«Статистика» пәнінен дәрістің қысқаша конспектісі

Кіріспе

Тақырып №1. Статистика теориясына кіріспе.

1.1 Статистика - мақсаты әр түрлі қоғамдық құбылыстарға жататын мәліметтерді жинақтау, реттеу, талдау және салыстыру болып табылатын қоғамдық ғылым.
«Статистика» термині латын тілінің статус(статус) деген сөзінен шығып, заттың жағдайы, күйі дегенді білдіреді. Бұл сөздің түбірі stato (стато) – «мемлекет» және statista (статиста) – «мемлекет білгірі» деген сөздерінен кейінірек статистика сөзі пайда болды. Бұл терминді алғаш неміс ғалымы Г.Ахенваль 1749 жылы мемлекеттану атты кітабын шығарып енгізді. Статистиканың ғылым ретінде қалыптасуы XYII
болып табылады. Бірінші деңгей – статистиканың жалпы теориясы. Екінші деңгейде экономикалық және әлеуметтік (әлеуметтік-демографикалық) статистика.
Экономикалық статистика экономика саласындағы құбылыстар мен процестерді зерттейді: салалардың құрылымын, үйлесімін, өзара байланысын және қоғамдық өндірістің элементтерін
Әлеуметтік статистика – адамдардың өмірлік қызметі жағдайын және әлеуметтік қатынастың әр түрлі аспектілерін сипаттайтын барлық әлеуметтік құбылыстар мен процестерді зерттейді.
Үшінші деңгейде салалық статистика: экономикалық статистика салалары: өндіріс, ауылшаруашылығы, құрылыс, байланыс, көлік, табиғи ресурстар статистикасы. Әлеуметтік стаистика салалары: халық, саясат, мәдениет, денсаулық сақтау, ғылым, ағартушылық және т.б. статистикасы.
Негізгі ұғымдар:
Статистикалық жиынтық - нақты бір салмақтыққа, бірлікке, бүтіндікке, өзара тәуелділікке ие бірліктердің көптігі.
Жиынтық бірлігі – нақты бір белгіге ие көптің жеке алынған элементі.
Белгі – жиынтық бірлігінің жалпы құрамы, сипаттамасы, ол бақылануы немесе өлшенуі мүмкін.
Сандық белгі – сандық мәнмен көрсетіле алатын белгі.
Сапалық белгі (атрибутивті) – мағыналық мәні бар, сандық көрсетілімге жатпайтын белгі.
Варияция – жиынтықтың жеке бірліктерінің белгісі мәнінің аутқуы, әртүрлілігі, өзгерілуі.
Статистикалық көрсеткіш – зерттелетін объекті құрамының сандық бағасы.
Статистикалық заңдылық – жекеше алып қарағанда кездейсоқ болып көрінетін құбылыстардың көп сан түрінде байқалғанда, оның қажетті құбылыс ретінде анықталуы б.т.
Статистикалық бақылау – бұл жоспарланған, ғылыми ұйымдастырылған, қоғамдық өмірдің құбылыстары мен процестері туралы мәліметтерді жинау, оның мәні әр жиынтық бірліктерінің өз белгілеріне тән топтарға бөлінуі.

Тақырып№2 Статистикалық көрсеткіштер және бөлу талдауы.

2.1 Статистикалық көрсеткіштер жиынтықты белгілі бір белгісі бойынша, құрамы бойынша сипаттайды, кеңістікпен уақыттағы өзгерісінің жағдайы мен тенденциясын көрсетеді. Статистикалық көрсеткіштің мағынасы зерттейтін құбылыстар мен процестердің нақты құрамының көрінісі бола тұрып, статистикалық көрсеткіш танымның құралы болып

Пән: Статистика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

Кей жерлерінде қателер бар, соңында әсіресе, сканерден дұрыс өткізбеген
болу мүмкін (

Статистика

пәнінен дәрістің қысқаша конспектісі

Астана

Тақырып №1. Статистика теориясына кіріспе.

1. Статистика - мақсаты әр түрлі қоғамдық құбылыстарға жататын
мәліметтерді жинақтау, реттеу, талдау және салыстыру болып табылатын
қоғамдық ғылым.
Статистика термині латын тілінің статус(статус) деген сөзінен шығып,
заттың жағдайы, күйі дегенді білдіреді. Бұл сөздің түбірі stato (стато) –
мемлекет және statista (статиста) – мемлекет білгірі деген сөздерінен
кейінірек статистика сөзі пайда болды. Бұл терминді алғаш неміс ғалымы
Г.Ахенваль 1749 жылы мемлекеттану атты кітабын шығарып енгізді.
Статистиканың ғылым ретінде қалыптасуы XYII
болып табылады. Бірінші деңгей – статистиканың жалпы теориясы. Екінші
деңгейде экономикалық және әлеуметтік (әлеуметтік-демографикалық)
статистика.
Экономикалық статистика экономика саласындағы құбылыстар мен
процестерді зерттейді: салалардың құрылымын, үйлесімін, өзара байланысын
және қоғамдық өндірістің элементтерін
Әлеуметтік статистика – адамдардың өмірлік қызметі жағдайын және
әлеуметтік қатынастың әр түрлі аспектілерін сипаттайтын барлық әлеуметтік
құбылыстар мен процестерді зерттейді.
Үшінші деңгейде салалық статистика: экономикалық статистика салалары:
өндіріс, ауылшаруашылығы, құрылыс, байланыс, көлік, табиғи ресурстар
статистикасы. Әлеуметтік стаистика салалары: халық, саясат, мәдениет,
денсаулық сақтау, ғылым, ағартушылық және т.б. статистикасы.
Негізгі ұғымдар:
Статистикалық жиынтық - нақты бір салмақтыққа, бірлікке, бүтіндікке,
өзара тәуелділікке ие бірліктердің көптігі.
Жиынтық бірлігі – нақты бір белгіге ие көптің жеке алынған элементі.
Белгі – жиынтық бірлігінің жалпы құрамы, сипаттамасы, ол бақылануы
немесе өлшенуі мүмкін.
Сандық белгі – сандық мәнмен көрсетіле алатын белгі.
Сапалық белгі (атрибутивті) – мағыналық мәні бар, сандық көрсетілімге
жатпайтын белгі.
Варияция – жиынтықтың жеке бірліктерінің белгісі мәнінің аутқуы,
әртүрлілігі, өзгерілуі.
Статистикалық көрсеткіш – зерттелетін объекті құрамының сандық бағасы.
Статистикалық заңдылық – жекеше алып қарағанда кездейсоқ болып
көрінетін құбылыстардың көп сан түрінде байқалғанда, оның қажетті құбылыс
ретінде анықталуы б.т.
Статистикалық бақылау – бұл жоспарланған, ғылыми ұйымдастырылған,
қоғамдық өмірдің құбылыстары мен процестері туралы мәліметтерді жинау, оның
мәні әр жиынтық бірліктерінің өз белгілеріне тән топтарға бөлінуі.

Тақырып№2 Статистикалық көрсеткіштер және бөлу талдауы.

2.1 Статистикалық көрсеткіштер жиынтықты белгілі бір белгісі бойынша,
құрамы бойынша сипаттайды, кеңістікпен уақыттағы өзгерісінің жағдайы мен
тенденциясын көрсетеді. Статистикалық көрсеткіштің мағынасы зерттейтін
құбылыстар мен процестердің нақты құрамының көрінісі бола тұрып,
статистикалық көрсеткіш танымның құралы болып табылады.
Статистика теориясында нақты объектілердің құрамының көрсеткішін және
осы құбылыстың нақты мазмұнына тәуелді кез-келген қоғамдық құбылыстар мен
процестердің статистикалық құрамының көрсеткішін бөледі. Біріншісінде нақты
статистикалық көрсеткішті және көрсеткіш-санатты бөліп қарайық.
Нақты статистикалық көрсеткіш – зерттелетін құбылыстың немесе
процестің нақты бір уақыттағы және нақты бір орындағы көлемін, шамасын
сипаттайды. Егер біз өнеркәсіптегі өнім өндірісі көлемінің нақты шамасын
айтатын болсақ, онда оны өндңрген кәсіпорынды, орынын және уақытын айтуымыз
керек.
Көрсеткіш-санат – нақты бір статистикалық көрсеткіштің бір түрінің
(орынын, уақытын және сандық мәнін көрсетпей) жалпы мәнін, ерекшелік
құрамын сипаттайды. Әр түрлі қалалардағы өнеркәсіп кәсіпорыны өндірісі
көлемі орнымен, уақытымен жіне сандық көрсеткішімен ерекшеленеді, бірақ ол
бір мәнге ие, ол өнеркәсіп кәсіпорыны өндірісі шығарылымы көрсеткіш-
санатында көрсетіледі.
Қоғамдық құбылыстар мен процестердің статистикалық құрылымының
көрсеткіші – осы құбылыстың нақты мазмұнына тәуелді емес көрсеткіштер.
Мұндай көрсеткіштерге: қатысты шама, варияция көрсеткіші, белгілер
байланысының тығыздығы, құрылым көрсеткіші және бөлу мінездемесі,
динамиканың құбылмалылығы көрсеткіші және т.б.
2.2. Абсолюттік көрсеткіштер – статистикалық көрсеткіштің алғашқы,
жалпы формасымен суреттеуі. Абсолюттік шаманың мәні біріншіден
статистикалық көрсеткішті айқындайтын алғашқы формасы, екіншіден зерттейтін
құбылыстар мен процестердің абсолюттік шаманы сипаттайды, ал үшіншіден
жиынтықтың көлемін сипаттайды.
Абсолюттік көрсеткіштер аталмыш сан болып табылады. Зерттелетін
құбылыстың әлеуметтік-экономикалық мағынасына қарай натуралды, шартты-
натуралды, еңбек және құндық өлшем бірліктерімен көрсетіледі.
Жеке абсолюттік көрсеткіштер – зерттелетін объектілердің жеке
бірліктерінің сандық белгілері шамасын айқындайтын көрсеткіш, мысалы, нақты
бір жұмысшының көрсетілген айдағы жұмыс өндірімі, нақты бір фермердің егіс
көлемінің шамасы т.б. Жеке шамаларды тәртіп бойынша статистикалық бақылай
процесінде алады.
Қатысты (қосынды) абсолюттік шамалар –зерттелетін жиынтықтың барлық
бірліктерінің бір белгісінің шамасын нмесе олардың жеке топтарын сипаттайды
және нәтижесінде жеке абсолюттік шамаларды бір-біріне салыстырып қойып
шығарады. Қатысты абсолюттік шамасын жеке мәндерді жинақтау және топтау
нәтижесінде алады.
2.3. Қатысты көрсеткіштер – екі сәйкестірілген абсолюттік шамалардың
сандық қатынасын сипаттайтын қорытылған көрсеткіш. Қатысты көрсеткіш
зерттелетін құбылыстың уақыттағы қарқындылығын өлшейді; бір құбылыстың даму
деңгейін байланысы бар басқа бір құбылыстарға қарап бағалайды.
Тақ бөлікке орналсқан абсолюттік көрсеткіш ағымдық және салыстырмалы,
ал жұп бөлікте орналасқан көрсеткіш негіз немесе салыстыру базасы деп
аталады. Қатысты шамалар коэффициентпен, пайызбен(%), промильмен(%0),
продецильмен(%00), просантильмен (%000) көрсетіледі.
Қатысты шамалар аталмыш емес болуы мүмкін егер олар бір атты
шамаларда бөлу нәтижесінде алынса. Аталмыш қатысты шама деп әр түрлі атты
абсолюттік шамаларды бөлу алынатын қатысты шаманы айтамыз. М, халықтың
тығыздығы (тұрғындардың санының олар өмір сүріп жатқан территориясның
көлеміне қатынасы) бір шаршы километрге адамдардың орташа санымен
анықталады. Барлығы 7 түрлі қатысты шамалар бар: құрылымының (бөлудің)
қатысты шамасы, координацияның қатысты шамасы, динамиканың қатысты шамасы,
салыстырудың қатысты шамасы, қарқындылықтың қатысты шамасы, жоспарды
орындаудың қатысты шамасы және жоспар тапсырмасының қатысты шамасы.
2.4. Орташа шама – құбылыстың біртектес жиынтығының нақты сызық
белгісі бойынша қорытылған сипаттамасы. Орташа шаманың мәні ондағы
жиынтықтың барлығына тән және жалпы; кездейсоқ факторлармен шарттасылған
жиынтық бірліктерінің жеке әртүрлілігі өтеледі; кез-келген бір белгі
бойынша әртүрлі жиынтықты салыстыруға орташа шама мүмкіндік береді.
Орташаның ағымдық қатынасы – белгінің сандық мәнінің жиынтық көлеміне
қатынасы.
Орташа шаманың 2 түрі бар:
а) орташа деңгейлі, демек әр түрлі деңгей варианттарынан құрастырылған
орташа: орташа арифметикалық, орташа квадраттық, орташа үйлесімдік, орташа
геометриялық және т.б. Барлық деңгейлі орташа екі формада есептеледі: жай
және салмақталған.
б) орта құрылымдық: мода және медиана, демек жиынтықтың құрылымын
сипаттайтын орта шамалар.
Кез-келген орташаның бірін таңдау зерттеу мақсатына, орташа
көрсеткіштің экономикалық мәніне және алынған мәліметтердің сипаттамасына
байланысты.
Орташа арифметикалық жай есептеледі егер жиіліктер бір немесе бірдей
бірнеше рет кездессе, демек орташа топталмаған мәліметтер арқылы есептелсе:
_ Σх
Х =— мұнда x-белгінің жеке мәні;
n n –
жиынтықтың бірлігі саны;
Орташа арифметикалық салмақталған есептеледі, егер жиіліктері өзара
бірдей болса — Σx·ƒ
Х= —— мұнда ƒ- жиіліктер және салмақ;
Σƒ
Интервалды қатардың орташа арифметикалық шамасы. Интервалды қатардан
орташаны есептеудің бірнеше өзгешеліктері бар. Интервалды қатардан орташа
арифметикалықты есептеу үшін, алдымен әр интервалдық орташасын анықтау
керек, ал одан кейін қатардың барлығының орташасын анықтау керек. Орташаның
әр интервалы жоғары және төменгі шекараның жарты санымен анықталады, демек
орташаның арифметикалық жайы бойынша.
Орташа үйлесімді салмақтанған - орташа арифметикалықтан қайта
құрылған. Ол қажет салмақ берілген мәліметтерде көрсетілмеген болса
қолданылады. Олар алынған көрсеткіштердің біріне көбейтіліп кіре алады.

Келтірілген формула орташа үйлесімді деп аталады. Ол нақты
салмағы ƒ белгісіз, ал туынды ƒ·х=М белгілі болғанда есептеледі.
Егер туынды ƒ·х бірдей немесе бірге тең (М=1) болса, онда орташа
үйлесімді жай қолданылады, ол мына формуламен есептеледі:

Мұнда х – жеке варианттар;
n –олардың саны;
Орта геометриялық – орта жылдық өсім деңгейін есептеу үшін
қолданылады. Ол белгінің жеке мәнінің туындысынан деңгей түбірін
шығарып алумен есептеледі.
2.5. Вариация деп зерттелетін жиынтықтың кез-келген бірлігі белгісі
мәнінің бір кезеңдегі және мезеттегі құбылмалылығын айтады.
Вариация мәні:
➢ Оның өзгеруі басқа өзгермелі белгілердің сол белгіге әсер ету
деңгейін бағалауға мүмкіндік береді.
➢ Статистикалық моделбдерді құруда қолданылады.
Вариация өлшемі деп бегінің ауытқушылығын көрсететін абсолюттік және
қатысты көрсеткіштерді айтады. Вариацияның абсолюттік көрсеткіштеріне :
вариация ауқымы, оташа ауытқу, дисперсия, орта квадраттық ауытқу жатады.
Вариацияның қатысты көрсеткіштеріне: осцилляция коэффиценті, вариацияның
сызықты коэффиценті, вариация коэффиценті жатады.
Дисперсия б2 – бұл орташа арифметикалықтан белгінің жеке мәндерінің
квадраты ауытқуының орташа арифметикалығы. Дисперсия шыққан мәліметтерге
байланысты орташа арифметикалық жай және салмақтанған фориулаларымен
есептеледі:
- салмақталмаған (жай);
-салмақталған;
Орта квадраттық ауытқу (б) деп дисперсияның квадратының түбірін
айтады.
- салмақталмаған (жай);
-салмақталған;

Дисперсияға қарағанда орта квадраттық ауытқу жиынтықтағы белгінің
вариациясының абсолюттік өлшемі және өзгермелі белгінің өлшем бірлігімен
сипатталады.
Әр түрлі белгілердің вариациясы размерін салыстыру үшін, сонымен қатар
бірнеше жиынтықтағы бірдей белгілердің вариация деңгейлерін салыстыру үшін:
➢ Вариация коэффиценті шығарылады;
➢ Орташа квадраттық ауытқудың орташа арифметикалыққа пайыздық
қатынасы:
V=
Вариация коэффиценті шамасы бойынша белгілердің вариациясы деңгейін айтуға
болады, демек жиынтықтың құрамының бірегейлігі туралы. Шамасы үлкен болған
сайын, орташалық айналысындағы белгі мәнінің тасталымы көбейе түседі,
соғұрлым құрамы бойынша жиынтық брегейлігі азаяды.
Вариациялық қатардың құрылымдық сипаттамасына: мода, медиана, децили,
квартили, перцентили жатады.
Мода деп – зерттелетін жиынтықта басқаларына қарағанда жиі кездесетін
вариантаны айтады.
Дискреттік қатарда мода деп – көп рет кездесетін белгіні айтады. Мода
мысалы, сатып алушыларда үлкен сұранысқа ие киім мен аяқ киімінің размерін
анықтау үшін жиі қолданылады.
➢ Интервалды вариацияның қатарда моданы есептеу үшін алдымен мода
орналасқан модальді интервалды анықтау керек, ал одан кейін белгінің
модальді шамасының мәнін анықтау керек.
Медиана (Ме)- белгілі бір тәртіппен орналасқан, өсуі бойынша немесе
азаюы бойынша реттелген қатардың варианттарының бірінің орташасы. Ол мұндай
қатарды ортасынан бөледі. Медиананы табу үшін реттелген қатардың ортасында
орналасқан белгінің мәнін табу керек. Тақ қатардағы реттелген қатардың
медианасы деп ортасында тұрған белгінің шамасын айтады. Тақ қатардағы
реттелген қатардың медианасы номері келесі формуламен есептеледі:
NMe=, мұнда – қатардың мүшесі саны;

Жұп сандағы реттелген қатардың медианасы деп қатардың ортасында
орналасқан екі варианттың бірінің орташа арифметикалығын айтады.
Дискретті вариациялық қатардың медианасы жиынтық көлемінің ортасынан
асатын жинақталған жиілігін сомасымен табылады.
Вариациялық қатардағы моданы және медиананы тапқаннан кейін қатарды 4
бірдей, 10 және 100 бөлікке бөлетін бірліктердің белгісі мәнің табуға
болады. Бұл шамаларды децили, квартили, перцентили деп атайды.
Негізгі ұғымдар:
Құрылымның қатысты шамалары - жиынтықтың жалпы көлеміндегі жеке
бөліктерінің бөлігін сипаттайтын шама.
Координацияның қатысты шамасы – бір бүтіннің бөліктерінің арасындағы
қатынасты сипаттайды.
Қарқындылықтың қатысты шамасы – құбылысты сипаттайтын көрсеткіштің осы
құбылыс ... ... ... ортаны сипаттайтын көрсеткіш қатынасы.
Динамиканың қатысты шамасы – құбылыстың уақыттағы өзгерісін
сипаттайды.
Салыстырмалы қатысты шама - әртүрлі объектілерді сипаттайтын екі
бірдей аттас абсолюттік шамаларды салыстыру нәтижесін сипаттайды.
Жоспарды орындаудың қатысты шамасы – нақты және жоспарлы деңгейдің
қатынасын сипаттайтын шама.
Жоспар тапсырмасының қатысты шамасы – жоспарланған кезеңге бекітілген
көрсеткіштің жоспарланған кезеңде жеткен көрсеткіш шамасына қатынасы.
Орташа арифметикалық жай – жиіліктері өзара бірдей болған жағдайда
есептелетін деңгейлі орташаның түрі.
Орташа арифметикалық салмақталған - жиіліктері өзара бірдей болмаған
жағдайда есептелетін деңгейлі орташаның түрі.
Орташа үйлесімділік – салмақ берілмеген жағдайда қолданылатын деңгейлі
орташаның түрі.
Вариация ауқымы – белгі мәнінің үлкені және кішісі арасындағы
әртүрлілігі.
Вариация коэффиценті – орташа квадраттық ауытқудың белгінің орташа
шамасының пайыздық қатынасына тең.
Мода – жиілігі көп қайталанатын белгінің мәні.
Медиана - реттелген жиынтықтың ортасына келетін белгінің мәні.
Квартили – реттелген жиынтықты 4 бірдей бөлікке бөлетін белгінің мәні.
Децили – реттелген қатарды 10 бірдей бөлікке бөлетін белгінің мәні.
Перцентили – қатарды 100бөлікке бөлетін белгінің мәні.

Тақырып 3. Динамикалық қатарлар

3.1 Динамикалық қатардың мәні-қоғамдық өмірдің экономикалық, саяси және
мәдени құбылыстарының даму заңдылығын айқындауда және зерттеуде. Уақыттағы
құбылыстың өзгерісін сипаттайтын статистикалық мәліметтер динамикалық
қатарлар деп аталады.
Динамикалық қатарлар абсолюттік, қатысты және орта шамалар қатарларына
бөлінеді. Уақыт белгісі бойынша абсолюттік шамалардың динамикалық қатарлары
мезетті және интервалды болып бөлінеді.
Белгілі бір уақыт аралығында қоғамдық құбылыстың даму деңгейін сипаттайтын
динамикалық қатарлар интервалды деп аталады.
Динамиканың әр қатары 2 элементтен тұрады: 1) уақыт немесе мезет кезеңі 2)
қатар деңгейі. Динамиканың көрсеткіштер жүйесіне:
• абсолюттік өсім;
• өсу деңгейі;
• өсім деңгейі;
• 1 процент өсімнің абсолюттік мәні;
• өсімнің орта жылдық деңгейі.
Абсолюттік өсім - қатардың алдыңғы (базисті) және кейінгі
деңгейінің арасындағы әртүрлілік.
; т - тізбекті
; баз- базисті
Орташа абсолюттік өсім:
; т - тізбекті
; баз- базисті
Өсу қарқыны (Өқ)- динамикалық қатардың деңгейлерінің қатынасы, ол
коэффициентпен және пайызбен көрсетіледі:
Өқ ; Өқ ;

Өсім қарқыны 2 тәсілмен анықталады:
А) абсолюттік өсімнің алдыңғы деңгейге қатынасы: Өсім қ;
немесе базисті: Өсім қ;
б) өсу деңгейі мен бірліктің арасындағы әртүрлілігі ретінде: Өсім
ққ-1 немесе өсу деңгейі мен 100% арасындағы әртүрлілік Өсім
ққ-100%.
1% өсімнің абсолюттік мәні (А1%) абсолюттік өсімнің тізбектісінің өсім
деңгейі тізбектісіне қатынасына тең: А1%=;
Бір процент өсімнің орташа абсолюттік мәні келесі формуламен есептеледі:
А1%=;
Өсудің ортажылдық деңгейі мына формуламен есептеледі:
А) өсудің тізбекті коэффициентінен орташа геометриялық: қ= ;
Б) соңғы және алдыңғы деңгейлердің қатынасы: қ= ;
Өсімнің ортажылдық деңгейі келесі жолмен шығарылады:
___ __ ___ __
Өсім ққ-1; Өсім ққ-100%.

3.2 Динамикалық қатардың деңгейлері көрсеткіш есебі әдісі бойынша,
территориясы бойынша, қамтылған объектінің кезеңінің жалғасуы бойынша,
есептеу бірлігі бойынша және басқа белгілері бойынша салыстырылуы керек.
Динамикалық қатардың салыстырымдылығы – зерттейтін жиынтықтың бірдей
құрамын алу үшін мәліметтерді есептеу әдісі.
Динамикалық қатарлардың тоғысуы – ескі және жаңа шекарада бір
құбылыстың динамикасын сипаттайтын 2 (немесе бірнеше) көрсеткіш
қатарларының бір қатарға бірігуі.
Динамикалық қатарларды бір негізге алып келу – уақыт ішіндегі бағыттың
салыстырмалы сипаттамасын және бірдей дамып келе жатқан құбылыстардың өсу
қарқындылығын алу болып табылады. Бұл әдіс өсудің базисті қарқындылығын
есептеуге, оларды салыстыруға және озу коэффициентін есептеуге алып
келеді.
3.3 Динамикалық қатарларды талдау уақыт ішіндегі зерттелетін
көрсеткіштің өзгеру деңгейінің заңдылығын және тенденциясын бекітеді.
Бірақта деңгейлері әртүрлі өзгерістерге ұшырайтын динамикалық қатарларды да
жиі кездестіруге болады және ол құбылыстың дамуының жалпы тенденциясы
туралы ғана айтуға болады.
Динамикалық қатарлардағы негізгі тенденцияны анықтайтын бірнеше әдістер
бар:
• интервалды (кезеңді) үлкейту әдісі
• орташаның сырғымалы әдісі
• динамикалық қатарды талдамалы теңестіру.
Орташаның сырғымалы әдісі. Бұл әдістің мәні ірі интервалдарда белгілі
бір кезең ішінде абсолюттік мәліметтерді орташа орташа арифметикалықпен
ауыстыруда. Орташаның шамасы сырғанау әдісі арқылы есептеледі, демек
қабылданған бірінші деңгейдің сырғу кезеңін ақырын жойып, екінші деңгейді
қосу.
Талдамалы теңестіру әдісі уақыт ішіндегі динамикалық қатардың деңгейі
өзгеруінің жалпы тенденциясын көрсететін сандық модельді береді. Бұл
жағдайда нақты деңгейлер қисықты анықтау негізінде есептелінген деңгеймен
алмастырылады. Ол уақыт ішіндегі зерттелетін көрсеткіштің өзгеруінің жалпы
тенденциясын көрсетеді.
Талдамалы теңестіру әдісі түзуді теңестіру көмегімен жүргізіледі:
-теориялық деңгей;
- түзудің параметрлері;
- уақыт көрсеткіші (күндер, айлар, жылдар)
Маусымдық құбылмалылық деп динамикалық қатардың ішіндегі тұрақты жылдың
ішіндегі құбылмалылықты айтады, олар тауарды өндіру және тұтыну шарттарымен
есептеледі.
Маусымдық ауытқу арнайы көрсеткіштермен – маусымдық индекстермен
сипатталады.
Маусымдық индекс жиынтығы маусымдық толқынды жасайды. Маусымдық
толқынды табу үшін айларға бөлінген бірнеше жылдық мәліметтерін алады.
Егер динамикалық қатар дамуда анық көрсетілген тенденциясы болмаса,
онда индекстер зерттелетін жылдардағы сәйкес айдың зерттелетін құбылыстың
орташа деңгейінің жалпы орташасына қатынасымен есептеледі.
Егер динамикалық қатар дамуда нақты тенденциясы болса, онда маусымдық
индекстер сәйкес айлардағы нақты деңгейлерінің проценттік қатынасынан сол
айлардағы теңестірілген деңгейлеріне орташасымен есептеледі.
Негізгі ұғымдар:
Абсолюттік өсім – берілген деңгей біріншісімен (базисті өсім) немесе
алдыңғы деңгеймен салфыстырғанда қанша бірлікке өзгергенін көрсетеді.
Өсу коэффициенті – берілген қатарда ағымдық деңгей алдыңғы деңгейден
қанша есе үлкен екенін көрсететін, 2 салыстырмалы деңгейдің қатынасы.
Өсу қарқыны – 2 салыстырмалы деңгейдің қатынасы (динамикалық қатардың
кейінгі деңгейін алдыңғы немесе базисті деңгейіне), ол пайызбен
көрсетіледі.
Өсім қарқыны – қатардың деңгейі біріншісімен (өсімнің базисті қарқыны)
немесе алдыңғымен (өсімнің тізбекті қарқыны) салыстырғанда қанша пайызға
өзгергенін көрсетеді.
Бір процент өсімнің абсолюттік мәні (А1%) – бір процент өсімге (азаю)
қанша абсолюттік бірлік келетінін көрсетеді.
Озу коэффициенті – бірдей уақыт аралығында 2 динамикалық қатардың
базисті өсім қарқынына қатынасы.
Маусымдық индексі – жеке кезең деңгейінің жалпы кезең ішінде орташа
деңгейіне пайыздық қатынасы.
Интерполяция – динамикалық қатардың белгісіз аралық мәнін анықтау
тәсілі
Экстраполяция – бақылауға алынбаған құбылыс жиынтығының сандық
сипаттамасын, оған өткен уақытта және келешекте соған ұқсас жиынтықтарды
бақылау кезінде алған нәтижелерін тарату арқылы анықтау әдісі.
Тақырып №4. Ішінара бақылау

1. Ішінара бақылау-бұл жаппай емес бақылау, мұнда зерттеуге жататын
бірліктер кездейсоқ тәртіппен алынады, алынған бөлік зерттеледі, ал
нәтижесінде алынған бірлік бөлігі жиынтықты көрсетеді, тек кішірек
масштабта.
Ішінара бақылау мәні:
• қысқы мерзімде және азайтылған еңбекпен, материалдармен және
ақшалай шығындармен жүргізіледі;
• жаппай бақылауды жүргізу мүмкін емес жағдайда жүргізіледі, себебі
кейде ішінара бақылау ғана жүргізілуі мүмкін, мысалы өнімнің
сапасын тексеруде алынған бірліктер жойылатын болса;
• жаңа әлеуметтік-экономикалық құбылыстарды алдымен статистикалық
талдау әдісін дамыту үшін ішінара әдіспен зерттейді. М: шағын
кәсіпкерлік, тауар нарығы және т.б.
• бақыланатын жиынтықтың шағын көлемі тіркеу қателегі санын
азайтады.
Ішінара бақылау мақсаты – алынған бірлік бөлігі белгісінің орташа мәнін
пайдаланып, жетерлік дәлдікпен сол топтағы барлық бірліктердің
көрсеткіштернің шамасы туралы қорытынды беру.
Ішінара бақылаудың негізгі мінездемелеріне жатады: іріктеме көлемі,
жалпы жиынтық көлемі, орташа ішінара, жалпы орташа, ішінара бөлік, жалпы
бөлік.
Ішінара бақылау әдістемесі:
А) жалпы жиынтықтан кездейсоқ тәртіппен іріктелген жиынтық алынады.
Б) әр бірлікке зерттелетін сандық немесе альтернативті (сапалық)
белгісі мәні анықталады.
С) алғашқы мәліметтер негізінде орташа ішінара (сандық белгісі бойынша)
немесе ішінара бөлік (альтернативті белгісі бойынша) есептеледі.
Д) ықтималдың белгілі бір деңгейімен жалпы орташаның ауытқуы шекарасын
береді немесе ішінара орташадан бөлікті береді.
Іріктеу жүргізу әдісі бойынша қайталанатын және қайталанбайтын болады.
Іріктеу түрлері: механикалық, кездейсоқ, типтік, сериялық, жинақталған.
Ішінара жиынтық – бұл бас жиынтықтың бөлігі ғана, сондықтан бас
жиынтықтың қорытынды сипаттамасы ішінараның алынғвн сипаттамасынан бір
шамаға алшақтанады.
Ішінара орташа (бөлік) мен жалпы орташаның (бөліктің) арасындағы
алшақтану шамасы туралы тек белгілі бір ықтималмен айтуға болады, ол сенім
коэффициентіне байланысты. Ішінара орташаның жалпы орташадан ауытқу
ықтималы арнайы кестеде мына фрагментпен беріледі:

Ықтималдылық, Р 0,683 0,954 0,997 0,999
Сенім коэффициенті, Т 1 2 3 4

Ықтималдылық мыңның қанша жағдайында жалпы орташа бекітілген шекте
болатынын көрсетеді.
4.2 Ішінара бақылау қателіктері деп репрезентативті қатені немесе
өкілдікті қатені айтады. Олар ішінара бақылау мәліметтері мен барлық
жиынтықтың арасындағы айырмашылық өлшемін сипаттайды. Репрезентативті
қателіктер кездейсоқ және жүйелі болып бөлінеді. Бақылаудың жаппай емес
сипатынан ішінара жиынтық жалпы жиынтықты жетерліктей тура көрсетпеуі
нәтижесінде кездейсоқ қателік туындайды. Олардың көлемі үлкен сандар заңы
және ықтималдар теориясы негізінде тура анықталады. Жүйелік қате бақылауға
жиынтық бөліктерін кездейсоқ таңдау принципі бұзылу нәтижесінде пайда
болады.
Іріктеменің орташа қателігі – жалпы орташаның ішінара орташадан басқа
жаққа орташа ауытқуын көрсетеді.
Орташа қате негізінде іріктеменің шекті қатесі анықталады, ол жалпы
орташадан ішінара орташаның ауытқу шегін белгілі бір ықтималдар деңгейімен
бекітеді.
Негізгі ұғымдар:
Ішінара жиынтық- іріктеп алынған бірліктердің жиынтығы.
Жалпы жиынтық- одан бірліктер алынатын жиынтық.
Іріктеме үлес (бөлік) – ішінара жиынтықта сол белгіге ие бірлік үлесі
(бөлігі).
Қайталама іріктеу- жиынтықтың әр бірлігі оның белгісінің зерттелуінен
кейін жалпы жиынтыққа қайтарылатын және ол тағы да таңдап алынуы мүмкін
іріктеу тәсілі.
Кездейсоқ іріктеу- жалпы жиынтықтан бірліктерді таңдау кездейсоқ
болады.
Механикалық іріктеу – жиынтық бірліктері белгілі бір тәртіппен
орналасып, іріктемелі пайызға керісінше топтарға интевалдармен бөлінетін
іріктеу тәсілі.
Типтік іріктеу – жалпы жиынтықтың бірліктерін типологиялық топтау
негізінде, әр топта бірліктердің іріктелуі бірліктердің санына
пропорционалды жасалатын іріктеу тәсілі.
Сериялы іріктеу – жалпы жиынтықтан бірліктер емес , олардың сериялары
кездейсоқ немесе механикалық жолмен алынатын ірктеу тәсілі.
Шағын іріктеу – бірліктердің саны 20 бірліктен аспайтын ішінара
бақылау.
Сенім коэффициенті – шекті ауытқуға ықтималдың әсерін анықтайтын
коэффициент.

Тақырып 5 Экономикалық индекстер

5.1 Статистика практикасында, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.