Мемлекеттік сатып алу туралы заңнама – Қазақстандағы экономикалық қатынастар тұрақтылығының құралы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І бөлім . Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы мен құрылымына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
ІІ бөлім. Мемлекеттік сатып алу туралы заңнама . Қазақстандағы экономикалық қатынастар тұрақтылығының құралы ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.1 Мемлекет шығыстарының құрамындағы сатып алулар ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 Мемлекеттік сатып алуды жүргізудің ерекше тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.3 Мемлекеттік сатып алулардың құқықтық негіздері мен жүзеге асыру әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.5 Мемлекеттік шопинг ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ІІІ бөлім. Электронды құралдар арқылы мемлекеттік сатып алуды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
3.1 Веб.порталдар мемлекеттік сатып алуды жүргізудің тиімді
құралы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.2 Сатып алуды жүзеге асыру тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
3.3 Конкурс тәсілімен мемлекеттік сатып алуды жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... .62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І бөлім . Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы мен құрылымына сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
ІІ бөлім. Мемлекеттік сатып алу туралы заңнама . Қазақстандағы экономикалық қатынастар тұрақтылығының құралы ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.1 Мемлекет шығыстарының құрамындағы сатып алулар ... ... ... ... ... ... ... ... 23
2.2 Мемлекеттік сатып алуды жүргізудің ерекше тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.3 Мемлекеттік сатып алулардың құқықтық негіздері мен жүзеге асыру әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.5 Мемлекеттік шопинг ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ІІІ бөлім. Электронды құралдар арқылы мемлекеттік сатып алуды ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
3.1 Веб.порталдар мемлекеттік сатып алуды жүргізудің тиімді
құралы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.2 Сатып алуды жүзеге асыру тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
3.3 Конкурс тәсілімен мемлекеттік сатып алуды жүзеге асыру ... ... ... ... ... ... .62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...77
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .81
Кіріспе
Әлемдік экономикадағы құрылымдық өзгерістер тауар – ақша процестерінің белсенділігіне қолайлы жағдайлар туғызды, ол бұл елдердің дамуына әсер етуші факторлар мен жағдайлардың түбегейлі өзгеруіне алып келеді және осы мемлекеттердің ұлттық үлесінің қысқарып, ұлтаралық үлестің өсуіне алып келеді.
Технология деңгейінің тез өсуі мен жаңа қаржылық орталықтардың қалыптасуы кезінде интернационализациялау процесі трансұлттық компаниялар деңгейімен ғана шектелініп қоймай, мыңдаған ұсақ және орта кәсіпорындарды да қамтиды. Оларға тән қасиеттердің бірі экономикалық интернационализацияның әртараптандыру нысандары болып табылады. Олардың ішінде қазіргі кезеңде ең маңыздылысы біріккен кәсіпорындар.
Халықаралық біріккен кәсіпкерліктің дамуының кең тәжірибесі оның бейімділік қабілетінің жоғарлығын, біріккен, компаниялардың икемділігі, экономикалық прогрестің жаңа жетістіктерін қолдануда білімділігін, олардың әлемдік нарық өзгерістеріне өз тактикасы мен стратегиясын тез бағыттай алу қабілеттілігін көрсетеді.
Қазақстанда тұрақтылықтың негізгі нақты шамалардың бірі болып әлемдік ғылым мен техника – жетістіктеріне қол жеткізу, өндірісті ұйымдастыру мен басқару тәжірибесін үйрету қойылған.
Қазіргі кезеңдегі біздің еліміздің даму кезеңі барлық қоғамдық өрісінде динамикалық және сандық өзгерістермен ерекшелінеді. Жаңарту және демократия процесттері барлық саяси, экономикалық және әлеуметтік институттарды қозғайды.
Шаруашылықты әкімшілік-әміршілдік басқару жүйесінен бас тартып, біртіндеп қатаң орталықтан жоспарлану мен шаруашылық қызметкерлерінің кейбір түрлеріндегі монополия үстемдігін жоя отырып, экономикалық қарым-қатынаста және ресурстарды пайдалануда икемделіп туындады.
Нарықтық экономикаға көшу кезеңі басталды. Нарықтық қатынастарды ынталандырып және реттейтін көптеген заңдар мен қаулылар қабылданды.
Халықаралық экономикалық қатынасты, зерттеуде, оның объективті негізгі ұлттық экономикадағы сияқты еңбек бөлінісі және айырбас екендігін, бірақ халықаралық деңгейде қарастырылатынын ескерген жөн. Халықаралық еңбек бөлінісі жекеленген елдер шеңберінде жоғарғы техникалық деңгейде қазіргі өнім түрлерінің бәрін өндіру мүмкін болғандықтан нәтижесінде пайда болды. Ол көптеген елдердің өздерінің артықшылықтары бар салаларда мамандануына алып келді. Өздерінде жоқ өнімдері олар импорттауды жөн көрді. Осының бәрі халықаралық айырбасқа, яғни халықаралық экономикалық қарым-қатынасқа әкеледі. Сонымен, халықаралық еңбек бөлінісінің тереңдеуі халықаралық экономикалық қатынас дамуына ықпал етеді деп тұжырымдай аламыз.
Әлемдік экономикадағы құрылымдық өзгерістер тауар – ақша процестерінің белсенділігіне қолайлы жағдайлар туғызды, ол бұл елдердің дамуына әсер етуші факторлар мен жағдайлардың түбегейлі өзгеруіне алып келеді және осы мемлекеттердің ұлттық үлесінің қысқарып, ұлтаралық үлестің өсуіне алып келеді.
Технология деңгейінің тез өсуі мен жаңа қаржылық орталықтардың қалыптасуы кезінде интернационализациялау процесі трансұлттық компаниялар деңгейімен ғана шектелініп қоймай, мыңдаған ұсақ және орта кәсіпорындарды да қамтиды. Оларға тән қасиеттердің бірі экономикалық интернационализацияның әртараптандыру нысандары болып табылады. Олардың ішінде қазіргі кезеңде ең маңыздылысы біріккен кәсіпорындар.
Халықаралық біріккен кәсіпкерліктің дамуының кең тәжірибесі оның бейімділік қабілетінің жоғарлығын, біріккен, компаниялардың икемділігі, экономикалық прогрестің жаңа жетістіктерін қолдануда білімділігін, олардың әлемдік нарық өзгерістеріне өз тактикасы мен стратегиясын тез бағыттай алу қабілеттілігін көрсетеді.
Қазақстанда тұрақтылықтың негізгі нақты шамалардың бірі болып әлемдік ғылым мен техника – жетістіктеріне қол жеткізу, өндірісті ұйымдастыру мен басқару тәжірибесін үйрету қойылған.
Қазіргі кезеңдегі біздің еліміздің даму кезеңі барлық қоғамдық өрісінде динамикалық және сандық өзгерістермен ерекшелінеді. Жаңарту және демократия процесттері барлық саяси, экономикалық және әлеуметтік институттарды қозғайды.
Шаруашылықты әкімшілік-әміршілдік басқару жүйесінен бас тартып, біртіндеп қатаң орталықтан жоспарлану мен шаруашылық қызметкерлерінің кейбір түрлеріндегі монополия үстемдігін жоя отырып, экономикалық қарым-қатынаста және ресурстарды пайдалануда икемделіп туындады.
Нарықтық экономикаға көшу кезеңі басталды. Нарықтық қатынастарды ынталандырып және реттейтін көптеген заңдар мен қаулылар қабылданды.
Халықаралық экономикалық қатынасты, зерттеуде, оның объективті негізгі ұлттық экономикадағы сияқты еңбек бөлінісі және айырбас екендігін, бірақ халықаралық деңгейде қарастырылатынын ескерген жөн. Халықаралық еңбек бөлінісі жекеленген елдер шеңберінде жоғарғы техникалық деңгейде қазіргі өнім түрлерінің бәрін өндіру мүмкін болғандықтан нәтижесінде пайда болды. Ол көптеген елдердің өздерінің артықшылықтары бар салаларда мамандануына алып келді. Өздерінде жоқ өнімдері олар импорттауды жөн көрді. Осының бәрі халықаралық айырбасқа, яғни халықаралық экономикалық қарым-қатынасқа әкеледі. Сонымен, халықаралық еңбек бөлінісінің тереңдеуі халықаралық экономикалық қатынас дамуына ықпал етеді деп тұжырымдай аламыз.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Мамыров Н.Қ., Тлеужанова М.Ә., Макроэкономика Алматы -2003ж 23-28б
2. Ихданов Ж.О., Орманбеков Ә.О., Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері 2002 202 б.
3. Осипова Г.М., Экономикалық теория негіздері Алматы-2002ж 123б.
4. Шеденов Ө.К., Сағындыков Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Комягин Б.И., Жалпы экономикалық теория Ақтюбе-2004ж 156 б
5. Күлекеев Ж.Ә., Есенғалиева К.С., Тастандиева Н.Б., Микро-макроэкономика терминдерінің орысша-қазақша сөздігі Алматы-1995ж. 245б.
6. Бюджет жүйесі туралы. Қазақстан Республикасының Заңы «Қаржы-қаражат» 1996ж
7. Макконелл К.Р., Брю С.Л., Экономикс: принципы, проблемы и политика М: Республика,1992
8. Экономикалық теорияның негіздері оқулық Алматы,2002
9. Ашимбаев Т.А. Экономика Казахстана на пути к рынку: тенденции и размышления. Алматы, 1994 г.
10. Берденов Қ. Қазақстан мемлекет ретінде қалыптасуы мен экономиканың дамуы. – Алматы, 1998 ж. – 216 б.
11. Воловой В.В. Политэкономия. М, 1999.
12. Елемесов Р. Переходная экономика: проблемы методологии и теории. Алматы, 1998 г.
13. Ермекова Э.М. Состояние и перспективы развития социальной сферы в Казахстане: занятость и уровень жизни населения // Вестник КазГУ 2001 №5.
14. Информационно-статистический сборник «Казахстан: 2003-2004годың, Алматы, Агенство РК по статистике.
15. Кубаев Е. Экономичская политика и экономический рост. Алматы, 2000 г.
16. Кенжегузин М.Б., Додонов В.Ю. Шевелев С.А. Формирование и реализация казахстанской модели устойчивого экономического роста. Алматы, 2001 год.
17. Курс переходной экономики. Под.ред. Л.И. Абалкина. М, 1997 г.
18. Казахстан в цифрах за 2009 год. Агентство РК по статистике. 2004.
19. Қазақстан Республикасының Президентінің жолдауы.//Егеменді Қазақстан 2010, 5 сәуір.
20. Қазақстан Республикасының Президентінің жолдауы.//Егеменді Қазақстан 2011, 18 ақпан.
21. Назарбаев Н.А. Рынок и социально-экономическое развитие. Москва «Экономикаң, 1994 г.
22. Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030. Алматы, 1998.
23. Селезнев А. Макроэкономические факторы роста производства // Экономист. 1999 №5.
24. Статистический сборник: Промышленность РК и ее регионов 2003-2010, Алматы, Агентство РК по статистике. 2004.
25. Сидоров М.Н., Федотов А.А. Национальный доход: факторы роста. Структура. Методы прогнозирования.
26. Тодаро М.П. Экономическое развитие. Москва, 1997 г.
27. Оразәлі С. ХХІ қандай экономикамен келем. – Алматы. – Қазақстан. - 1996 ж. 120 б.
28. Общий обзор социально-экономического развития. Агенство РК по статистике // Банки Казахстана 2004 №4.
29. Уровень жизни населения. Агентство РК по статистике, 2004г. Алматы.
30. Экономическая теория. Под. ред. А.И. Добрынина, М, 1999.
31. Экономическая теория. Учебник. Под.ред. И.П. Николаевой. М, 1998 г.
32. Ясин Е. Бремя государства и экономической политики//Вопросы экономики. 2002 №11.
1. Мамыров Н.Қ., Тлеужанова М.Ә., Макроэкономика Алматы -2003ж 23-28б
2. Ихданов Ж.О., Орманбеков Ә.О., Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері 2002 202 б.
3. Осипова Г.М., Экономикалық теория негіздері Алматы-2002ж 123б.
4. Шеденов Ө.К., Сағындыков Е.Н., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Комягин Б.И., Жалпы экономикалық теория Ақтюбе-2004ж 156 б
5. Күлекеев Ж.Ә., Есенғалиева К.С., Тастандиева Н.Б., Микро-макроэкономика терминдерінің орысша-қазақша сөздігі Алматы-1995ж. 245б.
6. Бюджет жүйесі туралы. Қазақстан Республикасының Заңы «Қаржы-қаражат» 1996ж
7. Макконелл К.Р., Брю С.Л., Экономикс: принципы, проблемы и политика М: Республика,1992
8. Экономикалық теорияның негіздері оқулық Алматы,2002
9. Ашимбаев Т.А. Экономика Казахстана на пути к рынку: тенденции и размышления. Алматы, 1994 г.
10. Берденов Қ. Қазақстан мемлекет ретінде қалыптасуы мен экономиканың дамуы. – Алматы, 1998 ж. – 216 б.
11. Воловой В.В. Политэкономия. М, 1999.
12. Елемесов Р. Переходная экономика: проблемы методологии и теории. Алматы, 1998 г.
13. Ермекова Э.М. Состояние и перспективы развития социальной сферы в Казахстане: занятость и уровень жизни населения // Вестник КазГУ 2001 №5.
14. Информационно-статистический сборник «Казахстан: 2003-2004годың, Алматы, Агенство РК по статистике.
15. Кубаев Е. Экономичская политика и экономический рост. Алматы, 2000 г.
16. Кенжегузин М.Б., Додонов В.Ю. Шевелев С.А. Формирование и реализация казахстанской модели устойчивого экономического роста. Алматы, 2001 год.
17. Курс переходной экономики. Под.ред. Л.И. Абалкина. М, 1997 г.
18. Казахстан в цифрах за 2009 год. Агентство РК по статистике. 2004.
19. Қазақстан Республикасының Президентінің жолдауы.//Егеменді Қазақстан 2010, 5 сәуір.
20. Қазақстан Республикасының Президентінің жолдауы.//Егеменді Қазақстан 2011, 18 ақпан.
21. Назарбаев Н.А. Рынок и социально-экономическое развитие. Москва «Экономикаң, 1994 г.
22. Назарбаев Н.А. Казахстан – 2030. Алматы, 1998.
23. Селезнев А. Макроэкономические факторы роста производства // Экономист. 1999 №5.
24. Статистический сборник: Промышленность РК и ее регионов 2003-2010, Алматы, Агентство РК по статистике. 2004.
25. Сидоров М.Н., Федотов А.А. Национальный доход: факторы роста. Структура. Методы прогнозирования.
26. Тодаро М.П. Экономическое развитие. Москва, 1997 г.
27. Оразәлі С. ХХІ қандай экономикамен келем. – Алматы. – Қазақстан. - 1996 ж. 120 б.
28. Общий обзор социально-экономического развития. Агенство РК по статистике // Банки Казахстана 2004 №4.
29. Уровень жизни населения. Агентство РК по статистике, 2004г. Алматы.
30. Экономическая теория. Под. ред. А.И. Добрынина, М, 1999.
31. Экономическая теория. Учебник. Под.ред. И.П. Николаевой. М, 1998 г.
32. Ясин Е. Бремя государства и экономической политики//Вопросы экономики. 2002 №11.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І бөлім . Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы мен
құрылымына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...7
ІІ бөлім. Мемлекеттік сатып алу туралы заңнама – Қазақстандағы экономикалық
қатынастар тұрақтылығының құралы ... ... ... ... ... ... ... . ..23
2.1 Мемлекет шығыстарының құрамындағы сатып
алулар ... ... ... ... ... ... ... . ...23
2.2 Мемлекеттік сатып алуды жүргізудің ерекше
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.3 Мемлекеттік сатып алулардың құқықтық негіздері мен жүзеге асыру
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.5 Мемлекеттік
шопинг ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...44
ІІІ бөлім. Электронды құралдар арқылы мемлекеттік сатып алуды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
3.1 Веб-порталдар мемлекеттік сатып алуды жүргізудің тиімді
құралы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.2 Сатып алуды жүзеге асыру тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
3.3 Конкурс тәсілімен мемлекеттік сатып алуды жүзеге
асыру ... ... ... ... ... ... .62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1
Кіріспе
Әлемдік экономикадағы құрылымдық өзгерістер тауар – ақша процестерінің
белсенділігіне қолайлы жағдайлар туғызды, ол бұл елдердің дамуына әсер
етуші факторлар мен жағдайлардың түбегейлі өзгеруіне алып келеді және осы
мемлекеттердің ұлттық үлесінің қысқарып, ұлтаралық үлестің өсуіне алып
келеді.
Технология деңгейінің тез өсуі мен жаңа қаржылық орталықтардың
қалыптасуы кезінде интернационализациялау процесі трансұлттық компаниялар
деңгейімен ғана шектелініп қоймай, мыңдаған ұсақ және орта кәсіпорындарды
да қамтиды. Оларға тән қасиеттердің бірі экономикалық
интернационализацияның әртараптандыру нысандары болып табылады. Олардың
ішінде қазіргі кезеңде ең маңыздылысы біріккен кәсіпорындар.
Халықаралық біріккен кәсіпкерліктің дамуының кең тәжірибесі оның
бейімділік қабілетінің жоғарлығын, біріккен, компаниялардың икемділігі,
экономикалық прогрестің жаңа жетістіктерін қолдануда білімділігін, олардың
әлемдік нарық өзгерістеріне өз тактикасы мен стратегиясын тез бағыттай алу
қабілеттілігін көрсетеді.
Қазақстанда тұрақтылықтың негізгі нақты шамалардың бірі болып әлемдік
ғылым мен техника – жетістіктеріне қол жеткізу, өндірісті ұйымдастыру мен
басқару тәжірибесін үйрету қойылған.
Қазіргі кезеңдегі біздің еліміздің даму кезеңі барлық қоғамдық өрісінде
динамикалық және сандық өзгерістермен ерекшелінеді. Жаңарту және демократия
процесттері барлық саяси, экономикалық және әлеуметтік институттарды
қозғайды.
Шаруашылықты әкімшілік-әміршілдік басқару жүйесінен бас тартып,
біртіндеп қатаң орталықтан жоспарлану мен шаруашылық қызметкерлерінің
кейбір түрлеріндегі монополия үстемдігін жоя отырып, экономикалық қарым-
қатынаста және ресурстарды пайдалануда икемделіп туындады.
Нарықтық экономикаға көшу кезеңі басталды. Нарықтық қатынастарды
ынталандырып және реттейтін көптеген заңдар мен қаулылар қабылданды.
Халықаралық экономикалық қатынасты, зерттеуде, оның объективті негізгі
ұлттық экономикадағы сияқты еңбек бөлінісі және айырбас екендігін, бірақ
халықаралық деңгейде қарастырылатынын ескерген жөн. Халықаралық еңбек
бөлінісі жекеленген елдер шеңберінде жоғарғы техникалық деңгейде қазіргі
өнім түрлерінің бәрін өндіру мүмкін болғандықтан нәтижесінде пайда болды.
Ол көптеген елдердің өздерінің артықшылықтары бар салаларда мамандануына
алып келді. Өздерінде жоқ өнімдері олар импорттауды жөн көрді. Осының бәрі
халықаралық айырбасқа, яғни халықаралық экономикалық қарым-қатынасқа
әкеледі. Сонымен, халықаралық еңбек бөлінісінің тереңдеуі халықаралық
экономикалық қатынас дамуына ықпал етеді деп тұжырымдай аламыз.
Қазақстан Республикасы да халықаралық еңбек бөлінісі процесіне енген.
Оның орны мен рөлі дамуымен, сонымен қатар табиғи және жасалынған
артықшылықтармен, әсіресе біздің еліміз минералды шикізатқа маманданған
және олардың техника-экономикалық көрсеткіштерімен анықталады. Осының
негізінде біздің еліміздің сыртқы саудасы құрылады: шикізат экспорты, дайын
өнімдер импорты. Бірақ егер Қазақстан экономика деңгейін көтергісі келсе,
дайын өнімдер өндірісін көтеру қажет, ол елдің халықаралық экономикалық
қатынаста орнын көтерер еді, ал қазір біз өнеркәсібі дамыған елдердің
шикізат көзі болып отырмыз. Ол үшін экспорт-импорт саясатына реформа
жүргізу қажет, сонымен қатар ұлттық өндіріс деңгейін көтеру тиіс.
Мемлекеттік сатып алулар Қазақстан экономикалық тұрақтылығының дамуы
мен қалыптасуында үлкен рөл атқарады және бірқатар мәселелерді шешеді:
біріншіден, батыс технологиясы мен техникасын өндіріс процесі кезінде
біріктіреді және экономикаға шетел қаржыларын таратады; екіншіден,
өндірісті ұйымдастыру мен басқаруда ТҰҚ тәжірибелерін пайдаланады;
үшіншіден, табыстың нақты валюта көзі рөлін атқарады; төртіншіден, сыртқы
нарыққа ену мәселелерін шешеді; бесіншіден, тұрғындарды жұмысбастылықпен
қамтамасыз ету мәселелерін шешеді. Осыған байланысты мемлекеттік сатып алу
процесін және республикадағы экономикалық механизмдерін зерттеу өте маңызды
мәселе болып табылады.
Мемлекеттік сатып алу процесі үшін құпиялылық режимін сақтауды, сондай-
ақ Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі мен қорғаныс қабілетінің
кепілдігін қамтамасыз ететін ерекше тәртіп белгілеу талап етілетін
жағдайларды қоспағанда, қорғаныс, құқықтық тәртіп және ұлттық қауіпсіздік
қажеттерін қамтамасыз ету үшін мемлекеттік сатып алу осы Заңға сәйкес
жүргізіледі. Осындай сатып алуды жүргізудің ерекше тәртібі Мемлекеттік
сатып алуды жүргізудің ерекше тәртібі бойынша нұсқаулықты бекіту туралы
Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2004 жылғы 20 ақпандағы № 205
қаулысымен белгіленген.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты - Қазақстан Республикасының
мемлекеттік сатып алудың экономикалық тетіктерін, сипатын, түрі мен
артықшылықтарын зерттеу, оның қазақстандық экономика жүйесіндегі әлеуметтік
мүмкін боларлық жолдарын анықтау.
Дипломдық жұмыстың негізгі міндеттеріне мыналар жатады:
1. Қазіргі кездегі мемлекеттік сатып алулардың мәні мен ерекшеліктерін
анықтау.
2. Қазақстан Республикасының экономикасындағы мемлекеттік сатып алулардың
орнын сипаттау.
3. Экономиканы тұрақтандырудың келешегі мен түрі ретіндегі
артықшылықтарын негіздеу.
4. Мемлекеттік сатып алуларды ұйымдастырудың түрлері мен принциптерін
жүйелендіру және сыныптандыру, олардың түрлерін ауыспалы экономика
өзгешеліктерін ескере отырып таңдау күштерін ұсыну;
5. Мемлекеттік сатып алу механизмдерін дамытуды күшейтуге бағытталған
жалпы бағдарламаны және саяси ұсыныстарды беру.
Бұл дипломдық жұмыстың методологиялық және теориялық негізі отандық
және шетел экономикалық ілім өнімдерінің ғылыми еңбектері, үкімет
органдарының мәліметтері, экономиканы интернациаландыру және
транснационализация мәселелері бойынша конференция деректері болып
табылады.
Жұмыста жазылған жалпылама ойлар, қорытындылар Қазақстан
Республикасының үкіметінің қаулы, құқықтық, заңдық актілерінің қолдануына
негізделген.
Жұмыстың мәліметтік негізін статистика және талдау комитеті деректері
құрайды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер негізінен тұрады.
І бөлім . Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы мен
құрылымына сипаттама
Рыноктық түрлендірілуге арналған стратегиялық курсты Республика
Президенті анықтап берді. Өтпелі рыноктық экономиканы дамытудың
тұжырымдамалық негіздері отандық тауар өндірушіге талғамалы көмек беру,
экономикалық даму индикаторларын іске қосуда, реформаларды заңнамалық
қамтамасыз ету және осы негізде тиімді әлеуметтік саясатты жүргізу болып
табылады.
Тәуелсіз елдің жаңа экономикалық идеологиясын қалыптастырудың басы деп
есептеуге болатын 1993 жылдың соңынан бастап (ұлттық валюта шолу жасап
көрейік.
Ұлттық валюта теңгені енгізумен 1993 жыл Қазақстанның тәуелсіз
экономикасының дамуының басталған уақыты деп есептеуге болады. Бұдан әрі
Қазақстан мысалында экономиканың рыноктық дамуының көкейкесті мәселелерін
қарастырамыз. Өзінің дамуының 8 жылы ішінде Қазақстан экономикасы ТМД басқа
да елдері, оның ішінде Ресей сияқты елеулі реформаларды басынан өткерді.
Әрбіреуі өз ерекшеліктеріне ие тәуелсіз Қазақстан экономикасының дамуын 4
кезеңге: 1993-1995жылдар, 1996-1997жылдар, 1998-2000 жылдар, 2001 жылдан
қазіргі уақытқа дейін деп бөлеміз.
Орта жылдамдықты перспективаға (1993-1995жылдар) арналған бірінші
дагдарысқа карсы шаралар бағдарламасында құнсыздануды қолайлы деңгейге
дейін басу өндірістік төмең кұлдырауын тоқтауға және оның 1995жылдың аягына
қарау өсуі үшін жағдай туғызуға мүмкіндік береді деп күтілген болатын.
Алайда кұнсыздану деңгейі 1993 жылы 2265%-га жетті. Құнсыздану процесінің
жылдамдатылуы өндірістің төмен кұлдырауына әкелді. Халык тұтынатын
тауарлардың ішкі рыногы бұзылды, өнімдер экспорты тастама экспорт бойынша
төмен бағаларға жүргізілді. Осы үлгімен 1994 жылдың ортасына қарай
дағдарысқа қарсы шаралардың 1993-1995 жылдарға арналған бағдарлама бойынша
экономика реформларын әрі қарай жүзеге асыру мүмкін емес еді.
Бірдей уақытта іске асырылу мерзімі 15 ай (1994-1995 ж) экономикалық
реформаларды жылдамдату бағдарламасы енгізілді. Бұл багдарламаның негізгі
мақсаты өндірісті оның жандануына жағдай туғызу үшін қүнсыздануды басатын
деңгейге дейін тұрақтандыру болды.
1995 жыл деректері қүнсызданудың деңгейі бағдарламамен қарастырылғаннан
жоғары болғанын көрсетті. Өндірістің қүлдырауын жеңу мүмкін болмады. Егер
өндірістің құлдырау динамикасына көз жүгіртетін болсақ, онда 1992 жылы оған
қарағанда салыстырмалы түрде түрақты болған 1990 жылда 14,6%, 1993 жылы -
28%, 1994 жылы - 48%, 1995 жылы - 57% құрады.
Осы жылдары Қазақстан мен Ресейдегі үкімет бағытын әкімшілік-бұйрық
басқару элементі қосылган тұрақсыз монетаризм ретінде анықтауга болады.
Аталған бағытқа тоқтаусыз жүре беру бағалардың жылдам өсуіне және
күнсыздану процестерінің дамуына, жеміссіз қаржылык макрореттеуге экелді.
Микроэкономикалық және өңірлік саясат, ғылыми-техникалық даму, мемлекет
меншігін басқару, кәсіпкерлік пен шағын бизнесті дамыту мэселелері шешімін
таппай қалды. Ұйымдастыру жарнамалардың ауысуына қарамастан мемлекет
меншігінен алу және жекешелендіру тетігі іске қосылмады. Ескі партиялық-
шаруашылық номенклатурамен өндірісті монополизациялау жалгаса берді.
Қазакстанда орташа жылдамдықты болашак бағдарламасы (1996-
1998жж.) бес жыл бұрынғы міндетті- құнсыздану деңгейін 1997 жылдың аяғына
дейін 9-12% төмендетуді алға қойды. Бұл жолы мақсатқа кол
жеткізілді: 1997 жылдың аяғына қарай құнсыздану деңгейі 11,2% құрады.
1998-2000 жылдар - экономиканы кұрылымдық қайта кұрылысуы, оны
халықаралық стандарттармен сәйкес келтіру кезеңі. Осы кезеңдегі
экономиканың дамуына негіз болған маңызды фактор елде шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен бюджеттік-қаржылық жүйенің жұмыс істеуін, сондай-ақ отандық
тауар өндірушілерге мемлекеттік дем беру шараларын институционалдық және
заңнамалық жетілдіру болып табылды.
Халықаралық әлем үшін Карнеги қоры сарапшыларының бағалауы бойынша
қазіргі уақытта Қазақстанда жүргізіліп жатқан рыноктық реформалар нәтижесі
болып табылатын карқынды экономикалық өсу байқалып отыр. Осындай кейбір өсу
Ресей экономикасынан да көрініс тапты. Қазақстанда Ресейде сияқты бұл
реформалар кіріс бөлігі шығындар бөлігінен аса бастаған үкіметтік
бюджеттерді тазартудан басталды. Бұған мұнайды сатудан түскен табыс қана
емес, кәсіпорындарға берілетін демеуқаржыларды қысқарту да себебін тигізді.
Күшіне 1998 жылы енген импорт алмастыру бағдарламасын іске асырумен
байланысты 2000 жылғы ІЖӨ елеулі өсуі (14 пайыз) Қазақстан Республикасының
министрліктері мен ведомстволары тұлғасында Қазақстан Республикасы
үкіметінің өкілдерімен ұсынылған ресми айқындамалары дәлел бола алады.
Алайда көпшіліктің ойынша республика экономикасының өсуі бірінші
кезекте соңғы кезеңдегі мұнайға деген әлемдегі жоғары бағам, тек содан
кейін ғана елеулі артта қалумен ішкі экономикалық факторлар жатыр деген ой.
Бүгінгі күні айналысқа жаңа табиғи ресурстарды тарту есебінен өнім
өндірісі мен кызметтер көрсетудің қарқынды өсу мүмкіндігі өте шектеулі
екені белгілі болды. Осыған байланысты шикізат қүраушылар үлесін
өнеркәсіптің өңдеу саласының жоғары технологиялық өніміне алмастыру сияқты
дамудың қаркынды факторлары елеулі мәнге ие болады.
Экономикалық байланыстар өнімдердің өндірушілерден түтынушыларға
қозғалысын қамтиды : бір жақтан өндірушілер, басқа жақтан, түтынушылар
арасында көп түрлі айырбас жұріп отырады.
Осындай айырбас процестерді қоғамдық еңбек бөлінісімен белгіленеді. Бүл
бір жақтан, өндірушілерді ажыратады, еңбек әрекеттеріне сәйкес оларды бір-
бірінен оңашаландырады.Екіншіден, олардың арасында түрақты функционалдық
катынастар тудырады. Бірінші жағдай әр өндірушілердің шаруашылық жүргізуге
экономикалық жекеленуге, тәуелсіздігіне үласады, сөйтіп нарық
қатынастарының субъектерінің қалыптасуының экономикалық негізін
қүрайды.Екінші жағдай, тауарларды сатып алу-сату эквиваленттік негізде
жүріп отыратын айырбастар процестеріне айналады. Нәтижесінде, жабайы
өндірушінің нарық қатынастарының субъектіне айналудың экономикалық шарты
материялизацияланады, өндіріс тауарлық өндіріске айналады.
Өндірушілер өнім өндіру және оны өткізуді, шығьндарды өтеуді, өндірісті
кеңейтуді және жетілдіруді -барлығын өз еркімен дербес шешеді. Тауар ақша
қатынасы жағдайында айырбас процестерді нарықтык қатынастар формасын алады.
Осы қатынастардың мазмүны неде ? Экономикалық әдебиеттерде бүл сүраққа
жауаптар бірдей емес. Оның ең жабайысы: нарық адамдардың сатушы және сатып
алушы болып бірін-бірі тауып кездесетін жері. Неоклассикалык экономикалық
әдебиетте жиіколданылатын нарыққа анықтаманы франсуз экономисі
А.Курно (1801-1877ж.ж), экономист
А.Маршал(1842-1924ж.ж) береді. Нарық заттар сатып алатын немесе
сататыны белгілі накты нарық алаңы емес, ол сатып алушылар мен сатушылардың
бір-бірімен өте еркін жағдайда келісімге келетін, кез келген жалпы аудан;
еркіндік сонда бірдей тауарлардың бағасы көп ұзамай тез арада теңеледі.
Бұл анықтамада айырбастың еркіндігі мен бағаның белгіленуі нарықтың басты
критериі деп көрсетілген.
Ағылшын экономисі У.Джевонс(1835-1882ж.ж) нарықтың критериі деп
сатушылар мен сатып алушылар арасындағы өзара қатынастардың тығыздығына
назар аударады. Бұның айтуы бойынша, тығыз іскерлік қатынасқа түскен және
қандай болмасын сондай тауарлар туралы келісім жасасқан кез-келген адамдар
тобы нарық болады.
Байқасаңыздар, келтірілген анықтамаларда нарықтың мазмұны тек айырбас
сферасымен шектеледі.
Нарықтың мәнін анықтағанда, оның екі жақты мағынасы бар екенінен бастау
керек. Біріншіден, нарық (market) деген түсінік, бұл айырбас айналыс
сферасында орын алады. Екіншіден, нарық-өндіріс, бөлу, айырбас және тұтыну
процестерін қамтитын, адамдар арасындағы экономикалық қатынастар жүйесі.
Бұл меншіктің әр алуан формаларын, тауар ақша байланыстарын, қаржы несие
жүйесін пайдалануға негізделген, экономикалық іс-әрекеттердің күрделі
механизмі.
Айналыспен катар, нарық қатынастарына мыналар жатады:
— екі субъектің өзара байланыстары нарық негізінде болғанда,
кәсіпорындарды және экономикалық басқа қүрылымдарды жалға алумен байланысты
катынастар ;
— еңбек биржасы арқылы жүмыс күшін жалдап пайдалану процесі;
— шетел фирмаларымен бірлескен кәсіпорындардың айырбас процесі;
— белгілі процентке несие берудегі несие қатынастары; 10 — тауар,
қор, валюта биржалары мен басқа құрылымдардан тұратын,
нарықтық инфракұрылымдардың іс-әрекеті;
Нарықтык кызметтерінің белгілі шарттары болады. Ақырғы уақытқа дейін
Қазақстанда нарық қатынастарының дамуын тежейтін шаруашылық болды. Бүның
себептері: жалғыз мемлекеттік меншікті пайдалануға бағытталған
көпсубъектілік шаруашылық жүйесі; макродәрежедегі әлеуметтік-экономикалық
процестердің тым қатал реттелуі; микродәрежедегі шаруашылық өмірде
экономикалық бостандықтың шектелуі; барлық шаруашылық күрылымдарды
материалмен бір орталықтан қамтамасыз ету.
Бугін шектеулер жойылды - мыс болып отыр. Бірақ олардың орнына басқа
шектеулер, кедергілер келді: шамадан тым асып кеткен салықтар көлемі, алып
сатарлыққа жол ашу, криминалдық әрекеттердің жандануы - рэкет, мемлекеттік
коммерциялық құрылымдарда заңсыз келісімдердің көбеюі, т. б. Осылардың
барлығы өндірістің дамуын тежейді, өндірістік -шаруашылық іс - қимылдарға
негативтік ықпалын асыра түседі.
Нарық экономикасының қызмет етуі, нарықтың белгілі элементтерінің
болуын талап етеді. Осылардың жиынтығы нарық жүйесін қүрайды.
Нарық экономикасының бірінші және өте маңызды элементі -өндірушілер мен
тұтынушылар. Бұлар қоғамдық еңбек бөлінісі процесінде қалыптасады -
біреулер тауарды өндіреді, екіншілер оны түтынады. Түтыну жеке тұтыну және
өндірістік тұтыну болып бөлінеді. Жеке тұтынуда тауарлар өндіріс сферасынан
шығып, адамдардың жеке қажеттіліктеріне пайдаланады. Бұл жағдайда
өндірушілер мен тұтынушылардың бір - бірімен байланысы, әрқайсысының
әрекеттерінің әүл байланыстар тұрақты болады, мамандануға
еледі және көтерме (толайым) нарықтық келісімдер формасында жүреді.
Нарықтық экономикасының үшінші маңызды элементі — баға. Бағаны жеке
талдап танысайық, бұл жерде тек екі мәселені ескертеміз. Бірінші, баға
сұраныс пен ұсыныс нәтижесінде қалыптасады. Бұлардың сәйкестігі
конъюнктураға байланысты өзгеріп (тербеліп)отырады. Екінші - осы
географиялық ауданда өндірілген тауарға нарықтық қатынастар эсерінің
сферасын баға анықтайды. Осы сфераның шегін транакциондык шығындар
болжайды, яғни айырбас пен байланысты айналым шығындарын болжайды.
Нарық экономикасының төртінші, орталық буыны - екі құрылымнан,
сүраныстан және ұсыныстан тұрады. Нарықта сұраныс тауарларға қажеттілік
болып көрінеді. Осы тауарлар түтынушыларды тұтынушылар қалыптасқан бағамен
ақшалай табыстарына сатып алады. Сұраныс өндірудің ең тиімді әдісін
қолданудың ене ресурстарды тиімді пайдаланудың стимулы болып табылады.
Сүраныс пен ұсыныс материялдық игіліктерді өндірушілер мен тұтынушылар
арасындағы тұрақты байланыстарды қамтамасыз ететін, нарық механизмінің өте
маңызды элементтері.
Нарық механизмінің бесінші элементі - бәсеке. Бұл пайданың жоғары
болуын және осының негізінде өндіріс масштабын кеңейтуді қамтамасыз етеді.
Бәсеке нарық субъектерінің өзара әсерінің және пропорцияларды реттеу
механизмІнің формасы болып табылады. А.Смит бәсекені нарықтың көрінбейтін
қолы деген. Көрінбейтін қол идеясының мәні: адамдар өз мүдделеріне
сәйкес, өздерінің қара басының қамын ойлап әрекет етеді. Осы әрекеттердің
жиынтығы коғам пайдасына шешіледі, қоғам экономикасын жандандырады.
Бәсекенің басты қызметі экономиканың реттушілерінің - бағаның, пайданың
нормасының, проценттің, т. б. мөлшерін анықтау болып табылады.
Нарықтың маңызды элементтеріне нарықтық инфрақұрылым жатады. Нарық
тауар биржаларының көтерме және бөлшек сауда құрылымдарының құрылып, қызмет
етуін талап етеді.
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және
пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше
экономикалық нысандар— бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып
отырады. Олар құндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың
екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық
арналымы болады: кірістер мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз
етеді, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерге сәйкес бөледі. Бюджеттің түсімдері кірістер, бюджеттік
кредиттерді өтеу, мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер,
сондай-ақ мемлекеттік қарыздар, ал оның шығыстары шығындар, бюджеттік
кредиттер, қаржы активтерін сатып алу, қарыздар бойынша негізгі борышты
өтеу болып табылады.
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-
экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет
және салық саясатын жүргізудің бағыттарына байланысты болады. Бұл кезде
мемлекет белгілі бір жағдайларда кірістерді қалыптастырудың және шығыстарды
жұмсаудың қолайлы нысандары мен әдістерін пайдаланады.
Нарықтық қатынастарға кешкенге дейін КСРО-ның мемлекеттік бюджетінің
кірістері мемлекеттік кәсіпорындардың ақша жинақтарына негізделіп келді. Ол
бюджет кірістерінің жалпы сомасының 90% құрады және негізінен екі төлемнен
— айналым салығы мен пайдадан алынатын төлемдерден тұрды. Бұл жүйе 1930
жылдан 1990 жылға дейін өмір сүрді. 1980 жылдары енгізілген өндірістік
қорлар, еңбек ресурстары және басқалары үшін ақы түрінде пайдадан алынатын
нормативті төлемдер қолданылып жүрген төлемдер жүйесін өзгертпеді және жеке
кәсіпорындар қызметінің жеке-дара нәтижелеріне бағытталып отырды.
Дағдыдағыдай, кірістердің қөзі салықтар немесе оларға бара-бар төлемдер
болып табылады. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті кірістерінің
құрамы мен құрылымы салық төлемдерінің қолданыстағы жүйесімен және
салыстырмалы тұрақсыз сипаттағы салықтық емес қаражаттардың түсімдерімен
айқындалады. [2]
Бюджет кодексіне сәйкес бюджеттің құрылымы мына бөлімдерден тұрады:
1) кірістер:
• салықтық түсімдер;
• салықтық емес түсімдер;
• негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
• ресми трансферттер түсімдері;
2) шығындар;
3) операциялық сальдо;
4) таза бюджеттік кредит беру:
бюджеттік кредиттер;
бюджеттік кредиттерді өтеу;
5) қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
қаржы активтерін сатып алу;
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;
6) бюджет тапшылығы (профициті);
7) бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану):
қарыздар түсімі;
қарыздарды өтеу;
бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Бюджеттерді бекіту және бюджеттердің атқарылуы туралы есептерді түзу
осы көрсетілген құрылым бойынша жүзеге асырылады.
Бюджеттің кірістері салықтық және басқа міндетті төлемдер (салықтар
және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер), ресми трансферттер,
мемлекетке өтеусіз негізде берілетін, қайтарылатын сипатта болмайтын және
мемлекеттің қаржы активтерін сатумен байланысты емес, бюджетке есептелуге
тиісті ақшалар болып табылады. Салықтық емес түсімдер—бюджетке төленетін
міндетті, қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ ресми трансферттерден басқа,
бюджетке өтеусіз негізде берілетін ақша. Негізгі капиталды сатудан түсетін
түсімдерге мемлекеттік мекемелерге бектіліп берілген мемлекеттік мүлікті,
мемлекеттік материалдық резервтен тауарларды, мемлекет меншігіндегі жер
учаскелерін жеке меншікке сатудан немесе оларды тұрақты немесе уақытша жер
пайдалануға беруден, мемлекетке тиесілі материалдық емес активтерді сатудан
түсетін ақшалар жатады. Ресми трансферттердің түсімдері — бұл бюджеттің бір
деңгейінен екіншісіне Ұлттық қордан бюджетке түсетін трансферттердің
түсімдері.
Мақсатты ресми трансферттерді қоспағанда, кірістердің нысаналы мақсаты
болмайды.
Бюджеттің шығындары —қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджет
қаражаттары. Шығындардың қатаң мақсатты арналымы болады.
Бюджет шығындары мынадай түрлерге бөлінеді:
1) мемлекеттік мекемелердің қызметін қамтамасыз ететін шығындар;
2) тұрақты сипаты жоқ іс-шараларды ұйымдастыру мен өткізуге байланысты
шығындар;
3) мемлекеттік тапсырысқа арналған шығындар—мемлекеттік саясатты іске
асыру мақсатында (мемлекеттік органдардың өздерінің тұтынуына арналмаған)
өндірілетін тауарларға (жұмыстарға, көрсетілетін қызметтерге) мемлекеттік
органдардың ақы төлеуі;
4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер—қызметкерлерге еңбегі үшін ақшалай
төлемдерден басқа, Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес
жеке тұлғаларға ақша нысанындағы төлемдермен байланысты шығындар;
5) заңи тұлғаларға субсидиялар—мемлекеттік мекемелер және қоғамдық
бірлестіктер болып табылмайтын заңи тұлғаларды өтеусіз және қайтарусыз
негізде қаржыландыру;
6) ресми трансферттер—бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне, сондай-ақ
Ұлттық қорға трансферттер төлеу және мемлекеттік міндеттемелерді орындауға
арналған шығындардың өзге де түрлері.
Заңи тұлғаларға субсидиялар нақты саланы немесе қызмет аясын әлеуметтік-
экономикалық дамыту міндеттерін іске асырудың басқа, неғұрлым тиімді тәсілі
болмаған реттерде ғана Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде
көзделген жағдайларда берілуі мүмкін. Заңи тұлғаларға субсидия берудің
басым бағыттары орта мерзімді фискалдық саясатпен айқындалады. [3]
Ресми трансферттердің жалпылама сипаты да, нысаналы мақсаты да болуы
мүмкін. Нысаналы сипаты бар ресми трансферттер нысаналы трансферттер болып
табылады.
Республикалық және жергілікті бюджеттерді болжауға болмағандықтан
жоспарланбаған және ағымдағы қаржы жылында кейінге қалдыруға болмайтын
қаржыландыруды талап ететін шығындарды қаржыландыру үшін республикалық және
жергілікті бюджеттердің құрамында Үкімет пен жергілікті атқарушы
органдардың резервтері құрылады.
Үкіметтің, жергілікті атқарушы органдардың резерві:
1) төтенше резервті;
2) шұғыл шығындарға арналған резервті;
3) облыстық бюджеттердің, республикалық маңызы бар қалалар, астана
бюджеттерінің, аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерінің
кассалық алшақтығын жабуға арналған резервті кіріктіреді.
Үкімет резервінің және жергілікті атқарушы орган резервінің жалпы
көлемі тиісті бюджет түсімдері қөлемінің екі пайызынан аспауға тиіс.
Үкіметтің және жергілікті атқарушы органдарының резервтерінен ақша бөлу
тиісті қаржы жылына арналған республикалық немесе жергілікті бюджеттерде
бекітілген көлемдер шегінде тиісінше Үкіметтің және жергілікті атқарушы
органдардың ағымдағы қаржы жылы аяқталғаннан кейін күшін жоятын шешімдері
бойынша жүзеге асырылады.
Резерв құрамында көзделген ақша толық көлемінде пайдаланылған жағдайда
Үкімет немесе жергілікті атқарушы орган қажет болған кезде Парламентке
немесе тиісті мәслихатқа тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет
туралы заңға немесе жергілікті бюджет туралы мәслихаттың шешіміне
өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы Үкімет немесе жергілікті атқарушы
орган резервтерінің мөлшерін ұлғайту туралы ұсыныстар енгізеді.
Үкіметтің немесе жергілікті атқарушы органның резервінен бөлінген ақша
қаржы жылы ішінде пайдаланылмаған немесе ішінара пайдаланылған жағдайда,
бюджет бағдарламасының өкімшісі бөлінген ақшаның пайдаланылмаған бөлігін
ағымдағы қаржы жылының соңына дейін тиісті бюджетке қайтаруды қамтамасыз
етеді. [1]
Үкіметтің және жергілікті атқарушы органдардың резервтерін пайдалану
тәртібін Үкімет белгілейді.
Операциялық сальдо бюджет кірістері мен шығындары арасындағы айырма
ретінде айқындалады.
Бюджет шығындарының бюджет кірістерінен асып түскен сомасы теріс
операциялық сальдо, ал бюджет кірістерінің бюджет шығындарынан асып түскен
сомасы оң операциялық сальдо болып табылады.
Ағымдағы бюджеттік бағдарламалардың жалпы көлемі бюджет кірістерінің
келемінен асып түспеуге тиіс.
Таза бюджеттік кредит беру бюджеттік кредиттердің және бюджеттік
кредиттерді өтеудің арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Қаржы активтерімен жасалатын операциялар:
1) қаржы активтерін сатып алуды;
2) мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдерді кіріктіреді.
Қаржы активтерін сатып алу—заңи тұлғалардың, соның ішінде халықаралық
ұйымдардың қатысу үлестерін, бағалы қағаздарын мемлекеттік меншікке сатып
алу операцияларымен байланысты бюджет шығыстары.
Мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер— мемлекеттік
меншіктегі заңи тұлғалардың, соның ішінде халықаралық ұйымдардың, мүліктік
кешен түріндегі мемлекеттік мекемелер мен мемлекеттік кәсіпорындардың
қатысу үлесін, бағалы қағаздарын, сондай-ақ мемлекеттік кәсіпорындардың
жедел басқаруындағы немесе шаруашылық жүргізуіндегі өзге де мемлекеттік
мүлікті сату жөніндегі операцияларға байланысты бюджетке түсетін түсімдер.
Қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо қаржы
активтерін сатып алу мен мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін
түсімдердің арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Қаржы активтерін сатып алу жөне мемлекеттің қаржы активтерін сатудан
түсетін түсімдер Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне және
әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарына сәйкес жүзеге
асырылады.
Бюджет тапшылығы (профициті) таза бюджеттік кредит беруді және қаржы
активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдоны шегеріп тастағандағы
операциялық сальдоға тең.
Теріс белгімен алынған шама бюджет тапшылығы, оң белгімен алынған шама
бюджет профициті болып табылады.
Бюджет тапшылығының жол берілетін шекті мөлшері әлеуметтік-экономикалық
дамудың орта мерзімді жоспарымен белгіленеді.
Бюджет тапшылыгын қаржыландыру—қарыз алу және бюджет қаражатының бос
қалдықтары есебінен бюджет тапшылығын жабуды қамтамасыз ету. Оның көлемі
алынған қарыздар сомасының, бюджет қаражаты қалдықтары қозғалысының
қарыздар бойынша негізгі борышты етеу сомасынан асып түсуі ретінде
белгіленеді.
Бюджет тапшылығын қаржыландыру мәні оң белгімен белгіленеді жөне бюджет
тапшылығының шамасына сай келеді.
Бюджет профицитін пайдалану—қарыздар бойынша негізгі борышты өтеуге
бюджет профицитін, қарыздар қаражатын, бюджет қаражатының бос қалдықтарын
жұмсау. Оның көлемі қарыздар бойынша негізгі борышты өтеу сомасының алынған
қарыздар және бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы сомасынан асып түсуі
ретінде белгіленеді.
Бюджет профицитін пайдалану мәні теріс белгімен белгіленеді және бюджет
прфицитінің шамасына сай келеді.
Қазақстан Республикасының экономикасы басынан кешіріп отырған нарықтық
қатынастарға көшу кезеңі оның бюджетінің мазмұнына, кірістері мен
шығыстарына айтарлықтай ықпал етіп отыр. Бюджеттің, әсіресе оның
шығыстарының абсолютті және относителді тез өсуі оған тән сипат болып отыр.
Бұл инфляциялық процестерден және егеменді мемлекеттің функцияларының
кеңеюінен, Қазақстанның ішкі және сыртқы қауіпсіздігін өзі қамтамасыз ету
қажеттігінен туып отыр.
Бюджеттің кірістері — бюджетке қайтарылмайтын негізде салықтардан,
алымдардан және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден алынатын
түсімдердің, салыққа жатпайтын және өзге де түсімдердің, сондай-ақ негізгі
капиталды сатудан түсетін кірістердің көлемі.
"Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне" сәйкес республикалық
бюджетке -түсетін кірістер мыналар болып табылады:
1) салықтық түсімдер, алымдар және басқа да міндетті тәлемдер:
корпорациялық табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, соның ішінде
Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген тауарларға, орыңдалған
жұмыстар мен көрсетілген қызметтерге және Қазақстанның аумағына
импортталатын тауарларға салынатын қосылған құн салығы, импортталатын
тауарларға акциздер, газ конденсатын қоса алғанда, шикі мұнайға салынатын
акциздер, жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері,
экспортқа шығарылатын шикі мұнайға салынатын рента салығы, Қазақстан
Республикасының аумағы бойынша автокөлік құралдарының жүріп өткені үшін
алым, телевизиялық және радиохабар ұйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рұқсат бергені үшін алынатын алым, теңіз, өзен кемелері мен
шағын көлемді кемелерді, азаматтық әуе кемелерін, радиоэлектрондық
құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды, дәрілік заттарды мемлекеттік
тіркегені үшін алынатын алым, қалааралық және (немесе) халықаралық телефон
байланысын бергені үшін, радиожиілік сеьстрін, кеме жүретін су жолдарын
пайдаланғаны үшін төленетін төлем, әкелінетін және әкетілетін тауарларға
кеден баждары, отандық тауар өндірушілерді қорғау шаралары ретінде алынатын
баждар, консулдық алым, Қазақстан Республикасы азаматтарының паспорттары
мен жеке куәліктерін бергені үшін мемлекеттік баж, жүргізуші куәліктерін
және көлік құралдарын мемлекеттік тіркеу туралы куәліктер бергені үшін
алынатын мемлекеттік баж, мемлекеттік нотариат кеңселері нотариустарының
нотариаттық іс-әрекет жасағаны үшін алынатын мемлекеттік баж және басқа
алымдар мен төлемдер;
2) салықтық емес түсімдер республикалық меншіктен алынатын кірістер
(республикалық мемлекеттік кәсіпорындар мен Ұлттық банктің таза табысы
бөлігінің түсімдері, республикалық меншіктегі: акциялар пакеттеріне
дивидендтер, заңи тұлғаларға қатысу үлесіне кірістер, мүлікті жалға беруден
алынатын кірістер, Үкіметтің депозиттері, екінші деңгей банктерінің
шоттарында орналастырылған мемлекеттік сыртқы қарыздар, республикалық
бюджеттен берілген кредиттер бойынша сыйақылар (мүдделер), қару-жарақ пен
әскери техниканы сатудан түсетін кірістер, республикалық меншіктен түсетін
басқа да кірістер); республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік
мекемелердің тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) өткізуден
түсетін түсімдер және осы мекемелер ұйымдастыратын мемлекеттік сатып
алуларды өткізуден түсетін ақша түсімдері; мемлекеттік мекемелер салатын
айыппұлдар, өсімпұлдар, санк-циялар, өндіріп алулар және республикалық
бюджетке түсетін басқа да салыққа жатпайтын түсімдер);
3) негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер (республикалық бюджеттен
қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелерге бекітіп берілген мемлекеттік
мүлікті, мемлекеттік босалқы қорлардан, резервтерден тауарларды,
материалдық активтерді сатудан түсетін ақшалар);
4) ресми трансферттердің түсімдері (облыстық бюджеттерден,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерінен алынған ресми
трансферттер, Ұлттық қордан республикалық бюджетке алынған мақсатты
трансферттер).
Республикалық бюджетке республикалық бюджеттен кредиттерді өтеуден,
республикалық меншіктегі мемлекеттің қаржы активтерін сатудан, Үкіметтік
қарыздарды өтеуден түскен түсімдер есепке алынады.
Қазақстан Республикасының 2003 жылғы республикалық бюджет кірістерінің
құрамы мен құрылымы мына мәліметтермен сипатталады. [2,3]
Республикалық бюджет кірістерінің
көлемі мен құрылымы.
Түсімдердің атауы млн.теңге %
ТҮСІМДЕР 722034 100,0
1. КІРІСТЕР 649000 89,9
Салықтық түсімдер 603396 93,0
соның ішінде:
корпоративтік табыс салығы 272632 45,2
қосылған құнға салынатын салық 222161 36,8
акциздер 6019 1,0
Салықтық емес түсімдер 39348 6,1
Капиталмен жасалған операциялардан алынатын 6256 0,9
кірістер
II. АЛЫНҒАН РЕСМИ ТРАНСФЕРТТЕР 57630 8,0
III. КРЕДИТТЕРДІ ҚАЙТАРУ 15404 2,1
Дерек көзі: Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені № 6, маусым
2011ж.
Кестеден көрініп тұрғандай, кірістердің негізін салықтық түсімдер
құрайды, ал салықтық түсімдердің негізгі көздері, бұрынғыдай қосылған құнға
салынатын салық пен корпорациялық табыс салығы болып табылады.
Республикалық бюджет кірістерінің басқа едәуір көзі—салықтық емес түсімдер
және капиталмен жасалған операциялардан алынатын кірістер.
Бюджеттің шығыстары — бұл бектілген бюджет шегінде қайтарылмайтын
негізде бөлінетін қаражаттар.
Республикалық бюджеттің шығыстары мына бағыттар бойынша жұмсалады:
1) жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер көрсету: Қазақстан
Республикасы Президентін және оның отбасын қамтамасыз ету, оларға қызмет
көрсету және күзету, Парламенттің, Үкіметтің және Конституциялық кеңестің
жұмыс істеуі, сайлаулар мен референдумдар өткізу, мемлекеттік бюджетті
болжау мен республикалық бюджетті жоспарлау, салық службасы органдарының
қызметі, республикалық меншікті басқару, мемлекеттің бірыңғай жүйесін
ұйымдастыру, мемлекеттік қаржылық бақылау, кеден қызметтері, мемлекеттің
сыртқы саяси қызметі, іргелі ғылыми зерттеулер жүргізу мемлекеттік
статистикалық есеп, мемлекеттік службаның бірыңғай жүйесін ұйымдастыру,
заңнамаларға сәйкес қызметтің әр түрлі салалары мен қызмет сферасында
мемлекеттік сыйлықтар беру және мемлекеттік наградалармен марапаттау және
басқалары.
2) қорғаныс, қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік: мемлекеттің қорғанысын
ұйымдастыру және қамтамасыз ету, лаңгестікке және экстремизм мен
сепаратизмнің басқадай көріністеріне қарсы күрес, Қазақстан аумағында
қоғамдық тәртіпті қорғау және қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету,
паспорт және виза жұмысын жүзеге асыру, жедел іздестіру, тергеу қызметі,
азаматтық қорғаныс жүйесін ұйымдастыру, экономикалық және қаржы
сфераларындағы құқық қорғау қызметі және басқалары.
3) құқық, сот, қылмыстық-атқару қызметі: әділет сферасындағы қызмет,
азаматтар мен мемлекеттің мүдделерін құқықтық қорғау, зандылық пен құқықтық
тәртібін қамтамасыз ету, соттың сараптамалық қызметі, сот жүйесінің жұмыс
істеуі және басқалары.
4) білім беру: білім берудің республикалық ұйымдарында дарынды
балаларға жалпы білім беру, республикалық мектеп олимпиадаларын өткізу,
республикалық деңгейде орта кәсіби білімі бар мамандарды даярлау, жоғары
кәсіби жөне жоғары оқу орындарынан кейінгі кәсіби білімі бар мамандарды
даярлау, республикалық деңгейде кадрлардың біліктілігін арттыру және қайта
даярлау, білім берудің республикалық ұйымдарын оқулықтармен қамтамасыз ету,
республикалық маңызы бар білім беру ұйымдарында балаларды оңалту және
басқалары.
5) денсаулық сақтау: жоғары мамандандырылған медициналық көмек көрсету,
ауру адамдарды шетелде емдеуді ұйымдастыру, ерекше қатерлі инфекцияларға
қарсы іс-ерекет, республикалық денсаулық сақтау ұйымдары үшін қан, оның
компоненттері мен препараттарын өндіру, санитарлық-эпидемиологиялық
қызметтің санитарлық-эпидемиологиялық сауаттылығын республикалық деңгейде
және мемлекеттік шекара мен көлікте қамтамасыз ету, сот-медицина және сот-
психиатрия сараптамасын жүргізу және басқалары.
6) әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыру: бюджет қаражаттары
есебінен зейнетақы заңнамасына сәйкес зейнетақымен қамсыздандырылуға құқығы
бар азаматтарға зейнетақы төлемдері, мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар,
мемлекеттік арнаулы жәрдемақылар, арнаулы мемлекеттік жәрдемақылар,
экологиялық апат аумақтарында тұратын адамдарға әлеуметтік көмек, әскери
қызметшілерге құқық қорғау органдары қызметкерлеріне, олардың отбасы
мүшелеріне медициналық қызмет көрсету, құрбандарына және одан зардап
шеккендерге төлемдер, көші-қон іс-шаралары, баланың туылуына байланысты
әлеуметтік төлемдер және басқалары.
7) мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік:
8) ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және қоршаған ортаны қорғау, жер
қатынастары:
9) өнеркәсіп, жер қойнауын пайдалану, сәулет, қала құрылысы және
қызметі:
10) көлік және коммуникациялар:
11) экономикалық қызметті реттеу: стандарттау, метреология және
сертификаттау, патенттерді, тауар белгілерін тіркеу және қорғау,
мемлекеттік инновациялық саясат, мемлекеттік экспорттық және импорттық
бақылау, саудалық және демпингке қарсы реттеу, бәсекелестікті қорғау және
табиғи монополияларды реттеу.
12) басқада бағыттар: облыстық бюджеттерге, республикалық маңызы бар
қалалар, астана бюджеттеріне, Ұлттық қорға берілетін ресми трансферттер,
үкіметтік борышқа қызмет көрсету және оны өтеу, мемлекеттік кепілдіктер
бойынша міндеттемелерді орындау.
Республикалық бюджеттен сонымен бірге барлық мемлекеттік органдардың
және басқа мемлекеттік мекемелердің қызметтін қамтамасыз етуге (кадрларды
қайта даярлауды және бұл мемлекеттік мекемелер қызметкерлерінің
біліктілігін арттыруды қоса алғанда), бюджеттік инвестициялық жобалар мен
бағдарламаларға, халықаралық ынтымақтастыққа, сондай-ақ қолданбалы ғылыми
зерттеулерге, мемлекеттік басқарудың орталық органдардың заңнамалық
актілері мен көзделген өзге де функцияларына жұмсалатын шығындар да
қаржыландырылады.
Республикалық бюджет шығыстарының
көлемі мен құрылымы (2010ж.)
млн.теңге %
ШЫҒЫСТАР 773893 100,0
ШЫҒЫНДАР 734809 94,9
1. Жалпы сипаттағы мемлекеттік 44066 5,7
қызмет көрсетулер
2. Қорғаныс 40435 5,2
3. Қоғамдық тәртіп және 73822 9,6
кауіпсіздіқ
4. Білім беру 23241 3,0
5. Денсаулық сақтау 19105 2,5
6. Әлеуметтік қамтамасыз ету және202043 26,1
әлеуметтік көмек
7. Тұрғын ұй-коммуналдық 10321 1,3
шаруашылығы
8. Мәдениет, спорт, туризм және 12879 1,7
ақпараттық кеңістік
9. Отын-энергетика кешені және 8486 1,1
жер қойнауын пайдалану
10. Ауыл, су, орман, балық 43040 5,6
шаруашылығы және қоршаған ортаны
қорғау
11. Өнеркәсіп және құрылыс 1395 0,2
12. Көлік және байланыс 59663 7,7
13. Басқалар 68345 8,8
14. Борышқа қызмет көрсету 34338 4,4
15. Ресми трансферттер 93630 12,1
КРЕДИТТЕР 39085 5,0
Дерек көзі: Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені № 6, маусым
2011ж.
Орталық мемлекеттік органдарды және олардың аумақтық бөлімшелерін
ұстауға жұмсалатын шығындар Қазақстан Республикасы Президентінің және
Үкіметінің актілерімен бекітілетін штат саны лимиті мен Үкімет бекітетін
натуралдық нормалар негізінде жоспарланады.
Нарықтық қатынастарға кешу жағдайында республикалық бюджет шығыстарының
құрылымы да айтарлықтай өзгерістерге ұшырауда — ұлттық шаруашылықтың, ең
алдымен орталықтандырылған күрделі жұмсалымдарға жұмсалатын бюджет
қаражаттары шұғыл қысқаруда. Жекешелендіру бағдарламасын жүзеге асыруға
байланысты мемлекеттік кәсіпорындардың едәуір белігі акционерлік қоғамдарға
өзгерді, олар ұлғаймалы ұдайы өндірісті қаржы рыногында жұмылдырылған
меншікті қаражаттар мен ресурстар есебінен жүзеге асыруы тиіс.
Алайда нарықтық механизмдердің іс-әрекеті жағдайында да жеке салалар
мен аумақтарды, мемлекеттік инвестициялық бағдарламаларды, экономиканың
мемлекеттік секторын бюджеттен қаржыландыру өзінің шешуші маңызын сақтап
қалуда.
Бұрынғы кезеңмен салыстырғанда шығыстардың құрылымында бюджеттік
ресурстардың әлеуметтік бағыттылығы арта түсуде. Республикалық деңгейдегі
білім беруді, денсаулық сақтауды, әлеуметтік сақтандыру мен қамсыздандыру
және басқа бағдарламаларды қамтитын әлеуметтік-мәдени шараларға жұмсалатын
тікелей шығындар барлық шығыстардың 60 пайызынан асып отыр. Сонымен бірге
өнімсіз мақсаттардың: басқаруға, армияға, құқық қорғау органдарына,
үкіметтік борышқа қызмет көрсетуге, дипломатиялық мекемелерді ұстауға,
дүниежүзілік қоғамдастыққа біріккен шараларды жүргізу квоталары бойынша
жарналарға және т.с.с. жұмсалатын шығындар да өсуде. Бұл мақсаттарға жыл
сайын бюджет қаражаттарының 13 бөлігі жұмсалады.
Сөйтіп, жалпы мемлекеттік мәні бар шараларды қаржыландыруды қажетті
ақша қаражаттарымен қамтамасыз ететін республикалық бюджет елдің
экономикалық процесін реттеуде аса маңызды рөл атқарады. Сонымен бірге
республикалық бюджеттің жоғары маңыздылығы жергілікті бюджеттердің рөлін
төмен түсірмейді. Тап солар биліктің жергілікті органдарының өздерінің
функцияларын орындауын қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етеді,
халықтың тұрмыстық әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыруға, тиісті
аймақтың азаматтарының материалдық және мәдени дәрежесіне айтарлықтай ықпал
етеді (жергілікті бюджеттердің кірістері мен шығыстары
Рынокқа өтпелі кезеңде бюджет жүйесінің барлық дербес буындары жалпы
мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қоғамдық өндірістің құндық
ара қатынастарын жақсартуға ықпал етеді, нарықтық инфрақұрылымды дамыту
және азаматтардың әлеуметтік кепілдерін қанағаттандыру үшін ұлттық табысты
қайта бөлудің белсенді құралы болуы тиіс. Бұл тек салықтардың ынталандырушы
рөлін күшейту, бюджеттен қаржыландырудың және қаражаттарды пайдаланудың
прогрессивті нысандарын, әдістерін қолдану жолымен бюджет ресурстарын
қалыптастырып, жұмсау кезінде жоғары тиімділікке қол жеткізу жағдайында
ғана мүмкін. Сонымен қатар бюджет рәсімін, барлық деңгейлердегі бюджеттер
арасындағы, сондай-ақ мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілер
арасындағы қаржылық өзара қарым-қатынастарды одан әрі демократияландыру мен
жетілдіруді қажет етеді. [4,5]
ІІ бөлім. Мемлекеттік сатып алу туралы заңнама – Қазақстандағы экономикалық
қатынастар тұрақтылығының құралы
2.1 Мемлекет шығыстарының құрамындағы сатып алулар
Мемлекеттің шығыстары - бұл мемлекеттің жұмыс істеуімен байланысты
ақшалай шығындары. Экономикалық категория ретінде олар коғамдық өндірісті
дамытып, жетілдіру, коғамның сан алуан қажеттіліктерін қанағаттандыру
мақсатында ішкі жалпы өнімнің бір бөлігін бөлумен және тұтынумен байланысты
экономикалық қатынастарды білдіреді. Мемлекеттің шығыстары мемлекеттің
қаржылық саясатының маңызды құралы, оның орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған кірістерін пайдалануға байланысты болатын қаржылық
қатынастардың бір бөлігі. Мемлекет шығыстарының өзгешелігі сол, ол
қызметтің тек мемлекеттік сферасының қажеттіліктерін камтамасыз етеді.
Сондықтан мемлекет шығыстарының мазмұны мен сипаты мемлекеттің
экономикалық, әлеуметтік, баскару, қорғаныс және т.б. функцияларымен
тікелей байланысты. Шығыстар ұғымының қос мағынасы бар:
Ақшалай қаражаттарды олардың максатты арнадымы бойынша пайдалану, ягни
ақшалай қаражаттары айырбас үдерісіндетікелей рәсуалау. Бұл жағдайда
шығыстардың құрамынатүпкілікті табыстардың есебінен жүзеге асырылатын
өндірістік және өндірістік емес сфера кәсіпорындары мен ұйымдарының,
халықтың шығыстары кіріктіріледі, ал жалпы қоғамдық өнім үш қорға: орын
толтыру қорына, қорлану қорына, тұтыну қорына ыдырайды.
Айырбас үдерісінде қаражаттарды нактылы жұмсаудан бөлгіштік сипаттағы
шығыстарды ажырата білген жөн, бұл шығыстар қаржы арқылы қалыптасады: жалпы
мемлекеттік қорларды пайдаланған және кәсіпорын-дардың қорларын максатты
арналым бойынша бөлген кезде; ақшалай шығыстар барлық шаруашылық жүргізуші
субъектілердің түпкілікті табыстарын қалыптастырудың негізі болып табылады.
Бұл екі аспект шығыстар ұғымының оның шығындар ұғымына түрленген
кездегі қарамақайшылық пен күрделілікті қамтып көрсетеді: егер шығыстар
түпкілікті рәсуаны, тұтынуды (табыстарға қарама-карсы) қажет ететін
болса, шығындар есепке жатқызылатын алдымен, келешектегі табысты немесе
пайданы күтудегі шығындарды білдіреді. Шаруашылық жүргізудің әр түрлі
жүйесінде (рыноктық және әкімшіл- әміршіл) және тіпті экономика дамуының
түрлі кезеңдерінде мемлекеттің рөлі, оның функциялары мен қызмет саласы
өзгеріп отыратындықтан, бұған сәйкес мемлекеттің жасайтын шығыстарының
құрамы мен көлемі тиісінше өзгеріп отырады. Мемлекет шығыстарының құрамына
мемлекеттік бюджеггің, мемлекеттік бюжеттен тыс қорлардың, мемлекеттік
кәсіпорындар мен ұйымдардың, өндірістік және өндірістік емес сфералар
мекемелерінің шығыстары кіреді.
Мемлекеттік бюджеттің шығыстары оқулықтың 14.4 парагрфында баяндалған.
Мемлекеттік сектордың кәсіпорындары шығыстарының құрамына мыналар
кіреді:
• өндірістік, шаруашылық-пайдалану қызметімен байланысты шығындар;
• ұлғаймалы ұдайы өндіріске (негізгі және айналым капиталдарына)
жұмсалатын шығындар;
• бюджетке және бюджеттен тыс қорларға төленетін төлемдер;
көтермелеу және ынталандыру қорларына аударылатын аударымдар.
Шығындардың бірінші тобы капиталдардың толық айналымымен байланысты
және өндіріс шығындарының орнын толтыру (өтеу) болып табылады және шартты
түрде шығыстарға жатады (шығындар терминінің мағынасын қараңыз).
Сондықтан кәсіпорындар бойынша мемлекеттің шығыстары шығыстардың emu- mi
және үшінші топтарын кіріктіреді. Баска категориялардың арасында мемлекет
шығыстарының жайы мемлекеттік меншіктің маңызымен және мемлекеттің қазіргі
жағдайындағы рөлімен анықталады. Мемлекет өндіріс құралдарының иесі болып
табылады, өндірістік үдерістердің ұйымдастырушысы болады, жалпы қоғамдық
өнімді жасауға және бөлуге қатысады және өзінің функциялары мен
міндеттеріне сәйкес мемлекет шығыстарының жүйесі арқылы қоғамдық
қажеттіліктердің едәуір бөлігін канағаттандырады. Реформалау кезеңінде
Қазақстан экономикасында мемлекеттік сектордың үлесі шұғыл төмендегімен,
бірақ меншіктің, ақшалай ресурстардың едәуір үлесі мемлекеттің қарамағында
қалады. Дамыған рыноктық экономикасы бар елдерде мұның өзі дамыған рыноктық
қатынастарға сай келеді. Сондықтан мемлекеттің шығыстары категориясы
тұрақты экономикалық қатынастарды бейнелеп көрсетеді және келешекте өзінің
манызын сактайды. [6]
Мемлекет шығыстарының басым бөлігі қоғамдық тауарларды, игіліктерді
және қызметтерді өндіруге немесе олармен халықты қамтамасыз етуге
бағытталады, бұл мемлекет шығыстарының рөлін айқындайды. Әлеуметтік мәдени
мақсаттарға, қорғанысқа, құқықтың тәртіпті қорғауға, басқаруға, мемлекеттің
инфрақұрылымдық кәсіпорындары мен ұйымдарының өніміне және қызметтеріне
жұмсалатын шығыстар мемлекет, сонымен бірге экономиканың рыноктық секторы
тарапынан рыноктық тауарлармен және қызметтер көрсетумен қамтамасыз етуге
қосымша ретінде халықтың жалпы қажеттіліктерін қанағаттандыруы тиіс.
Бағыттары мен мақсатты арналымы бойынша шығыстардың барлық түрлерінің
жиынтығы мемлекет шығыстарының жүйесін құрайды. Мемлекет шығыстарының басым
бөлігі мемлекеттік бюджетке орталықтандырылған немесе мемлекеттік
кәсіпорындардың қарамағында болатын қоғамның тазата бысы есебінен
жүргізіледі. Олар сондай-ак өнімнің өзіндік құнына кіріктірілетін
амортизация сомаларымен өтелуі мүмкін, бұл ақша мемлекеттік шаруашылықтың
өндірістік капиталдарын көбейту үшін қарастырылған күрделі жұмсалымдарға
бағытталады. Мемлекет шығыстарының бір бөлігі салықтық төлемдер,
қарыздардан түсетін түсімдер түріндегі халықтың қаражаттары есебінен
жабылады. Мемлекет шығыстарын қаржыландыру үшін негізгі өндірістік
капиталдарды көбейту және техникалық жетілдіру мақсаттарында және кейін
кәсіпорындардың табыстарынан өтелетін банктердің ұзақ мерзімді кредиттері
тартылады.
Мемлекеттің шығыстарын ұйымдастыруға оларды болжау, сондай-ақ оларды
қаржыландыру мен қаражаттарды пайдаланудың катаң тәртібін белгілеу арқылы
қол жетеді. Сондықтан мемлекеттің шығыстарын ұйымдастыру қағидаттарының
бірі жоспаршылық болып табылады. Ұлттық шаруашылықты баланстандырылмалы
дамыту және халықтың әлеуметтік жұмыс деңгейін арттыру максатында мемлекет
өндірістік және өндірістік емес сфералары, салалар, экономикалық аудандар
арасында жалпы қоғамдық өнім мен үлттық табысты бөлуге және қайта бөлуге
қатысады. Мемлекеттің шығыстарын жоспарлаудың басты әдісі болып табылады.
Мемлекеттің шығыстарын қаржыландырудың мақсатты сипаты мемлекеттің
қаражаттарын катаң белгілі бір шараларға пайдалануды талап етеді. Мұның
негізінде ұлттық шаруашылықтың және еңірдің жекелеген салаларын дамытуда
үйлесімдіктерге жету, қаржыларды ең алдымен ғылыми-техникалық прогресті
айқындайтын неғұрлым перспективалық және прогрессивтік салаларға бөлу және
аса маңызды екі әлеуметтік проблемаларды шешу қамтамасыз етіледі.
Мемлекеттің шығыстарын каржыландырудың қайтарусыз сипаты берілген
ресурстарды (кредиттік механизмнен айырмашылығы) тікелей өтеуді талап
етпейді. Бұл кагидат бойынша каржылық ресурстарды беру соңғы уақытта
мемлекеттік бюджеттен қаржыландырудың кредиттік әдістерімен катар
қолданылады (мысалы, Ауыл шаруашылығын қаржылық қолдаудың мемлекеттік
қоры); бұл пайдаланылатын каржылық ресурстардың тиімділігін арттырады. Даму
жоспарларының (болжамдарының) орындалуына қарай ңаржыландыру қаржылық
ресурстарды тек өндірістік көрсеткіштер орындалғанда және шараларды
экономикалық-әлеуметтік дамудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
І бөлім . Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы мен
құрылымына
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...7
ІІ бөлім. Мемлекеттік сатып алу туралы заңнама – Қазақстандағы экономикалық
қатынастар тұрақтылығының құралы ... ... ... ... ... ... ... . ..23
2.1 Мемлекет шығыстарының құрамындағы сатып
алулар ... ... ... ... ... ... ... . ...23
2.2 Мемлекеттік сатып алуды жүргізудің ерекше
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2.3 Мемлекеттік сатып алулардың құқықтық негіздері мен жүзеге асыру
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
2.5 Мемлекеттік
шопинг ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...44
ІІІ бөлім. Электронды құралдар арқылы мемлекеттік сатып алуды
ұйымдастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
3.1 Веб-порталдар мемлекеттік сатып алуды жүргізудің тиімді
құралы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.2 Сатып алуды жүзеге асыру тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
3.3 Конкурс тәсілімен мемлекеттік сатып алуды жүзеге
асыру ... ... ... ... ... ... .62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .77
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1
Кіріспе
Әлемдік экономикадағы құрылымдық өзгерістер тауар – ақша процестерінің
белсенділігіне қолайлы жағдайлар туғызды, ол бұл елдердің дамуына әсер
етуші факторлар мен жағдайлардың түбегейлі өзгеруіне алып келеді және осы
мемлекеттердің ұлттық үлесінің қысқарып, ұлтаралық үлестің өсуіне алып
келеді.
Технология деңгейінің тез өсуі мен жаңа қаржылық орталықтардың
қалыптасуы кезінде интернационализациялау процесі трансұлттық компаниялар
деңгейімен ғана шектелініп қоймай, мыңдаған ұсақ және орта кәсіпорындарды
да қамтиды. Оларға тән қасиеттердің бірі экономикалық
интернационализацияның әртараптандыру нысандары болып табылады. Олардың
ішінде қазіргі кезеңде ең маңыздылысы біріккен кәсіпорындар.
Халықаралық біріккен кәсіпкерліктің дамуының кең тәжірибесі оның
бейімділік қабілетінің жоғарлығын, біріккен, компаниялардың икемділігі,
экономикалық прогрестің жаңа жетістіктерін қолдануда білімділігін, олардың
әлемдік нарық өзгерістеріне өз тактикасы мен стратегиясын тез бағыттай алу
қабілеттілігін көрсетеді.
Қазақстанда тұрақтылықтың негізгі нақты шамалардың бірі болып әлемдік
ғылым мен техника – жетістіктеріне қол жеткізу, өндірісті ұйымдастыру мен
басқару тәжірибесін үйрету қойылған.
Қазіргі кезеңдегі біздің еліміздің даму кезеңі барлық қоғамдық өрісінде
динамикалық және сандық өзгерістермен ерекшелінеді. Жаңарту және демократия
процесттері барлық саяси, экономикалық және әлеуметтік институттарды
қозғайды.
Шаруашылықты әкімшілік-әміршілдік басқару жүйесінен бас тартып,
біртіндеп қатаң орталықтан жоспарлану мен шаруашылық қызметкерлерінің
кейбір түрлеріндегі монополия үстемдігін жоя отырып, экономикалық қарым-
қатынаста және ресурстарды пайдалануда икемделіп туындады.
Нарықтық экономикаға көшу кезеңі басталды. Нарықтық қатынастарды
ынталандырып және реттейтін көптеген заңдар мен қаулылар қабылданды.
Халықаралық экономикалық қатынасты, зерттеуде, оның объективті негізгі
ұлттық экономикадағы сияқты еңбек бөлінісі және айырбас екендігін, бірақ
халықаралық деңгейде қарастырылатынын ескерген жөн. Халықаралық еңбек
бөлінісі жекеленген елдер шеңберінде жоғарғы техникалық деңгейде қазіргі
өнім түрлерінің бәрін өндіру мүмкін болғандықтан нәтижесінде пайда болды.
Ол көптеген елдердің өздерінің артықшылықтары бар салаларда мамандануына
алып келді. Өздерінде жоқ өнімдері олар импорттауды жөн көрді. Осының бәрі
халықаралық айырбасқа, яғни халықаралық экономикалық қарым-қатынасқа
әкеледі. Сонымен, халықаралық еңбек бөлінісінің тереңдеуі халықаралық
экономикалық қатынас дамуына ықпал етеді деп тұжырымдай аламыз.
Қазақстан Республикасы да халықаралық еңбек бөлінісі процесіне енген.
Оның орны мен рөлі дамуымен, сонымен қатар табиғи және жасалынған
артықшылықтармен, әсіресе біздің еліміз минералды шикізатқа маманданған
және олардың техника-экономикалық көрсеткіштерімен анықталады. Осының
негізінде біздің еліміздің сыртқы саудасы құрылады: шикізат экспорты, дайын
өнімдер импорты. Бірақ егер Қазақстан экономика деңгейін көтергісі келсе,
дайын өнімдер өндірісін көтеру қажет, ол елдің халықаралық экономикалық
қатынаста орнын көтерер еді, ал қазір біз өнеркәсібі дамыған елдердің
шикізат көзі болып отырмыз. Ол үшін экспорт-импорт саясатына реформа
жүргізу қажет, сонымен қатар ұлттық өндіріс деңгейін көтеру тиіс.
Мемлекеттік сатып алулар Қазақстан экономикалық тұрақтылығының дамуы
мен қалыптасуында үлкен рөл атқарады және бірқатар мәселелерді шешеді:
біріншіден, батыс технологиясы мен техникасын өндіріс процесі кезінде
біріктіреді және экономикаға шетел қаржыларын таратады; екіншіден,
өндірісті ұйымдастыру мен басқаруда ТҰҚ тәжірибелерін пайдаланады;
үшіншіден, табыстың нақты валюта көзі рөлін атқарады; төртіншіден, сыртқы
нарыққа ену мәселелерін шешеді; бесіншіден, тұрғындарды жұмысбастылықпен
қамтамасыз ету мәселелерін шешеді. Осыған байланысты мемлекеттік сатып алу
процесін және республикадағы экономикалық механизмдерін зерттеу өте маңызды
мәселе болып табылады.
Мемлекеттік сатып алу процесі үшін құпиялылық режимін сақтауды, сондай-
ақ Қазақстан Республикасының ұлттық қауіпсіздігі мен қорғаныс қабілетінің
кепілдігін қамтамасыз ететін ерекше тәртіп белгілеу талап етілетін
жағдайларды қоспағанда, қорғаныс, құқықтық тәртіп және ұлттық қауіпсіздік
қажеттерін қамтамасыз ету үшін мемлекеттік сатып алу осы Заңға сәйкес
жүргізіледі. Осындай сатып алуды жүргізудің ерекше тәртібі Мемлекеттік
сатып алуды жүргізудің ерекше тәртібі бойынша нұсқаулықты бекіту туралы
Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2004 жылғы 20 ақпандағы № 205
қаулысымен белгіленген.
Дипломдық жұмыстың басты мақсаты - Қазақстан Республикасының
мемлекеттік сатып алудың экономикалық тетіктерін, сипатын, түрі мен
артықшылықтарын зерттеу, оның қазақстандық экономика жүйесіндегі әлеуметтік
мүмкін боларлық жолдарын анықтау.
Дипломдық жұмыстың негізгі міндеттеріне мыналар жатады:
1. Қазіргі кездегі мемлекеттік сатып алулардың мәні мен ерекшеліктерін
анықтау.
2. Қазақстан Республикасының экономикасындағы мемлекеттік сатып алулардың
орнын сипаттау.
3. Экономиканы тұрақтандырудың келешегі мен түрі ретіндегі
артықшылықтарын негіздеу.
4. Мемлекеттік сатып алуларды ұйымдастырудың түрлері мен принциптерін
жүйелендіру және сыныптандыру, олардың түрлерін ауыспалы экономика
өзгешеліктерін ескере отырып таңдау күштерін ұсыну;
5. Мемлекеттік сатып алу механизмдерін дамытуды күшейтуге бағытталған
жалпы бағдарламаны және саяси ұсыныстарды беру.
Бұл дипломдық жұмыстың методологиялық және теориялық негізі отандық
және шетел экономикалық ілім өнімдерінің ғылыми еңбектері, үкімет
органдарының мәліметтері, экономиканы интернациаландыру және
транснационализация мәселелері бойынша конференция деректері болып
табылады.
Жұмыста жазылған жалпылама ойлар, қорытындылар Қазақстан
Республикасының үкіметінің қаулы, құқықтық, заңдық актілерінің қолдануына
негізделген.
Жұмыстың мәліметтік негізін статистика және талдау комитеті деректері
құрайды.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер негізінен тұрады.
І бөлім . Мемлекеттік бюджеттің кірістері мен шығыстарының құрамы мен
құрылымына сипаттама
Рыноктық түрлендірілуге арналған стратегиялық курсты Республика
Президенті анықтап берді. Өтпелі рыноктық экономиканы дамытудың
тұжырымдамалық негіздері отандық тауар өндірушіге талғамалы көмек беру,
экономикалық даму индикаторларын іске қосуда, реформаларды заңнамалық
қамтамасыз ету және осы негізде тиімді әлеуметтік саясатты жүргізу болып
табылады.
Тәуелсіз елдің жаңа экономикалық идеологиясын қалыптастырудың басы деп
есептеуге болатын 1993 жылдың соңынан бастап (ұлттық валюта шолу жасап
көрейік.
Ұлттық валюта теңгені енгізумен 1993 жыл Қазақстанның тәуелсіз
экономикасының дамуының басталған уақыты деп есептеуге болады. Бұдан әрі
Қазақстан мысалында экономиканың рыноктық дамуының көкейкесті мәселелерін
қарастырамыз. Өзінің дамуының 8 жылы ішінде Қазақстан экономикасы ТМД басқа
да елдері, оның ішінде Ресей сияқты елеулі реформаларды басынан өткерді.
Әрбіреуі өз ерекшеліктеріне ие тәуелсіз Қазақстан экономикасының дамуын 4
кезеңге: 1993-1995жылдар, 1996-1997жылдар, 1998-2000 жылдар, 2001 жылдан
қазіргі уақытқа дейін деп бөлеміз.
Орта жылдамдықты перспективаға (1993-1995жылдар) арналған бірінші
дагдарысқа карсы шаралар бағдарламасында құнсыздануды қолайлы деңгейге
дейін басу өндірістік төмең кұлдырауын тоқтауға және оның 1995жылдың аягына
қарау өсуі үшін жағдай туғызуға мүмкіндік береді деп күтілген болатын.
Алайда кұнсыздану деңгейі 1993 жылы 2265%-га жетті. Құнсыздану процесінің
жылдамдатылуы өндірістің төмен кұлдырауына әкелді. Халык тұтынатын
тауарлардың ішкі рыногы бұзылды, өнімдер экспорты тастама экспорт бойынша
төмен бағаларға жүргізілді. Осы үлгімен 1994 жылдың ортасына қарай
дағдарысқа қарсы шаралардың 1993-1995 жылдарға арналған бағдарлама бойынша
экономика реформларын әрі қарай жүзеге асыру мүмкін емес еді.
Бірдей уақытта іске асырылу мерзімі 15 ай (1994-1995 ж) экономикалық
реформаларды жылдамдату бағдарламасы енгізілді. Бұл багдарламаның негізгі
мақсаты өндірісті оның жандануына жағдай туғызу үшін қүнсыздануды басатын
деңгейге дейін тұрақтандыру болды.
1995 жыл деректері қүнсызданудың деңгейі бағдарламамен қарастырылғаннан
жоғары болғанын көрсетті. Өндірістің қүлдырауын жеңу мүмкін болмады. Егер
өндірістің құлдырау динамикасына көз жүгіртетін болсақ, онда 1992 жылы оған
қарағанда салыстырмалы түрде түрақты болған 1990 жылда 14,6%, 1993 жылы -
28%, 1994 жылы - 48%, 1995 жылы - 57% құрады.
Осы жылдары Қазақстан мен Ресейдегі үкімет бағытын әкімшілік-бұйрық
басқару элементі қосылган тұрақсыз монетаризм ретінде анықтауга болады.
Аталған бағытқа тоқтаусыз жүре беру бағалардың жылдам өсуіне және
күнсыздану процестерінің дамуына, жеміссіз қаржылык макрореттеуге экелді.
Микроэкономикалық және өңірлік саясат, ғылыми-техникалық даму, мемлекет
меншігін басқару, кәсіпкерлік пен шағын бизнесті дамыту мэселелері шешімін
таппай қалды. Ұйымдастыру жарнамалардың ауысуына қарамастан мемлекет
меншігінен алу және жекешелендіру тетігі іске қосылмады. Ескі партиялық-
шаруашылық номенклатурамен өндірісті монополизациялау жалгаса берді.
Қазакстанда орташа жылдамдықты болашак бағдарламасы (1996-
1998жж.) бес жыл бұрынғы міндетті- құнсыздану деңгейін 1997 жылдың аяғына
дейін 9-12% төмендетуді алға қойды. Бұл жолы мақсатқа кол
жеткізілді: 1997 жылдың аяғына қарай құнсыздану деңгейі 11,2% құрады.
1998-2000 жылдар - экономиканы кұрылымдық қайта кұрылысуы, оны
халықаралық стандарттармен сәйкес келтіру кезеңі. Осы кезеңдегі
экономиканың дамуына негіз болған маңызды фактор елде шаруашылық жүргізуші
субъектілер мен бюджеттік-қаржылық жүйенің жұмыс істеуін, сондай-ақ отандық
тауар өндірушілерге мемлекеттік дем беру шараларын институционалдық және
заңнамалық жетілдіру болып табылды.
Халықаралық әлем үшін Карнеги қоры сарапшыларының бағалауы бойынша
қазіргі уақытта Қазақстанда жүргізіліп жатқан рыноктық реформалар нәтижесі
болып табылатын карқынды экономикалық өсу байқалып отыр. Осындай кейбір өсу
Ресей экономикасынан да көрініс тапты. Қазақстанда Ресейде сияқты бұл
реформалар кіріс бөлігі шығындар бөлігінен аса бастаған үкіметтік
бюджеттерді тазартудан басталды. Бұған мұнайды сатудан түскен табыс қана
емес, кәсіпорындарға берілетін демеуқаржыларды қысқарту да себебін тигізді.
Күшіне 1998 жылы енген импорт алмастыру бағдарламасын іске асырумен
байланысты 2000 жылғы ІЖӨ елеулі өсуі (14 пайыз) Қазақстан Республикасының
министрліктері мен ведомстволары тұлғасында Қазақстан Республикасы
үкіметінің өкілдерімен ұсынылған ресми айқындамалары дәлел бола алады.
Алайда көпшіліктің ойынша республика экономикасының өсуі бірінші
кезекте соңғы кезеңдегі мұнайға деген әлемдегі жоғары бағам, тек содан
кейін ғана елеулі артта қалумен ішкі экономикалық факторлар жатыр деген ой.
Бүгінгі күні айналысқа жаңа табиғи ресурстарды тарту есебінен өнім
өндірісі мен кызметтер көрсетудің қарқынды өсу мүмкіндігі өте шектеулі
екені белгілі болды. Осыған байланысты шикізат қүраушылар үлесін
өнеркәсіптің өңдеу саласының жоғары технологиялық өніміне алмастыру сияқты
дамудың қаркынды факторлары елеулі мәнге ие болады.
Экономикалық байланыстар өнімдердің өндірушілерден түтынушыларға
қозғалысын қамтиды : бір жақтан өндірушілер, басқа жақтан, түтынушылар
арасында көп түрлі айырбас жұріп отырады.
Осындай айырбас процестерді қоғамдық еңбек бөлінісімен белгіленеді. Бүл
бір жақтан, өндірушілерді ажыратады, еңбек әрекеттеріне сәйкес оларды бір-
бірінен оңашаландырады.Екіншіден, олардың арасында түрақты функционалдық
катынастар тудырады. Бірінші жағдай әр өндірушілердің шаруашылық жүргізуге
экономикалық жекеленуге, тәуелсіздігіне үласады, сөйтіп нарық
қатынастарының субъектерінің қалыптасуының экономикалық негізін
қүрайды.Екінші жағдай, тауарларды сатып алу-сату эквиваленттік негізде
жүріп отыратын айырбастар процестеріне айналады. Нәтижесінде, жабайы
өндірушінің нарық қатынастарының субъектіне айналудың экономикалық шарты
материялизацияланады, өндіріс тауарлық өндіріске айналады.
Өндірушілер өнім өндіру және оны өткізуді, шығьндарды өтеуді, өндірісті
кеңейтуді және жетілдіруді -барлығын өз еркімен дербес шешеді. Тауар ақша
қатынасы жағдайында айырбас процестерді нарықтык қатынастар формасын алады.
Осы қатынастардың мазмүны неде ? Экономикалық әдебиеттерде бүл сүраққа
жауаптар бірдей емес. Оның ең жабайысы: нарық адамдардың сатушы және сатып
алушы болып бірін-бірі тауып кездесетін жері. Неоклассикалык экономикалық
әдебиетте жиіколданылатын нарыққа анықтаманы франсуз экономисі
А.Курно (1801-1877ж.ж), экономист
А.Маршал(1842-1924ж.ж) береді. Нарық заттар сатып алатын немесе
сататыны белгілі накты нарық алаңы емес, ол сатып алушылар мен сатушылардың
бір-бірімен өте еркін жағдайда келісімге келетін, кез келген жалпы аудан;
еркіндік сонда бірдей тауарлардың бағасы көп ұзамай тез арада теңеледі.
Бұл анықтамада айырбастың еркіндігі мен бағаның белгіленуі нарықтың басты
критериі деп көрсетілген.
Ағылшын экономисі У.Джевонс(1835-1882ж.ж) нарықтың критериі деп
сатушылар мен сатып алушылар арасындағы өзара қатынастардың тығыздығына
назар аударады. Бұның айтуы бойынша, тығыз іскерлік қатынасқа түскен және
қандай болмасын сондай тауарлар туралы келісім жасасқан кез-келген адамдар
тобы нарық болады.
Байқасаңыздар, келтірілген анықтамаларда нарықтың мазмұны тек айырбас
сферасымен шектеледі.
Нарықтың мәнін анықтағанда, оның екі жақты мағынасы бар екенінен бастау
керек. Біріншіден, нарық (market) деген түсінік, бұл айырбас айналыс
сферасында орын алады. Екіншіден, нарық-өндіріс, бөлу, айырбас және тұтыну
процестерін қамтитын, адамдар арасындағы экономикалық қатынастар жүйесі.
Бұл меншіктің әр алуан формаларын, тауар ақша байланыстарын, қаржы несие
жүйесін пайдалануға негізделген, экономикалық іс-әрекеттердің күрделі
механизмі.
Айналыспен катар, нарық қатынастарына мыналар жатады:
— екі субъектің өзара байланыстары нарық негізінде болғанда,
кәсіпорындарды және экономикалық басқа қүрылымдарды жалға алумен байланысты
катынастар ;
— еңбек биржасы арқылы жүмыс күшін жалдап пайдалану процесі;
— шетел фирмаларымен бірлескен кәсіпорындардың айырбас процесі;
— белгілі процентке несие берудегі несие қатынастары; 10 — тауар,
қор, валюта биржалары мен басқа құрылымдардан тұратын,
нарықтық инфракұрылымдардың іс-әрекеті;
Нарықтык кызметтерінің белгілі шарттары болады. Ақырғы уақытқа дейін
Қазақстанда нарық қатынастарының дамуын тежейтін шаруашылық болды. Бүның
себептері: жалғыз мемлекеттік меншікті пайдалануға бағытталған
көпсубъектілік шаруашылық жүйесі; макродәрежедегі әлеуметтік-экономикалық
процестердің тым қатал реттелуі; микродәрежедегі шаруашылық өмірде
экономикалық бостандықтың шектелуі; барлық шаруашылық күрылымдарды
материалмен бір орталықтан қамтамасыз ету.
Бугін шектеулер жойылды - мыс болып отыр. Бірақ олардың орнына басқа
шектеулер, кедергілер келді: шамадан тым асып кеткен салықтар көлемі, алып
сатарлыққа жол ашу, криминалдық әрекеттердің жандануы - рэкет, мемлекеттік
коммерциялық құрылымдарда заңсыз келісімдердің көбеюі, т. б. Осылардың
барлығы өндірістің дамуын тежейді, өндірістік -шаруашылық іс - қимылдарға
негативтік ықпалын асыра түседі.
Нарық экономикасының қызмет етуі, нарықтың белгілі элементтерінің
болуын талап етеді. Осылардың жиынтығы нарық жүйесін қүрайды.
Нарық экономикасының бірінші және өте маңызды элементі -өндірушілер мен
тұтынушылар. Бұлар қоғамдық еңбек бөлінісі процесінде қалыптасады -
біреулер тауарды өндіреді, екіншілер оны түтынады. Түтыну жеке тұтыну және
өндірістік тұтыну болып бөлінеді. Жеке тұтынуда тауарлар өндіріс сферасынан
шығып, адамдардың жеке қажеттіліктеріне пайдаланады. Бұл жағдайда
өндірушілер мен тұтынушылардың бір - бірімен байланысы, әрқайсысының
әрекеттерінің әүл байланыстар тұрақты болады, мамандануға
еледі және көтерме (толайым) нарықтық келісімдер формасында жүреді.
Нарықтық экономикасының үшінші маңызды элементі — баға. Бағаны жеке
талдап танысайық, бұл жерде тек екі мәселені ескертеміз. Бірінші, баға
сұраныс пен ұсыныс нәтижесінде қалыптасады. Бұлардың сәйкестігі
конъюнктураға байланысты өзгеріп (тербеліп)отырады. Екінші - осы
географиялық ауданда өндірілген тауарға нарықтық қатынастар эсерінің
сферасын баға анықтайды. Осы сфераның шегін транакциондык шығындар
болжайды, яғни айырбас пен байланысты айналым шығындарын болжайды.
Нарық экономикасының төртінші, орталық буыны - екі құрылымнан,
сүраныстан және ұсыныстан тұрады. Нарықта сұраныс тауарларға қажеттілік
болып көрінеді. Осы тауарлар түтынушыларды тұтынушылар қалыптасқан бағамен
ақшалай табыстарына сатып алады. Сұраныс өндірудің ең тиімді әдісін
қолданудың ене ресурстарды тиімді пайдаланудың стимулы болып табылады.
Сүраныс пен ұсыныс материялдық игіліктерді өндірушілер мен тұтынушылар
арасындағы тұрақты байланыстарды қамтамасыз ететін, нарық механизмінің өте
маңызды элементтері.
Нарық механизмінің бесінші элементі - бәсеке. Бұл пайданың жоғары
болуын және осының негізінде өндіріс масштабын кеңейтуді қамтамасыз етеді.
Бәсеке нарық субъектерінің өзара әсерінің және пропорцияларды реттеу
механизмІнің формасы болып табылады. А.Смит бәсекені нарықтың көрінбейтін
қолы деген. Көрінбейтін қол идеясының мәні: адамдар өз мүдделеріне
сәйкес, өздерінің қара басының қамын ойлап әрекет етеді. Осы әрекеттердің
жиынтығы коғам пайдасына шешіледі, қоғам экономикасын жандандырады.
Бәсекенің басты қызметі экономиканың реттушілерінің - бағаның, пайданың
нормасының, проценттің, т. б. мөлшерін анықтау болып табылады.
Нарықтың маңызды элементтеріне нарықтық инфрақұрылым жатады. Нарық
тауар биржаларының көтерме және бөлшек сауда құрылымдарының құрылып, қызмет
етуін талап етеді.
Мемлекеттің орталықтандырылған ақша қорын қалыптастырумен және
пайдаланумен байланысты болып келетін бюджеттің жұмыс жасауы ерекше
экономикалық нысандар— бюджеттің кірістері мен шығыстары арқылы болып
отырады. Олар құндық бөліністің жеке көздерін білдіреді. Категориялардың
екеуі де бюджеттің өзі сияқты объективті және олардың өзгеше қоғамдық
арналымы болады: кірістер мемлекетті қажетті ақша қаражаттарымен қамтамасыз
етеді, шығыстар орталықтандырылған ресурстарды жалпы мемлекеттік
қажеттіліктерге сәйкес бөледі. Бюджеттің түсімдері кірістер, бюджеттік
кредиттерді өтеу, мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер,
сондай-ақ мемлекеттік қарыздар, ал оның шығыстары шығындар, бюджеттік
кредиттер, қаржы активтерін сатып алу, қарыздар бойынша негізгі борышты
өтеу болып табылады.
Кірістер мен шығыстардың құрамы мен құрылымы нақты әлеуметтік-
экономикалық және тарихи жағдайларда жүзеге асырылатын мемлекеттік бюджет
және салық саясатын жүргізудің бағыттарына байланысты болады. Бұл кезде
мемлекет белгілі бір жағдайларда кірістерді қалыптастырудың және шығыстарды
жұмсаудың қолайлы нысандары мен әдістерін пайдаланады.
Нарықтық қатынастарға кешкенге дейін КСРО-ның мемлекеттік бюджетінің
кірістері мемлекеттік кәсіпорындардың ақша жинақтарына негізделіп келді. Ол
бюджет кірістерінің жалпы сомасының 90% құрады және негізінен екі төлемнен
— айналым салығы мен пайдадан алынатын төлемдерден тұрды. Бұл жүйе 1930
жылдан 1990 жылға дейін өмір сүрді. 1980 жылдары енгізілген өндірістік
қорлар, еңбек ресурстары және басқалары үшін ақы түрінде пайдадан алынатын
нормативті төлемдер қолданылып жүрген төлемдер жүйесін өзгертпеді және жеке
кәсіпорындар қызметінің жеке-дара нәтижелеріне бағытталып отырды.
Дағдыдағыдай, кірістердің қөзі салықтар немесе оларға бара-бар төлемдер
болып табылады. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті кірістерінің
құрамы мен құрылымы салық төлемдерінің қолданыстағы жүйесімен және
салыстырмалы тұрақсыз сипаттағы салықтық емес қаражаттардың түсімдерімен
айқындалады. [2]
Бюджет кодексіне сәйкес бюджеттің құрылымы мына бөлімдерден тұрады:
1) кірістер:
• салықтық түсімдер;
• салықтық емес түсімдер;
• негізгі капиталды сатудан түскен түсімдер;
• ресми трансферттер түсімдері;
2) шығындар;
3) операциялық сальдо;
4) таза бюджеттік кредит беру:
бюджеттік кредиттер;
бюджеттік кредиттерді өтеу;
5) қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо:
қаржы активтерін сатып алу;
мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер;
6) бюджет тапшылығы (профициті);
7) бюджет тапшылығын қаржыландыру (профицитін пайдалану):
қарыздар түсімі;
қарыздарды өтеу;
бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы.
Бюджеттерді бекіту және бюджеттердің атқарылуы туралы есептерді түзу
осы көрсетілген құрылым бойынша жүзеге асырылады.
Бюджеттің кірістері салықтық және басқа міндетті төлемдер (салықтар
және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер), ресми трансферттер,
мемлекетке өтеусіз негізде берілетін, қайтарылатын сипатта болмайтын және
мемлекеттің қаржы активтерін сатумен байланысты емес, бюджетке есептелуге
тиісті ақшалар болып табылады. Салықтық емес түсімдер—бюджетке төленетін
міндетті, қайтарылмайтын төлемдер, сондай-ақ ресми трансферттерден басқа,
бюджетке өтеусіз негізде берілетін ақша. Негізгі капиталды сатудан түсетін
түсімдерге мемлекеттік мекемелерге бектіліп берілген мемлекеттік мүлікті,
мемлекеттік материалдық резервтен тауарларды, мемлекет меншігіндегі жер
учаскелерін жеке меншікке сатудан немесе оларды тұрақты немесе уақытша жер
пайдалануға беруден, мемлекетке тиесілі материалдық емес активтерді сатудан
түсетін ақшалар жатады. Ресми трансферттердің түсімдері — бұл бюджеттің бір
деңгейінен екіншісіне Ұлттық қордан бюджетке түсетін трансферттердің
түсімдері.
Мақсатты ресми трансферттерді қоспағанда, кірістердің нысаналы мақсаты
болмайды.
Бюджеттің шығындары —қайтарылмайтын негізде бөлінетін бюджет
қаражаттары. Шығындардың қатаң мақсатты арналымы болады.
Бюджет шығындары мынадай түрлерге бөлінеді:
1) мемлекеттік мекемелердің қызметін қамтамасыз ететін шығындар;
2) тұрақты сипаты жоқ іс-шараларды ұйымдастыру мен өткізуге байланысты
шығындар;
3) мемлекеттік тапсырысқа арналған шығындар—мемлекеттік саясатты іске
асыру мақсатында (мемлекеттік органдардың өздерінің тұтынуына арналмаған)
өндірілетін тауарларға (жұмыстарға, көрсетілетін қызметтерге) мемлекеттік
органдардың ақы төлеуі;
4) жеке тұлғаларға ақшалай төлемдер—қызметкерлерге еңбегі үшін ақшалай
төлемдерден басқа, Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне сәйкес
жеке тұлғаларға ақша нысанындағы төлемдермен байланысты шығындар;
5) заңи тұлғаларға субсидиялар—мемлекеттік мекемелер және қоғамдық
бірлестіктер болып табылмайтын заңи тұлғаларды өтеусіз және қайтарусыз
негізде қаржыландыру;
6) ресми трансферттер—бюджеттің бір деңгейінен екіншісіне, сондай-ақ
Ұлттық қорға трансферттер төлеу және мемлекеттік міндеттемелерді орындауға
арналған шығындардың өзге де түрлері.
Заңи тұлғаларға субсидиялар нақты саланы немесе қызмет аясын әлеуметтік-
экономикалық дамыту міндеттерін іске асырудың басқа, неғұрлым тиімді тәсілі
болмаған реттерде ғана Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде
көзделген жағдайларда берілуі мүмкін. Заңи тұлғаларға субсидия берудің
басым бағыттары орта мерзімді фискалдық саясатпен айқындалады. [3]
Ресми трансферттердің жалпылама сипаты да, нысаналы мақсаты да болуы
мүмкін. Нысаналы сипаты бар ресми трансферттер нысаналы трансферттер болып
табылады.
Республикалық және жергілікті бюджеттерді болжауға болмағандықтан
жоспарланбаған және ағымдағы қаржы жылында кейінге қалдыруға болмайтын
қаржыландыруды талап ететін шығындарды қаржыландыру үшін республикалық және
жергілікті бюджеттердің құрамында Үкімет пен жергілікті атқарушы
органдардың резервтері құрылады.
Үкіметтің, жергілікті атқарушы органдардың резерві:
1) төтенше резервті;
2) шұғыл шығындарға арналған резервті;
3) облыстық бюджеттердің, республикалық маңызы бар қалалар, астана
бюджеттерінің, аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерінің
кассалық алшақтығын жабуға арналған резервті кіріктіреді.
Үкімет резервінің және жергілікті атқарушы орган резервінің жалпы
көлемі тиісті бюджет түсімдері қөлемінің екі пайызынан аспауға тиіс.
Үкіметтің және жергілікті атқарушы органдарының резервтерінен ақша бөлу
тиісті қаржы жылына арналған республикалық немесе жергілікті бюджеттерде
бекітілген көлемдер шегінде тиісінше Үкіметтің және жергілікті атқарушы
органдардың ағымдағы қаржы жылы аяқталғаннан кейін күшін жоятын шешімдері
бойынша жүзеге асырылады.
Резерв құрамында көзделген ақша толық көлемінде пайдаланылған жағдайда
Үкімет немесе жергілікті атқарушы орган қажет болған кезде Парламентке
немесе тиісті мәслихатқа тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджет
туралы заңға немесе жергілікті бюджет туралы мәслихаттың шешіміне
өзгерістер мен толықтырулар енгізу арқылы Үкімет немесе жергілікті атқарушы
орган резервтерінің мөлшерін ұлғайту туралы ұсыныстар енгізеді.
Үкіметтің немесе жергілікті атқарушы органның резервінен бөлінген ақша
қаржы жылы ішінде пайдаланылмаған немесе ішінара пайдаланылған жағдайда,
бюджет бағдарламасының өкімшісі бөлінген ақшаның пайдаланылмаған бөлігін
ағымдағы қаржы жылының соңына дейін тиісті бюджетке қайтаруды қамтамасыз
етеді. [1]
Үкіметтің және жергілікті атқарушы органдардың резервтерін пайдалану
тәртібін Үкімет белгілейді.
Операциялық сальдо бюджет кірістері мен шығындары арасындағы айырма
ретінде айқындалады.
Бюджет шығындарының бюджет кірістерінен асып түскен сомасы теріс
операциялық сальдо, ал бюджет кірістерінің бюджет шығындарынан асып түскен
сомасы оң операциялық сальдо болып табылады.
Ағымдағы бюджеттік бағдарламалардың жалпы көлемі бюджет кірістерінің
келемінен асып түспеуге тиіс.
Таза бюджеттік кредит беру бюджеттік кредиттердің және бюджеттік
кредиттерді өтеудің арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Қаржы активтерімен жасалатын операциялар:
1) қаржы активтерін сатып алуды;
2) мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдерді кіріктіреді.
Қаржы активтерін сатып алу—заңи тұлғалардың, соның ішінде халықаралық
ұйымдардың қатысу үлестерін, бағалы қағаздарын мемлекеттік меншікке сатып
алу операцияларымен байланысты бюджет шығыстары.
Мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін түсімдер— мемлекеттік
меншіктегі заңи тұлғалардың, соның ішінде халықаралық ұйымдардың, мүліктік
кешен түріндегі мемлекеттік мекемелер мен мемлекеттік кәсіпорындардың
қатысу үлесін, бағалы қағаздарын, сондай-ақ мемлекеттік кәсіпорындардың
жедел басқаруындағы немесе шаруашылық жүргізуіндегі өзге де мемлекеттік
мүлікті сату жөніндегі операцияларға байланысты бюджетке түсетін түсімдер.
Қаржы активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдо қаржы
активтерін сатып алу мен мемлекеттің қаржы активтерін сатудан түсетін
түсімдердің арасындағы айырма ретінде айқындалады.
Қаржы активтерін сатып алу жөне мемлекеттің қаржы активтерін сатудан
түсетін түсімдер Қазақстан Республикасының заңнамалық актілеріне және
әлеуметтік-экономикалық дамудың орта мерзімді жоспарына сәйкес жүзеге
асырылады.
Бюджет тапшылығы (профициті) таза бюджеттік кредит беруді және қаржы
активтерімен жасалатын операциялар бойынша сальдоны шегеріп тастағандағы
операциялық сальдоға тең.
Теріс белгімен алынған шама бюджет тапшылығы, оң белгімен алынған шама
бюджет профициті болып табылады.
Бюджет тапшылығының жол берілетін шекті мөлшері әлеуметтік-экономикалық
дамудың орта мерзімді жоспарымен белгіленеді.
Бюджет тапшылыгын қаржыландыру—қарыз алу және бюджет қаражатының бос
қалдықтары есебінен бюджет тапшылығын жабуды қамтамасыз ету. Оның көлемі
алынған қарыздар сомасының, бюджет қаражаты қалдықтары қозғалысының
қарыздар бойынша негізгі борышты етеу сомасынан асып түсуі ретінде
белгіленеді.
Бюджет тапшылығын қаржыландыру мәні оң белгімен белгіленеді жөне бюджет
тапшылығының шамасына сай келеді.
Бюджет профицитін пайдалану—қарыздар бойынша негізгі борышты өтеуге
бюджет профицитін, қарыздар қаражатын, бюджет қаражатының бос қалдықтарын
жұмсау. Оның көлемі қарыздар бойынша негізгі борышты өтеу сомасының алынған
қарыздар және бюджет қаражаты қалдықтарының қозғалысы сомасынан асып түсуі
ретінде белгіленеді.
Бюджет профицитін пайдалану мәні теріс белгімен белгіленеді және бюджет
прфицитінің шамасына сай келеді.
Қазақстан Республикасының экономикасы басынан кешіріп отырған нарықтық
қатынастарға көшу кезеңі оның бюджетінің мазмұнына, кірістері мен
шығыстарына айтарлықтай ықпал етіп отыр. Бюджеттің, әсіресе оның
шығыстарының абсолютті және относителді тез өсуі оған тән сипат болып отыр.
Бұл инфляциялық процестерден және егеменді мемлекеттің функцияларының
кеңеюінен, Қазақстанның ішкі және сыртқы қауіпсіздігін өзі қамтамасыз ету
қажеттігінен туып отыр.
Бюджеттің кірістері — бюджетке қайтарылмайтын негізде салықтардан,
алымдардан және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерден алынатын
түсімдердің, салыққа жатпайтын және өзге де түсімдердің, сондай-ақ негізгі
капиталды сатудан түсетін кірістердің көлемі.
"Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне" сәйкес республикалық
бюджетке -түсетін кірістер мыналар болып табылады:
1) салықтық түсімдер, алымдар және басқа да міндетті тәлемдер:
корпорациялық табыс салығы, қосылған құнға салынатын салық, соның ішінде
Қазақстан Республикасының аумағында өндірілген тауарларға, орыңдалған
жұмыстар мен көрсетілген қызметтерге және Қазақстанның аумағына
импортталатын тауарларға салынатын қосылған құн салығы, импортталатын
тауарларға акциздер, газ конденсатын қоса алғанда, шикі мұнайға салынатын
акциздер, жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері,
экспортқа шығарылатын шикі мұнайға салынатын рента салығы, Қазақстан
Республикасының аумағы бойынша автокөлік құралдарының жүріп өткені үшін
алым, телевизиялық және радиохабар ұйымдарына радиожиілік спектрін
пайдалануға рұқсат бергені үшін алынатын алым, теңіз, өзен кемелері мен
шағын көлемді кемелерді, азаматтық әуе кемелерін, радиоэлектрондық
құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды, дәрілік заттарды мемлекеттік
тіркегені үшін алынатын алым, қалааралық және (немесе) халықаралық телефон
байланысын бергені үшін, радиожиілік сеьстрін, кеме жүретін су жолдарын
пайдаланғаны үшін төленетін төлем, әкелінетін және әкетілетін тауарларға
кеден баждары, отандық тауар өндірушілерді қорғау шаралары ретінде алынатын
баждар, консулдық алым, Қазақстан Республикасы азаматтарының паспорттары
мен жеке куәліктерін бергені үшін мемлекеттік баж, жүргізуші куәліктерін
және көлік құралдарын мемлекеттік тіркеу туралы куәліктер бергені үшін
алынатын мемлекеттік баж, мемлекеттік нотариат кеңселері нотариустарының
нотариаттық іс-әрекет жасағаны үшін алынатын мемлекеттік баж және басқа
алымдар мен төлемдер;
2) салықтық емес түсімдер республикалық меншіктен алынатын кірістер
(республикалық мемлекеттік кәсіпорындар мен Ұлттық банктің таза табысы
бөлігінің түсімдері, республикалық меншіктегі: акциялар пакеттеріне
дивидендтер, заңи тұлғаларға қатысу үлесіне кірістер, мүлікті жалға беруден
алынатын кірістер, Үкіметтің депозиттері, екінші деңгей банктерінің
шоттарында орналастырылған мемлекеттік сыртқы қарыздар, республикалық
бюджеттен берілген кредиттер бойынша сыйақылар (мүдделер), қару-жарақ пен
әскери техниканы сатудан түсетін кірістер, республикалық меншіктен түсетін
басқа да кірістер); республикалық бюджеттен қаржыландырылатын мемлекеттік
мекемелердің тауарларды (жұмыстарды, көрсетілетін қызметтерді) өткізуден
түсетін түсімдер және осы мекемелер ұйымдастыратын мемлекеттік сатып
алуларды өткізуден түсетін ақша түсімдері; мемлекеттік мекемелер салатын
айыппұлдар, өсімпұлдар, санк-циялар, өндіріп алулар және республикалық
бюджетке түсетін басқа да салыққа жатпайтын түсімдер);
3) негізгі капиталды сатудан түсетін түсімдер (республикалық бюджеттен
қаржыландырылатын мемлекеттік мекемелерге бекітіп берілген мемлекеттік
мүлікті, мемлекеттік босалқы қорлардан, резервтерден тауарларды,
материалдық активтерді сатудан түсетін ақшалар);
4) ресми трансферттердің түсімдері (облыстық бюджеттерден,
республикалық маңызы бар қаланың, астананың бюджеттерінен алынған ресми
трансферттер, Ұлттық қордан республикалық бюджетке алынған мақсатты
трансферттер).
Республикалық бюджетке республикалық бюджеттен кредиттерді өтеуден,
республикалық меншіктегі мемлекеттің қаржы активтерін сатудан, Үкіметтік
қарыздарды өтеуден түскен түсімдер есепке алынады.
Қазақстан Республикасының 2003 жылғы республикалық бюджет кірістерінің
құрамы мен құрылымы мына мәліметтермен сипатталады. [2,3]
Республикалық бюджет кірістерінің
көлемі мен құрылымы.
Түсімдердің атауы млн.теңге %
ТҮСІМДЕР 722034 100,0
1. КІРІСТЕР 649000 89,9
Салықтық түсімдер 603396 93,0
соның ішінде:
корпоративтік табыс салығы 272632 45,2
қосылған құнға салынатын салық 222161 36,8
акциздер 6019 1,0
Салықтық емес түсімдер 39348 6,1
Капиталмен жасалған операциялардан алынатын 6256 0,9
кірістер
II. АЛЫНҒАН РЕСМИ ТРАНСФЕРТТЕР 57630 8,0
III. КРЕДИТТЕРДІ ҚАЙТАРУ 15404 2,1
Дерек көзі: Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені № 6, маусым
2011ж.
Кестеден көрініп тұрғандай, кірістердің негізін салықтық түсімдер
құрайды, ал салықтық түсімдердің негізгі көздері, бұрынғыдай қосылған құнға
салынатын салық пен корпорациялық табыс салығы болып табылады.
Республикалық бюджет кірістерінің басқа едәуір көзі—салықтық емес түсімдер
және капиталмен жасалған операциялардан алынатын кірістер.
Бюджеттің шығыстары — бұл бектілген бюджет шегінде қайтарылмайтын
негізде бөлінетін қаражаттар.
Республикалық бюджеттің шығыстары мына бағыттар бойынша жұмсалады:
1) жалпы сипаттағы мемлекеттік қызметтер көрсету: Қазақстан
Республикасы Президентін және оның отбасын қамтамасыз ету, оларға қызмет
көрсету және күзету, Парламенттің, Үкіметтің және Конституциялық кеңестің
жұмыс істеуі, сайлаулар мен референдумдар өткізу, мемлекеттік бюджетті
болжау мен республикалық бюджетті жоспарлау, салық службасы органдарының
қызметі, республикалық меншікті басқару, мемлекеттің бірыңғай жүйесін
ұйымдастыру, мемлекеттік қаржылық бақылау, кеден қызметтері, мемлекеттің
сыртқы саяси қызметі, іргелі ғылыми зерттеулер жүргізу мемлекеттік
статистикалық есеп, мемлекеттік службаның бірыңғай жүйесін ұйымдастыру,
заңнамаларға сәйкес қызметтің әр түрлі салалары мен қызмет сферасында
мемлекеттік сыйлықтар беру және мемлекеттік наградалармен марапаттау және
басқалары.
2) қорғаныс, қоғамдық тәртіп, қауіпсіздік: мемлекеттің қорғанысын
ұйымдастыру және қамтамасыз ету, лаңгестікке және экстремизм мен
сепаратизмнің басқадай көріністеріне қарсы күрес, Қазақстан аумағында
қоғамдық тәртіпті қорғау және қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз ету,
паспорт және виза жұмысын жүзеге асыру, жедел іздестіру, тергеу қызметі,
азаматтық қорғаныс жүйесін ұйымдастыру, экономикалық және қаржы
сфераларындағы құқық қорғау қызметі және басқалары.
3) құқық, сот, қылмыстық-атқару қызметі: әділет сферасындағы қызмет,
азаматтар мен мемлекеттің мүдделерін құқықтық қорғау, зандылық пен құқықтық
тәртібін қамтамасыз ету, соттың сараптамалық қызметі, сот жүйесінің жұмыс
істеуі және басқалары.
4) білім беру: білім берудің республикалық ұйымдарында дарынды
балаларға жалпы білім беру, республикалық мектеп олимпиадаларын өткізу,
республикалық деңгейде орта кәсіби білімі бар мамандарды даярлау, жоғары
кәсіби жөне жоғары оқу орындарынан кейінгі кәсіби білімі бар мамандарды
даярлау, республикалық деңгейде кадрлардың біліктілігін арттыру және қайта
даярлау, білім берудің республикалық ұйымдарын оқулықтармен қамтамасыз ету,
республикалық маңызы бар білім беру ұйымдарында балаларды оңалту және
басқалары.
5) денсаулық сақтау: жоғары мамандандырылған медициналық көмек көрсету,
ауру адамдарды шетелде емдеуді ұйымдастыру, ерекше қатерлі инфекцияларға
қарсы іс-ерекет, республикалық денсаулық сақтау ұйымдары үшін қан, оның
компоненттері мен препараттарын өндіру, санитарлық-эпидемиологиялық
қызметтің санитарлық-эпидемиологиялық сауаттылығын республикалық деңгейде
және мемлекеттік шекара мен көлікте қамтамасыз ету, сот-медицина және сот-
психиатрия сараптамасын жүргізу және басқалары.
6) әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыру: бюджет қаражаттары
есебінен зейнетақы заңнамасына сәйкес зейнетақымен қамсыздандырылуға құқығы
бар азаматтарға зейнетақы төлемдері, мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар,
мемлекеттік арнаулы жәрдемақылар, арнаулы мемлекеттік жәрдемақылар,
экологиялық апат аумақтарында тұратын адамдарға әлеуметтік көмек, әскери
қызметшілерге құқық қорғау органдары қызметкерлеріне, олардың отбасы
мүшелеріне медициналық қызмет көрсету, құрбандарына және одан зардап
шеккендерге төлемдер, көші-қон іс-шаралары, баланың туылуына байланысты
әлеуметтік төлемдер және басқалары.
7) мәдениет, спорт, туризм және ақпараттық кеңістік:
8) ауыл, су, орман, балық шаруашылығы және қоршаған ортаны қорғау, жер
қатынастары:
9) өнеркәсіп, жер қойнауын пайдалану, сәулет, қала құрылысы және
қызметі:
10) көлік және коммуникациялар:
11) экономикалық қызметті реттеу: стандарттау, метреология және
сертификаттау, патенттерді, тауар белгілерін тіркеу және қорғау,
мемлекеттік инновациялық саясат, мемлекеттік экспорттық және импорттық
бақылау, саудалық және демпингке қарсы реттеу, бәсекелестікті қорғау және
табиғи монополияларды реттеу.
12) басқада бағыттар: облыстық бюджеттерге, республикалық маңызы бар
қалалар, астана бюджеттеріне, Ұлттық қорға берілетін ресми трансферттер,
үкіметтік борышқа қызмет көрсету және оны өтеу, мемлекеттік кепілдіктер
бойынша міндеттемелерді орындау.
Республикалық бюджеттен сонымен бірге барлық мемлекеттік органдардың
және басқа мемлекеттік мекемелердің қызметтін қамтамасыз етуге (кадрларды
қайта даярлауды және бұл мемлекеттік мекемелер қызметкерлерінің
біліктілігін арттыруды қоса алғанда), бюджеттік инвестициялық жобалар мен
бағдарламаларға, халықаралық ынтымақтастыққа, сондай-ақ қолданбалы ғылыми
зерттеулерге, мемлекеттік басқарудың орталық органдардың заңнамалық
актілері мен көзделген өзге де функцияларына жұмсалатын шығындар да
қаржыландырылады.
Республикалық бюджет шығыстарының
көлемі мен құрылымы (2010ж.)
млн.теңге %
ШЫҒЫСТАР 773893 100,0
ШЫҒЫНДАР 734809 94,9
1. Жалпы сипаттағы мемлекеттік 44066 5,7
қызмет көрсетулер
2. Қорғаныс 40435 5,2
3. Қоғамдық тәртіп және 73822 9,6
кауіпсіздіқ
4. Білім беру 23241 3,0
5. Денсаулық сақтау 19105 2,5
6. Әлеуметтік қамтамасыз ету және202043 26,1
әлеуметтік көмек
7. Тұрғын ұй-коммуналдық 10321 1,3
шаруашылығы
8. Мәдениет, спорт, туризм және 12879 1,7
ақпараттық кеңістік
9. Отын-энергетика кешені және 8486 1,1
жер қойнауын пайдалану
10. Ауыл, су, орман, балық 43040 5,6
шаруашылығы және қоршаған ортаны
қорғау
11. Өнеркәсіп және құрылыс 1395 0,2
12. Көлік және байланыс 59663 7,7
13. Басқалар 68345 8,8
14. Борышқа қызмет көрсету 34338 4,4
15. Ресми трансферттер 93630 12,1
КРЕДИТТЕР 39085 5,0
Дерек көзі: Қаржы Министрлігінің статистикалық бюллетені № 6, маусым
2011ж.
Орталық мемлекеттік органдарды және олардың аумақтық бөлімшелерін
ұстауға жұмсалатын шығындар Қазақстан Республикасы Президентінің және
Үкіметінің актілерімен бекітілетін штат саны лимиті мен Үкімет бекітетін
натуралдық нормалар негізінде жоспарланады.
Нарықтық қатынастарға кешу жағдайында республикалық бюджет шығыстарының
құрылымы да айтарлықтай өзгерістерге ұшырауда — ұлттық шаруашылықтың, ең
алдымен орталықтандырылған күрделі жұмсалымдарға жұмсалатын бюджет
қаражаттары шұғыл қысқаруда. Жекешелендіру бағдарламасын жүзеге асыруға
байланысты мемлекеттік кәсіпорындардың едәуір белігі акционерлік қоғамдарға
өзгерді, олар ұлғаймалы ұдайы өндірісті қаржы рыногында жұмылдырылған
меншікті қаражаттар мен ресурстар есебінен жүзеге асыруы тиіс.
Алайда нарықтық механизмдердің іс-әрекеті жағдайында да жеке салалар
мен аумақтарды, мемлекеттік инвестициялық бағдарламаларды, экономиканың
мемлекеттік секторын бюджеттен қаржыландыру өзінің шешуші маңызын сақтап
қалуда.
Бұрынғы кезеңмен салыстырғанда шығыстардың құрылымында бюджеттік
ресурстардың әлеуметтік бағыттылығы арта түсуде. Республикалық деңгейдегі
білім беруді, денсаулық сақтауды, әлеуметтік сақтандыру мен қамсыздандыру
және басқа бағдарламаларды қамтитын әлеуметтік-мәдени шараларға жұмсалатын
тікелей шығындар барлық шығыстардың 60 пайызынан асып отыр. Сонымен бірге
өнімсіз мақсаттардың: басқаруға, армияға, құқық қорғау органдарына,
үкіметтік борышқа қызмет көрсетуге, дипломатиялық мекемелерді ұстауға,
дүниежүзілік қоғамдастыққа біріккен шараларды жүргізу квоталары бойынша
жарналарға және т.с.с. жұмсалатын шығындар да өсуде. Бұл мақсаттарға жыл
сайын бюджет қаражаттарының 13 бөлігі жұмсалады.
Сөйтіп, жалпы мемлекеттік мәні бар шараларды қаржыландыруды қажетті
ақша қаражаттарымен қамтамасыз ететін республикалық бюджет елдің
экономикалық процесін реттеуде аса маңызды рөл атқарады. Сонымен бірге
республикалық бюджеттің жоғары маңыздылығы жергілікті бюджеттердің рөлін
төмен түсірмейді. Тап солар биліктің жергілікті органдарының өздерінің
функцияларын орындауын қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етеді,
халықтың тұрмыстық әлеуметтік қажеттіліктерін қанағаттандыруға, тиісті
аймақтың азаматтарының материалдық және мәдени дәрежесіне айтарлықтай ықпал
етеді (жергілікті бюджеттердің кірістері мен шығыстары
Рынокқа өтпелі кезеңде бюджет жүйесінің барлық дербес буындары жалпы
мемлекеттік қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қоғамдық өндірістің құндық
ара қатынастарын жақсартуға ықпал етеді, нарықтық инфрақұрылымды дамыту
және азаматтардың әлеуметтік кепілдерін қанағаттандыру үшін ұлттық табысты
қайта бөлудің белсенді құралы болуы тиіс. Бұл тек салықтардың ынталандырушы
рөлін күшейту, бюджеттен қаржыландырудың және қаражаттарды пайдаланудың
прогрессивті нысандарын, әдістерін қолдану жолымен бюджет ресурстарын
қалыптастырып, жұмсау кезінде жоғары тиімділікке қол жеткізу жағдайында
ғана мүмкін. Сонымен қатар бюджет рәсімін, барлық деңгейлердегі бюджеттер
арасындағы, сондай-ақ мемлекет пен шаруашылық жүргізуші субъектілер
арасындағы қаржылық өзара қарым-қатынастарды одан әрі демократияландыру мен
жетілдіруді қажет етеді. [4,5]
ІІ бөлім. Мемлекеттік сатып алу туралы заңнама – Қазақстандағы экономикалық
қатынастар тұрақтылығының құралы
2.1 Мемлекет шығыстарының құрамындағы сатып алулар
Мемлекеттің шығыстары - бұл мемлекеттің жұмыс істеуімен байланысты
ақшалай шығындары. Экономикалық категория ретінде олар коғамдық өндірісті
дамытып, жетілдіру, коғамның сан алуан қажеттіліктерін қанағаттандыру
мақсатында ішкі жалпы өнімнің бір бөлігін бөлумен және тұтынумен байланысты
экономикалық қатынастарды білдіреді. Мемлекеттің шығыстары мемлекеттің
қаржылық саясатының маңызды құралы, оның орталықтандырылған және
орталықтандырылмаған кірістерін пайдалануға байланысты болатын қаржылық
қатынастардың бір бөлігі. Мемлекет шығыстарының өзгешелігі сол, ол
қызметтің тек мемлекеттік сферасының қажеттіліктерін камтамасыз етеді.
Сондықтан мемлекет шығыстарының мазмұны мен сипаты мемлекеттің
экономикалық, әлеуметтік, баскару, қорғаныс және т.б. функцияларымен
тікелей байланысты. Шығыстар ұғымының қос мағынасы бар:
Ақшалай қаражаттарды олардың максатты арнадымы бойынша пайдалану, ягни
ақшалай қаражаттары айырбас үдерісіндетікелей рәсуалау. Бұл жағдайда
шығыстардың құрамынатүпкілікті табыстардың есебінен жүзеге асырылатын
өндірістік және өндірістік емес сфера кәсіпорындары мен ұйымдарының,
халықтың шығыстары кіріктіріледі, ал жалпы қоғамдық өнім үш қорға: орын
толтыру қорына, қорлану қорына, тұтыну қорына ыдырайды.
Айырбас үдерісінде қаражаттарды нактылы жұмсаудан бөлгіштік сипаттағы
шығыстарды ажырата білген жөн, бұл шығыстар қаржы арқылы қалыптасады: жалпы
мемлекеттік қорларды пайдаланған және кәсіпорын-дардың қорларын максатты
арналым бойынша бөлген кезде; ақшалай шығыстар барлық шаруашылық жүргізуші
субъектілердің түпкілікті табыстарын қалыптастырудың негізі болып табылады.
Бұл екі аспект шығыстар ұғымының оның шығындар ұғымына түрленген
кездегі қарамақайшылық пен күрделілікті қамтып көрсетеді: егер шығыстар
түпкілікті рәсуаны, тұтынуды (табыстарға қарама-карсы) қажет ететін
болса, шығындар есепке жатқызылатын алдымен, келешектегі табысты немесе
пайданы күтудегі шығындарды білдіреді. Шаруашылық жүргізудің әр түрлі
жүйесінде (рыноктық және әкімшіл- әміршіл) және тіпті экономика дамуының
түрлі кезеңдерінде мемлекеттің рөлі, оның функциялары мен қызмет саласы
өзгеріп отыратындықтан, бұған сәйкес мемлекеттің жасайтын шығыстарының
құрамы мен көлемі тиісінше өзгеріп отырады. Мемлекет шығыстарының құрамына
мемлекеттік бюджеггің, мемлекеттік бюжеттен тыс қорлардың, мемлекеттік
кәсіпорындар мен ұйымдардың, өндірістік және өндірістік емес сфералар
мекемелерінің шығыстары кіреді.
Мемлекеттік бюджеттің шығыстары оқулықтың 14.4 парагрфында баяндалған.
Мемлекеттік сектордың кәсіпорындары шығыстарының құрамына мыналар
кіреді:
• өндірістік, шаруашылық-пайдалану қызметімен байланысты шығындар;
• ұлғаймалы ұдайы өндіріске (негізгі және айналым капиталдарына)
жұмсалатын шығындар;
• бюджетке және бюджеттен тыс қорларға төленетін төлемдер;
көтермелеу және ынталандыру қорларына аударылатын аударымдар.
Шығындардың бірінші тобы капиталдардың толық айналымымен байланысты
және өндіріс шығындарының орнын толтыру (өтеу) болып табылады және шартты
түрде шығыстарға жатады (шығындар терминінің мағынасын қараңыз).
Сондықтан кәсіпорындар бойынша мемлекеттің шығыстары шығыстардың emu- mi
және үшінші топтарын кіріктіреді. Баска категориялардың арасында мемлекет
шығыстарының жайы мемлекеттік меншіктің маңызымен және мемлекеттің қазіргі
жағдайындағы рөлімен анықталады. Мемлекет өндіріс құралдарының иесі болып
табылады, өндірістік үдерістердің ұйымдастырушысы болады, жалпы қоғамдық
өнімді жасауға және бөлуге қатысады және өзінің функциялары мен
міндеттеріне сәйкес мемлекет шығыстарының жүйесі арқылы қоғамдық
қажеттіліктердің едәуір бөлігін канағаттандырады. Реформалау кезеңінде
Қазақстан экономикасында мемлекеттік сектордың үлесі шұғыл төмендегімен,
бірақ меншіктің, ақшалай ресурстардың едәуір үлесі мемлекеттің қарамағында
қалады. Дамыған рыноктық экономикасы бар елдерде мұның өзі дамыған рыноктық
қатынастарға сай келеді. Сондықтан мемлекеттің шығыстары категориясы
тұрақты экономикалық қатынастарды бейнелеп көрсетеді және келешекте өзінің
манызын сактайды. [6]
Мемлекет шығыстарының басым бөлігі қоғамдық тауарларды, игіліктерді
және қызметтерді өндіруге немесе олармен халықты қамтамасыз етуге
бағытталады, бұл мемлекет шығыстарының рөлін айқындайды. Әлеуметтік мәдени
мақсаттарға, қорғанысқа, құқықтың тәртіпті қорғауға, басқаруға, мемлекеттің
инфрақұрылымдық кәсіпорындары мен ұйымдарының өніміне және қызметтеріне
жұмсалатын шығыстар мемлекет, сонымен бірге экономиканың рыноктық секторы
тарапынан рыноктық тауарлармен және қызметтер көрсетумен қамтамасыз етуге
қосымша ретінде халықтың жалпы қажеттіліктерін қанағаттандыруы тиіс.
Бағыттары мен мақсатты арналымы бойынша шығыстардың барлық түрлерінің
жиынтығы мемлекет шығыстарының жүйесін құрайды. Мемлекет шығыстарының басым
бөлігі мемлекеттік бюджетке орталықтандырылған немесе мемлекеттік
кәсіпорындардың қарамағында болатын қоғамның тазата бысы есебінен
жүргізіледі. Олар сондай-ак өнімнің өзіндік құнына кіріктірілетін
амортизация сомаларымен өтелуі мүмкін, бұл ақша мемлекеттік шаруашылықтың
өндірістік капиталдарын көбейту үшін қарастырылған күрделі жұмсалымдарға
бағытталады. Мемлекет шығыстарының бір бөлігі салықтық төлемдер,
қарыздардан түсетін түсімдер түріндегі халықтың қаражаттары есебінен
жабылады. Мемлекет шығыстарын қаржыландыру үшін негізгі өндірістік
капиталдарды көбейту және техникалық жетілдіру мақсаттарында және кейін
кәсіпорындардың табыстарынан өтелетін банктердің ұзақ мерзімді кредиттері
тартылады.
Мемлекеттің шығыстарын ұйымдастыруға оларды болжау, сондай-ақ оларды
қаржыландыру мен қаражаттарды пайдаланудың катаң тәртібін белгілеу арқылы
қол жетеді. Сондықтан мемлекеттің шығыстарын ұйымдастыру қағидаттарының
бірі жоспаршылық болып табылады. Ұлттық шаруашылықты баланстандырылмалы
дамыту және халықтың әлеуметтік жұмыс деңгейін арттыру максатында мемлекет
өндірістік және өндірістік емес сфералары, салалар, экономикалық аудандар
арасында жалпы қоғамдық өнім мен үлттық табысты бөлуге және қайта бөлуге
қатысады. Мемлекеттің шығыстарын жоспарлаудың басты әдісі болып табылады.
Мемлекеттің шығыстарын қаржыландырудың мақсатты сипаты мемлекеттің
қаражаттарын катаң белгілі бір шараларға пайдалануды талап етеді. Мұның
негізінде ұлттық шаруашылықтың және еңірдің жекелеген салаларын дамытуда
үйлесімдіктерге жету, қаржыларды ең алдымен ғылыми-техникалық прогресті
айқындайтын неғұрлым перспективалық және прогрессивтік салаларға бөлу және
аса маңызды екі әлеуметтік проблемаларды шешу қамтамасыз етіледі.
Мемлекеттің шығыстарын каржыландырудың қайтарусыз сипаты берілген
ресурстарды (кредиттік механизмнен айырмашылығы) тікелей өтеуді талап
етпейді. Бұл кагидат бойынша каржылық ресурстарды беру соңғы уақытта
мемлекеттік бюджеттен қаржыландырудың кредиттік әдістерімен катар
қолданылады (мысалы, Ауыл шаруашылығын қаржылық қолдаудың мемлекеттік
қоры); бұл пайдаланылатын каржылық ресурстардың тиімділігін арттырады. Даму
жоспарларының (болжамдарының) орындалуына қарай ңаржыландыру қаржылық
ресурстарды тек өндірістік көрсеткіштер орындалғанда және шараларды
экономикалық-әлеуметтік дамудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz