Сәбит Мұқанов және әдебиет

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе
Ұлы Отан соғысы жылдарында әдебиет, соғыс пен тылдың көркем
шығармаларына арқау болды. Майданға қатысқан жазушылардың жазбалары
жазылды.Поэзия мен прозадағы негізгі тақырып – фашизмге қарсы күрес, Отан
қорғау, батырлар бейнесін сомдаған.
Тақырыптың өзектілігі. Қазақ әдебиетінің тарихында ең бір шоқтығы биік,
белесі мол кезең - кеңес дәуірі әдебиеті. Осы кеңес дәуірі әдебиетін
дәуірлеу мен сол дәуір әдебиетінің айтулы тұлғаларының шығармалары туралы
ғалымдардың еңбектері аз емес. Кеңес дәуіріндегі әдебиет тарихы қайта
жазылып жатқан қазіргі заманда осы уақытқа дейін өз мәнін жоймаған
еңбектерді саралап, ой елегінен өткізудің үлкен маңызы бар.
Біздің бітіру жұмысымызда белгілі ғалым, сыншы, кеңес әдебиетіне қатысты
зерттеулері, негізгі концепциялары, кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиетінің
қалыптасуына Сәбит Мұқановтың тигізген ықпалы қарастырылады.
Кеңес дәуір әдебиеті әдебиеттің өз уақытына сай жедел дамыған, жаңғыру
үрдісі кең, мазмұны барынша бай әдебиет болуымен қатар, кеңес дәуіріндегі
әдебиет адамға, мемлекетке және қоғамға қатынасты бейнелейтін әлеуметтік
идея түрінде дамуы. Әдебиеттің дамуына идеология мен мемлекеттік саясаттың
үлкен ықпалы болды.
Біздің алдымыздағы міндет те кезінде қалтқысыз қызмет еткен еңбектерді
бүгінгі уақыт пен жаңаша ойлау жүйесінің талабымен бағалау, тану. Тарих
мерзімінен алғанда кеңес әдебиеті қысқа ғана ғұмыр кешті, алайда, үздіксіз
өсіп, жаңа шығармалармен байып, идеялық, көркемдік жағынан шыңдалып отырған
әдебиеттің зерттеуге лайық творчестволық, теориялық мәселелері көп
болатын.;
бұл жылдары әдебиет, қай жағынан болса да, ғалым айтқандай кадр жағынан
да, жанр жағынан да өсті.;
ақындар поэзиясының халықтық - фольклорлық дәстүрмен төркіндестігін және
индивидуалдық ерекшеліктерін көрсету;
Ақындар поэзиясының лексикалық-фразеологиялық қабатын ақтарып қозғап,
олардың халықтың сөз байлығын, негізгі сөздік қорды пайдалану шеберлігін
анықтап, дәлелдеу;
Ақындардың көркемдік қиялы мен ойлауы хақында пікірлер өрбіту;
Ақындар шығармаларының интонациялық, музыкалық, ырғақтық, дыбыстық
жүйесіндегі ерекшеліктерді ұлттық тілдің негізінде түсіндіру.
Мақсаты: Жұмыс барысында кеңес дәуір әдебиетіне арналған С. Мұқанов
еңбектері мен сол жылдардағы ақын, жазушының көркем шығармаларын толық
қамту.
Міндеті: - қазақ әдебиеті тарихын меңгерту;
- С. Мұқановтың шығармаларының көркемдік-идеялық табиғатын игерту;
- С. Мұқановтың шығармаларының тақырыптық, тәрбиелік мәнін түсіну;
- С. Мұқановтың талантының көркемдік-эстетикалық мәнін игерту.
Курстық жұмысы кіріспе, 4 тарау және қорытындыдан тұрады. Соңынан
пайдаланылған әдебиет тізімі беріледі.

1 Өмірі мен шығармашылығы
XX ғасырдағы қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінін бірі – академик
жазушы Сәбит Мұқанов. Бүкіл шығармашылық жолы кеңес өкіметінің билік құрған
жылдарымен тұспа-тұс келген ол өз заманының көкейкесті тақырыптарын
шығармаларына арқау етті. Әдебиеттің барлық жанрында еңбек етті. Қоғамдық
мәселелермен айналысты.
Өмір жолы. Сәбит Мұқанов 1900 жылы қазіргі Солтүстік Қазақстан облысының
Жамбыл ауданындағы Жаманшұбар деген жерде дүниеге келеді. Қазір бұл ауыл
Сәбит Мұкановтың есімімен
аталады.Жеті жасқа келгенде әкесі, бір жылдан соң шешесі қайтыс болып,
жетімдіктің зардабын шегеді. Жастайынан ауыл байларының малын бағып,
жалшылықта жүреді. Сегіз жасында ауылдағы молдадан оқып, сауатын ашады.
Табиғатынан зерек Сәбит хат танығаннан-ақ, әр түрлі кітаптарды оқуға
талпынады. Түрлі қисса, дастандарды оқиды. Абайдың, татар ақыны Ғабдолла
Тоқайдың шығармаларымен танысады. Көп дастандарды жатқа айтатьн болады.
Бірте-бірте әдебиетке, өлеңге қызығушылығы оянады. Он екі жасынан
бастап, өлең шығаруға талаптанады. Ойын-тойда айтысқа түсіп, өлең шығарып,
"өлеңші бала" атанады.
1918 жылы бірқатар жаңашыл мұғалімдерден дәріс алады. 1919 жылы
Омбыдағы мұғалімдер курсын бітіріп, ауылда аз уақыт мұғалім болады.
Кеңес өкіметінің жұмысына араласады. 1919-1922 жылдары ел арасынан
астық жинау науқандарына қатысады, Ақмола губерниялық комитетінде әр түрлі
қызметтерде болады. 1922 жылы Орынбордағы жұмысшылар факультетіне (рабфак)
түседі. Бірқатар орыс ақындарының шығармаларымен танысады. 1926-1928
жылдары әр түрлі баспа, баспасөз орындарында істейді. 1928 жылы Ленинград
университетіне түседі. Бірақ тұрмыстың ауыртпалығынан оны бітіре алмайды.
1935 жылы Мәскеудегі қызыл профессура институтын тәмамдайды. Алматыға
оралып, "Қазақ әдебиеті" газетінің редакторлығына тағайындалады. 1936-1937
және 1941-1954 жылдары Қазақстан Жазушылар одағын басқарады, 1937-1941
жылдары Абай атындағы Қазақ педагогика институтында дәріс оқиды. 1954 жылы
Қазақстан Республикасы Ғылым академиясының академигі болып сайланады. 1968
жылы Абай атындағы Мемлекеттік сыйлықтың иегері атанады. Бірнеше съездерге
делегат, басшы органдардың мүшесі болып сайланады.
1973 жылы қайтыс болады. [1- 62 б.]
Поэзиясы. Сәбит Мұқановтың артына қалдырған әдеби мұрасы аса бай. Ол –
әдебиеттің барлық жанрында өңдірте жазған қаламгер. Шығармашылық жолын
әдеттегідей өлең жазудан бастаған. Сәбит өз заманының тарихи шындығын
бейнелеуде көркем әдебиеттің барлық жанрының мүмкіндіктерін мейлінше
молынан пайдаланды. Оның 1917 жылы жазылған "Көңілім", 1918 жылғы "Зарығу",
"Жоқшылыққа" деп аталатын өлеңдерінен-ақ, болашақ ақын жырларының басты
бағыты аңғарылған еді. Оның шығармаларына ел өмірі, қазақ еңбекшілерінің
тұрмысы, ой-арманы арқау болды. Сәбиттің өлеңдері қазақ халқының жарты
ғасырлық өмірін өте дәл бейнелейтін, публицистикалық леппен жазылған
азаматық саяси лирика болды. Кезеңде заман тынысымен, қоғамның
өзгерістерімен оқушысын таныстырып, әрдайым алға жетелеп отырған бұл
өлеңдер тәуелсіздік тұғырында тұрған бүгінгі оқырмандар тарих көзімен
қарап, елеп-екшеп оқитын бай поэтикалық мұраға айналды.
Қазақ халқының бір белестен екінші белеске, бір қоғамдық құрылыстан
екіншісіне өту жолын, 1917 жылғы төңкерістерден кейін орнаған кеңестік
заманның тынысын Сәбит Мұқанов өзінің "Жұмаштың өлімі" (1923), "Альбом"
(1924), "Ленин" (1924), "Балбөпе" (1926), "Октябрь өткелдері" (1927), "Ақ
аю" (1935), "Жұпархан" тәрізді поэмаларында кең ауқымда жырлады. Оларда әр
түрлі тарихи кезеңнің күрделі оқиғалары қамтылып, өз уақытына сай
қалыптасқан адамдардың образы, іс-әрекеті көрініс тапты. Сәбит поэмаларында
кешегі мен бүгінгі, ескі мен жаңа салыстырыла жырланады.
Сәбит Мұқановтың поэмалары кезінде қазақ поэзиясы үшін жетекші рөл
атқарды. Ақын поэмаларында әдіс-тәсіл қолданысының небір үлгісі кездеседі.
Бірқатар шығармаларында оның халықтық поэзия үлгілерімен, ауыз әдебиетінің
дәстүрлерімен терең сабақтастығы аңғарылып жатады. Ең бастысы – Сәбит
Мұқанов поэмаларында ежелден келе жатқан фольклорлық мұраларымызға тән
бейнелеу құралдары мен ақын өмір сүрген жаңа тарихи дәуірдің өзгешелеу
ырғағының қызықты үйлесімі бар.[2-23б.]
"Сұлушаш" поэмасы. Сәбит Мұқановтың қазақ әдебиетінің алтын қорына қосқан
талантты шығармаларының бірі – "Сұлушаш" поэмасы. Оны өлеңмен жазылған
роман деп те атайды. Қалай болғанда да осы шығармасы арқылы ақын дәуір
шындарын тарихи тақырып тұрғысынан кең қамтып бейнелеуде елеулі табысқа
жетті.
Шығарманың сюжеттік желісін ел аузындағы аңыздан алғанымен, ақын оны өз
дәуірінің талабымен шебер ұштастырады. Жастардың бостандыққа ұмтылуы арқылы
автор жалпы адамзат баласына тән азаттыққа ұмтылу идеясын көрсетеді.
Автор аңыздағы халықтық сарынды сақтайды да, оқиға мазмұнына өз жанынан
өзгерістер енгізеді. Сол арқылы өмір шындығын, әлеуметтік мәселелерді терең
бейнелейтін реалистік шығарма жасайды. Поэмадағы оқиға бірін-бірі сүйген
екі ғашық – Сұлушаш пен Алтайдың махаббатына кұрылған.
Поэманың кейіпкерлері Сұлушаш пен Алтай екі түрлі әлеуметтік ортадан
шыққан. Сұлушаш атақты Тілеуберді байдың ерке өскен қызы болса, Алтай –
байдың малын бағып жүрген жалшы жігіт. Өмірден көрген қиындығы мен
таршылығы Алтайдың намысшыл, жігерлі болып өсуіне ықпал етеді. Оның бойында
тағдырдың әділетсіздігіне қарсылық, наразылық ерте оянады.
Алтай Сұлушашқа ғашық болады. Қыз да өнерлі жігітті ұнатады. Бірақ
қоғамдағы салт-сана тәртібі екеуінің қосылуына жол бермейді. Өйткені бірі –
байдың қызы, бірі – құл мен күңнің баласы.
Армандарына жету жолында жастар көп қиындықтар көреді. Озбырлардан қанша
қысым көрсе, олар өз сезімдері жолында бастарын тәуекелге байлайды.
Махаббатқа адалдық оларды неге болса да тайсалмай қарсы тұруға жетелейді.
Алтай мен Сұлушаштың озбыр топтан қашып шығып, қол ұстасып иесіз тауды
паналаған кездерінде, ашығып-тарыққанда оларға осы сезім қуат береді.
Алтайдың жанында сенімді серігі Қайсар болады.
Үшеуі тауды паналап, талай қиындыққа кездеседі. Құстың ұясынан жұмыртқа
алам деп жартасқа өрмелеген Қайсар құздан кұлап өледі. Алтай мен Сұлушашты
оңайлықпен ұстай алмасын білген қуғыншылар таудың етегіндегі қалың орманға
өрт қояды. Сондай бір сәтте өрттен қашқан жолбарыспен бетпе-бет келген
Сұлушаш жар басынан өзенге секіріп суға кетеді. Жан досы мен сүйген жарының
өлімін көрген Алтай өз жүрегіне өзі қанжар салып көз жұмады.
Ел ауызындағы аңыз желісіне құрылған поэманың оқиғасы осындай. Адам
баласының бас еркіндігін аңсаған жастардың трагедиясы аянышты. Дегенмен бұл
трагедияны ақын бірлі-жарым жастардың басындағы күй ретінде суреттемейді.
Оны әлеуметтік мәселе дәрежесіне көтереді. Бұл қайғылы оқиғаға себешпі сол
кезеңдегі қазақ өміріндегі әлеуметтік теңсіздік екенін баса айтады.
Поэмадағы оқиғалар біріне-бірі жалғасып, ширек дамиды. Кейіпкерлердің
іс-әрекеті де үнемі үдеп, бірте-бірте тұлғалана түседі. Оқиғаны баяндауда,
кейіпкерлердің образын сомдауда автор фольклорлық бейнелеу құралдарына
жүгініп отырады. Мәселен, С.Мұқанов суреттеген Сұлушаштың сұлу бейнесі де,
байдың қызы бола тұрып, кедей жігітке ғашық болуы, сол жолда мерт болуы да
лиро-эпостық жырлардағы ару қыздарға ұқсайды. Дегенмен Сұлушаштың іс-
әрекеті нақты, өз дәуірінің әлеуметтік жағдайларымен үндес, шынайы өмір
шындығымен астасып жатыр.
Парасатты, көркіне ақылы сай Сұлушаш ғашығы Алтайдың кедейлігін мін
санамайды, онын адамгершілік қасиеттерін қадірлейді. Алтайдың бойында да
байлар әулетіне деген ыза мен кек бар. Өйткені көзін ашқаннан бері көргені
– байдың есігіндегі жалшылық, жоқшылық, қиянат. Дегенмен шынайы махаббат
сезіміне келгенде екі жастың арманы да, мақсаты да үндесіп кетеді. Бірлесе
отырып өмірдегі қиянат атаулыға қарсы, адамның бас еркіндігі жолында ақтық,
сәттеріне дейін күреседі.
"Сұлушаш" поэмасында автор тек әлеуметтік мәселелерді, екі ғашықтың
махаббат жолындағы трагедиялық тағдырын ғана суреттемейді. Поэмада адалдық
ар тазалығы мәселесі бар. Сұлушаш пен Алтай арасындағы ғашықтық арқылы ақын
махаббатқа адалдық, ардын тазалығы туралы мәселе көтерсе, Қайсар образы
арқылы досқа адалдық, адамгершілік тазалығы жайынан оқырманға ой тастайды.
Поэманың композициялық құрылымы шебер, тілі көркем. Бейнелеу құралдары әр
алуан. Оқиға барысын, кейіпкерлерінің іс-әрекетін баяндағанда, ауыл
тіршілігін, жылқышылар өмірін, табиғат көріністерін сипаттағанда, ақын
қарапайым бояумен әдемі өрнек салады. Поэма кейіпкерлерінің ішкі
толғаныстарын, сезім күйлерін әсерлі бейнелейді.[3-122 б.]

2 Сәбит Мұқанов шығармаларындағы өмір шындығы
Өмірде болған оқиғаның бәрі кітапқа кіруге сұранып тұрады деген екен
француз ақыны Малларме. Өзі көрген , сезінген, жүрегінің түбінен терең орын
алған нәрселерінің бәрін маржандай етіп тізіп кітабына енгізген дүниеде екі
жазушы болса, оның бірі Сәбит Мұқанов
Сәбит – тарихшы, жазушы. Оның жазушылық тәжірибесін қадағалап
қараған адамның қай-қайсысы болса да, бұл пікірге қол қоя алады. Жазушы
қазақ қоғамының даму жолын, ондағы негізгі бетбұрыс кезеңдерді өз
шығармаларында үлкен шыншылдықпен бейнелеп келді. Бірде дәуірдің
оқиғаларына сүйене, бірде кітаптарын өмірде нақты болған адамдардың іс-
әрекетіне құра отырып, ал халық өмірі дамуының бұлтарыссыз шындығын өз
шығармашылығының өзекті тақырыбы етуде. Адасқандар болған оқиғаның ізімен
жазылғанын білеміз. Теміртас та революциядан кейінгі ауылды советтендіру
кезінің шындығын бейнелерлік нақты суреттерге бай. Ботагөз революциялық
күрес тарихының айнасы. Жазушының бұдан кейінгі шығармаларын қарасақ та,
олардан осы тарихи белгілерін мол табамыз. Балуан Шолақ пен Аққан
жұлдыз тарихи болған адамдар, қазақ халқының ардагер ұлдары туралы
шығармалар. Өмір мектебі мемуарлық үлгіде жазушының өзі бастан кешкен
тарихи дамудың шындығын дәл суреттейді. Ал Сырдария, Тыңдағы толқындар
болса, совет адамдарының табиғатты игеру жолындағы күресінің нақты
деректері негізінде жазылған. Әрқайсы әр дәуірдің шындығын көрсете отырып,
осылардың бәрі жазушы шығармашылығында 19 ғасырдың орта тұсынан бастап,
күні бүгінге дейін қазақ халқы бастан кешкен ұзақ дәуірдің үлкен эпопеялық
шежіресін құрайды.
Осы бір тарихи шындыққа бай, дәуір тынысы кең қамтылған
шығармаларға қажет материалдарды халық өмірі, оның қуанышы мен қайғысы,
күресі берді. Сәбит Мұқанов өзі де сол халық ішінен, оның қиын да азапты
тіршілігінің шыңырау түбінен қайнап шықты. Халық мұңын жүрегіне ұялатып,
оның көз жасымен шер – шеменін ойына түйіп өсті. Бұл жағынан оның балалық
шағы Джек Лондонға, Максим Горькийге ұқсайтын еді. Осы аталған екі ұлы
жазушы сияқты бұл да үлкен өмір мектебінен өтті. Оның бәрі өміртану, бақыт
іздеу жолы еді.
Осы бір халық басынан кешкен азапты сапарды Сәбит Өмір мектебі
атты үш томдық тарихи мемуарлық романына арқау етті.
Романның бірінші кітабында Сәбит Мұқанов революцияға дейінгі
қазақ ауылындағы феодалдық-потриархалдық қарым-қатынастардың сонау тереңде
жатқан түп-тамырларына дейін өте дәл және үлкен шыншылдықпен айқын ашық
көрсетті, жан түршігерлік жоқшылық, теңсіздік, зорлық-зомбылықты,
отаршылдар мен байлардың екі жақты қанауымен тепкісін нанымды суреттермен
бейнелеп берді. Бірақ суреткер әлеуметтік әділетсіздіктің түп тамырын дәл
басып, ашып көрсетіп қана қоймай,халықтың терең қойнауында, халықтың жомарт
жанының қалтарыс құрышында жыл санап жиналып, қонысына сыймай сыртқа тепкен
жаңа да жарқын күштерін көрегендікпен аңғарып, жеріне жеткізе сипаттай
білді. Бұл арада көптеген оқиғаларға автордың өзі белсене араласып, көзімен
көргені өмірбаяндық мемуарлық шығарманың сәтті шығуына айрықша ұтымды әсер
етті. Өмір мектебі - аса дарынды, өзгеге ұқсамайтын өзіндік мәнері бар
әңгімешіл ретінде автордың өзін-өзі дәл тапқан төл қасиет туындысы. Ол
барлық оқиғаны өз атынан баяндау формасын да дұрыс таңдап алған, сондықтан
да шығарма жемісі соншама нанымды, дәлелді болып өздігінен құйылып-төгіліп
тұрады. Ауылдың жарлы-жақыбайларының қайнаған ортасынан шыққан, барлық ауыл
кедейлерінің балалары сияқты, революцияға дейінгі жетімдік пен жоқшылықтың
ауыр қасиетін басынан кешкен үлкен жазушының, қоғам қайраткерінің өмірі
кітапта өз халқының бостандық пен қайта өрлеу үшін күрестегі тарихи жолымен
табиғи жағынан қиюласып, астасып жатады. [4-103 б.]
Сәбит Мұқанов қоғамының барлық топтар өкілдерінің аса бай
портрет голереясын жасады десек артық айтқандық болмас еді. Оның
кітаптарында әсіресе халықтың өзі ішінен шыққан қарапайым адамдардың, ер
көңілді, адал бейнетқорларды: аңшылар мен малшылардың, ұсталар мен ер-
тұрман шеберлерінің, етікшілер мен тігіншілердің, зергерлер мен
кілемшелердің –өз іскерлігін мақтан тұтатын және оның үстіне суырып-салма
ақындығы мен ділмар шешендігі бар, әнші –жыршылығы бар алуан түрлі кәсіп
иелерінің образдары өте-мөте тартымды шыққан. Мәселен, саяткер аңшы Ораз
бен Аткелтірдің, жаны сұлу халық шеберлері Қабдол Хасеннің, Жабайдың,
сондай-ақ дарынды домбырашы, ертегішілердің жарқын бейнелері ұмытылмай есте
қалады. Жазушы басқа бір топты да ерекше сүйіспеншілікпен суреттейді. Олар-
қазақтың революцияға дейінгі үркердей ғана демократияшыл интеллигенциясы.
Баймағанбет Ізтолин, Спандияр Көбеев, Мырзағазы, Халит, Ғабит Мүсірепов.
Баймағанбет Ізтолиннің бейнесі айрықша айқын, ерекше сүйіспеншілікпен
суреттелген, әңгіме арқауына оның өлеңдерінің еніп отыруы да сәтті шешім
болып шыққан. Жас ақын, халық мұғалімі Ізтолин революцияға дейінгі басқа
да көптеген ауыл балалары секілді жас өспірім Сәбит Мұқановқа шын жаны
ашып, қамқорлық жасайды. Ізтолин образы арқылы жазушы туған халқының бақыты
мен бостандығы үшін күреске ұмтылған қазақтың интеллегенциясының алдыңғы
қатарлы аз ғана тобының революцияға араласуын, онда атқарған рөлін нанымды
сипаттады.
Сонымен қатар осы романда әсіресе, оның ұлағатты ұлы адамдармен
кездесуі, өзінің шығармашылық өсу жолы, қоғамдық, мемлекеттік қайраткер
ретінде еліміздің игілігі үшін қызмет атқаруы, қаламгер достары, қазақ
халқының белгілі өнер қайраткерлері жайлы сансыз сырлар шертіледі. Солардың
ішінде Қажымұқан,Балуан Шолақ, Иманжүсіп сияқты күш аталары мен өнерді өрге
бастыруда елге елеулі болған Иса Байзақов, Күләш Байсейітова, Ақмолалық
атақты Ғазиз ақын, Әміре Қашаубаев сияқты өр тұлғалар да баршылық. Жазушы
өз шығармасында бұл адамдардың есімдерін құрметпен атай отырып, олардың
адамгершіліктері, өмірдегі өрен жүйріктігі жайлы жұртшылыққа толық
мағлұматтар бере кеткен.
Жаңа өмір орнату, жаңа адамдар тәрбиелеп шығару, әрине оңайға
түскен жоқ. Сәбит Мұқанов оны жақсы біледі және бұрылыс-бұлтарыстарының
тігісін жатқызбай боямаға салмай-ақ, жаңа дүние орнату жолындағы күресте
жеңістеріміз бен жетістіктеріміз үшін қаншама құрбандық бергенімізді бүкпей
ашып айтады. Осыған орай турасын айту керек, Өмір мектебі - Қазақстандағы
ең ауыр кезеңнің, ауыл шаруашылығында өрескел қателер жіберілген 1929-1932
жылдардың қайшылықтарын батыл да терең ашып көрсеткен қазақ әдебиетіндегі
ең татымды, ең тұңғыш шығармалардың бірі. Жазушы бұл кезеңді партиялық
тұрғыда байсалды ой елегінен өткізіп, ол туралы партиялық қаржымен, шын
және әділ әңгімелейді. Нағыз халықтық сипатта жазылған бұл еңбегіне
суреттелетін жайттардың бәрі де социолистік дәуірдің қым-қуыт қызу
оқиғаларын бастан өткізген жауынгердің, коммунист жазушының көзімен
суреттеледі, сондықтан да мұндағы айтылған әңгімелердің бәрі өзінің тарихи
нақты шындығымен баурап алады, оқушыны тебірентіп, болған іске кәміл
сендіреді, сонымен қатар оған эстетикалық ләззат беріп, заманымыздың ақиқат
көркем шындығы жайлы деректерді молайта түседі. Жазушы өзі туралы, өзінің
рушылдығымен оны жеңуі туралы, өзінің үйленуі, баласының туу туралы
жазғанда да ақиқатқа қиянат жасамайды.
Өмір мектебі мемуарлы шығарма болғанымен, қазіргі
дәуірімізбен үндесіп тұр. Ол тіпті өзінің балалық шағын баяндағанда да біз
оның ақырына дейін ақылмен қорытқан, айқын позициясы бар осы заманғы үлкен
жазушы екенін аңғарып отырамыз.
Қазақ әдебиетінде Сәбит Мұқановтың Өмір мектебі атты
трилогиясының айрықша мәні бар. Өйткені 20 ғасырдағы қазақ халқының аумалы-
төкпелі тағдыры, жаңа заманның адуында бейнесі көркем арнадан көрініп,
эпопеялық сипатқа ие болады. Осы мәнді шығармаға байланыстыра бір жайды
айрықша атап көрсеткен жөн. Тура айтып, туғаныңа жақпайсың дегендей,
дүниеде шындықты айтудан, оны тарихта болған ірі тұлғалармен жанастыра
айтудан қиыны жоқ. Себебі, ақиқат әрқашан ащы, ал оны көркем шығарма
бетінен көре беруге ешкім де құмар емес. Сөз жүзінде құптағанмен, көңілде
сызат қалып қояды. Сәбеңнің Өмір мектебінде, әсіресе, оның үшінші томы
Есею жылдарында болсын талай қайраткерлердің тарихтағы түр-келбеті, іс-
әрекеті ашық айтылып, айқын суреттеледі. Оны өздері де, кейінгі ұрпақтары
да тіксіне қабылдап, ұнамсыз болса сөзге қалдырып жатулары не сан.
Сондықтан көркем шығарма деп жанға тимейтін әйтеуір біреулерді суреттеген
шығармадан тарихи шындық негізінде жазылған туындылар дау-дамай тудырып
жатады. Ал мұның өзі әдебиеттің әлеуметтік қызметін өсіре түсіріп,
шығарманың өміршеңдігіне, жазушы пәрменділігіне жол ашады, ел алдындағы
бағасын асыра түседі.
Сәбит Мұқанов шындық жолында күресе білді. Т. Кәкішев өзінің
1999 жылы Егемен Қазақстан газетінде жарнамаланған мақаласында былай
дейді: Сәбит тағдырына қатты алаңдадым, оны кінәсіз, мінсіз,кемшіліксіз
деп ешкім есептемейді. Өмір өткелінде өзінің демократтығынан, адамға
жақындығынан Сәбеңе жететін жан жоқтығынан емес, осы әдетін толық
сақтамағаннан таяқты көп жеген адамды табу да қиын. Тұла бойы қайшылыққа
толы қайраткер араша түсу мақсатымен емес, бір сыр-сипатын тарихи шындық
деңгейінде көрсетуді ойлап, көпшілік түгілі тіпті Сәбиттің өзі білмеген,
жұрттың көзіне түсе қоймаған бір құжатты бір оқушыға таныстыруды қажет
тауып отырмын, өйткені, ол өсек-аянның ішіне су құяды. [5]
Сәбит Мұқановтың кім болғандығын, не тыңдырып кеткендігін,
түсіндіремін деп арамтер болудың еш қажеті жоқ. Тарихи таразысына, уақыт
құдіретіне кезіккен ұлы дарынның артында қалдырған мол мұрасының қазақ
әдебиеті мен мәдениетінде қандай салмағы бар және өзі өмр сүрген заманның
ең айбынды жаршысы болып жүргенде қоғамға қандай олжа салды, дүниетаным
мейірімдерінен нені іріктеп алып, келешекке қалай жалғастыруға тиістіміз
деген түбегейлі мәселелер төңірегінен ой өрбітіп, қорытынды жасаған жөн деп
ойлаймын.
Қоғамдық өмір еш уақытта бір ізбен жүрмейді. Замана доңғалағы
әрқашан жаңа арнамен ілгерілейді деген диалектика заңына ғана бағынғанда
ғана ұлы қайраткерлердің қадіріне жетеміз, ардақтаймыз, мадақтаймыз. Сәбит
Мұқанов осындай кемеңгердің қатарынан табылатын қайталанбас тұлға екеніне
де дау жоқ. Сондықтан оның әлеуметтік – қоғамдық іс-әрекетіне, ұлылығын
танытатын ел-жұртына рухани азық болған әдеби шығармашылығына құдіреті
күшті уақыт бедерінен қарайық. Сонда ғана қазақ әдебиетіне қосқан орасан
зор үлесі өзінен-өзі айқындалады.
Сәбит пенде ретінде адамға мейлінше үйірсек жан болатын. Еш
адамды жатсынып, бөтенсініп көрмеген, үлкенмен де, кішімен де тең сөйлесіп,
тіл таба білу жағынан да, жақынан да ойын жасырмай айтатын әдет Сәбеңнің
күнделікті тірлігінде, жазған шығармаларында әсіресе Өмір мектебі, оның
үшінші томы Есею жылдарында, әдебиеттің бүгінгі өкілдері жайында жазған
мақалалары мен естеліктерінде тарихи шындықтың бетіне шіркеу түсірмей,
ақиқатты ашық жазу, ұлы тұлғаның бақыты да, соры да болды деп ойлаймын.
Сол кезде болып жатқан саясатқа қоғамдағы тартысқа қарамастан
шындықты бар бет пердесімен, ашық, өзгеріссіз мына отырған біз кейінгі
ұрпаққа жеткізу менің ойымша, үлкен батырлық.
Ұлы дарынның өнегелі де, жемісті жолына шолу жасап, Сәбит
Мұқанов қазақ совет әдебиетінің негізін қаласқан, оның өркендеуі үшін
орасан еңбек сіңірген аса көрнекті сөз шебері, ел еңбекшілерінің бүгінгі
өмірінен, ой-арманынан нәр тауып, шабыттана жырлаған азамат ақын, дәуір
шындығын көркемдік деңгейде суреттеген халықтық жазушы, сахна өнерінің
өркендеуіне үлес қосқан драматург, әдебиеттану ғылымын өрге сүйреген
жауынгер, парасатты оқымысты болғанына көзіміз жетті деп ойлаймын. [6]

2.1 Сәбит мұқанов және әдеби көркем сын
“Төңкерістен бұрынғы қазақ әдебиетінің бағыты, рухы қандай еді? Енді
қандай болуы керек? Төңкеріс әдебиетке қандай олжа салды? Қазақта
төңкерісшіл тапшыл ақын-жазушылар бар ма? Болса кімдер? Тапшыл ақын жоқ
болса, себеп не ? Қашан болады ? Әдебиеттен ұлтшылдық жол қашан қалады?
Қазақ әдебиетінің орыс әдебиетінен өзгешелігі бар ма?
Қазақ ақын-жазушылары төңкеріске жолдан қосылған жолбикелер ме? Әдебиет
техникамен қатар өсе ме? Қазақ әдебиеті қазір қай дәуірде? Әдебиетке қандай
көзбен қарау керек?” Бұл сауалдардың қыршаңқылығы да жоқ емес. Төңкеріс бір
жағынан уайым-қайғы, екінші жағынан айғай-шу еңгізді деген уақытта найзаның
ұшы кемпірге өсиет айтқан тапшыл ақындарға, әсіресе айғайы басым Сәбит
Мұқановқа бағытталғанын аңғармау мүмкін емес Сәкен болса “Асау тұлпар”
жинағы, “Қызыл сұңқарлар” мен “Бақыт жолына” пьесалары үшін 1922-1923
жылдары “Шолпан” мен “Темірқазық” журналдарынан тиісті “сыбағасын” алды.
Оңбай сыналды. Әрқайсысына жауап беріп, қысас сөздер уытына еті үйрене де
бастады. Ал “Қара тақтаға жазылып жүрмеңдер, шешендер!” атты памфлетімен
екпіндетіп келген Сәбит Мұқановқа енді ғана құрық сілтене бастағанда
тарпаңдық танытып, қып-қызыл айтысқа кірді де кетті [7].
Ташкенттегі “Ақжол” газетіндегі айтыс мақаласының ызғары Қазақстанға
жетті. Сәкен 1925 жылдың басынан өкімет жұмысына да, жазушылыққа да
селқостана бастады. Қазан төңкерісінің 7 жылдығына арналған поэмасын әзер
дегенде бастырып, Смағұл Садуақасовтың “Күміс қоңырау”
повесі жарияланғаннан кейін және Сырдария мен Жетісу облыстарының
Қазақстанға қосылуымен бірге Түркістандық қызметкерлердің, әсіресе іскер де
тапқыр, 1922 жылы Ташкентке барғанда Шегірдің мақаласы және өзінің “Кім
жауапкер, жолдас!” өлеңімен Сәкенге қоңырау тағып жіберген Сұлтанбек
Қожановтың өлкелік партия комитетінің ұйымдастыру бөлімінің меңгерушісі
(яғни екінші хатшы) болып келгеннен соң Смағұлмен тізе қоса қимылдаулары
төңкерісшілдерге, әсіресе Сәкен Сейфуллин мен Сәбит Мұқановқа өте жайсыз
болды. Сәкеннің орнына редактор болып тағайындалған Смағұл Сәдуақасов Сәбит
Мұқановты “Еңбекші қазақтағы” қызметінен шығарды, жазғандарын жарияламауға
көшті. V сьезде КазЦИК мүшелігіне қайтадан сайланбады. Пролетариат және
қарашаруа жазушылар ұйымының (қысқартып айтқанда КазАПП) платформасын жасау
хатшы Сәбит Мұқановқа тапсырылады. Оны тез жасау қажет болды, себебі-сол
тұстағы қазақ әдебиетінде біріне-бірі қарама қарсы айқын екі жүйе байқалып
қалған: бірі-еңбекші таптың қамын ойлаушылар, екіншісі-байшыл, ұлтшылдар.
Ол платформа 1926 жылы 4 қазанда алынып мәнді-мәнді 12 баппен
негізделді. Әрине, әдебиеттің тапшыл, пролетаршыл, қара шаруашыл бағытын
нығыздай түсумен қатар “қазақтың еңбекші жазушыларының қаламы әлі төселіп
болған жоқ. Олардың жазғандарының көбінде мазмұн мен түр (форма и
содержание) екеуі тең түспей тұр. Еңбекші жазушылардың міндеті осы екеуін
де ақсатпау. Түр үшін ешкіммен таласпайды да айырылыспайды” дегенді де
айрықша атап өту қажет саналады.
“Ақжол” газеті бастаған әдеби айтыстың нысанасы “қазақта тап ақыны бар
ма, жоқ па? Дегеннен ұзап шықпай қойған соң Сәбит Мұқанов 1926 жылдың 14-15
қазанында “Көркем әдебиет туралы” мәнді айтысты бастап, оңды - солды
сілтеді [8-33-58 бет].
“Біздің үстіміздегі дәуір күрес дәуірі. Мылтық алып күреспегенімізбен
пікір жүзіндегі күресіміз әлі қойылмайды” деп домбыраның құлақ күйін
тапшылдыққа келтіріп алады да, Қазақстанда совет өкіметі орнағаннан бергі 6
жылда не істелді, қандай шығармалар жарық көрді деген мәселе айтыстың
негізгі арқауына айналып кедейден шыққан жазушыларға, тілшіден өсетін
қаламгерлерге, яғни “біздің бүгін көтеріліп келе жатқан тілшілерден шыққан
ақындарымыз да ертең көкке қолын сермейтіндерге” керек деп жеті түрлі
ұсыныс жасайды.
Кейінгі және күні бүгінге дейін әңгіме болып келе жатқан бір проблема —
“... құрғақ айғайдан шығатын пайда аз екеніне ешкім таласпайды. Бірақ елді
бір жағынан қанын қыздырып үгіттеу деген нәрсені менімше әзір түгелімен
тастауға болмайды. Қазақ кедейлері әлі оянып болған жоқ. Байдың ықпалынан
әлі шығып кеткен жоқ. Оларды саналандыру үшін әртүрлі тәсіл керек. Соның
біреуі нақты іс болса, біреуі пәрменді үгіт, онсыз болмайды.
Ал сөздің әдемілік, суретшілік жағына келсек, ол бір күнде бола
қоймайды. Оқи, біле, түсіне, көре болады. “Үйрен” деген сөздің айыбы жоқ.
Жас жазушыларымыз үйренуге тырысулары керек. Бірақ үйреніп болғанша
қыспақтап кету қате. Азын-аулақ кемшіліктеріне ақыл берілсін, бірақ көңілін
қалдырарлықтай әзірге зілді сын болмасын” деп Сәбит Мұқанов жаңадан туып
келе жатқан әдебиеттің өкілдерін қызғышша қорғап келешек кадрлары үшін қам
көңіл болыпты. КазАПП-тың жұмысын жақсарту, журнал ашу, шығармаларын
жариялау, әдебиеттің тарихын түсіндіретін, жазуға үйрететін курстар ашып,
талапты жастарды жоғарғы мектептерде оқыту мәселелерін күн тәртібіне қояды.
Сөздің қысқасы, әдебиет шаруашылығын бүгінгі Күннің мәнді мәселелерінің
бірі деп есептеді.
Дер кезінде қозғалғандықтан ба, әлде қоғамдық-әлеуметтік дамуда жаңа бір
науқанның айқындалып келе жатқандығынен ба (қазақ байларын тәркілеу
қарсаңы), әлде Ахмет Байтұрсынов мерейтойы тұсында айрықша тапшылдығын
танытқандықтан ба, айтылған ащы ойларының бастауынан ба, Сәбит Мұқановтың
бұл мақаласы бұрынғыдай белсенділігін танытуға себепші болып, қиян-кескі
айтысты өршітіп жіберді.
Сәбит Мұқановтың мақаласынан көп кемшілік табуға талаптанған алғашқы
жарияланым-Қошке (Қошмұхамед) Кемеңгерұлының 1926 жылы 1 желтоқсандағы
мақаласы болды. Қошке “алты жылдыңішінде көркем әдебиет туралы не істедік
дегенде, Сәбит “жоқ” деп жауап береді” дегенге дау айтып “Сәбит өңгені
көрмесе де, Бейімбет пен Сәкенді, “Қартқожа” романын көруі керек еді” деп
талай дәлелдер келтіреді. Бұған пәлендей күдік келтірмегенмен, осы ойдың ар
жағында “бұдан былай кедей әдебиеті өрісін кеңейтер деп үміттенуге болады.
Әліде болса кедей әдебиеті көрнекті орын алу үшін көп жылдар керек. Сынның
қаттылығы бөгеу болады деген қисынға келмейді. Сынның әкесі Нәзірдікіндей
болар, сонда да Сәкен бұққан жоқ, деп алады да “біздің жас жазушыларымыз
емлені білмей жатып қатардан қалғысы келмейді, өлең жазған болады. Бұған не
дерсің!” деп кекетеді. “Қазақ ә дебиетінде тойып секіретін күн
әлі туған жоқ. Ұлтшылдардікі көп басылатын болса, көркемдігі үшін басылған
шығар” деген ойлар түтінінің қалай шалқығанын, яғни көркемдікті талап ету
тым шамадан тыс екендігімен араласып жатты. Талай орыс білімпаздарынан
цитата келтіргенде өзінің ішкі ойына сабақтастыра береді де “әзіргі қазақ
әдебиетінде екі ағым бар, біреуі – кедейшілік, екіншісі – бұқарашылдық” деп
жіліктейді де, пролетаршылдар айтып жүрген негізгі тезистердің үстіне
көркемдіктің пердесін жаба салады. Тіпті “іші алтын, сырты күміс сөз
жақсысы” дегенде Абай пәлсапашы болғандықтан мазмұнға артық баға беріп
отыр” деп мінейді де “сұлулық жағынан түрі де алтын болу керек дегенді ұран
қылу керек” деп ойын дөңгелетеді. Бұдан кейінгі Ерғали Алдоңғарұлы 12,
Мәжит Дәулетбайұлы 31 желтоқсанда жариялаған мақалаларында Сәбит Мұқанов
ойларына іш тартып, кедейшіл әдебитеттің сойылын соқты.
Күреске әбден дағдыланып алған Сәбит Мұқанов келешек авторлардың не
айтарын тоспай “Көркем әдебиет туралы қортынды пікірім (Қошкеге жауап
ретінде) деген мақаласын 1927 жылдың 4 қаңтарында “Еңбекші қазақта”
(сонымен қатар “Қызыл Қазақстан” журналының 1санында) жариялап, айтыс
арнасын кеңейтіп, назар аударатын әдебиет мәселелерін нақтылай түсті.
Көркемдік неге байланысты екенін әңгімелей келіп, екінші бапта, “бізде
қазір неше бағыт бар?” деген түбегейлі мәселеге нақтылай жауап береді.
Еңбекшілдік бағыт, кеңес өкіметіне қарсы бағыт және шөре-шөредегілер деп
үшке бөледі. Әсіресе соңғы “бағыттағыларда тиянақты пікір жоқ. Күш кімде
болса, оның тілегі сонда. Кеңес өкіметін тамағы тойса жақсылайды, қарны
ашса жамандайды. Бір күні байды жырласа, бір күні кедейді жырлайды. Олар
тарыға қызығатын тауық сықылдылар” деп жолбике жазушылардың ар-намысына
тигізе пікір айтады. Талайлардың Сәбит Мұқановқа қарсы пікір айтуына осы
ойы себепші болғанын да жасырмайық.
Ал “Ұлтшылдар туралы” тарауында Ахаң жөнінде жазған ойынан қайтпайтынын
айта келіп, “біз олармен біріге алмаймыз, жолымыз бөлек” деп шорт кеседі.
Еңбекшілер жазушыларынатоқталғанда, Қошкенің емлені білмей жатып шығарма
жазады дегеніне біраз шамданып алады да “бізде өсіп келе жатқан талай
жазушылар бар. Бірақ көңілдегідей өсіп болғанымыз жоқ. Мұндай кезде көркем
әдебиеттің қазіргі міндеті – үкімет пен партияға көмек беріп, іспен қатар
үгіт те жүргізу, кедей, жалшы, жұмыскерлердің мұқтажын табу. Осыдан үгіт те
шығады, көңілдендіру де шығады, тұрмысты суреттеу де шығады, әдебиеттің
бағыты да табылады.” ол үшін мазмұн мен пішіннің бірлігі керек, “біздің
еңбекші жазушылар поэзиясының түр-пішін дәрежесін мазмұн дәрежесіне
жеткізуге тырысуы керек”, ол үшін білу, үйрену, білгеннен үлгі алу керек.
Қазақтың байшыл ақындары бізге үлгі болуға жарай алмайды. Жалпы қазақ
әдебиеті өзінен-өзі үлгі алатын дәуірге жеткен жоқ” деген нигилистік
түсінігін ашық айтқанда талай тілектестерінен айырылып жатқанын аңғармай
қалған.
Осы көркемдік мәселесін “Кім үстем болады?” деген ушықтырғыш
проблемамен аяқтайды. “Күш, шаруа, саясат кімнің қолында болса, соның
әдебиеті тез өседі. Қазақ байлары ажал аузында отыр. Олар құриды. Олар өлсе
жыршылары да өледі. Қазақтың еңбекші табы өркендеп келеді.
Олай болса, еңбекші таптың әдебиетшілері де өркендейді. Келешек біздікі!”
деп үкім шығара пікір түйеді. Кедейшілдердің қаузайтын тақырыптарын мүмкін
қадірінше көрсетіп береді.
Әдебиет туралы айтыс өзінің бар аумағымен өріс ала бастағанда Қошке 30
қаңтар күні “мұндай адаммен айтысарлық менің уақытым жоқ. Сондықтан
Сәбитпен айтысты доғардым. Білім жолымен айтысатындар болса мен даярмын”
деп менсінбеушілік танытады. Бірақ Сәбит оған шамданбай жауап қайтарды.
Айтыс мұнымен тұйықталған жоқ. Ы.Мұстамбайұлы (“Қызыл
Қазақстан”, N2), Ж.Орманбайұлы (“Еңбекші қазақ”, N171), Сәкен Сейфуллин
(“Жыл құсы”, N1), Ш Тоқжігітов, (“Қызыл Қазақстан”, N3-4), Мәжит,
Сейтбаттал, Мұстафа, Жұмабай, Жанайдың түйінді ойлары “Еңбекші қазақтың” 2
тамызында жарияланды. Ал “Екеудің” атышулы мақаласы 8,9 тамызда шығып,
мәселені мейлінше ушықтырып жіберді.
Әуелі “Екеу” деген бүркеншік атты шешіп алайық. “Кереку-Баян
кітапханасының” 13 кітабында “Екеу” Жүсіпбек Аймауытов пен Мұхтар Әуезовтің
бүркеншік аты дегенді Қайым Мұхамедханов, орталық архив қызметкері
Бейсембай Байғабылов пен зерттеуші ғалым филология ғылымының докторы
Мекемтас Мырзахметовтың пікіріне сүйеніп айттық деген шүбәлі ойды қазір
анықтау керек, себебі теріс пікір етек жайып барады.
Жүсіпбек Аймауытов ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.