Тағамдық ақуыз алу технологиясы

МАЗМҰНЫ
Ι.Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 1
Анықтама мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
Нормативтік сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 2
ΙΙ. Әдеби шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
2.1 Өндірістің теориялық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
2.1.2 Ашытқының микробиологиялық әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
2.2 Азықтық.ақуыз өндіруге мәліметтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
2.2.1 Азықтық ақуыз өнімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.3 Азықтық ашытқы өндірісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 17
2.3.1Азықтық витаминдер мен антибиотиктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 17
ΙΙΙ. Өзіндік зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
3.1 Зерттеу материалдары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 26
3.2 Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
3.3 Экономикалық тиімділік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 31

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1 Андреев А.А, Брызголов Л.И. Производства кормовых дрожжей – М: Лесная промышленность
2 Забродский А.Г. Технология и контроль производства кормавых дрожжей на мелассной борде. – М: Пищевая промышленость
3Боборенко Э.А. Получения и выделения дрожжей-М: Лесная промышленность
4 Бочярова. Н.Н. Микрофлора дрожжевого производства-М: Пищевая промышленость
5 Воробьева Л.И. Промышленная микробиология –М:Лесная промышленость
6 Калунянс К.А. Микробные ферментные препараты – М: Пищевая промышленость,
7 Жвирблянская А.Ю. Основы микробиологий, санитарии и гигиены пищевой промышлености-М: Пищевая промышленость,
8 Семихатова Н.М. Производство хлебопекарных дрожжей – М:ВО Агропромиздат,
9 Букин В.Н. Микробиологический синтез витаминов. М.: Наука,
10 Беккер М.Е. Биотехнология микробиологического синтеза. –Рига:Знание,
11 Перт С. Дж. Основы культивирования микроорганизмов и клеток / Пер. с англ. –М.: Мир
12 Қ. Х. Әлмағанбетов, «Микроорганизмдер биотехнологиясы», Астана-2008;
13 В. Н. Голубев, И. Н. Жиганов, «Пищевая биотехнология», Москва-2001;
14 О. А. Неверова, «Пищевая биотехнология», Новосибирск-2007.
15 Воронин Е.С., Тихонов И.В. Биотехнология: Учебник для вузов – М.: Де Ли принт, 2006. – 521 с.
16 Рогов И.А., Антипова Л.В., Шуваева Г.П. Пищевая биотехнология: в 4 книгах. Книга 1. Основы пищевой биотехнологии.- М.: КолосС, 2004. – 440 с.
17 Рогов И.А. Пищевая биотехнология: В 4х кн.: учебник /Рогов И.А. – М.: Колосс, 2004. – 530 с.
18 Биотехнология. Биотехнологические агенты, технология, аппаратура - Виестур У. Э.

Пән: Ветеринария
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

КІРІСПЕ

Жұмыстың өзектілігі: Азықтық ақуыз құрамында ақуызбен қатар
витаминдер, ферменттер, өсу факторлары болады, сондықтан берілген өнім
ақуызды – витаминді концентрат деп аталады. Оның мал шаруашылығын және құс
шаруашылығын құрамы алдын айтып кеткен қоспаларға бай азықпен
қамтамассыздандырудың маңызы зор. Ашытқыларды азыққа қосынды ретінде
қосқанда азықтықтың қоректік байлығы ұлғаяды да, нәтижесінде ауыл
шаруашылық малдарының өнімділігі ұлғаяды және көмірсу азықтың шығыны
азаяды. Сондықтан азықтық ақуыз өндірісін мелассалы бардада біркелкі
интенсификациялау мен қатар қазіргі заманғы ғылыми, өзіндік, жұмыстарды
жүргізу актуаьды болып келеді. Мал азықтық ашытқының ішінде торула, утилис
қолданылады, өйткені онда ақуыз бен В тобындағы витаминдер едәуір көп
болады. Микроорганизмдерді қолдануға негізделген қазіргі биотехнологиялық
процестерде ақуыз продуценттері ретінде ашытқылар, басқа саңырауқұлақтар,
бактериялар және микроскопиялық саңырауқұлақтар қолданылады. Микробты
синтез өнімін алу үшін культивирлеу режимін қосқанда жеке жағдайда
модифицирлеу қолданылады, қоректік ортаның ерекшілігі, арнайы
технологияда соңғы өнімді бөліп алады. Ашытқыларды азыққа қосынды ретінде
қосқанда азықтықтың қоректік байлығы ұлғаяды да, нәтижесінде ауыл
шаруашылық малдарының өнімділігі ұлғаяды және көмірсу азықтың шығыны
азаяды. Сондықтан азықтық ақуыз өндірісін мелассалы бардада біркелкі
интенсификациялау мен қатар қазіргі заманғы ғылыми, өзіндік, жұмыстарды
жүргізу актуальды болып келеді.
Курстық жұмыстың мақсаты: Ашытқы саңырауқұлақтарында ақуыз және
витаминдер (В, Д, Е) көп болады, сондықтан оларды қазір тамақ және мал
азықтық мақсатқа кеңінен қолданылады. Ашытқы ақуызын азықтық мақсатта ғана
емес, сондай-ақ тікелей тағам өнімдеріне де қолдануға болады.
Курстық жұмыстың міндеттері:
1 Saccharomyces cerevisiae – ашытқы саңырауқұлақтарының спора түзуге
қабілеті болмайды.
2 Микроорганизмдердің химиялық құрамын білу.
3 Тыныс алу процесі: аэробты микроорганизмдер (тіршілігі үшін ауадағы
оттегін пайдаланады); анаэробтар микроорганизмдер тіршілігі ауадағы
оттегін қатынасынсыз жүретіні.
4 Ашу процесінің қоздырғышы: зилаза ферменттері, декарбоксилаза ферменті.
5 Культивирленгенде морфологиясы өзгереді, колония өлшемі кішірееді,
көмірсуларды ашыту және тотықтыру жолдарымен ассимирлейді. Candida
tropicolis штамы СК-4, басқаларымен ауыстырылған.
6 Азықтық ақуыз өнімдері өндірісте базыны құру қажет. Сапасын жоғарлату
үшін жетіспейтін ақуызды синтезбен алу әдістері.
7 Азықтық ашытқы өндірісі: құрғақ ашытқыларды комбинирленген азықтық
өндірісте сұранысы жоғары.

АНЫҚТАМАЛАР

Ақуыздық – витаминді концентрат - өсімді шикізат гидролизатында
алынатын азықтық ашытқыға қарағанда Candida туысының ашытқыларын
мұнай парафинінде өсірумен ашытатын микроорганизм биомассасы.
Сұйық Н – парафиндер – микроорганизмдердің өміршеңдігінің жақсы
тұрақтылығы қамтамасыз ететін салыстырмалы және стандартты шикізат.
Сепарирлеу – микроорганизмдер биомассасын концентрлеу үшін
қолданылады.
Формальдегид – метанолдың тотығуының аралық өнімі, ашытқылы
жасушада әр түрлі жолдармен метаболизденеді.
Азықтық ақуыз - микроорганизмдердің биомассасы белгілі
ылғалдылықта кептірілген зат.
Егіс материалы - микроорганизмдер продуцентінің таза культурасын
қажетті көлемге дейін көбейтіп, өндіріс аппаратына егуді дайындау.

ҚЫСҚАРТУЛАР
АА- азықтық - ақуыз
ҚО - қоректік орта
ҚЖ - құрал-жабдық
МО -микроорганизам
АС – ашытқы саңырауқұлақтар
ГКҚ-гидролизді концентрацияланған қышқыл
ГБС-гидролизаттың биологиялық сапасы
ГА-гидролиз аппарат
МБ – микробиология
БХ – биохимия
Д – дезинтеграция
ШЗ-шикізаттар
БТ-биотехнология
Б-биокатализатор
Л-30- Torylopus pinus штамы
Л-35- Candida utilis штамы
БД-2-Trichosporon cutaneum штамы
СК-4-Candida tropicalis штамы
МОВНИИГС-температураны бақылайтын құрал
УКР НИИСПОМ- Ферментатор V = 600 м аэрация системасымен
ВНИИ – каллоидты заттардан тазалайтын машина

НЕГІЗГІ БӨЛІМ

2.1 Өндірістің теориялық негіздері

Құрғақ азықтық ашытқылардың ең көп тараған түрлері: Candida skotti,
candida tropicalis, candida utilis. Ашытқылардың бұл культуралары әртүрлі
орталарда кең қолданылады. Адаптацияланып, олар түрлерін өзгертеді және әр
жеке жағдайда белгілі штамм алынады. Құрғақ азықтық ашытқылардың қалыпты
шығымы (құрғақ күйінде) әртүрлі өсімдік материалдарынан алынған,
қолданылған қанттардан 40 – 50 % құрайды.
Ауамен қамтамасыз ету. Ақуыздарды алу үшін микроорганизмдердің аэробты
культураларын өсірудің негізгі жағдайларының бірі – оттегі көзі саналатын
ауаны беру. Микроорганизмдердің меншікті беті жақсы дамыған, ол арқылы газ
– сұйық жүйесімен байланыс жүреді.
Абсолютті – құрғақ биомасса алу үшін V, кг,оттегі шығыны келесі теңдеумен
анықталады: V = 0.25 g Kk.
Мұнда, 0,25 – биомассадағы құрғақ заттар, кгкг
g – ішкі биомассаның өсуі, кгсағ.
Кк – оттегінің жұмсалу коэффиценті,
кгкг абс. құрғ. биомасса..

g = ДК.
Мұнда, Д – ашытқы өсіру аппаратындағы ішкі биомасса мөлшері, кг.
К - өсу жылдамдығының константасы.
V = 0.25 ДККк.
Ашытқының түрінің өсу жылдамдығының константасын біле отырып, ауаның
жұмсау мөлшерін анықтауға болады. Ауа ортаға енер алдында неғұрлым майда
шашыратылған болса, соғұрлым ол сұйықтың қабаты арқылы өткенде толық
утилизацияланады. Аппаратта сұйық және газ тәрізді фазалардың байланысу
беті көп болады, егер ауаның жұмсалуы және оның сұйықпен қанығу дәрежесі
жоғары болса. Қоректік ортадағы қанттың концентрациясының әсері. Ашытқы
өндірісінде жіберілетін гидролизаттар органикалық және минералды заттардың
сулы ерітіндісі түрінде болады. Гидролизаттарда моносахаридтердің жалпы
мөлшері 100 мл ерітіндіде 3,72 г. Зауыттарда гидролизаттардағы редуцирлеуші
заттардың жалпы мөлшері 2 – 3,5% шамасында болады. Гидролизатты спиртке
алдын ала өңдеген кезде ерітіндіде моносахаридтердің мөлшері гексозды
қанттың утилизациялану есебінен азаяды. Спирттен кейінгі бардада
редуцирлеуші заттардың жалпы мөлшері 0,58 – 0,68%, моносахаридтер 0,43 –
0,56%. Целлюлозды зауытта шырша ағашын кальцийлі негізде қайнатудан
алынатын сульфидті сілтінің құрамында редуцирлеуші заттар 2,6 – 2,8 %-ға
дейін болады, моносахаридтер 2,2 – 2,4%. Сульфидті сілтіні алдын ала
спиртке қайта өңдеген кезде, гексозды қантты утилизациялағаннан кейін
моносахаридтердің мөлшері төмендейді және редуцирлеуші заттар 0,58 – 1,1 %,
моносахаридтер (ксилоза) 0,42 – 1% құрайды.
Қоректік ортада ашытқы биомассасының жиналу жылдамдығы ашытқы
жасушасының тынысалу активтілігіне байланысты. Ашытқы биомассасының жиналу
жылдамдығына субстраттағы қант концентрациясы және егуге алынған
ашытқылардың мөлшері әсер етеді.
Өндіріс жағдайларында редуцирлеуші заттардың мөлшері жоғары болған
жағдайда (1,5 – 1,7 % -ын жоғары) ашытқылардың өсуі жай жүреді және толық
утилизацияланбайды. Бірақ лабораториялық жағдайда МОВНИИГС жүргізген ғылыми
жұмыстары өңделіп жатқан ортада қанттың концентрациясы, яғни субстраттағы
оның бастапқы концентрациясы жоғарлауы мүмкін (3 – 5% Р – 3) бірақ бұл
кезде ашытқыларды ерітілген оттегінің қажетті мөлшерімен қамтамасыз ету
керек. Бұл мәліметтер бойынша биомасса шығымы бастапқы ортадағы
концентрациясына байланысты емес, егер ашытқылар өздерінің өсуі кезінде
еритін оттегімен қамтамасыз етілсе. Олардың ақуыз, фосфор, күлдің мөлшері
тұрақты болады және ортадағы қанттың концентрациясына байланысты емес.
Қоректік тұздардың маңызы. Ашытқы жасушасы барлық тірі организмдер
тәрізді өзінің дамуы үшін қажетті минералды қоректендіруді қажет етеді.
Қоректік заттар – азот, фосфор, калий, магний, күкірт, темір және басқалары
ашытқы жасушасына қабықша арқылы тек су ерітіндісі түрінде енеді. Ортада
кейбір элементтердің болмауы немесе жетіспеуі немесе көп мөлшерде болуы
жасуша тіршілігінің төмендеуіне соқтырады. Қоректік ортаны таңдау өндіріс
алдына қойылған мәселелерге байланысты. Биологиялық активті азық алуда
оларды интенсивті көбейту қажет болған жағдайда біраз мөлшерде азот,
фосфор, магний, калий қосылыстарын қосу қажет, бірақ барлық қосылыстарды
ашытқылар сіңірмейді. Ашытқылар амонийлі тұздарды: күкірт қышқылды амоний
(аммоний сульфаты) (NH4 )2 SO4, аммиактың сулы ерітіндісі NH4 OH жақсы
сіңіреді. Бірқатар зауыттарда қоректік тұз орнына құрамында форсфор,
аммиак, калий тұздарының комплексі болатын нитроаммофосты қолданады. Бұл
тұз суда жақсы ериді және шламды тұнбалары болмайды.
Фосфор қосылыстарын ашытқылар әртүрлі сіңіреді, ең жақсы сіңірілетіні
біралмасқан фосфоқышқылды аммоний NH4 H2 PO4, калцийдің фосфорқышқылды
тұздары Ca ( H2 PO4 ) (суперфосфат), фосфор қышқылы H3 PO4 ; Нашар
сіңірілетіндері – темір және аммонийдің фосфор қышқыл тұздары.
Калий, хлорлы калий түрінде KCl, ал Mg Mg Cl2 немесе Mg So4 * 7 H2 O
түрінде сіңіріледі.
Кейбір гидролизаттарда және сульфидті сілтілерде біраз мөлшерде
ашытқы биомассасы үшін қажет микроэлементтер болады. Бірқатар гидролиз
зауыттарында күз – қыс уақыттарында судың кермектілігі жоғары болады, яғни
суда микроэлементтер мөлшері жоғары болған жағдайда, ашытқы шығымы жоғары
болады. Артезион суға да әртүрлі тұздарға бай, әсіресе кальций және магний
тұздарына. Тәжірибе нәтижесінде артезиан суын басқа суға қосқан кезде
ашытқы шығымы орта есеппен 8 % жоғарылайды. Қоректік тұздарда қажеттілікті
дәл анықтау үшін алдын – ала ағашты, өсімдік материалын, гидролизат немесе
сульфидті сілтіде зерттейді.
Соңғы жылдары химия өнеркәсібі дайын түрде аммофос қосылыстарын
шығара бастады. Бұл тұздар биологиялық активті азық өндірісінде кең
қолдануда. Суперфосфат болмаған жағдайда фосфоритті ұнды қолдануға болады,
оның құрамында 21 % фосфор оксиді болады.
Шикізаттардың әртүрлі түрлерін және ашытқыларды өсіру жағдайларын
зерттегенде құрамында азот, фосфор, калий және басқа элементтері бар
қоректік тұздардың орташа қажеттілігі анықтылған. 1 кг ашытқыларды өсіру
үшін, құрғақ тұз ретінде қажет, г: суперфосфат – 280, аммоний сульфаты –
360; хлорлы калий – 50.
Калийдің мөлшері ағашқа қарағанда, өсімдік ауылшаруашылық
қалдықтарында 15 – 20 есе көп болады. Осы шикізатты өңдейтін зауыттарда
жеке жағдайларда калийді пайдалану қажет емес. Ашытқыларда шикі протеиннің
жоғары мөлшері ( 55 – 58 % ) оларда калий оксиді 1,7 – 2 % болғанда
байқалады. [3]
Ауыл шаруашылық қалдықтарын өңдеген кезде хлорлы калийдің қажеті
болмайды, өйткені өсімдік материалында калий тұздарының мөлшері көп болады.

Орта температурасының әсері. Құрағақ азықтық ашытқыларды өсіруін 32-
40°С температурада жүргізеді. Әр микроорганизмге белгілі оптимальді
температураға тән. Өсірудің температуралық режимінің өзгешелігі ашытқылар
культурасына ғана емес, оның жоғары және төмен температураларға
адаптациялану дәрежесіне байланысты. Температураның жоғарылауы мен синтез
жылдамдығы жоғарылайды, бірақ бұл белгілі шекке дейін болады, өйткені
синтез процесінің жылдамдығының жоғарылауымен ыдырау процестері көбейеді.
Нәтижесінде, зерттелетін ашытқылардың жоғары тынысалу активтілігі
38 - 40°С температурада болатыны анықталды. Орта температурасы 40°С – ден
жоғары болған жағдайда оттегіні сіңіру активтілігі күрт төмендейді,
биомасса шығымы төмендейді, ал ашытқылардағы ақуыздың мөлшері 48 – 49 % -
ын 36 – 37%-ға дейін төмендейді.
Егер технология жағдайлары мүмкіндік берсе, ашытқыларды өсіру
процесін температураның жоғары шегінде жүргізу керек, өйткені бұл жағдайда
салқындатуға температурасы жоғары суды пайдалануға болады.
Құрғақ азықтық ашытқыларды өсірген кезде біраз мөлшерде жылу бөлінеді
( 10,5 · 103 – 14,7 · 103 Дж кг ашытқылардың құрғақ массасы ). Бұл жылу
орта температурасын жоғарылатады, сондықтан оны төмендету қажет, яғни
ашытқы өсіру аппаратының сұйықтығын салқындатып тұру қажет. Бұл үшін
аппараттарда арнайы салқындату беттерін орналастырылады.
Ашыту аппаратының өнімділігі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым жылу
көп бөлінеді, сондықтан аппаратта орта температурасы жоғарлап кетпеуі үшін
шаралар қолдану қажет. Мысалы, сиымдылығы 600 м3 , ауа таратудың эрлифтті
жүйесі бар аппаратта гидролизатты өңдеген кезде, тәулігіне шамамен 6 тонна
тауарлы ашытқылар алу алдын – ала қарастырылады. 1 кг құрғақ ашытқыға 2800
ккал жылу бөлінеді деп есептесек, бөлінетін жалпы жылудың мөлшері: 2800 ·
6000 · 0,9 калория тәулігіне, немесе 29,4 · 105 Дж сағ. Жылудың біраз
мөлшері ( 29,4 · 105 Дж сағ ) ауамен әкетіледі, ал қалған бөлігі –
салқындату бөлігі арқылы әкетіледі. Ашытқыларды өсіру процесі 36 – 38 °С
жүргізіледі. Жыл мезгіліне қарай аппаратқа берілетін суслоның температурасы
өзгереді. Жаз кезінде сусланы ашытқы өсіру аппаратына жіберер алдында 25 –
26°С дейін төмндету керек. Аппаратта ортамен араласып сусло жылудың біразын
қабылдап алады, ал қалған жылу аппараттың сыртқы бетін сумен салқындату
жолымен ауамен әкетіледі. Ортадағы зиянды қоспалардың жіберілетін мүмкіндік
шектері және олардың әсері. Құрғақ азықтық ашытқылар өсірілетін ортаның
сапасы ашытқы жасушаларының өсуіне әсер ететін химиялық қосылыстармен ғана
емес, ашытқылардың тіршілігін тоқтататын және оларға зиянды әсер ететін
заттармен ( ингибиторлар ) де анықталады.
Ашытқы түрлерінің көбісін белгілі дәрежеде құрамында зиян қоспалары
бар орталарға бейімдеуге болады.
Ашытқылардың тіршілігіне карамелизация, қанттардың ыдырау өнім
ыдырау өнімдері, әсіресе лигнин – гумин комплексінің заттары зиян
келтіреді.
Бояғыш және каллоидты заттардан тазалау үшін гидролиз коагулянтты (
алюминий сульфаты, хлорлы темір және т. б. ) қолдануды ұсынған, олар
каллоидты заттардың мөлшерін азайтады және ашытқылардың шығымын 3 – 5 %
жоғарылатады. Мәліметтері бойынша гидролизат және сульфитті сілтіде болатын
сірке қышқылы ашытқылардың кейбір түрлерімен утилизациялануы мүмкін.
Сұйықтың циркуляциясы әлсіз ашытқы өсіру аппараттарында, әсіресе
шайбалы ауа тартқышы бар аппараттарда төменгі шайбаның астында өлі
ашытқылар жиналады. Бұл үшін дрожжанкаларды өлі ашытқылардан механикалы
тазалап тұру керек және химиялық, жылулық дезинфекция жасау керек.
Фурфурол - өсімдік материалдар гидролизінің және целлюлозаны қайнату
процестерінің өнімі.
Ашытқылардың өсуіне берілетін суслодағы фурфуролдың мөлшерін
төмендету үшін, алдымен гидролиз процесінде оның минималды түзілуін
қадағалау керек, ал содан кейін ашытқылардың өсуіне гидролизатты дайындау
процесінде фурфуролдың максималды жетілуіне жету керек.
Ашытқыларды үздіксіз культивирленгенде хром мөлшері 0,004 г л
жіберіледі, өйткені культура өнімділігін жоғарлатады және абсолют – құрғақ
ашытқылардың шығынын 5,7%-ға жоғарлатады. Мысалы, микроорганизмдердің
дамуына зиянды әсер ететін заттар тобына жатады. Мысалы, иондары
ашытқылардың зат алмасуын нашарлатады. Фтор – культуралды ортадағы және
ашытқылардағы жағымсыз компонент болып саналады.[1]

2.1.2 Ашытқының микробиологиялық әдістемесі

Ашытқы – бір клеткалы қозғалмайтын және бактериялардан шамамен
алғанда он еседей ірі саңырауқұлақ микроорганизмдер. Табиғатта бұлар кең
тараған. Клетка пішіні әр түрлі: дөңгелек, сопақша және таяқша тәрізді
болады. Ашытқы саңырауқұлақтары клетканың мөлшері 8-10 микронға тең. Оларда
қозғалу органеллалары болмайды. Клетка сыртында қабығы бар. Цитоплазмада
ядро, вакуоль және басқа да (май, гликоген, валютин) заттар кездеседі.
Ашытқы саңырауқұлақтарын адам баласы қолдан өсіріп, өз шаруашылығында
пайдаланады. Ал, табиғатта жабайы ашытқы саңырауқұлақтар да болады. Олар
ауыл шаруашылық өнімдерін зақымдап едәуір зиянын тигізеді. Ашытқы
саңырауқұлақтарының адам баласына пайда келтіретін түрлерін біз мәдени
ашытқы саңырауқұлақтар деп атаймыз. Ашытқы саңырауқұлақтар өнеркәсіпте кең
қолданылады. Олар қантты ашытып, көмір қышқыл газы мен спирт түзеді.
Олардың бұл қасиеті нан өндірісінде және спирт өңдіруде, түрлі шараптарды,
сыраларды, сүт тағамдарын даярлауда қолданылады.
Ашытқы саңырауқұлақтарында ақуыз және витаминдер (В, Д, Е) көп
болады, сондықтан оларды қазір тамақ және мал азықтық мақсатқа кеңінен
қолданылады.
Ашытқы саңырауқұлақтары көбінесе бүршіктену арқылы көбейеді. Бұлар
спора түзу және жай бөліну арқылы сирек көбейеді. Олардың кейбір түрі
жыныстық жолмен көбейеді.
Бүршіктеніп көбейгенде, алдымен аналық клеткадан төмпешік пайда
болады да, кейінен ол үлкейіп бүршікке айналады. Бұдан кейін жас клетка
аналық организм мүлдем бөлініп кетеді. Қолайлы жағдайда бүршіктену екі
сағатқа созылады. Углевод пен азотты қоректік затқа бай ортада ашытқы
саңырауқұлағының бүршіктенуін жай биологиялық микроскоптармен де көруге
болады.
Спорамен көбею оларда жынысты және жыныссыз жолдармен жүреді. Ашытқы
саңырауқұлақтары клеткасындағы споралардың саны екіден дейін барады.
Жыныссыз жолмен спора пайда болғанда вегетативті клеткалар ұсақ бөлшектерге
бөлінеді де олардың әрқайсысының сыртында қабық пайда болады. Ал жыныстық
жолмен спора пайда болғанда екі клетка қосылады да сыртында қабық паййда
болады. Споралардың пішіні дөңгелек немесе сопақша болып келеді.
Ашытқы саңырауқұлақтарының систематикасы көбею тәсілдері мен
физиологиялық қасиеттеріне негізделген. Олар екі тұқымдасқа бөлінеді:
сахаромицеттер және сахаромицет еместер.
Сахаромицеттер. Бұлар мәдени ашытқы саңырауқұлақтар жатады. Олар
бүршіктену және споралар түзу арқылы көбейеді. Сондықтан бұларды нағыз
ашытқы саңырауқұлақтар деп атайды. Мәдени ашытқы саңырауқұлақтарға нан,
шарап, сыра ашытқы саңырауқұлақтары жатады.
Өндірісте, әсіресе олардың сахаромицес церевидзе және сахаромицес
эллипсойдеус деген түрлерінің маңызы зор.
Сахаромицес церевидзе клеткасы шар немесе жұмыртқа тәрізді. Олар
шарап спиртін алу үшін, сыра қайнатуда және нан ашытуда қолданылады.
Бұлардың белгілі бір температурада және жағдайларда тіршілік ететін жеке
топтары – расалары бар.
Ал сахаромицес эллипсойдеустің клеткасы эллипс тәрізді, шарап
өнеркәсібінде қолданылады, оларды кейбір расалары шараптағы хош иіс түзуге
тікелей қатысады.
Сахаромицет емес ашытқы саңырауқұлақтар негізінен жалған ашытқы
саңырауқұлақтар. Олай аталатын себебі: ашытқы саңырауқұлақтарының спора
түзуге қабілеті болмайды бүршіктену арқылы ғана кюбейе алады. Бұлардың
көпшілігі әр түрлі өндірістердегі өнімдерді зақымдайды. Дегенмен оларды
ішінде шаруашылық үшін маңызды туыстары бар. Олар: торула және микодерма.
Торула туысында жататын ашытқы саңырауқұлақтар шар тәрізді келеді және
ашыту процесі барысында азғана мөлшерде спирт түзеді. Торула кефир деп
аталатын өкілі қымыз және кефир сияқты сүт тағамдарын даярлауда
пайдаланылады., ал торула утилис – тағамдық және мал азықтық ашытқы
саңырауқұлақтарды өндіруде үлкен маңызы бар. Микодерма туысына жататын
ашытқы саңырауқұлақтардың клеткасы ұзынша. Олар спирт түзе алмайды. Бірақ
ортадағы бар спиртті және органикалық қышқылдарды су мен көмір қышқыл
газына дейін тотықтыра алады.
Құрамында спирті бар ішімдіктердің бетіне қонса, микодерма
қатпарланған пленка түзеді де, оның иісі мен дәмін бұза бастайды. Сонымен
қатар микодерма сүт тағамдарын тұздалған көкөністерді бүлдіріп, сірке және
нан ашытқы саңырауқұлақтарын жасайтын өндірістерге өте зиянын тигізеді.
Май және май тектес заттар негізінен бактерия клеткаларының
қабығында және цитоплазманың бетінде кездеседі. Май тектес заттар клетканың
құрғақ затында 3 – 7% шамасында болады. Азықтық ашытқы саңырауқұлақтар
денесіндегі май тектес заттардың мөлшері 60% .
Сонымен қатар бактерия клеткаларында минерал заттар да бар. Олар
бактерия тіршілігінде үлкен қызмет атқарады. Мәселен, фосфор клеткадағы
нуклепротеидке және май тектес заттардың құрамына енсе, күкірт – кейбір
амин қышқылдарын, калий – ақуыз бен көмірсуларды түзуге қатысады, темірдің
тотығу және тотықсыздану реакциясына маңызы зор және кейбір ферменттердің
құрамына енеді. Микроэлементтер ферменттер мен витаминдер құрамына кіреді
және ақуыз түзілу процесіне де белсене қатысады.
Клеткадағы ақуыздар, көмірсулар және майлардың мөлшері бактериялардың
түріне және олардың қоректену тәсіліне тікелей байланысты.
Микроорганизмдердің химиялық құрамын білудің іс жүзінде зор маңызы бар.
Өйткені қандайда болмасын микроптың ортада ақуызды және майды көп түзетін
білу арқылы оларды өз мақсатымызға бейімдеуге болады. Мәселен, торула
утилис деген ашытқы саңырауқұлақ мал азықтық сірнеге (меласса) аммиак тұзы
қосылғанда ғана жақсы көбейеді де сөйтіп, ортада ақуыздың көбірек зат
жеткілікті болғанда сиымдылығы 500 гекталитр болатын зауыттағы ыдыстаға 8
сағат ішінде 350 килограмға дейін ақуыз түзе алады.
Әр түрлі организмдер өздерінің тіршілігі және клеткада күрделі
органикалық қосылыстардың түзілу үшін үнемі энергияны керек етеді. Жасыл
өсімдіктер энергияны хлорофильдер көмегімен күн сәулесінен алады. Ал
микроорганизмдердің басым көпшілігінде мұндай қасиет болмағандықтан
энергияны органикалық немесе минералды заттарды химиялық жолмен ыдырату
барысында алады. Бұл энергия микробтар тіршілігінің негізгі көзі болып
табылады. Тотығу процесі әрбір тірі клеткада жүретіндіктен бұл процесті
тыныс алу деп атайды. Микроорганизмдердің тыныс алу мен қоректенуі арасында
тығыз байланысты болғандықтан оларды жеке қарауға болмайды. Өйткені
бактерия клеткасына қоректік заттар енген кезде біраз мөлшерде энергия
пайдаланылады. Ал тыныс алу кезінде энергияның сыртқа бөлініп шығатыны да
белгілі. Бұл екі прцесс бір мезгілде жүруі мүмкін. Мәселен, қоректік орта
ретінде қант алынса, гетеротрофты микроорганизмдер оны өз денесінің ақуызын
құрауда көміртегінің көзі ретінде пайдаланылады және энергияны да осыдан
алады. Тіршілік барысында бактерия клеткаларынан біраз мөлшерде жылу
бөлінеді. Оның бірсыпырасын клетка пайдаланса, бірсыпырасын сыртқы ортаға
бөлініп шығып, температураның жоғарлануына себеп болады. Қанттың ыдырауы
мына реакция бойынша жүреді:

С6Н12О6 + 6О2 = 6СО2 + 6Н2О + 674 ккал [2]
қант оттегі көмір су
қышқыл
газы

Сөйтіп реакция барысында көмір қышқыл газы мен су пайда болады.
Тыныс алудың осындай түрі кейбір шіріту бактериялары мен зең
саңырауқұлақтарында кездеседі. Кейде органикалық заттардың ыдырауы
оттегінің қатысынсыз да жүре беруі мүмкін. Мұнда аралық заттар ретінде
түрлі қышқылдар пайда болады, оны басқаша ашу процесі деп атайды. Кейбір
бактериялар энергияны органикалық заттарды ауадағы оттегінсіз ыдырату
арқылы алатындығын Л. Пастер анықтады.
Оттегіне қатысты жөнінен микроорганизмдер екі топқа бөлінеді: бірінші
–аэробты микроорганизмдер, яғни тіршілігі үшін ауадағы оттегін
пайдаланатындар. Екінші – анаэробтар микроорганизмдер, яғни тіршілігі
ауадағы оттегінің қатынасынсыз жүретіндер. Органикалық заттар анаэробты
жолмен ыдырағанда бөлінетін энергия мөлшері өте аз болады. Бұған қанттан
органикалық қышқылдың пайда болуы мысал бола алады.

С6Н12О6 = 2СН3СНОН ▪ СООН + 18 кал.
қант сүт қышқылы энергия

ашытқы саңырауқұлақтардың көмегімен қанттан спирттің түзілуі де
осы анаэробты тыныс алуға жатады.

С6Н12О6 = 2С2Н5ОН + 2СО2 + 27 калл
қант спирт энергия

анаэробты жағдайда түзілген өнімдер құрамында біраз мөлшерде энергия
сақталып қалады және ол өнім одан әрі ыдырағанда энергия толық босап шығып,
АТФ түрінде клеткада жиналады.
Микроорганизмдердің тыныс алуы және түрлі ашыту процестерін жүргізуге
қатысатын көптеген ферменттер жатады. Ашу процесінің қоздырғышы – азықтық
ашытқы саңырауқұлақтар клеткаларындағы ферменттер бұрын зилаза деп аталып
келді. Қазір сол заманның өзі көптеген ферменттерден тұратыны анықталды.
Олар қантқа фосфор қышқылын тасымалдап, қанттарды фосфорлық эфирге
айналдырады, сутегін тасымалдап органикалық заттардың тотығуын немесе
тотықсыздануын қамтамасыз етеді. Сөйтіп, бұл ферменттердің әсерінен
клетканың метоболиз процесі жүреді. Соның нәтижесінде, клеткада көптеген
аралық азықтылар (органикалық қышқылдар, фосфорлық эфирлер, энергия қоры –
АТФ және АДФ т.б.) түзіледі. Сонымен қатар, бұл реакциялар организм мен
оның клеткалары үшін энергия көзі болып саналады. Пайда болған заттардың
химиялық құрамы да өзгеше және бөлінетін энергия микроорганизмдердің
тіршілігіне жұмсалады. Бұл топқа енетін ферменттердің практикалық маңызы
барлары мыналар: альдоза, декарбоксилаза, сахараза.
Көптеген азықтық ашытқы саңырауқұлақтарында болатын декарбоксилаза
ферменті. Бұл фермент қанттар айырылуының бастапқы продуктасы ретінде пайда
болған пирожүзім қышқылын сірке альдегиді мен көмір қышқыл газына
айналдырады.
Азықтық ашытқы саңырауқұлақтары мал шаруашылығын азықтармен
қамтамасыз ету үшін және шаруашылыққа қолдану үшін қолданылады.
Өндірістің микробиологиялық негіздері.
Өсімдік қалдықтарында, мелассалық қалдықтан кейінгі бардада,
гидролизаттарда және культивирленетін ашытқы тәрізді саңырауқұлақтар
Cryptococcoceae тегіне, Candida, Torylopsis, Trichosporon туысына жатады.
Candida utilis. Жасушалары ірі, овал тәрізді, бір – біреуден немесе
2 – 3 –ден қойылғандары бар. Бүршіктенуі полярлы және бүйірінен. Ескі
культураларда мицелийдің түзілуі байқалады. Сусло – олар үш тәуліктік
колониясы дөңгелек диаметрі 2 – 3 мм, беті майда тесікті, сұр түсті ,
сфералық, шеті тегіс.
Колония консистенциясы жұмсақ, паста тәрізді. Сұйық қоректік ортада
бір ай өскеннен кейін тұнба, қабықша пайда болады. Агарланған ортада овал
тәрізді жасушалармен қатар дөңгелек және созылыңқы келген жасушалар да
кездеседі.

сурет 1. Candida utilis Л – 35 сурет 2. Candida utilis
( s – форма ) ( жасушалар )

Candida utilis штамдары культивирлеу жағдайларына байланысты
колонияның 2 типін түзеді : S – форма – тегіс және R – форма – бұдырлы. S –
форма қатты қоректік ортада өсіргенде ( агар – агар )түзіледі. R – форма
үздіксіз культивирлеудің қалыпты жағдайларында түзіледі. R – форманың
колониясы сфералық беті жылтыр майда жиырылған. Консистенциясы жұмсақ
(сурет 3)

сурет 3. Candida utilis
л – 35 ( R – форма )

Ассимиляция типі негізінен тотықтырғыш. Candida utilis тек глюкозаны,
сахарозаны, 13 рафинозаны ашытады. Глюкозаны, сахарозаны, мальтозаны,
рафинозаны, галактозаны, канозаны, глицерин және сүт қышқылын жақсы
ассимиляциялайды. Янтарь, сірке, лимон қышқылдарын аз пайдаланады.
Азотты нитрат, мочевина, аммиак түрінде ассимиляциялайды.
Витаминдерге ауксотрофты, яғни В тобының витаминдерін, соның ішінде
биотинді синтездеуге қабілеті бар. Құрғақ азықтық ашытқыларды бірінші
стадияда өсіргенде негізгі өндірістік культуралар ретінде УКР НИИСПОМ
Candida utilis – ң келесі штамдары ұсынылады:

Штамдар Жылдар
Спирт зауыттары
304 1967
Барский
О-19 1969
Октябрьский
Л-22 1970
Лужанский
Л-35 1971
Лужанский

Қазіргі кезде Candida utilis Л-35 азықтық ашытқыларды екі стадиялы
әдіспен өсірудегі бірінші стадиясындағы негізгі культура болып саналады.
Torylopus pinus штамм Л-30. Культура Лужанск спирт зауытының ашытқы өсіру
аппаратынан бөлініп алынған.
Сусло – агардағы жасушалар өлшемі орташа (2 – 2,5) * (2,5 – 3) мкм,
бұдан да майда жасушалар кездеседі, негізінен созылыңқы, жіңішкілеу,
сонымен қатар овал тәрізділер де кездеседі. (сурет 4)
Сусло – агардағы үштәуліктік колониялар жалпақ, тегіс, жұмсақ
консистенциялы, сұр түсті болып келеді ( сурет 5). Колониялар шеті тегіс
болып келеді. Колония бетінде ортасында ашық – қоңыр немесе крем түсті
соскалар пайда болады. 30 күннен кейін сусло – агардағы штрих жалпақ, беті
тегіс , сұр түсті. Культура суслода көбейгенде тұнба пайда болады. Сақина
және қабықша болмайды.

сурет 4 Torylopsis pinus.
( жасушалар )

Torilopsis pinus – ң Л – 30 физиологиялық ерекшелігі – ашымайды,
тек глюкозаны ассимиляциялайды; глицерин және этанол да көбейеді, магнит,
дульцит және сорбитті пайдаланбайды; көміртегінің жалғыз көзі ретінде
органикалық қышқылдарды жақсы пайдаланады; сүт, гликоль, лимон, алма,
янтарь, сірке қышқылдарын.

сурет 5 torylopsis pinus ( колониялар )
Шарап және шавель қышқылдарын пайдаланбайды (5).
Бұл штаммның Candida utilis – н ерекшелігі пиралидон – карбон қышқылын
азоттың минералды және органикалық көздерінің қатысында интенсивті
пайдалану. Нитрат түріндегі азот пайдаланылмайды.
Trichosporon cutaneum Ota. Ашытқы тәрізді жасушалар әртүрлі формалы:
дөңгелек, овал тәрізді, созылыңқы, элипс тәрізді (сурет 6) жаңа жасушалар
протоплазмасы дәнді .

сурет 6. Trichosporon cutaneum
( жасушалар )

Жасуша мицелийдің бөлінуімен көбейеді және бүршіктенумен. Солодты
суслода Trichosporon cutaneum штамм БД - 2 жалған және шын лицеий түзеді
(сурет 7). Кәрі жасында мицелийдің гифтері көптеген артоспораларға
ыдырайды, олар тікбұрышты болып келеді ( сурет 8 ).

сурет 7. Trichosporon cutaneum сурет 8. Trichosporon
cutaneum
( мицелий ) (
артоспоралар )

Сусло – агарда үш тәуліктік культура сфералық, дұрыс формалы, ақ,
тығыз консистенциялы колониялар түзеді, олар агардан қиын алынады. Колония
ортасы көтерілген, шеті жақсы дамыған мицелий зонасы мен қоршалған.
Қартайған кезде колония беті шырыштанады – жылтыр, майлы, сүт – крем түсті
болады, консистенциясы жұмсақ, паста тәрізді. Сұйық суслада өсірген кезде
бір ай көлемінде сұйық тұнба және пробирка қабырғасынан ағып түсетін
қабықша түзіледі. Культураның физиологиялық ерекшеліктері: ашымайды,
көмірсулар ассимиляциясының кең спектрі болады. Фруктоза, глюкоза,
сахароза, мальтоза, галактоза, лактоза, рафиноза, арабиноза және ксилозада
жақсы өседі. Спирттерді жақсы пайдаланады: этанол, глицерин, маннит.
Органикалық қышқылдардан лимон, алма, янтарь, сірке, сүт қышқылдарын
интенсивті пайдаланады. Шавель және шарап қышқылдарын пайдаланбайды.
Мочевина азотын, аммиакты қосылыстардың азотын, пирамидонкарбон қышқылын
жақсы пайдаланады. Нитрат түріндегі азотты сіңірмейді. В тобының негізгі
витаминдерінің барлығын синтездейді. Тек тиаминді синтездемейді, ол
мелассалық бардада Trichosporon cutaneum ашытқы тәрізді саңырауқұлақтарының
өсуін тежемейді.
БД – 2 штаммы Будинск спирт зауытының ашытқы өсіру апаратынан
алынған БД - 2 штаммы негізгі өндірістік культура болып саналған. Сусло –
агарда колония түзеді ( сурет 9)

сурет 9. Trichosporon cutaneum сурет 10.
Trichosporon cutaneum
БД – 2 ( колониялар )
Т – 51 ( колониялар )

Т – 51 штаммы Трилесной спирт зауытының ашытқы өсіру аппаратында
қант – сырецті мелассамен бірге өңдеген кезде алынған. БД – 2 штаммынан
қоректік орталарда өсу морфологиясымен ерекшеленеді. Сусло – агарда
үштәуліктік культуралар колониясы агар бетінен жоғары шығып тұрады ( сур 10
). Колония беті ақ, колония консистенциясы тығыз. Түптік өсіргенде Т – 51
штаммының жас культурасы БД – 2 штаммына қарағанда ашытқы тәрізді
жасушалардан тұрады, ал ескі культураларда және жағымсыз жағдайларда –
мицелийден тұрады. бұл морфологиялық ерекшеліктер берілген культураның және
өндірістік ортадағы микробиологиялық бақылауын жеңілдетеді.
Штамм А – 52 ашытқылардың үздіксіз – культивирленетін
популяциясынан алынған. БД – 2 штаммынан морфологиялық және физиологиялық
белгілері бойынша ерекшеленеді. Агарланған ортада ірі ( 1 мм диаметрі),
дөңгелек, ұзын өсінділері бар колониялар түзеді. Ескіргенде колония ортасы
және өсінділер шырыштанады. түптік культивирлегенде ашытқы тәрізді
жасушаларға ұқсас көбейеді.
А-52 ашытқылардың үздіксіз – культивирленетін популяциясынан алынған.
БД – 2 штаммынан морфологиялық және физиологиялық белгілері бойынша
ерекшеленеді. Агарланған ортада ірі (1 мм диаметрі), дөңгелек, ұзын
өсінділері бар колониялар түзеді. Ескіргенде колония ортасы және өсінділер
шырыштанады. Түптік культивирлегенде ашытқы тәрізді жасушаларға ұқсас
көбейеді.
А-52 штаммы БД-2 және Т-51 штаммдарынан массалық бардада
культиверлегенде өсуінің үлкен жылдамдығымен ерекшеленеді.
Candida tropicalis. Бұл түр гидролиз өндіргеннен алынған. Әр
қоректік ортадағы жасушалар дөңгелек формалы, овал тәрізділері де
кездеседі. Жасушалар протоплазмасы гомогенді, жасушалардың ескі
культурасында вакуолизденген. Бүршектену полярлы. Сұйық қоректік ортада
тығыз тұнба, сақина, кейбір жағдайда қабықша аралдары пайда болады. Сусло-
агардағы үш-тәуліктік колониялар сфералық, тығыз консистенциялы, ақ- сұр
түсті , шеттері тегіс болады.
Үздіксіз ағынды жағдайда культиверлегенде морфологиясы өзгереді.
Колониялар өлшемі кішіриеді, псивдолицийлер түзіледі. Көмірсуларды ашыту
және тотықтыру жолдарымен ассимирлейді. Глюкоза, сахароза, мольтоза,
галактоза, рафиноза, арабиноза ассимирлейді. Көміртегінің жалғыз көзі
болат ксилозаны пайдаланбайды Этанолда-дамиды, глицеринде-әлсіз. Маннит,
дульцит сарбитті пайдаланбайды.
Биотинге қатысты культура қатаң гемеротрофты, Candida utiliske
қарағанда бұл витаминді синтездеуге қабілеті жоқ, және өсуі үшін оның
болуын қажет етеді. Құрғақ азықтық ашытқылар өндірісінде қолданылған
Candida tropicalis штамм СК-4, басқаларымен ауыстырылған.

2.2 Азықтық-ақуыз өндіруге мәліметтер

Мал шаруашылығының материалды-техникалық базаны дамыту үшін бізге
азықтық базаны дамыту қажет болды. Барлық елдерде азықтық ақуыз
жетіспегендіктен азықтық ашытқыны қолдана бастады. Мал шаруашылығын ақуыз
азықтармен қамтамасыз етуде мал азықтық ашытқы ақуызы аса құнды болып
саналды. Онда басқа азықтарда кездеспейтін мал организміне аса қажетті 10
амино қышқылдар бар екеніне көз жеткізді, %: валин - 3,1; лейцин – 3,7;
изолейцин – 3,5; аргинин – 3,2; лизин – 4,4; треонин – 2,5; метионин – 3,0;
триптофан – 0,3; тирозин – 4,2; гистидин – 1,4. Мал азықтық ашытқының бір
килограммда 1,03 – 1,16 азық өлшем бірлігі және 380 – 480 грамдай ақуыз
бар.
Сонымен қатар мұндай азықта В1, В2, В3, В7 витаминдері және басқа
организмге қажетті заттар бар. Бұл дәлелденіп отыр. Мысалы, бір килограмм
құрғақ заттың биомассасында В құрамы, мг: [5]
Тиамин (В1) – 15-18;
Рибофлавин (В2) – 54-68;
Пантотен қышқылы (В3) – 130-160;
Холин (В4) – 2600,0;
Никотин қышқылы (В2 -РР) – 500-600;
Пиродоксин (В6) – 19-30;
Биотин (В7 Н) – 1,6-3,0;
Инозит (В8) - 500;
Фолий қышқылы (В9 , В10, В11 , Вс М) - 3,4;
Кобаламин (В12) - 0,08.
Азықтық ашытқы Д2 витаминіне де бай. Май ашытқының құрамында
эргостерин (0,25-0,7 % абс құрғақ затта) ультрокүлгін сәуленің арқасында Д2
витаминіне айналады. Бір килограмм сәулелі азықтық ашытқының құрамында Д2
витамині 5000-12000 бірлігіне дейін барады. Мал азықтық ашытқысының күлінде
темір, мыс, мырыш, кобальт сияқты микроэлементтермен қатар фосфор, кальций
де жеткілікті.
Мал азықтық ашытқыны өсіру үшін әдетте ағаш ұнтақтары және өсімдік
қалдықтары (жүгерінің тамырлары, сабан, мақта қауашақтары) қолданылады.
Сонымен қатар бұл мақсатқа қамысты, торфты да пайдаланады. Әдетте бұл
қалдықтарды күкірт, азот бағы басқа минерал қышқылдармен гидролиздейді,
яғни қантқа айналдырады. Мал азықтық ашытқының ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.