және кіші Борсық құм, Мойынқұм сияқты кәзіргі құмды шөлдердін қалын
қабаттары түзілді. Жоғары қысымды төменгі температуралы таулар мен
жазықтардағы төменгі қысымды, жоғары температуралы аймақтық арасында қысым
мен температура айырмасының әсерінен жел эрозиясы күшейіп тұран жазығының
көршілес жатқан таулы аймақтан өте ұсақ тау жыныстарының түйіршіктері
шөгінлесті сазды жыныстардың қалын қабаты түзілді.
1.4. Тұран жазығының Арал маңы бөлігінің тектоникалық даму тарихы.
Оңтүстік Ембі үстірті арқылы Шығыс Европа платформасының Каспий маңы
синиклизасының, солтүстігінде Арал алды шеткі иіні арқылы герцинк
қатпарлығында түзілген Мұғалжар (Орал) тау жүйесімен шектеседі. Тұран
ойпатының солтүстігіндегі батыс Сібір плитасынан торғай үстірті бөліп
оларды бір-бірімен Торғай Қолаты жалғап тұр.
Шығысында Тұран плитасын колендон қатпарлығына жататын Сарыарқа аласа
таулы алқабы қоршап жатыр. Оңтүстік – Шығысы мен оңтістік шекарасы және
оңтістік Тянь-Шань, Памир, Копедаг тауларының етегіндегі шеткі тектоникалық
иіндер арқылы өтеді. Батыс шекарасы шартты түрде Каспий теңізінің шығыс
жағалауы арқылы өтеді. 3
Геотектоникалық құрылысының ерекшеліктеріне сай кристаллды ірге тасы
әртүрлі терендікте орналасуына байланысы кең көлемді үстіртермен терең
құрғақ ойыстар кезектесіп келуімен ерекшеленеді орталық бөлігін арал
теңізіне қарай еңіс болып келетін тұран ойпаты алып жатыр. Каспий теңізіне
ұласатын батыс бөлігінде теңіз деңгейінен төмен орналасқан Қарақия (-132м)
Қарныжарық (-70м) Қауынды (-57м) ойыстары бар. Тұран ойпанының оңтістігімен
оңтүстік бөлігіндегі Тянь-шань, Памир, Копетдаг тауларына қарай біртіндеп
көтерілетін үстірттерге ұласады . Солардың ішіндегі ең биігі аймақтың
оңтүстік бөлігіндегі Бадхызбен Қарабел үстірттері (400-800м) Торғай Үстірті
(150-400м) үстірт (100-350м). Амудариямен Сырдари өзендерінін аралығында
Қызылқұм таулары, “Бұқантау” “Тамдытау” “Құлжықтау” сияқты қалдық атулы
алқаптармен үстіртер бар “Қызылқұм тауларының абсалют биіктігі (922м) Шу –
Іле тау сілемдерінікі (972м) Қарабел үстіртінікі (984м) жетеді.
Теңіз денгейінен ең биік және ең төмен орналасқан нүктелерінін биіктік
айырмасы 1000 метрден асады. Биіктік айырмасының ауытқуы әсіресе жазықтың
солтүстік- батыс бөлігінде жоғары 3.
Тұран плитасының ірі орографиялық элеметтерінің таралуына кристалды
іргетасының әркелкілігі әсер етеді ірге тасының көтерінкі бөлігіне көбінесе
зангуз (орталық қарақұм көтерілулері) Торғай үстірті, Маңғыстау үстірттері
жатады ойыстары іргетасы теренде жатқан тектоникалық құрылымдарға сай
келеді олардын қатарына солтүстік арал маңы немесе оңтістік Торғай ойысы,
оңтүстік-шығыс Қарақұм (мургаб иіні), Шу ойысы жатады кейде ірге тасы
теренде жатқанымен үстірт сияқты қабатты тұғырлы үстіртті жазықтарда
кездеседі. Оларда пайда болу жолдарына қарай төменде көрсетілген топқа
бөледі.
Тұран ойпатының жер бедерінің пайда болу жолдарына қарай топтастыру.
Кристалды іргетасы көтерінкі бөлігінің жер бедерінің гоеморфологиялық
типтері
Кристалды іргетасының теренде жатқан бөлігінің жер бедерінің
геоморфологиялық типтері
Денудациялық жазықтар
Акумулятивті жазықтар
Құрылымды көлбеу қабатты жазықтар
Көлдік
Құрылымда тегісті қабатты жазықтар
Теңіздік
Амовиальді - пролювиальді
Эрозиялық денудациялық жазықтар
Эолдық аккумулятивті жазықтар
Эрозиялық тектоникалық жазықтар
Тұран ойпатының Арал маңы бөлігінің жер бедері геоморфологиялық –
геологиялық тұрғыдан алғанда әркелкі. Мұнда денудациялық құрылымды қабатты
жазықтар мен теңіздік, көлдік алювиальді – пролювиальді құрылымды қабатты
жазықтармен көлдік, теңіздік көлдік алювиальді – пролювиальді және эолдық
жазықтар төртік дәуірге дейінгі аласа қалдық таулармен үстірттер мен терең
ағынсыз ойыстармен күрделенген. Морфо- Генетикалық тұрғыдан алғанда
Қызылқұм, Қарақұм, солтүстік-шығыс және арал маңынын жер бедері
ерекшеленеді. Арал маңынын солтүстік және шығыс бөлігіне бірнеше оңдаған
метрден жүз метрге дейін тілімденген төбесі текшелі дөнесті көтерінкі жер
бедері тән.
Геоморфологиялық тұғыдан Арал маңының солтүстігінде Шағырай көлбеу
жазығы, Ырғыз –Шалқар жазығы, Үлкен және Кіші Борсық құм, Арал маңы
қарақұмы орналасқан. 2
Шағырай көлбеу үстірті қиыр солтүстігінде орналасқан үстіртің тікілей
жалғасы болып табылады. Оңын абсолют биіктігі 150-200 метрден аспайды.
Негізінен палеогеннің әктасты жыныстарынан тұрады. Оның бетіндегі жоғарғы
және төменгі олигоценнің құмтастары әктастарды шайылудан қорғап тұрады. Жер
бедері сыртқы күштердің бұзушы әрекетінен қатты тілімденген. Батысында
Шағырай үстірті биіктігі 100-150 метрге жететін тік беткейлі кемерлермен
шектеледі. Етегінде шағын өзеннің құрғақ арнасы бар. Солтүстігімен
шығысында Торғай Үістіртімен шектеседі оның оңтүстігінде қатты тілімденген
Ырғыз-Шалқар тұғырлы қабатты жағы орналасқан. Ол бор, палетген, неоген
дәуірінің шөгінділерінен тұрады. Бойлық бағытта созылған жылдармен қалдық
үстірттердін аралықтарын тередігі бірнеше оңдаған метрден екіжүз метрге
дейін жететін жыралар, терең сайлармен құрғап қалған ескі өзен арналарымен
тілімденген Мұндай жазықтардың солтүстік беткейі жатық оңтүстік беткейі
терең тілімденген жыралы әрі тік беткейлі болып келуімен ерекшеленеді.
Қалдық үстірттердің ішіндегі ең биігі Жақсы Бұташ (343 м.) ол абсолют
биіктігі 37 метрден аспайтын депрессиялық Арал, Сарықамыс (45м) ойыстарымен
көршілес орналасқан. Қабатты қалдық жазықтардың жолдарының аралықтарын
бөліп тұрған ойыстарды борпылдақ жыныстардың жоқ болуын белгілі ғалым И.П.
Геросимов плиоцен-төрттік кезенде аритті климат жағдайында жел үрлеп
әкетуінен казіргі үлкен және кіші борсыққұм алқаптары түзілген.Көне Шағрай
үстірттерінің аралығырдағы ежелден анғарда орналасқан Үлкен Борсық құм
алқаптын ұзындығы 200 метр, ені 10-30 шақырымға дейін жетеді.
ІІ Тарау. Арал өңірінің ландшафтарының жүйесі және қалыптасу тарихы
2.1. Жер бедерінің жалпы ерекшеліктері
Сырдария өзені төменгі ағысындағы суармалы жерлерді ландшафттық
экологиялық бағалау кезінде антропогендік әсер ету дәрежесі және сипаты
бойынша ландшафттар 5 класқа бөлінеді (1-кесте).
1-кесте. Арал өңірінің антропогендік ландшафттары
Антропогендік Ландшафттардың өзгеруінің бағыты
ландшафттар
Ауылшаруашылықтық класс
Жайылым І. Жайылым айналымын енгізуді, эрозияға қарсы
жұмыстарды жүргізуді қажет ететін жайылымдық
ландшафттар
Суармалы шабындық ІІ. Батпақтанумен, екінші ретті тұзданумен,
ирригациялық эрозиямен күресуді, суландыруды қажет
ететін егіншілік жер ландшафттары
Жол техногендік класс
Темір жол ІІІ. Жерлерді көгалдандыруды, өсімдікті қалпына
Қатты жабынды жол келтіруді, эрозияға қарсы шараларды сақтауды қажет
Соқпақ жол ететін жол құрылысының әсерінен болатын ландшафттар
Орманды класс
Орман IV. Кең ауқымды қалпына келтіруді қажет ететін
орманды бұталы массивтер ландшафттары
Селитебті класс
Қалалық және ауылдықV.Табиғатты тиімді пайдаланудың барлық қалыптарын
елдімекендер сақтауды қажет ететін биогендік, жартылай литогендік
негіздегі түпкілікті өзгеріске ұшыраған ландшафттар
Аквальды класс
Өзендер VI. Су ресурстарын тиімді пайдаланудың шараларын
Көлдер сақтауды және ластанудың алдын алуды қажет ететін
Су қоймалары гидроклиматогендік ландшафттар.
Суармалы каналдар
Осылайша зерттеліп отырған територияда антропогендік ландшафттардың
ауылшаруашылықтық класы көп таралғанын байқауға болады. Бұл кластың басым
бөлігін жайылымдық және егіншілік ландшафттары алып жатыр.
Антропогендік ландшафттардың жалпы құрылымында жол техногендік
ландшафттардың орны ерекше. Олардың түзілуі мен дамуы теміржол
автомогистральмен облыстық, аудан-аралық және шаруашылықтық маңызы бар
жолдарды салумен байланысты болып отыр. Жалпы құрылымда қалалармен ауылдық
елдімекендер ландшафттар кіргізілген селитебті класты жасанды су
қоймаларымен өзен, көлдер жататын ландшафттардың аквальды класы бөлініп
көрсетіліп отыр.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz