Жалпы мектептегі музыка сабағында жыршы-жыраулардың алатын орны
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. ҚАЗАҚ ЖЫРАУЛАРЫНЫҢ ТАРИХТА АЛАТЫН ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Асан қайғы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қалқаманұлы Бұқар жырау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.3 Сарыұлы Ақтамберді жырау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.4 Тіленшіұлы Шалкиіз жырау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
1.5 Сүйінішұлы Қазтуған жырау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
1.6 Доспамбет жырау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1.7 Жиембет жырау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
1.8 Сыпыра жырау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
1.9 Үмбетей жырау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
1.10 Марғасқа жырау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ІІ. ЖАЛПЫ МЕКТЕПТЕГІ МУЗЫКА САБАҒЫНДА ЖЫРШЫ.ЖЫРАУЛАРДЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.1 Жыр және жыршылық қасиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
2.2 Қазақ поэзиясындағы жыраулық дәстүр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
2.3 Жыраулар философиясындағы ұлттық идеяны музыка сабағында пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
2.4 Қазақ жыраулары туындыларындағы тәрбие мен білім беру мәселелері музыка сабағында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
2.5 Жалпы мектептегі музыка сабағының этнопедагогикалық негіздері ... ... ... 69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. ҚАЗАҚ ЖЫРАУЛАРЫНЫҢ ТАРИХТА АЛАТЫН ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.1 Асан қайғы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қалқаманұлы Бұқар жырау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.3 Сарыұлы Ақтамберді жырау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.4 Тіленшіұлы Шалкиіз жырау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
1.5 Сүйінішұлы Қазтуған жырау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
1.6 Доспамбет жырау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1.7 Жиембет жырау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
1.8 Сыпыра жырау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
1.9 Үмбетей жырау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
1.10 Марғасқа жырау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ІІ. ЖАЛПЫ МЕКТЕПТЕГІ МУЗЫКА САБАҒЫНДА ЖЫРШЫ.ЖЫРАУЛАРДЫҢ АЛАТЫН ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..45
2.1 Жыр және жыршылық қасиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .45
2.2 Қазақ поэзиясындағы жыраулық дәстүр ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...47
2.3 Жыраулар философиясындағы ұлттық идеяны музыка сабағында пайдалану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...51
2.4 Қазақ жыраулары туындыларындағы тәрбие мен білім беру мәселелері музыка сабағында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
2.5 Жалпы мектептегі музыка сабағының этнопедагогикалық негіздері ... ... ... 69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...78
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Жыраулық поэзия XV-XVIII ғасырлардағы қазақтың халық поэзиясы. Сахарадағы рухани өмірдің өзіндік ерекшеліктері көп еді. Кең даладағы көшпенді тірлік, тұрмыстық-қоғамдық өзгешелік сөз өнерінің соны сипатта қалыптасуына себеп болған-ды. «Өнер алды – қызыл тіл, ал тіл шұрайы -өлең сөз » деп танылады. Халықтың рухани өмірінде жетекші орынға шыққанпоэзия әлденеше ғасыр бойы қазақ әдебиетінің жай ғана көшбасшысы емес, ең басты жанры қызметін атқарды. Біздің дәуірімізге, негізінен, ауызша жетті. XV ғасырдың орта шенінен бастап қазақ халқының төл мәдениеті өркен жая бастады. Көне, ортақ арнадан бөлініп, қазақ халқының дербес әдебиеті қалыптасты. Жыраулық поэзия қазіргі Қазақстан жерін қоныстанған ежелгі тайпалар туғызған бай рухани қазынадан қор алды, ежелгі дәстүрлерді дамыту, тың тақырыптар игеру, жаңа мазмұн қалыптастыру нәтижесінде кемелденді. Қазақ әдебиетінің ортақ арнадан оңаша жоқ тартқан алғашқы қадамдарының өзінен-ақ кемелдікті, көркем келісімді аңғару қиын емес. Жыраулық поэзия сұлулық пен сезімнің шеңберінде шектелмеген. Содан да болар, жыраулық поэзия да мейлінше терең танымдық ойлар буырқанып, ұдайы философиямен шендесіп жатады. Онда өмір мен болмыс, заман және адам туралы толғанады. Қоғам, дін, этика, адамгершілік, қарыз пен парыз, ерлік пен ездік, байлық пен кедейлік, о дүние мен бұ дүние жайлы сан – салалы ойлар тоғысқан философиялық туындылар жыраулық поэзияның терең дүниетанымдық сипатын аңғартады. Жыраулық поэзияның алғашқы өкілдері, кезінде бүкіл Дешті Қыпшаққа даңқы кеткен Сыпыра жырау, Асан Қайгы, Қазтуған жыраулар жаңа әдебиеттің ізашарлары ғана емес, көне мұраны жалғастырушылар деп те саналады.
Қазақ әдебиетінің қайсыбір кезеңі болмасын бәрі де белгілі тарихи әлеуметтік жағдайларға байланысты дамиды. ΧV–ΧVІІІ ғасырлардағы көркем әдебиеттің жайын халық әдебиетінің жетістіктерінен де жете аңғарамыз.Бұл кезде ауыз әдебиетінде көркемдік дәрежесі жоғары көптеген эпостық жырлар туды.Осы жырлар негізінде,әдеби тіліміз де дами түсті.Бұл кезең – қазақ хандығы құрылып,тайпалар бірлестігінің дербес мемлекеттің нығая бастаған дәуірі.Осы кезден бастап қазақ халқы мәдениетінің де өзіндік беті айқындала түсті.Ол, әсіресе, халықтың тілінен, әдебиетінен айқын сезіледі.Кейбір жазба ескерткіштерінің осы кезде таза қазақ тілімен жазылғандығы соның дәлелі.Бұған Қадырғали Қосымұлының «Шежірелер жинағын», Әбілғазының «Түрік шежіресін» алуға болады.
Заманалар жасаған көркем сөз кестелері,асқақ арман,ұшқыр қиял жемістері – халық өнерпаздары жасаған өлмес,өшпес мәңгілік мұра.Әр халық өзінің рухани мәдениетінің деңгейін көркемөнер туындыларының нәрлі қорлары,сан–салмағы,сән-сәулетінің аумағымен өлшейді,бағалайды.
Тақырыптың өзектілігі. Жыраулық поэзия XV-XVIII ғасырлардағы қазақтың халық поэзиясы. Сахарадағы рухани өмірдің өзіндік ерекшеліктері көп еді. Кең даладағы көшпенді тірлік, тұрмыстық-қоғамдық өзгешелік сөз өнерінің соны сипатта қалыптасуына себеп болған-ды. «Өнер алды – қызыл тіл, ал тіл шұрайы -өлең сөз » деп танылады. Халықтың рухани өмірінде жетекші орынға шыққанпоэзия әлденеше ғасыр бойы қазақ әдебиетінің жай ғана көшбасшысы емес, ең басты жанры қызметін атқарды. Біздің дәуірімізге, негізінен, ауызша жетті. XV ғасырдың орта шенінен бастап қазақ халқының төл мәдениеті өркен жая бастады. Көне, ортақ арнадан бөлініп, қазақ халқының дербес әдебиеті қалыптасты. Жыраулық поэзия қазіргі Қазақстан жерін қоныстанған ежелгі тайпалар туғызған бай рухани қазынадан қор алды, ежелгі дәстүрлерді дамыту, тың тақырыптар игеру, жаңа мазмұн қалыптастыру нәтижесінде кемелденді. Қазақ әдебиетінің ортақ арнадан оңаша жоқ тартқан алғашқы қадамдарының өзінен-ақ кемелдікті, көркем келісімді аңғару қиын емес. Жыраулық поэзия сұлулық пен сезімнің шеңберінде шектелмеген. Содан да болар, жыраулық поэзия да мейлінше терең танымдық ойлар буырқанып, ұдайы философиямен шендесіп жатады. Онда өмір мен болмыс, заман және адам туралы толғанады. Қоғам, дін, этика, адамгершілік, қарыз пен парыз, ерлік пен ездік, байлық пен кедейлік, о дүние мен бұ дүние жайлы сан – салалы ойлар тоғысқан философиялық туындылар жыраулық поэзияның терең дүниетанымдық сипатын аңғартады. Жыраулық поэзияның алғашқы өкілдері, кезінде бүкіл Дешті Қыпшаққа даңқы кеткен Сыпыра жырау, Асан Қайгы, Қазтуған жыраулар жаңа әдебиеттің ізашарлары ғана емес, көне мұраны жалғастырушылар деп те саналады.
Қазақ әдебиетінің қайсыбір кезеңі болмасын бәрі де белгілі тарихи әлеуметтік жағдайларға байланысты дамиды. ΧV–ΧVІІІ ғасырлардағы көркем әдебиеттің жайын халық әдебиетінің жетістіктерінен де жете аңғарамыз.Бұл кезде ауыз әдебиетінде көркемдік дәрежесі жоғары көптеген эпостық жырлар туды.Осы жырлар негізінде,әдеби тіліміз де дами түсті.Бұл кезең – қазақ хандығы құрылып,тайпалар бірлестігінің дербес мемлекеттің нығая бастаған дәуірі.Осы кезден бастап қазақ халқы мәдениетінің де өзіндік беті айқындала түсті.Ол, әсіресе, халықтың тілінен, әдебиетінен айқын сезіледі.Кейбір жазба ескерткіштерінің осы кезде таза қазақ тілімен жазылғандығы соның дәлелі.Бұған Қадырғали Қосымұлының «Шежірелер жинағын», Әбілғазының «Түрік шежіресін» алуға болады.
Заманалар жасаған көркем сөз кестелері,асқақ арман,ұшқыр қиял жемістері – халық өнерпаздары жасаған өлмес,өшпес мәңгілік мұра.Әр халық өзінің рухани мәдениетінің деңгейін көркемөнер туындыларының нәрлі қорлары,сан–салмағы,сән-сәулетінің аумағымен өлшейді,бағалайды.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1 Бес ғасыр жырлайды. Алматы 1989,1-том.
2 Қазақ тілі мен әдебиеті, 2005, № 6.
3 Жұлдыз - 2001, №3.
4 Ұлттық энциклопедия .- Алматы, 4том.
5 Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы.-Алматы,2001.
6 Қазақ әдебиеті энциклопедия Алматы 1999 ж.
7 Қазақ хандық дәуір әдебиеті М. Мағауин Алматы 1992 ж.
8 Пайдаланылған әдебиет
9 Қазақ ССР тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін: 5 томдық / Жауапты ред. А. Қойгелдиев. – Алматы: Ғылым, 1983. – 1 т. – 225 б.
10 Мұрын жыраудың өмірбаяны және қысқа өлеңдері. – 7 бет, 145 жол, 1942 ж. жазып алынған. – 330. – №5
11 Қазақ фольклористикасы / Жалпы ред. басқ. проф. М. Ғабдуллин. – Алматы: Ғылым, 1972. – 297 б.
12 Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті // Шығармалар: 6 томдық. – Алматы: Қазмемкөркемәдеббас., 1964. – 6 т. – 455 б.
13 Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1958. – 201 б.
14 Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 288 б.
15 Мағауин М. Ғасырлар бедері. – Алматы: Жазушы, 1991. – 432 б.
16 Мұхтар Әуезов энциклопедиясы - Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011. ISBN 978-601-282-175-8
17 Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7
18 “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
19 Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
20 Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2
21 Даланың дара ділмарлары.-Алматы: ЖШС "Қазакстан" баспа үйі", 2001, - 592 бет. ISBN 5-7667-5647
22 Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005
23 Бұқар жырау Қалқаманұлы. Шығармалары. - Алматы. - 1992. - 94б.
24 Шешендік шиырлары: (Шешендік сөздер, нақылдар мен толғаулар жинағы / Құраст. Есхожин. - Алматы: Қайнар. - 1993. - 240бет.
25 Адамбаев Б. Халық даналығы /Б. Адамбаев. - Алматы “Рауан”. -1996. - 157бет.
26 ХV-ХVІІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясы. - Алматы: Ғылым, - 1982. -240.бет.
27 Жарықбаев Қ. Қазақ тәлім-тәрбиесі: (Оқу құралы) / Қ. Жарықбаев, С. Қалиев. - Алматы “Санат”, 1995 - 352 бет
28 Жармұхамедов М. Айтыстың даму жолдары. Алматы, 1976.
29 Қазақ тарихи жырларының мәселелері. Алматы, 1979.
1 Бес ғасыр жырлайды. Алматы 1989,1-том.
2 Қазақ тілі мен әдебиеті, 2005, № 6.
3 Жұлдыз - 2001, №3.
4 Ұлттық энциклопедия .- Алматы, 4том.
5 Сүйіншәлиев Х. Қазақ әдебиетінің тарихы.-Алматы,2001.
6 Қазақ әдебиеті энциклопедия Алматы 1999 ж.
7 Қазақ хандық дәуір әдебиеті М. Мағауин Алматы 1992 ж.
8 Пайдаланылған әдебиет
9 Қазақ ССР тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін: 5 томдық / Жауапты ред. А. Қойгелдиев. – Алматы: Ғылым, 1983. – 1 т. – 225 б.
10 Мұрын жыраудың өмірбаяны және қысқа өлеңдері. – 7 бет, 145 жол, 1942 ж. жазып алынған. – 330. – №5
11 Қазақ фольклористикасы / Жалпы ред. басқ. проф. М. Ғабдуллин. – Алматы: Ғылым, 1972. – 297 б.
12 Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті // Шығармалар: 6 томдық. – Алматы: Қазмемкөркемәдеббас., 1964. – 6 т. – 455 б.
13 Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тарихының мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1958. – 201 б.
14 Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 288 б.
15 Мағауин М. Ғасырлар бедері. – Алматы: Жазушы, 1991. – 432 б.
16 Мұхтар Әуезов энциклопедиясы - Алматы, «Атамұра» баспасы, 2011. ISBN 978-601-282-175-8
17 Биекенов К., Садырова М. Әлеуметтанудың түсіндірме сөздігі. — Алматы: Сөздік-Словарь, 2007. — 344 бет. ISBN 9965-822-10-7
18 “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
19 Саяси түсіндірме сөздік. – Алматы, 2007. ISBN 9965-32-491-3
20 Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2
21 Даланың дара ділмарлары.-Алматы: ЖШС "Қазакстан" баспа үйі", 2001, - 592 бет. ISBN 5-7667-5647
22 Отырар. Энциклопедия. – Алматы. «Арыс» баспасы, 2005
23 Бұқар жырау Қалқаманұлы. Шығармалары. - Алматы. - 1992. - 94б.
24 Шешендік шиырлары: (Шешендік сөздер, нақылдар мен толғаулар жинағы / Құраст. Есхожин. - Алматы: Қайнар. - 1993. - 240бет.
25 Адамбаев Б. Халық даналығы /Б. Адамбаев. - Алматы “Рауан”. -1996. - 157бет.
26 ХV-ХVІІІ ғасырлардағы қазақ поэзиясы. - Алматы: Ғылым, - 1982. -240.бет.
27 Жарықбаев Қ. Қазақ тәлім-тәрбиесі: (Оқу құралы) / Қ. Жарықбаев, С. Қалиев. - Алматы “Санат”, 1995 - 352 бет
28 Жармұхамедов М. Айтыстың даму жолдары. Алматы, 1976.
29 Қазақ тарихи жырларының мәселелері. Алматы, 1979.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. ҚАЗАҚ ЖЫРАУЛАРЫНЫҢ ТАРИХТА АЛАТЫН ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Асан қайғы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қалқаманұлы Бұқар
жырау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 7
1.3 Сарыұлы Ақтамберді
жырау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...15
1.4 Тіленшіұлы Шалкиіз жырау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..17
1.5 Сүйінішұлы Қазтуған
жырау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...21
1.6 Доспамбет
жырау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .23
1.7 Жиембет
жырау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 30
1.8 Сыпыра
жырау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..32
1.9 Үмбетей
жырау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .40
1.10 Марғасқа
жырау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..44
ІІ. ЖАЛПЫ МЕКТЕПТЕГІ МУЗЫКА САБАҒЫНДА ЖЫРШЫ-ЖЫРАУЛАРДЫҢ АЛАТЫН
ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
2.1 Жыр және жыршылық
қасиет ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...45
2.2 Қазақ поэзиясындағы жыраулық
дәстүр ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..47
2.3 Жыраулар философиясындағы ұлттық идеяны музыка сабағында
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
2.4 Қазақ жыраулары туындыларындағы тәрбие мен білім беру мәселелері музыка
сабағында ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
2.5 Жалпы мектептегі музыка сабағының этнопедагогикалық
негіздері ... ... ... 69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..78
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Жыраулық поэзия XV-XVIII ғасырлардағы қазақтың
халық поэзиясы. Сахарадағы рухани өмірдің өзіндік ерекшеліктері көп
еді. Кең даладағы көшпенді тірлік, тұрмыстық-қоғамдық өзгешелік сөз
өнерінің соны сипатта қалыптасуына себеп болған-ды. Өнер алды – қызыл
тіл, ал тіл шұрайы -өлең сөз деп танылады. Халықтың рухани өмірінде
жетекші орынға шыққанпоэзия әлденеше ғасыр бойы қазақ әдебиетінің жай ғана
көшбасшысы емес, ең басты жанры қызметін атқарды. Біздің дәуірімізге,
негізінен, ауызша жетті. XV ғасырдың орта шенінен бастап қазақ халқының
төл мәдениеті өркен жая бастады. Көне, ортақ арнадан бөлініп, қазақ
халқының дербес әдебиеті қалыптасты. Жыраулық поэзия қазіргі Қазақстан
жерін қоныстанған ежелгі тайпалар туғызған бай рухани қазынадан қор
алды, ежелгі дәстүрлерді дамыту, тың тақырыптар игеру, жаңа мазмұн
қалыптастыру нәтижесінде кемелденді. Қазақ әдебиетінің ортақ арнадан
оңаша жоқ тартқан алғашқы қадамдарының өзінен-ақ кемелдікті, көркем
келісімді аңғару қиын емес. Жыраулық поэзия сұлулық пен сезімнің
шеңберінде шектелмеген. Содан да болар, жыраулық поэзия да мейлінше терең
танымдық ойлар буырқанып, ұдайы философиямен шендесіп жатады. Онда
өмір мен болмыс, заман және адам туралы толғанады. Қоғам, дін,
этика, адамгершілік, қарыз пен парыз, ерлік пен ездік, байлық пен
кедейлік, о дүние мен бұ дүние жайлы сан – салалы ойлар тоғысқан
философиялық туындылар жыраулық поэзияның терең дүниетанымдық сипатын
аңғартады. Жыраулық поэзияның алғашқы өкілдері, кезінде бүкіл Дешті
Қыпшаққа даңқы кеткен Сыпыра жырау, Асан Қайгы, Қазтуған жыраулар жаңа
әдебиеттің ізашарлары ғана емес, көне мұраны жалғастырушылар
деп те саналады.
Қазақ әдебиетінің қайсыбір кезеңі болмасын бәрі де белгілі тарихи
әлеуметтік жағдайларға байланысты дамиды. ΧV–ΧVІІІ ғасырлардағы көркем
әдебиеттің жайын халық әдебиетінің жетістіктерінен де жете аңғарамыз.Бұл
кезде ауыз әдебиетінде көркемдік дәрежесі жоғары көптеген эпостық жырлар
туды.Осы жырлар негізінде,әдеби тіліміз де дами түсті.Бұл кезең – қазақ
хандығы құрылып,тайпалар бірлестігінің дербес мемлекеттің нығая бастаған
дәуірі.Осы кезден бастап қазақ халқы мәдениетінің де өзіндік беті
айқындала түсті.Ол, әсіресе, халықтың тілінен, әдебиетінен айқын
сезіледі.Кейбір жазба ескерткіштерінің осы кезде таза қазақ тілімен
жазылғандығы соның дәлелі.Бұған Қадырғали Қосымұлының Шежірелер жинағын,
Әбілғазының Түрік шежіресін алуға болады.
Заманалар жасаған көркем сөз кестелері,асқақ арман,ұшқыр қиял
жемістері – халық өнерпаздары жасаған өлмес,өшпес мәңгілік мұра.Әр халық
өзінің рухани мәдениетінің деңгейін көркемөнер туындыларының нәрлі
қорлары,сан–салмағы,сән-сәулетінің аумағымен өлшейді,бағалайды.
Атадан балаға ауысқан,үрім-бұтаққа мұра болып жеткен шебердің
бізі,шешеннің тілітуғызған өнер құдіреттерін рухани байлығынан
санайды.Берік материалдық негізде дамыған рухани мәдениет адам баласы
қоғамының жетіле түсуінде шешуші рөл атқарады.Адам баласы өзінің өсіп
өркендеу жолында өмір сүруі үшін тікелей қажет нәрселерді алып
қоймайды,соған қоса рухани азық болатын өнер мұраларымен де сусындап
отырады.Барлық материалдық және рухани байлықтардың нағыз иесі халық
кемеңгерлігі деген қағиданың маңызы да осындай заңдылықтарын таныта
білгендік болса керек.
Қоғамдық құрылыстың дамуымен бірге әлеуметтік қайшылықтар да айқындала
береді. Әр топ өз көзқарасын тарату мақсатында идеологиялық құрал
іздейді.Кейбір үстем тап өкілдерін әдебиет осы мақсатта пайдалануға әрекет
жасады,оған сый – сыйапат көрсетіп,өз пікірлерін таңып, қошаметшіл
поэзиясының кейбір түрлерін туғызды.
Қара күш біреудің беделін күшейтеді,екінші біреуді төмендетеді.Поэзия
әлемінде бір адамның екінші біреуді қалай жеңгенін,қандай олжа түсіргенін
жырлау пайда болды.Жеңімпаздар жеңілгендерді өзіне бас идіреді және
өздерінің құқықтарын мойындатады. Осы тұста поэзияда қошеметшіл жырлар
туады.Ал,кейнірек, жеңімпаздар озбырлығы күшейе келе,жеңілгендердің
күңкілі, үні естіле бастайды,олар наразылық білдіреді.
ΧІІІ–ΧІVғасырлар–моңғол шапқыншыларының зардапты дәуірі. Бұл кезде
әдебиеттің дамуына қолайлы жағдай болмады.Әлеуметтік сипаттағы халықтық
әдебиет тоқырап,тіршілік қызығынан түңілген сопылық поэзия өріс алды.Қазақ
хандығының дербес өмір сүруіне байланысты бұл тұста оның әдебиеті, әдеби
тілі қалыптасуға бет алды. Ілкі шығармаларда жоқтау сияқты салт жыры ертегі
– аңыздар басында болса, кейін жеке адамды дәріптеген туындылар көбейіп,
әдебиеттің мақсаттары айқындала бастады. Әуелі қиял – ғажайып аңыздар туды,
онда адамның әртүрлі ғаламат күштерге қарсы күресі бейнеленді. Бұл жағдай
тарихи сюжеттерді өмірге әкелді. Қолбасы батырлар не хандар дәріптеліп,
олардың қаһармандық бейнелері жасалды. Халықтық туындылардың ол кезде
шығарушылары шешендер мен жыраулар еді.
Әр тұста ағаштан түйін түйіп, қышпен тасқа ою ойып, мәрмәрдан мүсін
салған шеберлер сияқты сөз кестесін құра білген, тіл құдіретін игерген асыл
сөз шеберлері болған. Оларды халық әртүрлі атаулармен атап қадірлеген.
Айталық, қапияда сөз тауып, өз сөзінің жүйелі логикалы күшінің арқасында
асқынған дауды шешкен, бітіспес жауды бітімге жүгіндірген,жүрместі
жүргізген өнерпазды халық – шешен деп атаса, заманының қоғамдық ойын
жүйелеп, түйінді пікір айтып, асыл сөзді термелеп, афористік ақылдарға толы
жыр шығарған сөз өнерпаздарын – жырау деген атауға ие еткен.
ΧV ғасырдың орта шеңінен бастап қазақ халқының төл мәдениеті өркен жая
бастады. Көне, ортақ арнадан бөлініп, қазақ халқының дербес әдебиеті
қалыптасты. Жыраулар поэзиясы қазіргі Қазақстан қоныстанған ежелгі тайпалар
туғызған бай рухани қазынадан нәр алады. Ежелгі дәстүрлерді дамыту, тың
тақырыптар игеру, жаңа мазмұн қалыптастыру нәтижесінде кемелденеді. Қазақ
әдебиетінің ортақ арнадан оңаша жол тартқан алғашқы қадамдарының өзінен –
ақ кемелдікті көркем келісімді аңғару қиын емес. Жыраулық поэзия сұлулық
пен сезімнің шеңберінде шектелмеген. Содан да болар жыраулық поэзияда
мейлінше терең танымдық ойлар буырқанып, ұдайы философиямен шеңдесіп
жатады. Онда өмір мен болмыс, заман мен адам туралы толғанады. Қоғам, дін,
этика, адамгершілік, қарыз бен парыз, ерлік пен ездік, байлық пен кедейлік
жайлы сан – салалы ойлар тоғысқан философиялық туындылар жыраулық поэзияның
терең дүниетанымдық сипатын аңғартады.
Жыраулар поэзиясының өзекті тақырыбы – туған елі,оған деген
сүйіспеншілігі,елдің бірлігі,бүтіндігі.Халқына жайлы қоныс,ырысты жер
іздеген Асан Қайғының “Желмая мініп жер шалсам,тапқан жерге ел көшір” деген
ақылгөй сөзі сол елінің қамын ойлаған жүрек сөзі.Сол сияқты Қазтуған жырау
да “Қайран менің Еділім!” деп еңіреп өткен, “Еділдің бойын ел жайлап,
шалғынына бие біз байлап” деп Доспамбет жырау армандаған, “Ауылдан топыр
үзілмей, ошақтың оты өшпесе, май жемесе қонағым он кісіге жараса,бір кісіге
асқан тамағым” деп Ақтамберді жырау еліне ырыс, молшылық тілеген,
бейбіт,тыныштық өмірді қалаған.
Жыраулық поэзияның алғашқы өкілдері, кезінде бүкіл Дешті Қыпшаққа даңқы
кеткен Сыпыра жырау, Асан Қайғы, Қазтуған, Бұқар, Шалкиіз жыраулар жаңа
әдебиеттің ізашарлары ғана емес, көне мұраны жалғастырушылар деп саналады.
Елге,ер – азаматқа ақылгөй болған жыраулар қазақ поэзиясының болашақта
ұмтылар бағыт – бағдарын, идеялық тұғыры мен көркемдік биігін айқындап
кетті. Осы тұста өмір сүрген және әдеби мұралары бүгінгі күндерге там –
тұмдап болса да жеткен ақын – жыраулар шығармашылығы сол заманның тұтас бір
шежіресін құрастырады. Оларда ел өміріндегі елеулі оқиғалар,феодалдық
қоғамның ащы шындығы,халықтың әдет – ғұрып,салт – санасы бейнелі тілмен
көрініс тапқан. Демек, жыраулар поэзиясы - халқымыздың неше ғасырлық
өмірін өнер өрнегіне,ақыл сөзіне бейнелеп түсірген, өшпес,өлмес мұра.
Бұл курстық жұмыста мен сахара эпосын тудырушылардың бірі
– ірі эпик, ерлік жырларын шығарушы жорық жырауы әрі нәзік лирик
болған Қазтуғанның біздің дәуірімізге жеткен толғаулары туралы және
де сол тоғаулардың бүгінгі күнде алатын орны туралы айтсам деймін.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты:
• Жыраулардың жеке өмірімен танысу.
• Жыраулардың шығармашылығын толықтай қамту.
• Жыраулардың музыка сабағындағы орнын анықтау.
Курстық жұмыстың негізгі міндеті:
• Жыраулардың шығармашылығына зерттеме жасау.
• Жыраулардың шығармашылығының музыкалық тәрбиедегі маңызын
айқындау.
Курстық жұмыстың құндылығы: Жыраулардың толғауларының қазақ халқының
музыкалық білімі тарихында алатын орны.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Бұл курстық жұмыстың құрылымы кіріспе
бөлімінен, ал кіріспе бөлімі екі тараушадан тұрады; негізгі бөлім екі
тараушадан; және қортынды бөлімнен тұрады.
І. ҚАЗАҚ ЖЫРАУЛАРЫНЫҢ ТАРИХТА АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Асан қайғы
Асан қайғы (XV ғасыр) – өз заманының асқан ақылгөйі. Жыраудың өзі
айтқандай, онан қалған "таза мінсіз асыл сөз" аз болмаса керек, бірақ
олардың бәрі біздің заманымызға жетпеген. Оның қазір қолда бар өлеңдерінен
ірі сөз зергері, терең ойшыл ақын екенін танимыз. Асан атына "қайғы" деген
сөз қосылуы да көп нәрсені аңғартады. Мұнан біз оның желмаяға мініп, еліне
шұрайлы, жайлы қоныс, шүйгін жер іздеумен өмір кешкен халық қамқоры екенін
танимыз. Асан ел тыныштығын армандаған.
Мал баққан көшпелі елге керегі – бейбіт тіршілік. Бірақ, ол кезде
жаугершілік, басқыншылық, соғыс, құнарлы жер үшін ұрыс-қақтығыс жиі болып
тұрған.
Олар ел берекесін кетіріп, күйзеліске ұшыратқан. Жырау халық басына
төнген осы ауыртпалықты көре білген.
Асан қайғы "Әй, хан, мен айтпасам білмейсің" деген Жәнібек ханға айтқан
толғауында "шабылып жатқан халқың бар, аймағын көздеп көрмейсің" – деп
күйзелген халқының қамын ойлау орнына "қымыз ішіп қызарып, масаттанып,
қызып, өзінен басқа хан жоқтай елеуреп, бақ-дәрежесіне, мансабына
масаттанған" ханға батыл үн қатады. Жырау бұл жерде ханның мақтаншақ,
парықсыз, ұшқалақ мінезін тамаша бейнелеген. Елінің қамын, ертеңін
ойламаған ханға жырау "Ойыл көздің жасы еді... Ойылдан елді көшірдің, Жемде
кеңес қылмадың, Жемнен де елді көшірдің... Еділ деген қиянға, еңкейіп
келдің тар жерге", – деп нали тіл қатады.
Асан қайғы ел, халық тағдырына, болашағына терең көз жібереді,
қабырғасы қайыса жыр төгеді, болжам жасайды. Жырау ханға:
Тіл алсаң, іздеп қоныс көр,
Желмая мініп жер шалсам,
Тапқан жерге ел көшір, –
деп ақыл-кеңес береді. Онан әрі ханға:
Аңдып жүрген көп дұшпан, Өз басына келеді.
Елге жау боп келеді. Құлың кеп сені өлтірер.
Құладан қуды өлтірсе, Осыны Асан біледі, –
деп, жырау халық көтерілсе, хан басына ауыр күн туарын ескертеді.
Ақылгөй жырау "ата жұрты – бұқара" күшін жоғары бағалайды. "Еділ бол
да, Жайық бол, ешкімменен ұрыспа" – деп, елді бірлік-ынтымаққа шақырады.
Жырда ғибрат, өнеге аларлық парасатты ой түйіндері мол. Ол өз
тұсындағыларға да, келешек ұрпаққа да биік адамгершілікті уағыздаған.
Жырау:
Ашу – дұшпан, артынан
Түсіп кетсең қайтесің.
Түбі терең қуысқа, –
деп шалдуарлық теріс мінездерден сақтандырады. Сол сияқты "Ердің құны
болса да, қол қусырып барған соң, аса кеш те қоя бер, бұрынғыны қуыспа", –
деп, қайырымдылық, ерлік істерге жетектейді. Асан қайғының:
Арғымаққа міндім деп, Достарыңмен санаспа!
Артқы топтан адаспа! Ғылымым жұрттан асты деп,
Күніңде өзім болдым деп, Кеңессіз сөз бастама!
Кең пейілге таласпа! Жеңемін деп біреуді
Артық үшін айтысып, Өтірік сөзбен қостама! –
деген жолдарындағы өмір тәжірибесінен түйген парасатты толғам-танымы,
философиялық терең ойлары бүгінгілерге де үлгі-өнеге.
"Көлде жүрген қоңыр қаз" толғауындағы ғибратнамалық ойлары да
тереңділігімен, парасаттылығымен таңдандырады.
Асан жырлары тек өзінің мазмұнымен ғана емес, көркемдік сапасымен де
құнды. Жырау поэзиясы толғау түрінде келеді. Ол өз жырларында синтаксистік
параллелизмді шебер қолданған.
Таза, мінсіз, асыл тас,
Су түбінде жатады.
Таза, мінсіз, асыл сөз,
Ой түбінде жатады.
Су түбінде жатқан тас,
Жел толқытса шығады.
Ой түбінде жатқан сөз,
Шер толқытса шығады, –
деген жолдардан мұны айқын аңғаруға болады. Жырау бұл тәсілді тек
көркемдік үшін ғана қолданбаған, сол арқылы терең ой түйіндеген, сөз
өнерінің қадірін білдірген, сөз жалаң дүние емес, адам жанының ішкі
толғанысының, жан сырының көрінісі екенін тамаша өрнектеген. Ақын поэзиясы
дыбыс үндестігіне құрылған.
Ойыл деген ойынды,
Отын тапсаң тойыңды...
Елбең-елбең жүгірген
Ебелек отқа семірген
Екі семіз қолға алып,
Ерлер жортып күн көрген... –
деген жолдарда жырау өз ойын айтып беру үшін көркемдік тәсілді ұтымды
қолданған. Мұндай өрнекті "Қырында киік жайлаған" өлеңінен де
кездестіреміз.
1.2 Қалқаманұлы Бұқар жырау
Қалқаманұлы, Бұқар жырау (1668—1781) — қазақтың ұлы жырауы, 18 ғ.
жоңғар басқыншыларына қарсы қазақтың азаттық соғысын бастаушысы әрі
ұйымдастырушысы атақты Абылай ханның ақылшысы.Шыққан тегі Арғын тайпасының
қаржас руынан. Заманындағы сыншылар оны көмекей әулие деген. Сөйлегенде
көмекейі бүлкілдеп, аузынан тек өлең сөз төгіледі екен.
Абылай хан бір жаққа жорыққа аттанарда одан айдың, күннің сәтін
сұрайтын, көрген түсін жорытатын болған.Ел аузындағы аңыз әңгімелерге
қарағанда, Бұқар жырау әз Тәуке ханның тұсында да ордадағы беделді билердің
бірі ретінде, ел басқару ісіне араласқан секілді. Оны Үмбетей жыраудың:
Көріктей басқан күпілдеп, көмекейің бүлкілдеп, сөйлер сөзден таймадың.
Тәукенің болып жаршысы, халқыңның болып заршысы, белді бекем байладың
деген сөздері де айғақтағандай.18 ғ. болған жоңғар шапқыншылығы қазақ
халқының мүлдем жойылып кету қаупін тудырғаны белгілі. Осы кезде Ақтабан
шұбырындыға ұшыраған елдің басын қосып, ата жауға қарсы азаттық күресіне
жұмылдыру бар ғұмырын халқының бірлік бүтіндігіне арнаған ұлы жыраудың
басты мақсатына айналады. Оның сөздері осы кезде еліне есті кеңес, еріне
әмір болып естіледі. Хан да, қара да тарих көшінің бағдарын, шиеленген
қиынның шешімін Бұқардан күтеді. Халқының әулие данасы, дуагөй бітімшісі,
көреген болжаушысы санатына көтерілген Бұқар жыраудың осы тұстағы даңқын
орта ғасырдағы оғыз жұртының әулиесі Қорқытпен, 14 ғ. ноғайлы елінің данасы
Сыпыра жыраумен салыстыруға болардай.Халық жадында сақталған бір әңгімеде
Бұқар жырау ауырып жатқанда Абылай ханның алыстан күні түні аттан түспей
жүріп келіп, көңілін сұрағаны айтылады. Бұл таққа ие болған ұлы ханның
баққа ие болған ұлы жырауына деген ықылас ниеті, ерекше құрметінің белгісі
болса керек. Заманында осылай ханы қадірлеп, халқы ардақ тұтқан жыраудың
мұрасы халқымен мәңгі бірге жасай бермек.Бұқар жырау толғауларында өзі
бастан кешіріп отырған алмағайып заманның келбеті бар болмысымен көрініп,
өмір құбылысы мен дүние заңдылықтары, әлеуметтік жағдай мен адам тіршілігі
кең тыныспен жырланады. Ондағы басты сарын елдің бірлігі мен ынтымағын
күшейту мәселесі.Ол жан жақтан андыздаған жаулардан қорғануы үшін басты
шарт бірлік екенін терең түсінеді, ата жауға қарсы бірігіп, тізе қоса
күрескен ерлерді өзгелерге үлгі етеді. Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы
Бөгенбай, Қаз дауысты Қазыбек, Шақшақұлы Жәнібек, ормандай көп орта жүз,
солардан шыққан төрт тірек деп майдан даласында көрсеткен ерлігімен бірге
елдің ұйытқысы болып, бірліктің тірегі болып жүрген ерлерді мадақтайды.
Сондықтан да Бұқар жырау жырларын басқыншы жаумен ұзақ арпалысып, ерлік пен
ездіктің, парасаттылық пен азғындықтың парқы таразыға түскен сындарлы шақта
Абылай хандай басшының төңірегіне топтасып, ұлы жеңістерге жетіп, ерліктің
үлгісін, бірліктің құдыретін танытқан қазақ өмірінің шындығын айшықтай
өрнектеген поэзия, ұлы мұра деп білеміз.
Жырау қазақ халқының жоңғар басқыншылығы тұсында, елдің болашағы қыл
үстінде тұрған кезде өмір сүріп, сол алмағайып замандағы күрделі
мәселелерге өз жырларымен жауап бере білген. Осындай ауыр сәттерде Абылай
ханға дұрыс кеңес беріп, ел-жұртты басқыншы жауға қарсы күресте
біріктіруге, бір тудың астына топтастыруға күш салған. Өзінің саяси-
әлеуметтік мәнді жыр-толғауларымен сол жалынды күрестің жыршысына айналған.
Осы мақсатта ол Абылай ханды бірден-бір қажетті басшы санап, оған халық
бірлігін сақтап калатын көсем тұрғысында үлкен сенім артқан. Абылай хан да
сол биік талаптан табылып, елдің бірлігі мен жарқын болашағы үшін жан аямай
қызмет еткен. Жырау сол азаттық жолында өлімге бас байлап, ерліктің небір
ғажайып үлгілерін көрсеткен хан мен оның батырларын жырға қосып, олардың
өшпес әдеби бейнелерін жасаған. Әсіресе, Абылай ханның көрегендігі мен
даналығын, ауыр кезең, қиын сәттерде ел ұйытқысы бола білгенін асқақ
жырлаған. Оның Абылай ханның қасында, Ал, тілімді алмасаң, Ай, Абылай,
Абылай, Қазақтың ханы Абылай, Ханға жауап айтпасам, Басыңа біткен
күніңіз, Ай, Абылай, сен он бір жасыңда, Ал, айтамын, айтамын атты
толғауларында ханның сол кездегі ұстанған саясаты мен көрегендігі,
алғырлығы мен білгірлігі сипатталған.
Ал Садыр, қайда барасың?, Бұқарекең біз келдік, Ақан, Төбет
байларға деген жырларында ол ел болашағы, татулық мәселелерін сөз еткен.
Он екі айда жаз келер, Абылай ханның қасында, Ханға жауап айтпасам
атты толғаулары халық болашағы мен бейбітшілікті сақтау, отарлауды көздеген
елден жыраққа, Жиделі байсынға көшу мәселесін қозғаған. Бұл жырлардың үгіт-
насихаттық, дидактикалық сипаты басым.
Бұқар жыраудың толғаулары, шын мәнінде Абылай дәуірінің айнасы. Ұлтының
тамаша рухани адамгершілік қасиеттерін бойына дарытқан көкірегі даңғыл,
алмас тілді, дуалы ауыз кемеңгерді Абылай хан да қасынан бір елі
қалдырмаған. Ақыл-ойға кемел Көмекей әулие Абылай ханның дұрыс шешім,
парасатты пайым қабылдауына, қос бүйірдегі Қытай мен Ресей аты қос алып
мемлекеттің арасында оңтайлы саясат ұстауына, әскери дипломатиялық қарым-
қатынастарды реттеуге барынша ықпал жасаған.
Заман келбеті, Отан тағдыры, болмыс шындығы, ел тұтқасын ұстаған асқан
қолбасшы, біртуар баһадүр, үздік мәмілегер, зерделі мемлекет басшысы Абылай
ханның жортуыл-жорық күндеріндегі іс-қимылдары, ұлтының ұлы мұраттар
жолындағы ізгі, жалынды күресі – жырау мұраларында шынайы шыншылдықпен
суреттелген. Әсіресе, оның толғауларында Ресей империясының отарлаушылық,
басқыншылық саясаты, зұлымдық әрекеттері әшкереленген. Мысалы, Қилы заман
толғауындағы мына бір жайлар Күнбатыстан бір дұшпан, Ақырында шығар сол
тұстан. Өзі сары, көзі көк, Діндарының аты боп Күншығысқа қарайды. Шашын
алмай, тарайды, Қүдайды білмес, діні жоқ, Жамандықта міні жок, Затсыз,
тексіз бір кәпір, Аузы-басы жүн кәпір, Жемқорларға жем беріп, Азды көпке
теңгеріп, Ел қамын айтқан жақсыны, Сөйлетпей ұрар ұртына. Бауыздамай ішер
қаныңды, Өлтірмей алар жаныңды, Қағазға жазар малыңды. Есен алар пұлыңмен,
Солдат алар ұлыңнан, Күндердің күні, Абылай, Жаяулап келер жұртыңа, Жағалы
шекпен кигізіп, Балды май жағар мұртыңа, Есе тимес өзіңе, Есіктегі
құлыңнан, табандап жылжып келе жатқан қайшылығы мол заманды елестетеді.
Қазақ қоғамының сәнінен, мәнінен айрылатынын, дінінің, тілінің, жерінің
тозатынын, қабілетсіздер сұңғылаларды илеп билейтінін, дәрменсіздік
жалайтынын, марқасқалар төбесінде бұлт үйірілетінін баяндаған.
Бұқар жырау поэзиясының негізгі ерекшеліктерін, ішкі ағыс-толқындарын,
күйлі-қуатты толғамдарын білімпаздықпен саралаған М.Әуезов: Жырау... заман
сыншысы, сөйлесе шешілмеген жұмбақ, түйіні шатасқан сөздерді ғана сөйлейді.
Өзі тұрған заманның белгілеріне қарап, келешек заман не айтатынын болжайды.
Сөзінің бәрі терең ой, терең мағынамен сөйлейді. Сыртқы түрі құбажондатқан
толғау, салыстырған суреттермен ұқсатқан нобай, жағалатқан белгімен
келеді... Не айтса да, көптің мұңы мен қамы, көптің жәйі туралы: не көпке
арнаған ақыл, өсиет есебінде айтылады, - дейді.
Жыраудың толғауларының сыртқы сымбаты мен ішкі қасиет-қуатында, көркем
ойлау процесінде шиыршық атқан жалынды шешендіктің буы, асқақ қаһармандық
рухтың лебі білінеді. Негізінде, толғаудың құрылысы күрделі ой ағымына,
пікір еркіндігіне, ауызекі сөйлеу стиліне бағынады. Тармақтар 7-8 буынды,
ұйқастары еркін. Тегінде, толғау музыкалық аспаптардың (қобыз яки домбыра)
сүйемелдеуімен орандалады. Толғауларының поэзиялық сәулеті, ерекше қасиеті
және оның сөз қолдану ерекшелігі де өзгеше
Бұхарекең сөйлеген уақытында сөзі мұндай жүз есе, мың есе шығар. Бізге
келіп жеткен тамыры ғана, бұл кісінің сөзін түгел жазамын деушіге Нұқтың
өмірі, Айыптың сабыры, Аплатонның ақылы керек - деп жазады жыраудың тұңғыш
библиографы Мәшһүр Жүсіп Көпеев. Жыраудың шығармаларының текстологиясы әлі
күнге ретке келтірілмеген. Ең қажетті таңдамалы сөздер, сөз тіркестері,
сөйлемдер іріктеліп, сұрыпталып алынбаған, дұрыс, түзу, мұқият салыстырулар
жүргізілмеген. Бұл – болашақтың ісі. Бұқар жырау мұрасын жинауда,
жариялауда және зерттеуде Мәшһүр Жүсіп Көпеев, Қ.Халид, Г.Потанин,
Ш.Уәлиханов, М.Әуезов, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, М.Мағауин,
Р.Сыздықова секілді ұлт зиялылары еңбек сіңірген.
Жыраудың “Он екі айда жаз келер”, “Абылай ханның қасында”, “Ханға жауап
айтпасам” атты толғаулары халық болашағы мен бейбітшілікті сақтау,
отарлауды көздеген елден жыраққа, Жиделі байсынға көшу мәселесін қозғайды.
Бұл жырлардың үгіт-насихаттық, дидактикалық сипаты басым. Жыраудың табиғат
пен адам өмірін астастыра суреттейтін жырлары да мол: “Бұл, бұл үйрек, бұл
үйрек”, “Әлемді түгел көрсе де”, т.б. Осының бәрі жыраудың кәнігі шеберлігі
мен талғампаздығын танытады. Бұқар Жыраудың толғаулары, шын мәнінде, Абылай
дәуірінің айнасы. Ұлтының тамаша рухани адамгершілік қасиеттерін бойына
дарытқан көкірегі даңғыл, алмас тілді, дуалы ауыз кемеңгерді Абылай хан да
қасынан бір елі қалдырмаған. Ақыл-ойға кемел “Көмекей әулие” Абылай ханның
дұрыс шешім, парасатты пайым қабылдауына, қос бүйірдегі екі алып
мемлекеттің арасында оңтайлы саясат ұстауына, әскери дипломатиялық қарым-
қатынастарды реттеуге барынша ықпал жасайды. Заман келбеті, Отан тағдыры,
болмыс шындығы, ел тұтқасын ұстаған асқан қолбасшы, біртуар баїадүр, үздік
мәмілегер, зерделі мемлекет басшысы Абылай ханның жортуыл-жорық
күндеріндегі іс-қимылдары, ұлтының ұлы мұраттар жолындағы ізгі, жалынды
күресі — жырау мұраларында шынайы шыншылдықпен суреттеледі. Әсіресе, Бұқар
Жырау толғауларында Ресей империясының отарлаушылық, басқыншылық саясаты,
зұлымдық әрекеттері әшкереленеді. Мысалы, “Қилы заман” толғауындағы мына
бір жайлар табандап жылжып келе жатқан қайшылығы мол заманды елестетеді:
“Күнбатыстан бір дұшпан,
Ақырында шығар сол тұстан.
Өзі сары, көзі көк,
Діндарының аты боп,
Күншығысқа қарайды.
Шашын алмай, тарайды,
Құдайды білмес, діні жоқ,
Жамандықта міні жоқ, Затсыз,
тексіз бір кәпір,
Аузы-басы жүн кәпір,
Жемқорларға жем беріп,
Азды көпке теңгеріп,
Ел қамын айтқан жақсыны,
Сөйлетпей ұрар ұртына.
Бауыздамай ішер қаныңды,
Өлтірмей алар жаныңды,
Қағазға жазар малыңды.
Есен алар пұлыңмен,
Солдат алар ұлыңнан,
Күндердің күні, Абылай,
Жаяулап келер жұртыңа,
Жағалы шекпен кигізіп,
Балды май жағар мұртыңа,
Есе тимес өзіңе, Есіктегі құлыңнан.”
Қазақ қоғамының сәнінен, мәнінен айрылатынын, дінінің, тілінің, жерінің
тозатынын, қабілетсіздер сұңғылаларды илеп билейтінін, дәрменсіздік
жалайтынын, марқасқалар төбесінде бұлт үйірілетінін баяндаған. Бұл “Қилы
заман” толғауының қалай туындағанын Мәшїүр Жүсіп Көпеев былайша
түсіндіреді. Абылай хан бір салтанатты күнде ат үстінде Бұқардан сұраған:
“Асан қайғының қилы-қилы заман болар, қарағай басын шортан шалар дегені не
тантық, суда жүрген шортан тауға біткен қарағайдың басына қайдан шығады.
Миға қонбайтұғын сөз ғой” — деп. Сонда Бұқарекең қырын қарап тұрып, атының
басын бұрып, қамшысын ерінің үстіне арта салып, көзіне жас алып; “Әй, хан!
Бұл сөзді сен сұрамасаң керек еді, мен айтпасам керек!” деп, осы толғауды
айтыпты. Отарлаудың небір қанқұйлы амал-айлаларын қапысыз ойластырған Ресей
империясы сахарада қара шекпенділер мен келімсектерді түпкілікті
қоныстандыру үшін, алдымен, тұс-тұстан қалалар мен бекіністер салды. Нулы,
сулы, шүйгінді, орман-тоғайлы жерлерден қазақтарды қырға ығыстырды.
Атамекенінен, ата кәсібінен ажырап, абдырай бастаған тағдыр тәлкегіне
ұшыраған халқының күйін Бұқар Жырау былайша жоқтап зарлайды: “Өзің қонған
Көкшетау,
Кәпір қала салды, ойла!
Жарқайың деген жерлерге,
Шашылып шеті барды, ойла!
Атбасар мен Қалқұтан,
Балығы тәтті су еді.
Өзен бойын шаңдып ап,
Сүзекісін салды, ойла!
Нұрада бар Ақмола,
Есілде бар Қараөткел,
Екі өткелдің аузынан,
Қараөткелді салды, ойла!
Баянауыл, Қызылтау,
Оны да кәпір алды, ойла! ...
Кетпейін десе жері тар,
Кетейін десе алды-артын,
Қарқаралы деген тауларға,
Қарқарасын шанышты, ойла!
Ұлытау, шеті Созақтан,
Берекелі жерлерден,
Көкорай шалғын көре алмай,
Шұбырып қазақ кетті, ойла!
Қоршап алған кәпір бар.
Ұйлыққан қойдай қамалып,
Бүйірден шаншу, қадалып,
Сорлы қазақ қалды, ойла!”.
Бұқар Жырау поэзиясының негізгі ерекшеліктерін, ішкі ағыс-толқындарын,
күйлі-қуатты толғамдарын білімпаздықпен бажайлаған М. Әуезов: “Жырау... заман
сыншысы, сөйлесе шешілмеген жұмбақ, түйіні шатасқан сөздерді ғана сөйлейді.
Өзі тұрған заманның белгілеріне қарап, келешек заман не айтатынын болжайды.
Сөзінің бәрі терең ой, терең мағынамен сөйлейді. Сыртқы түрі құбажондатқан
толғау, салыстырған суреттермен ұқсатқан нобай, жағалатқан белгімен келеді...
Не айтса да, көптің мұңы мен қамы, көптің жәйі туралы: не көпке арнаған
ақыл, өсиет есебінде айтылады”, — дейді. Бұқар Жырау есілтіп-төгілтіп,
алмастай жарқылдап, дария суындай құйылып отырады. Бұған: “Еліңнің қамын же
— сана, Есіліп кеңес айт — сана” деген лебізі куә. Кейде сәуегей абыз
ишаратпен, тәмсілмен сөйлейді. Оның қапияда шығарылған филос.-дидактикалық
сипатқа бөленген құдіретті ой-толғаныстары, тапқыр билік-кесімдері толғау
түрінде беріледі. Қиыннан қиыстырылған құрыштай тастүйін сөздер, қанатты
кесек ойлар, пайымды терең байламдар белгілі бір нақысты мақалмен
тақпақтата, түйдектете, толқындата айтуды қалайды. Бұқар Жырау дәуір, өмір,
тұрмыс-тіршілік құбылыстарын және олардың себеп-салдарын түп-тамырынан
қозғап қана қоймаған, білгір дана қиял қанатында самғап, келешек заманның
кереметін де көре білген, көрегендікпен болжай таныған:
“Әлемді түгел көрсе де,
Алтын үйге кірсе де,
Аспанда жұлдыз аралап,
Ай нұрын ұстап мінсе де,
— Қызыққа тоймас адамзат!”
Ұлы ойшыл-философ сөзін де, пікірін де ойнатып, жайнатып, етек-жеңі
жинақы, ықшам, жүзіктің көзінен өткендей сырлы да сұлу мінсіз түйдек
әкелген. “Әлемді түгел көру”, “Аспанда жұлдыз аралап, ай нұрын ұстап міну”
деген данышпандық толғамдары есіңді аларлықтай есті сөздер. Бұқар Жырау
толғауларының сыртқы сымбаты мен ішкі қасиет-қуатында, көркем ойлау
процесінде шиыршық атқан жалынды шешендіктің буы, асқақ қаїармандық рухтың
лебі білінеді. Негізінде, толғаудың құрылысы күрделі ой ағымына, пікір
еркіндігіне, ауызекі сөйлеу стиліне бағынады. Тармақтар 7 — 8 буынды,
ұйқастары еркін. Тегінде, толғау муз. аспаптардың (қобыз яки домбыра)
сүйемелдеуімен орандалады. Бұқар Жырау толғауларының поэзиялық сәулеті,
ерекше қасиеті және оның сөз қолдану ерекшелігі де өзгеше. Қара суды теріс
ағызған Абылай ханды “Ай, Абылай, сен бір он бір жасыңда”, “Күпшек санды
күреңді” дейтін толғауларында: “Қара судың бетінде, Шайқалып аққан сең
едің... Алтын тонның жеңі едің”, “Алтын тұғыр үстінде, Ақсұңқар құстай
түледің ... Бақ үйіне түнедің”, деп “Айбалтасын алтынменен булатқан”,
“Періштесін жұрт үстінен дулатқан”, “Жасыл көлге мәслихатқа келтіріп,
Зәмзәм суын мыс табаққа толтырған. Қазығын қалайыдан қақтырып, тоқпағын сом
алтыннан соқтырып, Нақыра күміш шаптырып...”, “Орындығын оймыштан, Ою нақыш
салдырған, Сануылғын сары алтынға малдырған” деген поэзиялық сипаттаулары;
ердің ері Бөгембай батырды “Қазақтың қамал қорғанына”, “Бұтақты мүйіз
бұғысына” ұқсатуы, жыраулардың пірі өзін “Мен — Арғын деген арыспын, Аузы
кере қарыспын. Сен — бұзау терісі шөншіксің, Мен — өгіз терісі талыспын”
деген метафоралық салыстырулары яки өзінің образдық көркемдік бейнесін
сомдауы келісті кесек, немесе: “Бірі етек, бірі жең болған”, “Найзасының
ұшы алтын” тәрізді кестелі, келісті, көркем суретті сөйлемдер жырау
поэзиясының муз. архитектоникасын, образдық-бейнелілік табиғатын анықтайды.
Осылардың баршасы Бұқар Жыраудың жаратылысы, дүниені, ғаламды жан-жақты
ұғып-түсінуден, танып-білуден, “тұрмыс қазанында қайнап піскен”, сөз-
ұғымдарды, сөз-образдарды жаңғырта, көркейте түсер шығарымпаздық
қабілетінен, филос. көзқарасынан туған деуге болады. Б. ж. поэзиясында
ақындық даналықтан, тапқырлықтан нәр алған әсерлі, көркем теңеулер де
кездеседі. Мыс., “Ұрғашының жақсысы, Абжыландай есіліп... Бозжорғадай
бұлғаңы”; “Ормандай көп Орта жүз”; “Қорғасындай балқыған”; “Киігін қойдай
қайырған”; “Құланы құлындай тулаған, түлкісі иттей шулаған”; “Буыршындай
тіздесті”; “Ағып жатқан бұлақтай Жарға ойнаған лақтай”; “Ерттеп қойған құр
аттай”; “От орындай тұяқтым... Саптыаяқтай еріндім, Сарымсақтай азулым...
Кекілін қыздай тараған” және т.с.с. Бұлар ұлттық поэзия тілінің құлпыра
түсуіне, сырты сұлу, іші ну оюлы, өрнекті сөздердің молая беруіне жойқын
ықпал жасайтындығы даусыз. Бұқар Жырау толғауларының танымдық-эстетикалық
мәні, сұлулық әлемі даралық-авторлық айқындаулардан да байқалады. Айталық:
“сегіз қиыр шартарап”, “Төсі аршынды сұлу”, “құрсағы жуан боз бие” “алпыс
басты ақ орда”, “еңсесі биік кең сарай”, “құбылып тұрған бәйшешек”,
“ардақталған сұлулық”, “ойнай басқан аяқтым”, “қиғаш қамыс құлақтым” “Шұбар
көсем сары аяқ”, “Қоспақ өркеш сары атан”, “Тостаған көзді торыны” және
т.б. Сөз кестесі мен бунақталу тәртібінің әуенін, орайын, шырайын
түрлендіріп келтіруде меруерттей мөлтілдеген фразеологиялық оралымдардың
бір-бірімен әсем қиысып, табиғи құйылып отыруы — жырау поэзиясының басты
ерекшелігі. Мыс., “өкпеңменен қабынба, өтіңменен жарылма”, “омыртқасы
үзілген”, “Өлетұғын тай үшін, “Қалатұғын сай үшін”, “Тар құрсағын кеңіткен,
Тас емшегін жібіткен”, “Назыменен күйдірген, Құлқыменен сүйдірген”
“Қайғысыз ұйқы ұйықтатқан, Қайырусыз жалқы бақтырған, Қалыңсыз қатын
құштырған”, “екі қара көзді алар”, “Ауыздағы сөзі алар, Бойыңдағы әлді
алар, Бетіндегі нұрды алар, Бойыңдағы шарды алар, Аузыңдағы тісті алар,
Қолыңдағы істі алар”, “Еңкейіп орақ орарға, Тоңқайып масақ терерге”, т.б.
Бұқар Жырау ой-пікірін, лебізін құйқылжыта, тамылжыта жеткізуде бірінен
бірінің артықшылығын, айырмашылығын көрсетуде қарама-қарсы құбылыстарды
шендестіре суреттейді:
“Айналасын жер тұтқан,
Айды батпас демеңіз.
Айнала ішсе таусылмас,
Көл суалмас демеңіз”.
Я болмаса:
“Құландар ойнар қу тақыр,
Қурай бітпес демеңіз.
Қурай бітпес құба жон,
Құлан жортпас демеңіз”.
Бұқар Жырау шығармаларында замандар бойы мысқалдап жиналып, ақыл-ой
таразысынан өткізілген өмір тәжірибесінің, ұлттық тарихи санасының даналық
қорытындысы, адамгершіліктің ереже-қағидасы іспетті нақыл-ғибрат сөздер
мол. Әсіресе, белгілі бір құбылыстарды, заттар мен нәрселерді тізбелеп,
салыстырып айтатын “Қара құлаш жүйрік деп”, “Ежелгі дос жау болмас”,
“Бағаналы орда, басты орда”, “Жар басына қонбаңыз”, “Көкте бұлт сөгілсе”,
“Алыстан қызыл көрінсе”, “Биік тауға жарасар”, “Қорғанды шаїар қаласын”,
“Жал, құйрығы қаба деп”, “Асқар таудың өлгені”, “Ақсаңнан биік тау болмас”
секілді термелерінде неше алуан мақал-мәтелдер мен нақыл сөздерді келтіруге
болады. Мыс.,
“Тар пейілді кеңімес,
Кең пейілді кемімес”,
“Ер жігітке жарасар,
Қолына алған найзасы.
Би жігітке жарасар,
Халқына тиген пайдасы”.
Бұқар Жырау шығармаларының тақырыптық аясы, шеңбері — Жақсылық пен
Жамандық, Елдік пен Ерлік, Ізгілік пен Зұлымдық, Әділдік пен Әдептілік,
Жастық пен Кәрілік, Татулық пен Араздық, Достық пен Дұшпандық, Адалдық пен
Арамдық, Тектілік пен Азғындық, Тұтастық пен Бірлік. “Бұхарекең сөйлеген
уақытында сөзі мұндай жүз есе, мың есе шығар. Бізге келіп жеткен тамыры
ғана, — деп жазады жыраудың тұңғыш библиографы Мәшїүр Жүсіп Көпеев — бұл
кісінің сөзін түгел жазамын деушіге Нұқтың өмірі, Айыптың сабыры,
Аплатонның ақылы керек”. Бұқар Жырау шығармаларының текстологиясы әлі күнге
ретке келтірілмеген. Ең қажетті таңдамалы сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер
іріктеліп, сұрыпталып алынбаған, дұрыс, түзу, мұқият салыстырулар
жүргізілмеген. Бұл — болашақтың ісі. Бұқар Жырау мұрасын жинауда,
жариялауда және зерттеуде Мәшїүр Жүсіп Көпеев, Қ. Халид, Г.Н. Потанин,
Ш.Уәлиханов, Әуезов, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, Қ. Жұмалиев, Қ.Мұқаметқанов,
М.Мағауин, Р.Сыздықова секілді ұлт зиялылары еңбек сіңірді.
Әдебиеттанушылар Бұқар Жырау толғауларының жазба әдебиетке тән сипат
белгілерін атап айтқанда, әлеуметшілдік сарынын, азаматтық нысанасын,
сондай-ақ, жыраудың даралық өзгешеліктерін талдаса (Әуезов), екіншілері
өмірі мен шығарм-на үңіледі (Мұқанов, Жұмағалиев, Мұқаметқанов, Мағауин),
соңғылары жыраудың тілі мен стилін қарастырады (Сыздықова). Сөз жоқ,
Бұқартану ілімінің қалыптасуы мен дамуы тарихы бар. Болашақта ұлы жырау
мұралары жаңаша көзқарас, дүниетаным тұрғысынан (ислам құндылықтарымен
сабақтастығы, мораль философиясы, мемлекет мүддесі, поэтикасы) тексерілуге
тиіс.
1.3 Сарыұлы Ақтамберді жырау
Сарыұлы Ақтамберді (1675 - 1768) атақты жырау, қолбасшы батыр, қоғам
қайраткері. Ұлы жүздің Ошақты руынан. Әкесі Сары мен шешесі Сырбикеден
жалғыз туған. Жыраудың атадан жалғыз туғанның жүрегінің бастары сары да
жалқын су болар деуінде өз өмірінің шындығы бар.
Қазақ тарихындағы аласапыран кезеңде өмір сүрген Ақтанберді дұшпаннан
көрген қорлығым, сары су болды жүрекке. Он жетіде құрсанып, қылыш ілдім
білекке. Жауға қарай аттандым, жеткіз деп, құдай, тілекке деп, өзі
айтқандай, он жеті жасында ақ қолына қару алып, ел қорғауға аттанады.
Жыраудың ақындық даңқымен балуандық, батырлық даңқы қатар шығады. Орта
Азия хандықтарымен, қалмақтармен арадағы ұрыстарға қатысып алғашқы кезде
жеке басының ерлігімен, соңынан қолбасшылық қабілетімен көзге түседі. Сақа
батырлар санатына қосылған кезде атақты Ақтабан шұбырындының куәгері
болады.
Осы кезде ол жоңғар басқыншыларына қарсы ұлт азаттық күресін
ұйымдастырушылардың және жеңісті жорықтарға дем берушілердің бірі ретінде
танылады.
Жоңғар мемлекеті талқандалып, шығыстағы бұрынғы жау қолында қалған
жерлер босатылған кезде сонда қайта қоныс аударған қазақтарды ата мекеніне
біржола орнықтыру жолында Ақтамберді айтарлықтай роль атқарады. Өзіне
қараған руларды отырықшыландырмақ болып, арық, тоған қаздырады, егін
ектіреді.
Ақтамберді шығармалары негізінен нақылдық толғаныстар түрінде болп
келеді. Олар көшпелі қазақтардың ой арманымен, мақсат мүддесімен астасып
жатады. Жыраудың Түйе мойнын тұз кесер, Күлдір күлдір кісінетіп,
Жылқыдан асқан мал бар ма? тәріздес әйгілі толғауларынан қазақ халқының
мінез құлық ерекшеліктері, болмысқа өзіндік көз қарастары анық аңғарылады.
Мал атаулының, оның ішінде жылқы түлігінің көшпелілер өміріндегі орыны
жайында өз тұстастары арасында дәл Ақтанбердідей толғаған ақын жоқ. Ол
жылқыны тіршілік көзі, жігіттің көркі деп есептейді. Әсіресе, батырдың жан
серігі, жауға мінер тұлпары ретінде мадақтайды.
Ақтамберді жырларындағы негізгі сарын ерлікке үндеу, жауға қарсы
күреске жігерлендіру. Ол жау табанында қалған жерлерді азат етуді аңсайды,
бүкіл қазақ болып бірігіп атқа қонуды, жоңғарларға күйрете соққы беруді
армандайды. Балпаң балпаң кім баспас, Жауға шаптым, От басар орыны
отаудай секілді біраз жырларында жұртшылықты ата жаумен айқасқа шақырады.
Ел қорғау жолында өлген ерде арман жоқ деп білді.
Аласапыран кезеңде туып, шайқас алаңында шыңдалып өскен Ақтанберді
жырлары қазақтардың он сегізінші ғасырдағы жаугершілікке толы өмірінің
шынайы суреттерін алға тартады.
Он екіде аттанып, қылыш ілдім білекке дегеніне қарағанда күреске ерте
араласқан жауынгер жырау санатына жатады. Тұрмыстың қыр-сырын, отбасы,
елдік, ерлік, жер мәселелерін жырларында жақсы бейнелеген. Қысқа, нақыл,
шешен сөздердің шебері.
Ол 1742 жылы Орта жүз ру басшыларының Орынборда ант беру жиналысына
өкіл болған. 1738-1752 жылдары қазақ-қалмақ арасында болған қанды
қақтығыстардың барлығына дерлік қатысқан. Ақтабан шұбырынды оқиғасының
зұлмат қан кешуін бастан өткерген. Ес білгеннен бастап 70 жыл бойы ат
үстінен түспей елі мен жерін қорғаған қас батыр, айтулы шешен, қабырғалы
би, атақты жырау болған. Қазақ жауынгерлерінің азаттық, құлдық жөніндегі
түсініктері, көшпелі халықтың тыныс-тіршілігі болашаққа деген сенімі,
адалдық-жауыздық, қиянат, әділетсіздік хақындағы таным-түсініктері
Ақтамберді талғамынан өтіп жыр-толғауға айналған.
Ақтамберді жырау өз ғұмырнамасын толғауларына көркемдік қуаты зор,
келісті нақыштармен түсірген. Шығармалары зиялы зергердің қолтаңбасын
танытады. Әлі де қолға түспеген толғаулары ел аузында сақталуы ықтимал.
Қазіргі қолда бары 300 жолдан аспайды. Азғантай қазынасының өзі
афоризмдерге толы. Күмбір-күмбір кісінетіп, Уа, қарт Бөгенбай, Менімен
ханым ойнаспа, Жауға шаптым ту байлап, Заманым менің тар болды және
тағы да басқа өлең-толғаулары батылдыққа, ізгілікке, патриоттық күй-
сезімдерге толы.
Ақтамбердінің Балаларыма өсиет деп аталатын толғауы соңғы
туындыларының бірі болса керек. Жырау балаларын тірліктегі бірлікке, талап-
мұратқа, татулыққа үндейді. Жас ұрпақтың бір жағадан бас, бір жеңнен қол
шығаруы елді мақсатына жеткізерін ескертеді. Халықты алауыз мінездерден
сақтандырады.
Ақтамберді толғаулары мен жырлары С.Мұқановтың Қазақтың 18-19
ғасырдағы әдебиетінің тарихынан очерктер, Ертедегі әдебиет нұсқалары,
Алдаспан, 15-18 ғасырдағы қазақ поэзиясы, Бес ғасыр жырлайды
жинақтарына енгізілген.
1.4 Тіленшіұлы Шалкиіз жырау
Шалкиіз Тіленшіұлы (1465-1560 ж.ш.) – жырау, орта ғасырлардағы қазақ
поэзиясының көрнекті өкілі.
ХҮ ғасырда өмір сүрген көрнекті жыраулардың бірі Шәлгез (Шалкиіз). Оның
шығармалары қазақ, ноғай, қарақалпақ халықтары арасына кең тараған.
Шәлгездің әкесі Тіленші аталады. Халық арасында Шәлгез әке, шешсі
белгісіз, салмен ағып келіп кезігіп, Орақ, Мамайға бала болған немесе
шешеден ерте айрылып, Ноғайлының ұлы биі нағашысы – Мұсаның қолында
тәрбиеленген деген әңгімелер кездеседі. Ғасырдан ғасырға көшіп, аңызға
айналыңқырап жеткен, мазмұны жағынан бір-бірімен сабақтас бұл әңгімелер
жырау тегі туралы бізге қолға ұстатқандай нақты деректер бермегенмен,
атадан балаға ұласып, халық жадында қалыптасқан шындық сілемін
аңғартқандай. Ол шындық – Шәлгездің Орақ, Мамай мырзалармен не өзі қасына
көп ерген Темір бимен бірге тумағандығы. Сондықтан да қанша айбарлы батыр,
айдынды жырау болса да, өмір тәлкегін көп көргендігі. Қазақстан
Республикасы Ғылым академиясының қорындағы Әкіш ақсақал тапсырған
қолжазбада: Шәлкез Мұсаның қызынан, Орақпен тетелес апасынан туған, -
делінеді. Осы деректер негізінде бұл пікірді М.Мағауин өз зерттеулерінде
келтіреді. Ғалым Ә.Дербісалин Шәлгезді Мұса бидің жиені санау жансақ пікір
дейді. Ә.Дербісалин пікірінше, Шәлгез Орақ, Мамаймен замандас, жасы қатар
адам. Сондықтан оның қызынан тууы мүмкін емес. Бұл әлі де анықтай түсуді
қажет етеді.
Шәлгез жыраудың өмір сүрген дәуірі мен мекені туралы ел аузынан
жазылған қолжазбалар мен жыраудың өз шығармалары ғана хабар береді. Ертелі-
кешті жырау шығармалары жарияланған жинақтарда, қазақ ақыны Мұрат Мөңкеұлы
жырлаған Шәлгез толғауында, сондай-ақ ел аузынан жазылған материалдарда
Шәлгездің нрғайлы екендігі айтылады. Біздің қолымыздағы Салкез батырдың
Орақ, Мамайға айтқаны деген қолжазбада жыраудың балалық, жігіттік шағы
Орақ, Мамай маңында өткендігі, бірақ батырдың Ноғай ордасындағы бедел,
құрметін күндегендер оны елден кетірмек болып, жауға жалғыз жұмсағаны,
батырдың жауды жеңіп келіп, аттан түспестен, Орақ, Мамай мен жиналған
жұртқа жыр толғап - өкпесін айтып, жапан-түзге кеткені айтылады. Аталмыш
материалдарға қарағанда, Шәлгездің Ордада – Орақ, Мамай маңында өсіп, бедел-
даңқы сол кезде белгілі болғаны көрінеді.
Шәлгез Темір биге Орақ, Мамай ордасынан кеткесін барғанға ұқсайды. Би
Темірге айтқаны, Би Темірді хажы сапарынан тоқтатуға айтқаны деген
толғауларына қарағанда, оның Темір бидің қолбастар батыры, жұртты аузына
қаратқан аталы сөз айтар ақылшы жырауы болғандығы аңғарылады. Өкпелеп,
ажырап кетіп барып қайта табысады. Бұл жайды аталмыш толғаулар мазмұнынан
және В.В.Радлов ноғайлар арасынан жазып алған Шалкиіз деген материалдан,
Шайыр жинағындағы жырау шығармаларына берілген түсініктерден айқын
көреміз.
Соңғы жылдарда табылған, яки ноғайлар арасынан жазылған Шәлкез өлеңдері де
жырау өмірі туралы жаңа деректермен толықтыра түседі. Ноғайлар арасынан
филология ғылымының кандидаты А.Сиқалиев жазып алып, жариялаған Мен иемнің
күнінде, Алай жаным деген өлеңдеріне, Үпі (Уфа) архивіндегі Қазақ
өлеңдері мен хиссалары дәптеріндегі Әжікам, сен Мансұрұлы Тоқусан деген
өлеңіне қарағанда, Шәлгез бірқатар уақыт Әзике (Әжіке) сырза қарамағында
болады.
Біздің қолымызда бар деректерден,-деп жазады М.Мағауин, - Шалкиіздің
(біздіңше, Шәлгез деген қисынды. - С.Қ.) Темір би өлгеннен соңғы өмірі
Мамайдың және оның інісі Жүсіптің төңірегінде өткендігі көрінеді.
Мен жоғарыда баяндап өткен жайларға қарағанда, Шәлгездің ХҮ ғасырдың ІІ
жартысы мен ХҮІ ғасырдың 70-жылдары аралығында өмір сүргені аңғарылады. Ел
аузынан жиналған материалдарда Шәлгездің сәби кезінде Орақ, Мамай аты
белгілі батырлар. Зерттеушілер мәліметіне сүйенсек, Алшағырұлы Орақ 1496-
1548 жылдарда өмір сүрген. Мамай 1549 жылы өледі. Шамамен Орақ 20-25-терде
батыр атанды десек, Шәлгез 1516-1520 жылдар дүниеге келген болады. Бірақ
бұл жоба тарихи деректерге қайшы келеді. Себебі, Шәлгез ұлығылай жырлайтын
Темір би 1480 жылы Угре жорығына қатысады, ХҮ ғасырдың 90-жылдары тарих
сахнасынан кетеді, Ноғай Ордасын 1504 жылы оның ұлы Тәуекел билейді. Демек,
Шәлгездің Темір дүниеден өткесін тууы шындыққа сәйкес келмейді. Бұған
қарағанда, дәл сол тұста ел аузынан жазылған деректерге сүйенудің жөні жоқ.
Себебі, тарихи деректерде Орақ, Мамай Шәлгезбен тұрғылас, тіпті бірқатар
жас кіші боп та шығады.
Шәлгезді Хақназарға кетуге мәжбүр еткен Жүсіп 1554 жылы өледі. Бұл
кезде жырау Орақ, Мамай, Би Темір, Тәуекел, Әзике, Жүсіп маңында болып,
Қазақ хандығына барған, егдерген кезі еді. Шәлгезді ХҮ ғасырдың ІІ жартысы
мен ХҮІ ғасырдың орта кезі аралығында өмір сүрген деу орынды.
Ел аузынан жиналған қолжазбалар мен ХХ ғасыр бас кезінде баспа жүзін
көрген кітаптарда Шәлгез ноғайлының жырауы еді делінеді.
Шайыр жинағындағы Шәлгез толғауына берілген түсінікте оның Қояс
руынан екені айтылады. Бұл деректі ел аузынан жазылған шежірелер де бекіте
түседі. Алшын ішіндегі ноғайлы құрамындағы Қояс руының қариясы Ақбаев
Елеш өзін Шәлгез батыр ұрпағы санайды. Елеш өз ата-тегін: Шәлгез-Ержақай-
Жанғабыл-Бекболат-Аружан-Қараша-Қал мамбет-Шақа-Сақ-Сәмет-Құдайберді-Қа з-
Ақбура-Байғазы-Құрманғазы-Құлмақамб ет-Өтәлі-Ақбай деп таратады. Демек,
Шәлгез – Елещтің он тоғызыншы атасы. Елеш қария шежіресіне қарағанда,
алтыншы атасы Ақбура батырды беріш Саржала батырмен байланысты әңгімелейді.
Шәлгез шыққан Қояс руы қазіргі ноғай халқы құрамындағы тайпалар мен ру
аттары арасында кездеспейді. Бұған қарағанда, Ноғай Ордасының көптеген
рулары Еділдің Кавказ бетіне көшенде, Қояс руы түгелдей Алшын арасында
қалса керек. Немесе Қояс руы Ноғай батыр дәуірінен (ХІІІ ғ-дан бері) Алшын
арасында жүрген түрік-моңғол руларының бірі, кейін барып ноғайлы не
ноғай-қазақ руы құрамына кіруі мүмкін. Демек, Қояс руы бағзы ноғайлы
руы болсын әлде Ноғай Ордасы сарқыншағы болсын, қалай болғанда да, Шәлгез
Ноғайлы елінде, Ноғайлы аймағында – Батыс Қазақстан өңірінде дүниеге келіп,
бар өмірін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. ҚАЗАҚ ЖЫРАУЛАРЫНЫҢ ТАРИХТА АЛАТЫН ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.1 Асан қайғы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Қалқаманұлы Бұқар
жырау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 7
1.3 Сарыұлы Ақтамберді
жырау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...15
1.4 Тіленшіұлы Шалкиіз жырау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..17
1.5 Сүйінішұлы Қазтуған
жырау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...21
1.6 Доспамбет
жырау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .23
1.7 Жиембет
жырау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 30
1.8 Сыпыра
жырау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..32
1.9 Үмбетей
жырау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .40
1.10 Марғасқа
жырау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..44
ІІ. ЖАЛПЫ МЕКТЕПТЕГІ МУЗЫКА САБАҒЫНДА ЖЫРШЫ-ЖЫРАУЛАРДЫҢ АЛАТЫН
ОРНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 45
2.1 Жыр және жыршылық
қасиет ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...45
2.2 Қазақ поэзиясындағы жыраулық
дәстүр ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..47
2.3 Жыраулар философиясындағы ұлттық идеяны музыка сабағында
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
2.4 Қазақ жыраулары туындыларындағы тәрбие мен білім беру мәселелері музыка
сабағында ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
2.5 Жалпы мектептегі музыка сабағының этнопедагогикалық
негіздері ... ... ... 69
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..78
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Жыраулық поэзия XV-XVIII ғасырлардағы қазақтың
халық поэзиясы. Сахарадағы рухани өмірдің өзіндік ерекшеліктері көп
еді. Кең даладағы көшпенді тірлік, тұрмыстық-қоғамдық өзгешелік сөз
өнерінің соны сипатта қалыптасуына себеп болған-ды. Өнер алды – қызыл
тіл, ал тіл шұрайы -өлең сөз деп танылады. Халықтың рухани өмірінде
жетекші орынға шыққанпоэзия әлденеше ғасыр бойы қазақ әдебиетінің жай ғана
көшбасшысы емес, ең басты жанры қызметін атқарды. Біздің дәуірімізге,
негізінен, ауызша жетті. XV ғасырдың орта шенінен бастап қазақ халқының
төл мәдениеті өркен жая бастады. Көне, ортақ арнадан бөлініп, қазақ
халқының дербес әдебиеті қалыптасты. Жыраулық поэзия қазіргі Қазақстан
жерін қоныстанған ежелгі тайпалар туғызған бай рухани қазынадан қор
алды, ежелгі дәстүрлерді дамыту, тың тақырыптар игеру, жаңа мазмұн
қалыптастыру нәтижесінде кемелденді. Қазақ әдебиетінің ортақ арнадан
оңаша жоқ тартқан алғашқы қадамдарының өзінен-ақ кемелдікті, көркем
келісімді аңғару қиын емес. Жыраулық поэзия сұлулық пен сезімнің
шеңберінде шектелмеген. Содан да болар, жыраулық поэзия да мейлінше терең
танымдық ойлар буырқанып, ұдайы философиямен шендесіп жатады. Онда
өмір мен болмыс, заман және адам туралы толғанады. Қоғам, дін,
этика, адамгершілік, қарыз пен парыз, ерлік пен ездік, байлық пен
кедейлік, о дүние мен бұ дүние жайлы сан – салалы ойлар тоғысқан
философиялық туындылар жыраулық поэзияның терең дүниетанымдық сипатын
аңғартады. Жыраулық поэзияның алғашқы өкілдері, кезінде бүкіл Дешті
Қыпшаққа даңқы кеткен Сыпыра жырау, Асан Қайгы, Қазтуған жыраулар жаңа
әдебиеттің ізашарлары ғана емес, көне мұраны жалғастырушылар
деп те саналады.
Қазақ әдебиетінің қайсыбір кезеңі болмасын бәрі де белгілі тарихи
әлеуметтік жағдайларға байланысты дамиды. ΧV–ΧVІІІ ғасырлардағы көркем
әдебиеттің жайын халық әдебиетінің жетістіктерінен де жете аңғарамыз.Бұл
кезде ауыз әдебиетінде көркемдік дәрежесі жоғары көптеген эпостық жырлар
туды.Осы жырлар негізінде,әдеби тіліміз де дами түсті.Бұл кезең – қазақ
хандығы құрылып,тайпалар бірлестігінің дербес мемлекеттің нығая бастаған
дәуірі.Осы кезден бастап қазақ халқы мәдениетінің де өзіндік беті
айқындала түсті.Ол, әсіресе, халықтың тілінен, әдебиетінен айқын
сезіледі.Кейбір жазба ескерткіштерінің осы кезде таза қазақ тілімен
жазылғандығы соның дәлелі.Бұған Қадырғали Қосымұлының Шежірелер жинағын,
Әбілғазының Түрік шежіресін алуға болады.
Заманалар жасаған көркем сөз кестелері,асқақ арман,ұшқыр қиял
жемістері – халық өнерпаздары жасаған өлмес,өшпес мәңгілік мұра.Әр халық
өзінің рухани мәдениетінің деңгейін көркемөнер туындыларының нәрлі
қорлары,сан–салмағы,сән-сәулетінің аумағымен өлшейді,бағалайды.
Атадан балаға ауысқан,үрім-бұтаққа мұра болып жеткен шебердің
бізі,шешеннің тілітуғызған өнер құдіреттерін рухани байлығынан
санайды.Берік материалдық негізде дамыған рухани мәдениет адам баласы
қоғамының жетіле түсуінде шешуші рөл атқарады.Адам баласы өзінің өсіп
өркендеу жолында өмір сүруі үшін тікелей қажет нәрселерді алып
қоймайды,соған қоса рухани азық болатын өнер мұраларымен де сусындап
отырады.Барлық материалдық және рухани байлықтардың нағыз иесі халық
кемеңгерлігі деген қағиданың маңызы да осындай заңдылықтарын таныта
білгендік болса керек.
Қоғамдық құрылыстың дамуымен бірге әлеуметтік қайшылықтар да айқындала
береді. Әр топ өз көзқарасын тарату мақсатында идеологиялық құрал
іздейді.Кейбір үстем тап өкілдерін әдебиет осы мақсатта пайдалануға әрекет
жасады,оған сый – сыйапат көрсетіп,өз пікірлерін таңып, қошаметшіл
поэзиясының кейбір түрлерін туғызды.
Қара күш біреудің беделін күшейтеді,екінші біреуді төмендетеді.Поэзия
әлемінде бір адамның екінші біреуді қалай жеңгенін,қандай олжа түсіргенін
жырлау пайда болды.Жеңімпаздар жеңілгендерді өзіне бас идіреді және
өздерінің құқықтарын мойындатады. Осы тұста поэзияда қошеметшіл жырлар
туады.Ал,кейнірек, жеңімпаздар озбырлығы күшейе келе,жеңілгендердің
күңкілі, үні естіле бастайды,олар наразылық білдіреді.
ΧІІІ–ΧІVғасырлар–моңғол шапқыншыларының зардапты дәуірі. Бұл кезде
әдебиеттің дамуына қолайлы жағдай болмады.Әлеуметтік сипаттағы халықтық
әдебиет тоқырап,тіршілік қызығынан түңілген сопылық поэзия өріс алды.Қазақ
хандығының дербес өмір сүруіне байланысты бұл тұста оның әдебиеті, әдеби
тілі қалыптасуға бет алды. Ілкі шығармаларда жоқтау сияқты салт жыры ертегі
– аңыздар басында болса, кейін жеке адамды дәріптеген туындылар көбейіп,
әдебиеттің мақсаттары айқындала бастады. Әуелі қиял – ғажайып аңыздар туды,
онда адамның әртүрлі ғаламат күштерге қарсы күресі бейнеленді. Бұл жағдай
тарихи сюжеттерді өмірге әкелді. Қолбасы батырлар не хандар дәріптеліп,
олардың қаһармандық бейнелері жасалды. Халықтық туындылардың ол кезде
шығарушылары шешендер мен жыраулар еді.
Әр тұста ағаштан түйін түйіп, қышпен тасқа ою ойып, мәрмәрдан мүсін
салған шеберлер сияқты сөз кестесін құра білген, тіл құдіретін игерген асыл
сөз шеберлері болған. Оларды халық әртүрлі атаулармен атап қадірлеген.
Айталық, қапияда сөз тауып, өз сөзінің жүйелі логикалы күшінің арқасында
асқынған дауды шешкен, бітіспес жауды бітімге жүгіндірген,жүрместі
жүргізген өнерпазды халық – шешен деп атаса, заманының қоғамдық ойын
жүйелеп, түйінді пікір айтып, асыл сөзді термелеп, афористік ақылдарға толы
жыр шығарған сөз өнерпаздарын – жырау деген атауға ие еткен.
ΧV ғасырдың орта шеңінен бастап қазақ халқының төл мәдениеті өркен жая
бастады. Көне, ортақ арнадан бөлініп, қазақ халқының дербес әдебиеті
қалыптасты. Жыраулар поэзиясы қазіргі Қазақстан қоныстанған ежелгі тайпалар
туғызған бай рухани қазынадан нәр алады. Ежелгі дәстүрлерді дамыту, тың
тақырыптар игеру, жаңа мазмұн қалыптастыру нәтижесінде кемелденеді. Қазақ
әдебиетінің ортақ арнадан оңаша жол тартқан алғашқы қадамдарының өзінен –
ақ кемелдікті көркем келісімді аңғару қиын емес. Жыраулық поэзия сұлулық
пен сезімнің шеңберінде шектелмеген. Содан да болар жыраулық поэзияда
мейлінше терең танымдық ойлар буырқанып, ұдайы философиямен шеңдесіп
жатады. Онда өмір мен болмыс, заман мен адам туралы толғанады. Қоғам, дін,
этика, адамгершілік, қарыз бен парыз, ерлік пен ездік, байлық пен кедейлік
жайлы сан – салалы ойлар тоғысқан философиялық туындылар жыраулық поэзияның
терең дүниетанымдық сипатын аңғартады.
Жыраулар поэзиясының өзекті тақырыбы – туған елі,оған деген
сүйіспеншілігі,елдің бірлігі,бүтіндігі.Халқына жайлы қоныс,ырысты жер
іздеген Асан Қайғының “Желмая мініп жер шалсам,тапқан жерге ел көшір” деген
ақылгөй сөзі сол елінің қамын ойлаған жүрек сөзі.Сол сияқты Қазтуған жырау
да “Қайран менің Еділім!” деп еңіреп өткен, “Еділдің бойын ел жайлап,
шалғынына бие біз байлап” деп Доспамбет жырау армандаған, “Ауылдан топыр
үзілмей, ошақтың оты өшпесе, май жемесе қонағым он кісіге жараса,бір кісіге
асқан тамағым” деп Ақтамберді жырау еліне ырыс, молшылық тілеген,
бейбіт,тыныштық өмірді қалаған.
Жыраулық поэзияның алғашқы өкілдері, кезінде бүкіл Дешті Қыпшаққа даңқы
кеткен Сыпыра жырау, Асан Қайғы, Қазтуған, Бұқар, Шалкиіз жыраулар жаңа
әдебиеттің ізашарлары ғана емес, көне мұраны жалғастырушылар деп саналады.
Елге,ер – азаматқа ақылгөй болған жыраулар қазақ поэзиясының болашақта
ұмтылар бағыт – бағдарын, идеялық тұғыры мен көркемдік биігін айқындап
кетті. Осы тұста өмір сүрген және әдеби мұралары бүгінгі күндерге там –
тұмдап болса да жеткен ақын – жыраулар шығармашылығы сол заманның тұтас бір
шежіресін құрастырады. Оларда ел өміріндегі елеулі оқиғалар,феодалдық
қоғамның ащы шындығы,халықтың әдет – ғұрып,салт – санасы бейнелі тілмен
көрініс тапқан. Демек, жыраулар поэзиясы - халқымыздың неше ғасырлық
өмірін өнер өрнегіне,ақыл сөзіне бейнелеп түсірген, өшпес,өлмес мұра.
Бұл курстық жұмыста мен сахара эпосын тудырушылардың бірі
– ірі эпик, ерлік жырларын шығарушы жорық жырауы әрі нәзік лирик
болған Қазтуғанның біздің дәуірімізге жеткен толғаулары туралы және
де сол тоғаулардың бүгінгі күнде алатын орны туралы айтсам деймін.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты:
• Жыраулардың жеке өмірімен танысу.
• Жыраулардың шығармашылығын толықтай қамту.
• Жыраулардың музыка сабағындағы орнын анықтау.
Курстық жұмыстың негізгі міндеті:
• Жыраулардың шығармашылығына зерттеме жасау.
• Жыраулардың шығармашылығының музыкалық тәрбиедегі маңызын
айқындау.
Курстық жұмыстың құндылығы: Жыраулардың толғауларының қазақ халқының
музыкалық білімі тарихында алатын орны.
Дипломдық жұмыстың құрылымы: Бұл курстық жұмыстың құрылымы кіріспе
бөлімінен, ал кіріспе бөлімі екі тараушадан тұрады; негізгі бөлім екі
тараушадан; және қортынды бөлімнен тұрады.
І. ҚАЗАҚ ЖЫРАУЛАРЫНЫҢ ТАРИХТА АЛАТЫН ОРНЫ
1.1 Асан қайғы
Асан қайғы (XV ғасыр) – өз заманының асқан ақылгөйі. Жыраудың өзі
айтқандай, онан қалған "таза мінсіз асыл сөз" аз болмаса керек, бірақ
олардың бәрі біздің заманымызға жетпеген. Оның қазір қолда бар өлеңдерінен
ірі сөз зергері, терең ойшыл ақын екенін танимыз. Асан атына "қайғы" деген
сөз қосылуы да көп нәрсені аңғартады. Мұнан біз оның желмаяға мініп, еліне
шұрайлы, жайлы қоныс, шүйгін жер іздеумен өмір кешкен халық қамқоры екенін
танимыз. Асан ел тыныштығын армандаған.
Мал баққан көшпелі елге керегі – бейбіт тіршілік. Бірақ, ол кезде
жаугершілік, басқыншылық, соғыс, құнарлы жер үшін ұрыс-қақтығыс жиі болып
тұрған.
Олар ел берекесін кетіріп, күйзеліске ұшыратқан. Жырау халық басына
төнген осы ауыртпалықты көре білген.
Асан қайғы "Әй, хан, мен айтпасам білмейсің" деген Жәнібек ханға айтқан
толғауында "шабылып жатқан халқың бар, аймағын көздеп көрмейсің" – деп
күйзелген халқының қамын ойлау орнына "қымыз ішіп қызарып, масаттанып,
қызып, өзінен басқа хан жоқтай елеуреп, бақ-дәрежесіне, мансабына
масаттанған" ханға батыл үн қатады. Жырау бұл жерде ханның мақтаншақ,
парықсыз, ұшқалақ мінезін тамаша бейнелеген. Елінің қамын, ертеңін
ойламаған ханға жырау "Ойыл көздің жасы еді... Ойылдан елді көшірдің, Жемде
кеңес қылмадың, Жемнен де елді көшірдің... Еділ деген қиянға, еңкейіп
келдің тар жерге", – деп нали тіл қатады.
Асан қайғы ел, халық тағдырына, болашағына терең көз жібереді,
қабырғасы қайыса жыр төгеді, болжам жасайды. Жырау ханға:
Тіл алсаң, іздеп қоныс көр,
Желмая мініп жер шалсам,
Тапқан жерге ел көшір, –
деп ақыл-кеңес береді. Онан әрі ханға:
Аңдып жүрген көп дұшпан, Өз басына келеді.
Елге жау боп келеді. Құлың кеп сені өлтірер.
Құладан қуды өлтірсе, Осыны Асан біледі, –
деп, жырау халық көтерілсе, хан басына ауыр күн туарын ескертеді.
Ақылгөй жырау "ата жұрты – бұқара" күшін жоғары бағалайды. "Еділ бол
да, Жайық бол, ешкімменен ұрыспа" – деп, елді бірлік-ынтымаққа шақырады.
Жырда ғибрат, өнеге аларлық парасатты ой түйіндері мол. Ол өз
тұсындағыларға да, келешек ұрпаққа да биік адамгершілікті уағыздаған.
Жырау:
Ашу – дұшпан, артынан
Түсіп кетсең қайтесің.
Түбі терең қуысқа, –
деп шалдуарлық теріс мінездерден сақтандырады. Сол сияқты "Ердің құны
болса да, қол қусырып барған соң, аса кеш те қоя бер, бұрынғыны қуыспа", –
деп, қайырымдылық, ерлік істерге жетектейді. Асан қайғының:
Арғымаққа міндім деп, Достарыңмен санаспа!
Артқы топтан адаспа! Ғылымым жұрттан асты деп,
Күніңде өзім болдым деп, Кеңессіз сөз бастама!
Кең пейілге таласпа! Жеңемін деп біреуді
Артық үшін айтысып, Өтірік сөзбен қостама! –
деген жолдарындағы өмір тәжірибесінен түйген парасатты толғам-танымы,
философиялық терең ойлары бүгінгілерге де үлгі-өнеге.
"Көлде жүрген қоңыр қаз" толғауындағы ғибратнамалық ойлары да
тереңділігімен, парасаттылығымен таңдандырады.
Асан жырлары тек өзінің мазмұнымен ғана емес, көркемдік сапасымен де
құнды. Жырау поэзиясы толғау түрінде келеді. Ол өз жырларында синтаксистік
параллелизмді шебер қолданған.
Таза, мінсіз, асыл тас,
Су түбінде жатады.
Таза, мінсіз, асыл сөз,
Ой түбінде жатады.
Су түбінде жатқан тас,
Жел толқытса шығады.
Ой түбінде жатқан сөз,
Шер толқытса шығады, –
деген жолдардан мұны айқын аңғаруға болады. Жырау бұл тәсілді тек
көркемдік үшін ғана қолданбаған, сол арқылы терең ой түйіндеген, сөз
өнерінің қадірін білдірген, сөз жалаң дүние емес, адам жанының ішкі
толғанысының, жан сырының көрінісі екенін тамаша өрнектеген. Ақын поэзиясы
дыбыс үндестігіне құрылған.
Ойыл деген ойынды,
Отын тапсаң тойыңды...
Елбең-елбең жүгірген
Ебелек отқа семірген
Екі семіз қолға алып,
Ерлер жортып күн көрген... –
деген жолдарда жырау өз ойын айтып беру үшін көркемдік тәсілді ұтымды
қолданған. Мұндай өрнекті "Қырында киік жайлаған" өлеңінен де
кездестіреміз.
1.2 Қалқаманұлы Бұқар жырау
Қалқаманұлы, Бұқар жырау (1668—1781) — қазақтың ұлы жырауы, 18 ғ.
жоңғар басқыншыларына қарсы қазақтың азаттық соғысын бастаушысы әрі
ұйымдастырушысы атақты Абылай ханның ақылшысы.Шыққан тегі Арғын тайпасының
қаржас руынан. Заманындағы сыншылар оны көмекей әулие деген. Сөйлегенде
көмекейі бүлкілдеп, аузынан тек өлең сөз төгіледі екен.
Абылай хан бір жаққа жорыққа аттанарда одан айдың, күннің сәтін
сұрайтын, көрген түсін жорытатын болған.Ел аузындағы аңыз әңгімелерге
қарағанда, Бұқар жырау әз Тәуке ханның тұсында да ордадағы беделді билердің
бірі ретінде, ел басқару ісіне араласқан секілді. Оны Үмбетей жыраудың:
Көріктей басқан күпілдеп, көмекейің бүлкілдеп, сөйлер сөзден таймадың.
Тәукенің болып жаршысы, халқыңның болып заршысы, белді бекем байладың
деген сөздері де айғақтағандай.18 ғ. болған жоңғар шапқыншылығы қазақ
халқының мүлдем жойылып кету қаупін тудырғаны белгілі. Осы кезде Ақтабан
шұбырындыға ұшыраған елдің басын қосып, ата жауға қарсы азаттық күресіне
жұмылдыру бар ғұмырын халқының бірлік бүтіндігіне арнаған ұлы жыраудың
басты мақсатына айналады. Оның сөздері осы кезде еліне есті кеңес, еріне
әмір болып естіледі. Хан да, қара да тарих көшінің бағдарын, шиеленген
қиынның шешімін Бұқардан күтеді. Халқының әулие данасы, дуагөй бітімшісі,
көреген болжаушысы санатына көтерілген Бұқар жыраудың осы тұстағы даңқын
орта ғасырдағы оғыз жұртының әулиесі Қорқытпен, 14 ғ. ноғайлы елінің данасы
Сыпыра жыраумен салыстыруға болардай.Халық жадында сақталған бір әңгімеде
Бұқар жырау ауырып жатқанда Абылай ханның алыстан күні түні аттан түспей
жүріп келіп, көңілін сұрағаны айтылады. Бұл таққа ие болған ұлы ханның
баққа ие болған ұлы жырауына деген ықылас ниеті, ерекше құрметінің белгісі
болса керек. Заманында осылай ханы қадірлеп, халқы ардақ тұтқан жыраудың
мұрасы халқымен мәңгі бірге жасай бермек.Бұқар жырау толғауларында өзі
бастан кешіріп отырған алмағайып заманның келбеті бар болмысымен көрініп,
өмір құбылысы мен дүние заңдылықтары, әлеуметтік жағдай мен адам тіршілігі
кең тыныспен жырланады. Ондағы басты сарын елдің бірлігі мен ынтымағын
күшейту мәселесі.Ол жан жақтан андыздаған жаулардан қорғануы үшін басты
шарт бірлік екенін терең түсінеді, ата жауға қарсы бірігіп, тізе қоса
күрескен ерлерді өзгелерге үлгі етеді. Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы
Бөгенбай, Қаз дауысты Қазыбек, Шақшақұлы Жәнібек, ормандай көп орта жүз,
солардан шыққан төрт тірек деп майдан даласында көрсеткен ерлігімен бірге
елдің ұйытқысы болып, бірліктің тірегі болып жүрген ерлерді мадақтайды.
Сондықтан да Бұқар жырау жырларын басқыншы жаумен ұзақ арпалысып, ерлік пен
ездіктің, парасаттылық пен азғындықтың парқы таразыға түскен сындарлы шақта
Абылай хандай басшының төңірегіне топтасып, ұлы жеңістерге жетіп, ерліктің
үлгісін, бірліктің құдыретін танытқан қазақ өмірінің шындығын айшықтай
өрнектеген поэзия, ұлы мұра деп білеміз.
Жырау қазақ халқының жоңғар басқыншылығы тұсында, елдің болашағы қыл
үстінде тұрған кезде өмір сүріп, сол алмағайып замандағы күрделі
мәселелерге өз жырларымен жауап бере білген. Осындай ауыр сәттерде Абылай
ханға дұрыс кеңес беріп, ел-жұртты басқыншы жауға қарсы күресте
біріктіруге, бір тудың астына топтастыруға күш салған. Өзінің саяси-
әлеуметтік мәнді жыр-толғауларымен сол жалынды күрестің жыршысына айналған.
Осы мақсатта ол Абылай ханды бірден-бір қажетті басшы санап, оған халық
бірлігін сақтап калатын көсем тұрғысында үлкен сенім артқан. Абылай хан да
сол биік талаптан табылып, елдің бірлігі мен жарқын болашағы үшін жан аямай
қызмет еткен. Жырау сол азаттық жолында өлімге бас байлап, ерліктің небір
ғажайып үлгілерін көрсеткен хан мен оның батырларын жырға қосып, олардың
өшпес әдеби бейнелерін жасаған. Әсіресе, Абылай ханның көрегендігі мен
даналығын, ауыр кезең, қиын сәттерде ел ұйытқысы бола білгенін асқақ
жырлаған. Оның Абылай ханның қасында, Ал, тілімді алмасаң, Ай, Абылай,
Абылай, Қазақтың ханы Абылай, Ханға жауап айтпасам, Басыңа біткен
күніңіз, Ай, Абылай, сен он бір жасыңда, Ал, айтамын, айтамын атты
толғауларында ханның сол кездегі ұстанған саясаты мен көрегендігі,
алғырлығы мен білгірлігі сипатталған.
Ал Садыр, қайда барасың?, Бұқарекең біз келдік, Ақан, Төбет
байларға деген жырларында ол ел болашағы, татулық мәселелерін сөз еткен.
Он екі айда жаз келер, Абылай ханның қасында, Ханға жауап айтпасам
атты толғаулары халық болашағы мен бейбітшілікті сақтау, отарлауды көздеген
елден жыраққа, Жиделі байсынға көшу мәселесін қозғаған. Бұл жырлардың үгіт-
насихаттық, дидактикалық сипаты басым.
Бұқар жыраудың толғаулары, шын мәнінде Абылай дәуірінің айнасы. Ұлтының
тамаша рухани адамгершілік қасиеттерін бойына дарытқан көкірегі даңғыл,
алмас тілді, дуалы ауыз кемеңгерді Абылай хан да қасынан бір елі
қалдырмаған. Ақыл-ойға кемел Көмекей әулие Абылай ханның дұрыс шешім,
парасатты пайым қабылдауына, қос бүйірдегі Қытай мен Ресей аты қос алып
мемлекеттің арасында оңтайлы саясат ұстауына, әскери дипломатиялық қарым-
қатынастарды реттеуге барынша ықпал жасаған.
Заман келбеті, Отан тағдыры, болмыс шындығы, ел тұтқасын ұстаған асқан
қолбасшы, біртуар баһадүр, үздік мәмілегер, зерделі мемлекет басшысы Абылай
ханның жортуыл-жорық күндеріндегі іс-қимылдары, ұлтының ұлы мұраттар
жолындағы ізгі, жалынды күресі – жырау мұраларында шынайы шыншылдықпен
суреттелген. Әсіресе, оның толғауларында Ресей империясының отарлаушылық,
басқыншылық саясаты, зұлымдық әрекеттері әшкереленген. Мысалы, Қилы заман
толғауындағы мына бір жайлар Күнбатыстан бір дұшпан, Ақырында шығар сол
тұстан. Өзі сары, көзі көк, Діндарының аты боп Күншығысқа қарайды. Шашын
алмай, тарайды, Қүдайды білмес, діні жоқ, Жамандықта міні жок, Затсыз,
тексіз бір кәпір, Аузы-басы жүн кәпір, Жемқорларға жем беріп, Азды көпке
теңгеріп, Ел қамын айтқан жақсыны, Сөйлетпей ұрар ұртына. Бауыздамай ішер
қаныңды, Өлтірмей алар жаныңды, Қағазға жазар малыңды. Есен алар пұлыңмен,
Солдат алар ұлыңнан, Күндердің күні, Абылай, Жаяулап келер жұртыңа, Жағалы
шекпен кигізіп, Балды май жағар мұртыңа, Есе тимес өзіңе, Есіктегі
құлыңнан, табандап жылжып келе жатқан қайшылығы мол заманды елестетеді.
Қазақ қоғамының сәнінен, мәнінен айрылатынын, дінінің, тілінің, жерінің
тозатынын, қабілетсіздер сұңғылаларды илеп билейтінін, дәрменсіздік
жалайтынын, марқасқалар төбесінде бұлт үйірілетінін баяндаған.
Бұқар жырау поэзиясының негізгі ерекшеліктерін, ішкі ағыс-толқындарын,
күйлі-қуатты толғамдарын білімпаздықпен саралаған М.Әуезов: Жырау... заман
сыншысы, сөйлесе шешілмеген жұмбақ, түйіні шатасқан сөздерді ғана сөйлейді.
Өзі тұрған заманның белгілеріне қарап, келешек заман не айтатынын болжайды.
Сөзінің бәрі терең ой, терең мағынамен сөйлейді. Сыртқы түрі құбажондатқан
толғау, салыстырған суреттермен ұқсатқан нобай, жағалатқан белгімен
келеді... Не айтса да, көптің мұңы мен қамы, көптің жәйі туралы: не көпке
арнаған ақыл, өсиет есебінде айтылады, - дейді.
Жыраудың толғауларының сыртқы сымбаты мен ішкі қасиет-қуатында, көркем
ойлау процесінде шиыршық атқан жалынды шешендіктің буы, асқақ қаһармандық
рухтың лебі білінеді. Негізінде, толғаудың құрылысы күрделі ой ағымына,
пікір еркіндігіне, ауызекі сөйлеу стиліне бағынады. Тармақтар 7-8 буынды,
ұйқастары еркін. Тегінде, толғау музыкалық аспаптардың (қобыз яки домбыра)
сүйемелдеуімен орандалады. Толғауларының поэзиялық сәулеті, ерекше қасиеті
және оның сөз қолдану ерекшелігі де өзгеше
Бұхарекең сөйлеген уақытында сөзі мұндай жүз есе, мың есе шығар. Бізге
келіп жеткен тамыры ғана, бұл кісінің сөзін түгел жазамын деушіге Нұқтың
өмірі, Айыптың сабыры, Аплатонның ақылы керек - деп жазады жыраудың тұңғыш
библиографы Мәшһүр Жүсіп Көпеев. Жыраудың шығармаларының текстологиясы әлі
күнге ретке келтірілмеген. Ең қажетті таңдамалы сөздер, сөз тіркестері,
сөйлемдер іріктеліп, сұрыпталып алынбаған, дұрыс, түзу, мұқият салыстырулар
жүргізілмеген. Бұл – болашақтың ісі. Бұқар жырау мұрасын жинауда,
жариялауда және зерттеуде Мәшһүр Жүсіп Көпеев, Қ.Халид, Г.Потанин,
Ш.Уәлиханов, М.Әуезов, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, Қ.Жұмалиев, М.Мағауин,
Р.Сыздықова секілді ұлт зиялылары еңбек сіңірген.
Жыраудың “Он екі айда жаз келер”, “Абылай ханның қасында”, “Ханға жауап
айтпасам” атты толғаулары халық болашағы мен бейбітшілікті сақтау,
отарлауды көздеген елден жыраққа, Жиделі байсынға көшу мәселесін қозғайды.
Бұл жырлардың үгіт-насихаттық, дидактикалық сипаты басым. Жыраудың табиғат
пен адам өмірін астастыра суреттейтін жырлары да мол: “Бұл, бұл үйрек, бұл
үйрек”, “Әлемді түгел көрсе де”, т.б. Осының бәрі жыраудың кәнігі шеберлігі
мен талғампаздығын танытады. Бұқар Жыраудың толғаулары, шын мәнінде, Абылай
дәуірінің айнасы. Ұлтының тамаша рухани адамгершілік қасиеттерін бойына
дарытқан көкірегі даңғыл, алмас тілді, дуалы ауыз кемеңгерді Абылай хан да
қасынан бір елі қалдырмаған. Ақыл-ойға кемел “Көмекей әулие” Абылай ханның
дұрыс шешім, парасатты пайым қабылдауына, қос бүйірдегі екі алып
мемлекеттің арасында оңтайлы саясат ұстауына, әскери дипломатиялық қарым-
қатынастарды реттеуге барынша ықпал жасайды. Заман келбеті, Отан тағдыры,
болмыс шындығы, ел тұтқасын ұстаған асқан қолбасшы, біртуар баїадүр, үздік
мәмілегер, зерделі мемлекет басшысы Абылай ханның жортуыл-жорық
күндеріндегі іс-қимылдары, ұлтының ұлы мұраттар жолындағы ізгі, жалынды
күресі — жырау мұраларында шынайы шыншылдықпен суреттеледі. Әсіресе, Бұқар
Жырау толғауларында Ресей империясының отарлаушылық, басқыншылық саясаты,
зұлымдық әрекеттері әшкереленеді. Мысалы, “Қилы заман” толғауындағы мына
бір жайлар табандап жылжып келе жатқан қайшылығы мол заманды елестетеді:
“Күнбатыстан бір дұшпан,
Ақырында шығар сол тұстан.
Өзі сары, көзі көк,
Діндарының аты боп,
Күншығысқа қарайды.
Шашын алмай, тарайды,
Құдайды білмес, діні жоқ,
Жамандықта міні жоқ, Затсыз,
тексіз бір кәпір,
Аузы-басы жүн кәпір,
Жемқорларға жем беріп,
Азды көпке теңгеріп,
Ел қамын айтқан жақсыны,
Сөйлетпей ұрар ұртына.
Бауыздамай ішер қаныңды,
Өлтірмей алар жаныңды,
Қағазға жазар малыңды.
Есен алар пұлыңмен,
Солдат алар ұлыңнан,
Күндердің күні, Абылай,
Жаяулап келер жұртыңа,
Жағалы шекпен кигізіп,
Балды май жағар мұртыңа,
Есе тимес өзіңе, Есіктегі құлыңнан.”
Қазақ қоғамының сәнінен, мәнінен айрылатынын, дінінің, тілінің, жерінің
тозатынын, қабілетсіздер сұңғылаларды илеп билейтінін, дәрменсіздік
жалайтынын, марқасқалар төбесінде бұлт үйірілетінін баяндаған. Бұл “Қилы
заман” толғауының қалай туындағанын Мәшїүр Жүсіп Көпеев былайша
түсіндіреді. Абылай хан бір салтанатты күнде ат үстінде Бұқардан сұраған:
“Асан қайғының қилы-қилы заман болар, қарағай басын шортан шалар дегені не
тантық, суда жүрген шортан тауға біткен қарағайдың басына қайдан шығады.
Миға қонбайтұғын сөз ғой” — деп. Сонда Бұқарекең қырын қарап тұрып, атының
басын бұрып, қамшысын ерінің үстіне арта салып, көзіне жас алып; “Әй, хан!
Бұл сөзді сен сұрамасаң керек еді, мен айтпасам керек!” деп, осы толғауды
айтыпты. Отарлаудың небір қанқұйлы амал-айлаларын қапысыз ойластырған Ресей
империясы сахарада қара шекпенділер мен келімсектерді түпкілікті
қоныстандыру үшін, алдымен, тұс-тұстан қалалар мен бекіністер салды. Нулы,
сулы, шүйгінді, орман-тоғайлы жерлерден қазақтарды қырға ығыстырды.
Атамекенінен, ата кәсібінен ажырап, абдырай бастаған тағдыр тәлкегіне
ұшыраған халқының күйін Бұқар Жырау былайша жоқтап зарлайды: “Өзің қонған
Көкшетау,
Кәпір қала салды, ойла!
Жарқайың деген жерлерге,
Шашылып шеті барды, ойла!
Атбасар мен Қалқұтан,
Балығы тәтті су еді.
Өзен бойын шаңдып ап,
Сүзекісін салды, ойла!
Нұрада бар Ақмола,
Есілде бар Қараөткел,
Екі өткелдің аузынан,
Қараөткелді салды, ойла!
Баянауыл, Қызылтау,
Оны да кәпір алды, ойла! ...
Кетпейін десе жері тар,
Кетейін десе алды-артын,
Қарқаралы деген тауларға,
Қарқарасын шанышты, ойла!
Ұлытау, шеті Созақтан,
Берекелі жерлерден,
Көкорай шалғын көре алмай,
Шұбырып қазақ кетті, ойла!
Қоршап алған кәпір бар.
Ұйлыққан қойдай қамалып,
Бүйірден шаншу, қадалып,
Сорлы қазақ қалды, ойла!”.
Бұқар Жырау поэзиясының негізгі ерекшеліктерін, ішкі ағыс-толқындарын,
күйлі-қуатты толғамдарын білімпаздықпен бажайлаған М. Әуезов: “Жырау... заман
сыншысы, сөйлесе шешілмеген жұмбақ, түйіні шатасқан сөздерді ғана сөйлейді.
Өзі тұрған заманның белгілеріне қарап, келешек заман не айтатынын болжайды.
Сөзінің бәрі терең ой, терең мағынамен сөйлейді. Сыртқы түрі құбажондатқан
толғау, салыстырған суреттермен ұқсатқан нобай, жағалатқан белгімен келеді...
Не айтса да, көптің мұңы мен қамы, көптің жәйі туралы: не көпке арнаған
ақыл, өсиет есебінде айтылады”, — дейді. Бұқар Жырау есілтіп-төгілтіп,
алмастай жарқылдап, дария суындай құйылып отырады. Бұған: “Еліңнің қамын же
— сана, Есіліп кеңес айт — сана” деген лебізі куә. Кейде сәуегей абыз
ишаратпен, тәмсілмен сөйлейді. Оның қапияда шығарылған филос.-дидактикалық
сипатқа бөленген құдіретті ой-толғаныстары, тапқыр билік-кесімдері толғау
түрінде беріледі. Қиыннан қиыстырылған құрыштай тастүйін сөздер, қанатты
кесек ойлар, пайымды терең байламдар белгілі бір нақысты мақалмен
тақпақтата, түйдектете, толқындата айтуды қалайды. Бұқар Жырау дәуір, өмір,
тұрмыс-тіршілік құбылыстарын және олардың себеп-салдарын түп-тамырынан
қозғап қана қоймаған, білгір дана қиял қанатында самғап, келешек заманның
кереметін де көре білген, көрегендікпен болжай таныған:
“Әлемді түгел көрсе де,
Алтын үйге кірсе де,
Аспанда жұлдыз аралап,
Ай нұрын ұстап мінсе де,
— Қызыққа тоймас адамзат!”
Ұлы ойшыл-философ сөзін де, пікірін де ойнатып, жайнатып, етек-жеңі
жинақы, ықшам, жүзіктің көзінен өткендей сырлы да сұлу мінсіз түйдек
әкелген. “Әлемді түгел көру”, “Аспанда жұлдыз аралап, ай нұрын ұстап міну”
деген данышпандық толғамдары есіңді аларлықтай есті сөздер. Бұқар Жырау
толғауларының сыртқы сымбаты мен ішкі қасиет-қуатында, көркем ойлау
процесінде шиыршық атқан жалынды шешендіктің буы, асқақ қаїармандық рухтың
лебі білінеді. Негізінде, толғаудың құрылысы күрделі ой ағымына, пікір
еркіндігіне, ауызекі сөйлеу стиліне бағынады. Тармақтар 7 — 8 буынды,
ұйқастары еркін. Тегінде, толғау муз. аспаптардың (қобыз яки домбыра)
сүйемелдеуімен орандалады. Бұқар Жырау толғауларының поэзиялық сәулеті,
ерекше қасиеті және оның сөз қолдану ерекшелігі де өзгеше. Қара суды теріс
ағызған Абылай ханды “Ай, Абылай, сен бір он бір жасыңда”, “Күпшек санды
күреңді” дейтін толғауларында: “Қара судың бетінде, Шайқалып аққан сең
едің... Алтын тонның жеңі едің”, “Алтын тұғыр үстінде, Ақсұңқар құстай
түледің ... Бақ үйіне түнедің”, деп “Айбалтасын алтынменен булатқан”,
“Періштесін жұрт үстінен дулатқан”, “Жасыл көлге мәслихатқа келтіріп,
Зәмзәм суын мыс табаққа толтырған. Қазығын қалайыдан қақтырып, тоқпағын сом
алтыннан соқтырып, Нақыра күміш шаптырып...”, “Орындығын оймыштан, Ою нақыш
салдырған, Сануылғын сары алтынға малдырған” деген поэзиялық сипаттаулары;
ердің ері Бөгембай батырды “Қазақтың қамал қорғанына”, “Бұтақты мүйіз
бұғысына” ұқсатуы, жыраулардың пірі өзін “Мен — Арғын деген арыспын, Аузы
кере қарыспын. Сен — бұзау терісі шөншіксің, Мен — өгіз терісі талыспын”
деген метафоралық салыстырулары яки өзінің образдық көркемдік бейнесін
сомдауы келісті кесек, немесе: “Бірі етек, бірі жең болған”, “Найзасының
ұшы алтын” тәрізді кестелі, келісті, көркем суретті сөйлемдер жырау
поэзиясының муз. архитектоникасын, образдық-бейнелілік табиғатын анықтайды.
Осылардың баршасы Бұқар Жыраудың жаратылысы, дүниені, ғаламды жан-жақты
ұғып-түсінуден, танып-білуден, “тұрмыс қазанында қайнап піскен”, сөз-
ұғымдарды, сөз-образдарды жаңғырта, көркейте түсер шығарымпаздық
қабілетінен, филос. көзқарасынан туған деуге болады. Б. ж. поэзиясында
ақындық даналықтан, тапқырлықтан нәр алған әсерлі, көркем теңеулер де
кездеседі. Мыс., “Ұрғашының жақсысы, Абжыландай есіліп... Бозжорғадай
бұлғаңы”; “Ормандай көп Орта жүз”; “Қорғасындай балқыған”; “Киігін қойдай
қайырған”; “Құланы құлындай тулаған, түлкісі иттей шулаған”; “Буыршындай
тіздесті”; “Ағып жатқан бұлақтай Жарға ойнаған лақтай”; “Ерттеп қойған құр
аттай”; “От орындай тұяқтым... Саптыаяқтай еріндім, Сарымсақтай азулым...
Кекілін қыздай тараған” және т.с.с. Бұлар ұлттық поэзия тілінің құлпыра
түсуіне, сырты сұлу, іші ну оюлы, өрнекті сөздердің молая беруіне жойқын
ықпал жасайтындығы даусыз. Бұқар Жырау толғауларының танымдық-эстетикалық
мәні, сұлулық әлемі даралық-авторлық айқындаулардан да байқалады. Айталық:
“сегіз қиыр шартарап”, “Төсі аршынды сұлу”, “құрсағы жуан боз бие” “алпыс
басты ақ орда”, “еңсесі биік кең сарай”, “құбылып тұрған бәйшешек”,
“ардақталған сұлулық”, “ойнай басқан аяқтым”, “қиғаш қамыс құлақтым” “Шұбар
көсем сары аяқ”, “Қоспақ өркеш сары атан”, “Тостаған көзді торыны” және
т.б. Сөз кестесі мен бунақталу тәртібінің әуенін, орайын, шырайын
түрлендіріп келтіруде меруерттей мөлтілдеген фразеологиялық оралымдардың
бір-бірімен әсем қиысып, табиғи құйылып отыруы — жырау поэзиясының басты
ерекшелігі. Мыс., “өкпеңменен қабынба, өтіңменен жарылма”, “омыртқасы
үзілген”, “Өлетұғын тай үшін, “Қалатұғын сай үшін”, “Тар құрсағын кеңіткен,
Тас емшегін жібіткен”, “Назыменен күйдірген, Құлқыменен сүйдірген”
“Қайғысыз ұйқы ұйықтатқан, Қайырусыз жалқы бақтырған, Қалыңсыз қатын
құштырған”, “екі қара көзді алар”, “Ауыздағы сөзі алар, Бойыңдағы әлді
алар, Бетіндегі нұрды алар, Бойыңдағы шарды алар, Аузыңдағы тісті алар,
Қолыңдағы істі алар”, “Еңкейіп орақ орарға, Тоңқайып масақ терерге”, т.б.
Бұқар Жырау ой-пікірін, лебізін құйқылжыта, тамылжыта жеткізуде бірінен
бірінің артықшылығын, айырмашылығын көрсетуде қарама-қарсы құбылыстарды
шендестіре суреттейді:
“Айналасын жер тұтқан,
Айды батпас демеңіз.
Айнала ішсе таусылмас,
Көл суалмас демеңіз”.
Я болмаса:
“Құландар ойнар қу тақыр,
Қурай бітпес демеңіз.
Қурай бітпес құба жон,
Құлан жортпас демеңіз”.
Бұқар Жырау шығармаларында замандар бойы мысқалдап жиналып, ақыл-ой
таразысынан өткізілген өмір тәжірибесінің, ұлттық тарихи санасының даналық
қорытындысы, адамгершіліктің ереже-қағидасы іспетті нақыл-ғибрат сөздер
мол. Әсіресе, белгілі бір құбылыстарды, заттар мен нәрселерді тізбелеп,
салыстырып айтатын “Қара құлаш жүйрік деп”, “Ежелгі дос жау болмас”,
“Бағаналы орда, басты орда”, “Жар басына қонбаңыз”, “Көкте бұлт сөгілсе”,
“Алыстан қызыл көрінсе”, “Биік тауға жарасар”, “Қорғанды шаїар қаласын”,
“Жал, құйрығы қаба деп”, “Асқар таудың өлгені”, “Ақсаңнан биік тау болмас”
секілді термелерінде неше алуан мақал-мәтелдер мен нақыл сөздерді келтіруге
болады. Мыс.,
“Тар пейілді кеңімес,
Кең пейілді кемімес”,
“Ер жігітке жарасар,
Қолына алған найзасы.
Би жігітке жарасар,
Халқына тиген пайдасы”.
Бұқар Жырау шығармаларының тақырыптық аясы, шеңбері — Жақсылық пен
Жамандық, Елдік пен Ерлік, Ізгілік пен Зұлымдық, Әділдік пен Әдептілік,
Жастық пен Кәрілік, Татулық пен Араздық, Достық пен Дұшпандық, Адалдық пен
Арамдық, Тектілік пен Азғындық, Тұтастық пен Бірлік. “Бұхарекең сөйлеген
уақытында сөзі мұндай жүз есе, мың есе шығар. Бізге келіп жеткен тамыры
ғана, — деп жазады жыраудың тұңғыш библиографы Мәшїүр Жүсіп Көпеев — бұл
кісінің сөзін түгел жазамын деушіге Нұқтың өмірі, Айыптың сабыры,
Аплатонның ақылы керек”. Бұқар Жырау шығармаларының текстологиясы әлі күнге
ретке келтірілмеген. Ең қажетті таңдамалы сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер
іріктеліп, сұрыпталып алынбаған, дұрыс, түзу, мұқият салыстырулар
жүргізілмеген. Бұл — болашақтың ісі. Бұқар Жырау мұрасын жинауда,
жариялауда және зерттеуде Мәшїүр Жүсіп Көпеев, Қ. Халид, Г.Н. Потанин,
Ш.Уәлиханов, Әуезов, С.Сейфуллин, С.Мұқанов, Қ. Жұмалиев, Қ.Мұқаметқанов,
М.Мағауин, Р.Сыздықова секілді ұлт зиялылары еңбек сіңірді.
Әдебиеттанушылар Бұқар Жырау толғауларының жазба әдебиетке тән сипат
белгілерін атап айтқанда, әлеуметшілдік сарынын, азаматтық нысанасын,
сондай-ақ, жыраудың даралық өзгешеліктерін талдаса (Әуезов), екіншілері
өмірі мен шығарм-на үңіледі (Мұқанов, Жұмағалиев, Мұқаметқанов, Мағауин),
соңғылары жыраудың тілі мен стилін қарастырады (Сыздықова). Сөз жоқ,
Бұқартану ілімінің қалыптасуы мен дамуы тарихы бар. Болашақта ұлы жырау
мұралары жаңаша көзқарас, дүниетаным тұрғысынан (ислам құндылықтарымен
сабақтастығы, мораль философиясы, мемлекет мүддесі, поэтикасы) тексерілуге
тиіс.
1.3 Сарыұлы Ақтамберді жырау
Сарыұлы Ақтамберді (1675 - 1768) атақты жырау, қолбасшы батыр, қоғам
қайраткері. Ұлы жүздің Ошақты руынан. Әкесі Сары мен шешесі Сырбикеден
жалғыз туған. Жыраудың атадан жалғыз туғанның жүрегінің бастары сары да
жалқын су болар деуінде өз өмірінің шындығы бар.
Қазақ тарихындағы аласапыран кезеңде өмір сүрген Ақтанберді дұшпаннан
көрген қорлығым, сары су болды жүрекке. Он жетіде құрсанып, қылыш ілдім
білекке. Жауға қарай аттандым, жеткіз деп, құдай, тілекке деп, өзі
айтқандай, он жеті жасында ақ қолына қару алып, ел қорғауға аттанады.
Жыраудың ақындық даңқымен балуандық, батырлық даңқы қатар шығады. Орта
Азия хандықтарымен, қалмақтармен арадағы ұрыстарға қатысып алғашқы кезде
жеке басының ерлігімен, соңынан қолбасшылық қабілетімен көзге түседі. Сақа
батырлар санатына қосылған кезде атақты Ақтабан шұбырындының куәгері
болады.
Осы кезде ол жоңғар басқыншыларына қарсы ұлт азаттық күресін
ұйымдастырушылардың және жеңісті жорықтарға дем берушілердің бірі ретінде
танылады.
Жоңғар мемлекеті талқандалып, шығыстағы бұрынғы жау қолында қалған
жерлер босатылған кезде сонда қайта қоныс аударған қазақтарды ата мекеніне
біржола орнықтыру жолында Ақтамберді айтарлықтай роль атқарады. Өзіне
қараған руларды отырықшыландырмақ болып, арық, тоған қаздырады, егін
ектіреді.
Ақтамберді шығармалары негізінен нақылдық толғаныстар түрінде болп
келеді. Олар көшпелі қазақтардың ой арманымен, мақсат мүддесімен астасып
жатады. Жыраудың Түйе мойнын тұз кесер, Күлдір күлдір кісінетіп,
Жылқыдан асқан мал бар ма? тәріздес әйгілі толғауларынан қазақ халқының
мінез құлық ерекшеліктері, болмысқа өзіндік көз қарастары анық аңғарылады.
Мал атаулының, оның ішінде жылқы түлігінің көшпелілер өміріндегі орыны
жайында өз тұстастары арасында дәл Ақтанбердідей толғаған ақын жоқ. Ол
жылқыны тіршілік көзі, жігіттің көркі деп есептейді. Әсіресе, батырдың жан
серігі, жауға мінер тұлпары ретінде мадақтайды.
Ақтамберді жырларындағы негізгі сарын ерлікке үндеу, жауға қарсы
күреске жігерлендіру. Ол жау табанында қалған жерлерді азат етуді аңсайды,
бүкіл қазақ болып бірігіп атқа қонуды, жоңғарларға күйрете соққы беруді
армандайды. Балпаң балпаң кім баспас, Жауға шаптым, От басар орыны
отаудай секілді біраз жырларында жұртшылықты ата жаумен айқасқа шақырады.
Ел қорғау жолында өлген ерде арман жоқ деп білді.
Аласапыран кезеңде туып, шайқас алаңында шыңдалып өскен Ақтанберді
жырлары қазақтардың он сегізінші ғасырдағы жаугершілікке толы өмірінің
шынайы суреттерін алға тартады.
Он екіде аттанып, қылыш ілдім білекке дегеніне қарағанда күреске ерте
араласқан жауынгер жырау санатына жатады. Тұрмыстың қыр-сырын, отбасы,
елдік, ерлік, жер мәселелерін жырларында жақсы бейнелеген. Қысқа, нақыл,
шешен сөздердің шебері.
Ол 1742 жылы Орта жүз ру басшыларының Орынборда ант беру жиналысына
өкіл болған. 1738-1752 жылдары қазақ-қалмақ арасында болған қанды
қақтығыстардың барлығына дерлік қатысқан. Ақтабан шұбырынды оқиғасының
зұлмат қан кешуін бастан өткерген. Ес білгеннен бастап 70 жыл бойы ат
үстінен түспей елі мен жерін қорғаған қас батыр, айтулы шешен, қабырғалы
би, атақты жырау болған. Қазақ жауынгерлерінің азаттық, құлдық жөніндегі
түсініктері, көшпелі халықтың тыныс-тіршілігі болашаққа деген сенімі,
адалдық-жауыздық, қиянат, әділетсіздік хақындағы таным-түсініктері
Ақтамберді талғамынан өтіп жыр-толғауға айналған.
Ақтамберді жырау өз ғұмырнамасын толғауларына көркемдік қуаты зор,
келісті нақыштармен түсірген. Шығармалары зиялы зергердің қолтаңбасын
танытады. Әлі де қолға түспеген толғаулары ел аузында сақталуы ықтимал.
Қазіргі қолда бары 300 жолдан аспайды. Азғантай қазынасының өзі
афоризмдерге толы. Күмбір-күмбір кісінетіп, Уа, қарт Бөгенбай, Менімен
ханым ойнаспа, Жауға шаптым ту байлап, Заманым менің тар болды және
тағы да басқа өлең-толғаулары батылдыққа, ізгілікке, патриоттық күй-
сезімдерге толы.
Ақтамбердінің Балаларыма өсиет деп аталатын толғауы соңғы
туындыларының бірі болса керек. Жырау балаларын тірліктегі бірлікке, талап-
мұратқа, татулыққа үндейді. Жас ұрпақтың бір жағадан бас, бір жеңнен қол
шығаруы елді мақсатына жеткізерін ескертеді. Халықты алауыз мінездерден
сақтандырады.
Ақтамберді толғаулары мен жырлары С.Мұқановтың Қазақтың 18-19
ғасырдағы әдебиетінің тарихынан очерктер, Ертедегі әдебиет нұсқалары,
Алдаспан, 15-18 ғасырдағы қазақ поэзиясы, Бес ғасыр жырлайды
жинақтарына енгізілген.
1.4 Тіленшіұлы Шалкиіз жырау
Шалкиіз Тіленшіұлы (1465-1560 ж.ш.) – жырау, орта ғасырлардағы қазақ
поэзиясының көрнекті өкілі.
ХҮ ғасырда өмір сүрген көрнекті жыраулардың бірі Шәлгез (Шалкиіз). Оның
шығармалары қазақ, ноғай, қарақалпақ халықтары арасына кең тараған.
Шәлгездің әкесі Тіленші аталады. Халық арасында Шәлгез әке, шешсі
белгісіз, салмен ағып келіп кезігіп, Орақ, Мамайға бала болған немесе
шешеден ерте айрылып, Ноғайлының ұлы биі нағашысы – Мұсаның қолында
тәрбиеленген деген әңгімелер кездеседі. Ғасырдан ғасырға көшіп, аңызға
айналыңқырап жеткен, мазмұны жағынан бір-бірімен сабақтас бұл әңгімелер
жырау тегі туралы бізге қолға ұстатқандай нақты деректер бермегенмен,
атадан балаға ұласып, халық жадында қалыптасқан шындық сілемін
аңғартқандай. Ол шындық – Шәлгездің Орақ, Мамай мырзалармен не өзі қасына
көп ерген Темір бимен бірге тумағандығы. Сондықтан да қанша айбарлы батыр,
айдынды жырау болса да, өмір тәлкегін көп көргендігі. Қазақстан
Республикасы Ғылым академиясының қорындағы Әкіш ақсақал тапсырған
қолжазбада: Шәлкез Мұсаның қызынан, Орақпен тетелес апасынан туған, -
делінеді. Осы деректер негізінде бұл пікірді М.Мағауин өз зерттеулерінде
келтіреді. Ғалым Ә.Дербісалин Шәлгезді Мұса бидің жиені санау жансақ пікір
дейді. Ә.Дербісалин пікірінше, Шәлгез Орақ, Мамаймен замандас, жасы қатар
адам. Сондықтан оның қызынан тууы мүмкін емес. Бұл әлі де анықтай түсуді
қажет етеді.
Шәлгез жыраудың өмір сүрген дәуірі мен мекені туралы ел аузынан
жазылған қолжазбалар мен жыраудың өз шығармалары ғана хабар береді. Ертелі-
кешті жырау шығармалары жарияланған жинақтарда, қазақ ақыны Мұрат Мөңкеұлы
жырлаған Шәлгез толғауында, сондай-ақ ел аузынан жазылған материалдарда
Шәлгездің нрғайлы екендігі айтылады. Біздің қолымыздағы Салкез батырдың
Орақ, Мамайға айтқаны деген қолжазбада жыраудың балалық, жігіттік шағы
Орақ, Мамай маңында өткендігі, бірақ батырдың Ноғай ордасындағы бедел,
құрметін күндегендер оны елден кетірмек болып, жауға жалғыз жұмсағаны,
батырдың жауды жеңіп келіп, аттан түспестен, Орақ, Мамай мен жиналған
жұртқа жыр толғап - өкпесін айтып, жапан-түзге кеткені айтылады. Аталмыш
материалдарға қарағанда, Шәлгездің Ордада – Орақ, Мамай маңында өсіп, бедел-
даңқы сол кезде белгілі болғаны көрінеді.
Шәлгез Темір биге Орақ, Мамай ордасынан кеткесін барғанға ұқсайды. Би
Темірге айтқаны, Би Темірді хажы сапарынан тоқтатуға айтқаны деген
толғауларына қарағанда, оның Темір бидің қолбастар батыры, жұртты аузына
қаратқан аталы сөз айтар ақылшы жырауы болғандығы аңғарылады. Өкпелеп,
ажырап кетіп барып қайта табысады. Бұл жайды аталмыш толғаулар мазмұнынан
және В.В.Радлов ноғайлар арасынан жазып алған Шалкиіз деген материалдан,
Шайыр жинағындағы жырау шығармаларына берілген түсініктерден айқын
көреміз.
Соңғы жылдарда табылған, яки ноғайлар арасынан жазылған Шәлкез өлеңдері де
жырау өмірі туралы жаңа деректермен толықтыра түседі. Ноғайлар арасынан
филология ғылымының кандидаты А.Сиқалиев жазып алып, жариялаған Мен иемнің
күнінде, Алай жаным деген өлеңдеріне, Үпі (Уфа) архивіндегі Қазақ
өлеңдері мен хиссалары дәптеріндегі Әжікам, сен Мансұрұлы Тоқусан деген
өлеңіне қарағанда, Шәлгез бірқатар уақыт Әзике (Әжіке) сырза қарамағында
болады.
Біздің қолымызда бар деректерден,-деп жазады М.Мағауин, - Шалкиіздің
(біздіңше, Шәлгез деген қисынды. - С.Қ.) Темір би өлгеннен соңғы өмірі
Мамайдың және оның інісі Жүсіптің төңірегінде өткендігі көрінеді.
Мен жоғарыда баяндап өткен жайларға қарағанда, Шәлгездің ХҮ ғасырдың ІІ
жартысы мен ХҮІ ғасырдың 70-жылдары аралығында өмір сүргені аңғарылады. Ел
аузынан жиналған материалдарда Шәлгездің сәби кезінде Орақ, Мамай аты
белгілі батырлар. Зерттеушілер мәліметіне сүйенсек, Алшағырұлы Орақ 1496-
1548 жылдарда өмір сүрген. Мамай 1549 жылы өледі. Шамамен Орақ 20-25-терде
батыр атанды десек, Шәлгез 1516-1520 жылдар дүниеге келген болады. Бірақ
бұл жоба тарихи деректерге қайшы келеді. Себебі, Шәлгез ұлығылай жырлайтын
Темір би 1480 жылы Угре жорығына қатысады, ХҮ ғасырдың 90-жылдары тарих
сахнасынан кетеді, Ноғай Ордасын 1504 жылы оның ұлы Тәуекел билейді. Демек,
Шәлгездің Темір дүниеден өткесін тууы шындыққа сәйкес келмейді. Бұған
қарағанда, дәл сол тұста ел аузынан жазылған деректерге сүйенудің жөні жоқ.
Себебі, тарихи деректерде Орақ, Мамай Шәлгезбен тұрғылас, тіпті бірқатар
жас кіші боп та шығады.
Шәлгезді Хақназарға кетуге мәжбүр еткен Жүсіп 1554 жылы өледі. Бұл
кезде жырау Орақ, Мамай, Би Темір, Тәуекел, Әзике, Жүсіп маңында болып,
Қазақ хандығына барған, егдерген кезі еді. Шәлгезді ХҮ ғасырдың ІІ жартысы
мен ХҮІ ғасырдың орта кезі аралығында өмір сүрген деу орынды.
Ел аузынан жиналған қолжазбалар мен ХХ ғасыр бас кезінде баспа жүзін
көрген кітаптарда Шәлгез ноғайлының жырауы еді делінеді.
Шайыр жинағындағы Шәлгез толғауына берілген түсінікте оның Қояс
руынан екені айтылады. Бұл деректі ел аузынан жазылған шежірелер де бекіте
түседі. Алшын ішіндегі ноғайлы құрамындағы Қояс руының қариясы Ақбаев
Елеш өзін Шәлгез батыр ұрпағы санайды. Елеш өз ата-тегін: Шәлгез-Ержақай-
Жанғабыл-Бекболат-Аружан-Қараша-Қал мамбет-Шақа-Сақ-Сәмет-Құдайберді-Қа з-
Ақбура-Байғазы-Құрманғазы-Құлмақамб ет-Өтәлі-Ақбай деп таратады. Демек,
Шәлгез – Елещтің он тоғызыншы атасы. Елеш қария шежіресіне қарағанда,
алтыншы атасы Ақбура батырды беріш Саржала батырмен байланысты әңгімелейді.
Шәлгез шыққан Қояс руы қазіргі ноғай халқы құрамындағы тайпалар мен ру
аттары арасында кездеспейді. Бұған қарағанда, Ноғай Ордасының көптеген
рулары Еділдің Кавказ бетіне көшенде, Қояс руы түгелдей Алшын арасында
қалса керек. Немесе Қояс руы Ноғай батыр дәуірінен (ХІІІ ғ-дан бері) Алшын
арасында жүрген түрік-моңғол руларының бірі, кейін барып ноғайлы не
ноғай-қазақ руы құрамына кіруі мүмкін. Демек, Қояс руы бағзы ноғайлы
руы болсын әлде Ноғай Ордасы сарқыншағы болсын, қалай болғанда да, Шәлгез
Ноғайлы елінде, Ноғайлы аймағында – Батыс Қазақстан өңірінде дүниеге келіп,
бар өмірін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz