Қазақ философиясындағы дәстүр мен жаңшылдық

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

Қазақ философиясындағы дәстүр мен жаңшылдық

Казақ философиясындағы дәстүр мен жаңшылдық

Этномәдениетті диахронды жөне синхронды талдау дәстүр мен
жаңашылдықтың (инновациялық) арақатынасы мәселесін алдыңғы орынға шығарады.
Мәдениет өзінің кең мағынасында әлемдегі адам болмысының тәсілін білдіреді
және бұл болмыс ұрпақтар сабақтастығымен, шындықты игерудің әлеуметтік-
мәдени тәжірибесін тасымалдаумен анықталады. Тіл мен мәдениет, - деп
жазады И.Гердер, - өзінің бастауын әдет-ғұрыптар мен дәстүрлерден алады.
Дәстүр позициясы әсіресе алғашқы қауымдық мәдениетте мықты (сондықтан
да ол кезенді дәстүрлі деп те атайды). Жазу болмаған жағдайында мәдени
сабақтастық әдет-ғұрыптарға сүйенеді. Американдық этнограф Маргарет Мид
дәстүрлі мәдениеттің осы ерекшеліктеріне көңіл аударады және оны
постфигуративті деп атайды. Бұл мәдениетте дәстүрлер басым-дылық маңызға ие
болады, байланыс үлкеннен кішіге қарай жүріп, өткен шақ біржақты түрде
болашақты айқындайды. Ғасырлар, тіпті мыңжылдықтар өткенімен барлық ескілік
сақталады. Менің әкелерім, ата-бабаларым не істесе, мен де соны істеймін,
- деп жариялайды постфигуративті мәдениет өкілі.
Алайда, мәдениеттегі дәстүршілдік тоқырау мен алғашқы қауымдылық
көрінісі емес. Этномәдениет түбірлерін дәл осы дәстүрлік кезеңнен іздеу
қасиет, оның архетиптері осы тарихи кесіндіде қалыптасады.
Дүниетанымдық типтердің алмасуы барысында мәдениеттанымдық еңбектерде
мифологиялық, дәстүрлік және жаңашылдық кезеңдер ерекшеленеді.
А.Х.Қасымжанов қазақ халқының рухани мәдениетіндегі мынадай кезендерді
бөліп алады: 1. Мифология. 2. Ренессанс (жаңғыру). 3.Ағартушылық.
Біздің ойымызша қазақтардың дәстүрлі мәдениеті түркі тайпаларының
этникалық бірігуі тұсында қалыптасқан. Этникалық үдерістердің жойқын күші
Исламдық Ренессанстың біріктіруші шеңберін бұзып шықты. Бұл үдерісті әр
түрлі бағалауға болады. Қалыптасушы этностар (қазақтар, қырғыздар, өзбектер
және т.б.) тұрғысынан көшпелі орталық-азиялық империялардың құлауы жағымды
оқиға болды. Бірақ, сонымен бір мезгілде көрші отырықшы империялар бас
көтеріп, номадтарды жаулап алуға дайындалды. Қазақ мәдениетінің дәстүрлі
кезеңі түркі номадизмінің мәнін өз бойына неғүрлым толық сіңірген, өйткені
ол XX ғасырдың басына дейін көшпелі мал шаруашылығын сақтап келді.
Мәдениеттегі дәстүр мен жаңашылдықтың арақатынасы ең алдымен уақыттың
белгілі бір социум өмір қамының негізі ретіндегі түсінігімен байланысты.
Қазақтың дәстүрлі мәдениетінде уақыт адамнан бөлінбеген және уақытты
өткізу (немесе өлтіру) ол үшін мүлдем жат.
Дәстүрлі медениет уақыттың түп-түзу желілік емес, циклдік өлшемін
пайдаланады және оның негізіне кәдуілгі табиғи ритмдер (ырғақтар) жатады.
Мысалы, қазақтың ай атауларын алайық: көкек - құстардың оралу уақыты,
мамыр - жаңару кезеңі, отамалы - мал барынша тойынады, қазан — шөптің
таусылуы, қаңтар - күннің қысқарылуы, қаңтарылуы және т.б. Минут, сағат,
секунд сияқты уақыттың тура өлшемдері орнына қазақтар ат шаптырым, ет
асым, сүт пісірім, бие сауым және т.б. қолданады.
Егер Батыс мәдениетінде (бос кеңістік және абсолюттік шексіздік
идеясына негізделген) адам күнделікті тірлікпен басылып қалса, номад бүл
мәселені шеше алды. Табиғатпен оңаша қалған адамға әрбір мезет құнды және
бүл әлемдегі өз болмысы үйлесімділігін сақтауға мүмкіндік береді. Қалай
жағдай? деген сүраққа көшпенді жақсы көңіл-күймен әдеттегідей деп жауап
береді.
Номадтың дәстүрлі мөдениеті болмыстың тұлғалық, тылсымдық ырғақтарына
мөн береді. Адам өмірі өткінші жағдайдан бақи дүниеге өтпелі кезең
ретінде қарастырылады. Бұл өмірде адамға мәңгілікпен жақындасу мүмкіндігі
беріледі. Ең басты шарт - адам болу (Абай).
Жыл санаудың он екі жылдык белгілі циклін жеке тұлғаның өзіне де
қолдануға болады. Циклдер арасындағы аралық жылдар ерекше маңызға ие болады
(мүшел жас - 13, 25, 37, 49, 61...). Күн белсенділігінің он бір жылдық
циклдері де өмір қамы ырғақтарына ықпал етеді. Өзге мысал: Ресей профессоры
А.Жабин 11842 белгілі қайраткердің өмірбаянын зерттей келе, адамдардың
шығармашылық белсенділігінің 15 жылдық циклі болады деген қорытындыға келді
(Известия, 1996, 24 шілде). Жыл санаудың он екі жыддық циклінен өзге
қазақтарда козы жасы - 10 жас, қой жасы - 15 жас, жылқы жасы - 25 жас
және патша жасы - 40 жас туралы көзқарастар да кездеседі.
Дәстүрлі мәдениетте уақыт басымдылығын жоғалтып, жаңашылдықтарға
бейімделе бастайды. Мысалы, көшпенділердің дәстүрлі құдайы Тәңірі уақыт өте
келе Алла бейнесімен бірігіп кетеді, Албасты бірте-бірте исламның зұлым
рухтары қасиеттерін бойына сіңіріп, ал Баба түкті Шашты Әзиз мұсылман
әулиесіне айналады. Осы түрғыда бұл мәселені А.Байтұрсынов өзінің
Қобыланды аңызындағы әйел бейнесі мақаласында қарастырады. Кең байтақ...
жөне өзгелерге толығымен таңсық болған қазақ даласы өз ұлдарына үлтгық
сипат пен халықтық ерекше бет-бейнені әуел бастапқы тазалығын бүлдірмей,
ұзақ уақыт сақтап қалуға септігін тигізді. Сыртқы ықпалдан жерана арқылы
қорғалған қазақтар әдет-ғүрпын, өз халқына (номадқа) тән өзіндік өмір
төртібін сақтап қалды.
Қобыланды эпосының бірнеше нұсқасы болды. Оның қыпшақтык нұқасында
тәңіршілдік пен шаманизмнің көптеген элементтері кездеседі және бүл
қазақтардың исламға өту жағдайын бейнелейді. Бұрынғы наным-сенім көрінісі
ретінде кейіпкердің бірінің анасы Көктен кемпір мифтік қырымен
ерекшеленеді. Эпоста жаңа, мұсылман дініне амалсыз орын берген ескі наным-
сенімге деген халықтың терең ықыласы байқалады. Кейіпкердің анасы Аналық -
мұсылман әйелінің символы. Бұл - өзгенің қуанышымен және қайғысымен өмір
сүретін әйел (Ә.Бөкейханов). Оның күйеуі ескі номадтық тәртіптерді, ата-
бабаның наным-сенімін үмыткысы келмейді. Ол бағынышты жан ретіндегі әйелге
деген мұсылмандық көзқарасты қабылдағысы келмейді.
Қазақтардың дәстүрлі мәдениетін карастырғанда бірнеше тарихи параллель
(салыстыру) жүргізуге болады. Батыс Рим империясының қүлауымен Еуропада
қаһармандық ғасырлар орнайды. Алайда батырлық кодекстің осалдығы онын
институционалды емес, жеке тұлғалық сипат алуында болды. Көсемге деген
адалдық индивидуалдық әлеуметтік жүйеге сүйенеді. Ұзақ уақытқа шыдайтын
берік әлеуметтік жөне саяси институттар құруға батырлар қабілетті емес.
Оның мысалын Атилланың өлімінен кейін батыс ғұндардың құлауынан байқауға
болады. Қазақ мәдениеті дәстүрлі кезеңінің өзіндік санасының үстем формасы
батырлық эпосы болып табылады. Эпос әлемі әдетте дәстүрлі. Онда қиын-қыстау
ахуалдардағы жүріс-тұрыс қалыптары (агрессияны тойтару, стихиямен күрес
және т.б.) көрініс табады. Эпикалық дәстүрлі кеңістік мынадай оппозицияға
негізделеді: біздікі жоне біздікі емес (бөтен), достар - дұшпандар.
Және бұл белгілі бір формаға ие болады. Мысалы, қазақтың батырлық
жырларында шексіз дала біздікі деп есептеледі және оның ар жағында жау
бар деп саналады. Батырлық кезең әрқашан да оқиғаларға толы, қиын-қыстау
ахуалдарда ол қоюлана түседі. Этномәдениет уақытын бағыттарына қарай шартты
түрде реликтілік (сақталу) және динамикалық (өзгермелі), архаикалық (көне),
актуалды (өзекті) жәнс футуристік (келешекті) деп бөлуге болады
(Л.Н.Гумилев, А.Тойнби). Бұл жерде біз моральдық бағалауға ұмтылмаймыз.
Мысалы, тоталитарлық жүйеде утопиялық болашаққа (коммунизмге) бола бүгінгі
күн құрбан болатын. Және қазіргі кейбір саясаткерлер де күйзелген халықты
былайша жұбатады: Шыдай тұрыңдар, нарық деген жарқын болашақ орнайды.
Алайда, әдетте болашаққа бағдар ұстанған динамикалық жүйелер өміршең болып
келеді. Уақыттың өткен шактан бүгінгі арқылы болашаққа қарай ағатыны сияқты
жаңашылдық мәдениеттер де үлкен жетістіктерге қол жеткізуі мүмкін.
Зсрттеу объектіне қайта оралайық. Қазақтың дәстүрлі мәдениеті
утопиядан бас тартып, антиутопияға бағдар ұтанғанын тарихи талдаулар
дәлелдейді. Қаһармандық ғасырларға қарамастан Гүлстан және Жерұйық
идеяларын Зар заман идеясы алмастырды. Қазақ утопиясы өз бастауын Шыңғыс
тұқымдарының номадалық ұлыстары дағдарысы кезеңінен алады. Бұл идеяның
классикалық көрінісі Бірінші қазақ философы Асан қайғы (Ш.Уөлиханов)
шығармаларында орын алады. Асан Жерүұығы өзінің амбиваленттілігімен
сипатталады: жұмақ бағы Тәртіп пен Хаостьвд, адам мен табиғаттың, өлім
мен мәнгіліктің, дәстүр мен жаңашылдықтың жарасымдылығы болып табылады.
Тарихи тағдырға орай және саясатта көрініс табады. Мысалы, Германияда
архаизм көрінісі ретінде - тевтонизм мен таза арийлік идеяны жандандыру,
Израильде әлі тіл - ивритті тірілту, Үндістанда санскритті тірілту сияқты
талпыныстарды айтуға болады. Дәстүршілдік дүниетаным тірі жүйелерді
ұйымдастырудың фундаментальды принциптеріне сәйкес келмейді. Дж.Холденнің
эволюциялық ілімі бойынша тұйық жүйелер дегенерацияға ұшырайды. Росс Эшби
кибернетикасы жабық және қатаң жүйелерде энтропия ұлғаяды және коллапс
туады деп түжырымдайды. Қазақстандағы азаматтық қоғамды рулық-тайпалық
басқару мен хандық билікке алмастыруға, исламды тәңірішілдікпен және
шаманизммен алмастыруға т.б. шақырған ұстанымдарды архаизм ретінде
бағалауға болады.
Әрбір халықтың рухани мұрасында әлемдік мәдениеттің жалпы қазынасын
байытатын құнды ойлар болатыны белгілі. Халықтың бай рухани мұрасын зерттеу
тек осы мәселемен айналысатындар үшін ғана маңызды емес, сонымен қатар
бүгінгі күн адамдарының өзара адамгершілік қатынастарын дұрыс пайымдау"
үшін де қажет, болашақта адамзаттың адамгершілік үдерісі заңдарын дүрыс
түсінуге де көмек береді. Қазақ халқы қалыптастырған рухани құндылықтар
арасында ақын-жыраулар шығармашылығы маңызды орын алады. Біз бұл жерде
белгілі философ О.А.Сегізбаев ұсынған қазақтардың ақындық шығармашылығы
дамуы барысындағы үш кезеңге бөлінген жіктемені келтіреміз:
а) шартты түрде жыраулар дөуірі деп аталатын кезең (XV-XVIII
ғасырдың бірінші жартысы);
ә) ақындық шығармашылық кезең (XVIII ғасырдың екінші жартысы - XIX
ғасырдың бірінші жартысы);
б) ақындардың өзіндік сайысы - айтыстың пайда болуымен
байланысты кезең (XIX ғасырдың екінші жартысы - XX ғасырдың басы).
Асан қайғы (XV ғ.), Қазтуған жырау (XV ғ.), Доспанбет жырау (XVI ғ.),
Шалкиіз (1465-1560), Ақтамберді (1675-1768), Бұқар жырау (1668-1781), Шал
ақын (1748-1819) және т.б. -өз дәуірінің философиялық идеалдарын білдірген
ойшылдардың бүтіндей бір шоғыры. Жыраулар мен ақындар өздерін толғандырған
мәңгі философиялық мәселелерді өз шығармаларында бейнелей отырып, орасан
зор рухани күш-жігерді қорытты. Кез келген даму идеалы сабақтастық
идеясымен тұтас байланыста екендігі белгілі. Осыған орай біз ақын-жыраулар
дүниетанымы қалыптасуына ықпал еткен идеялық бастауларға тоқталғанды жөн
көрдік. Өйткені, олардың өздерін де, шығармашылығын да халық даналығының
қайнар бұлақтары суарып отырдұы. Олардың қатарына ертетүркі әдеби
ескерткіштерін, дала тайпаларының әлеуметтік-саяси, адамгершілік,
философиялық көзқарастарының белгілі дәрежеде квинтэссенциясын білдіретін
мақал-мәтелдер түріндегі халық ауыз әдебиетін жатқызуға болады. Дүниетаным
қалыптасуына исламға дейінгі және ислам діндері де үлкен ыкпалын тигізді.
Адам жанын ашылған кітаптай оқитын, туған даласымен физикалық тұрғыда да,
рухани түрғыда да байланысты болған бізге белгілі және белгісіз данышпандар
шығармашылығындағы уақыт жібінің сабақтастығы дәл осындай өлшем арқылы
айқындалады.
Ақын-жырау көзқарастары калыптасуының маңызды қайнар бұлақтарының бірі
ертетүркі жазбасы болып табылады. Бастапқы ескерткіштердің тас тақташалар
мен балбал тастарда, жартастар мен тұрмыс жабдықтарында сақталғаны белгілі.
Бізге дейін жеткен санаулы ертетүркі жазбасы мәтіндерінде түркілердің ата-
бабаларының жоғарғы адамгершілік қасиеттері туралы этикалық мәселелер
молынан кездеседі. Халықпен, Отанмен, оның абыройын қорғаумен, еркіндігі
мен төуелсіздігін сақтаумен байланысты мәселелер жазба әдебиет
ескерткіштерінің ең ежелгілерінің бірінен саналатын Орхон-Енисей
жазбаларында өте өткір қойылуымен ерекшеленеді.
Бұл жазбаларға талдау жасау ертедегі түркілердің әлемге деген
көзқарасын, олардың идеалды өткен шағының толық картинасын түсінуге және
оны жоғары адамзаттық қасиеттермен байланыстыруға мүмкіндік береді. Жазба
авторы түркі қағанаты құлауына әкелген олардың өміріндегі өзгерістер
себебін ата-бабалардың қалдырған өсиетінен ауытқудан көреді. Қағанаттың
күші мен құдіреті қағанға адалдықпен, аристократия бірлігімен сипатталады.
Автор идеалды батыр-қағанға қажет міндетті этикет қалыбын ұсынады:
1. түркі халқының заңы мен мемлекетін қүру және қолдау;
2. дүниенін, төрт бұрышындағы халықтарды басу және қолдау;
3. дана және батыл қаған болу. Орхон жазбаларында қаған-
ды көктен жаратылған деп атайды.
Түркілердің шынайы тарихын ертетүркілердін сына жазуымен
салыстырғанда, оның ақиқаттылығы мәтіндердегі сипаттаудан анағұрлым бай
және алуан түрлі болғандығы аңғарылады. Бұл жазбаларда өз дәуірі үшін қажет
идеалдарды, моральдық кодекстерді, яғни өзара кырқысқа жол бермей, ата-баба
жолымен мемлекеттің құдіреті мен тұтастығы идеяларын ғана автордың
жариялауға мүмкіндігі болды. Халық өз батырларын даңққа бөледі, соғыста да,
бейбіт уақытта да батырлық адамның жағымды адамгершілік қасиеті ретіңде
жоғары бағаланды. Батыр болу ерте түркі қоғамында ең жоғарғы өлшемдерге
лайықтылықты білдірді.
Ертетүркі қоғамында қалыптасқан адамгершілік көзқарастар біздің ата-
бабаларымыздың белгілі бір мораль мәселелері бойынша ақын-жыраулардың
этикалық көзқарастарынан байқалатын ойлау деңгейін салыстыруға,
адамгершілік дамуындағы сабақтастықты анықтауға мүмкіндік береді.
Ақындардың рухани ойы қалыптасуының келесі бір маңызды идеялық бастауы
шаманизмнің (бақсылықтың) діни-этикалық концепциясы болып табылады.
Шаманизм діннің атауы ретінде ғылыми қолданыста да, тұрмыстық
қолданыста да әр түрлі мағынаға ие. Белгілі бір пайғамбарлар немесе оның
ізбасарлары арқылы негізі қаланған діндердің көпшілігімен салыстырғанда
шаманизм ертерек пайда болғанына қарамастан, халық дүниетанымы негізінде
табиғи, тарихи жолмен қалыптасқан дін болып саналады. Онда адамның қоршаған
табиғатқа, оның тылсым күштеріне деген қатынасымен байланысты ерте діни
жоне мифологиялық көзқарастар да ерекше орын алады.
Шаманизм адамзат қоғамы дамуының ерте кезендерінде материалдық өмір
мен ұжымдық сананың жалпы зандылықтары шеңберінде табиғи жолмен пайда
болып, қалыптасты. Шаманизм ұрпақтан ұрпаққа ауызша жөне визуалды дәстүр
арқылы жсгкізіліп сақталды және бүл бүгінгі ұрпаққа осы дін туралы белгілі
бір түсінік болуына мүмкіндік береді. Қазақтар мұсылман болғанымен дөстүрлі
шамандық наным-сенімдерін, ертетүркілерден тарайтын Тәңіріге, Ұмайға, Жер-
Суға табынушылықтарын сақтап қалды. Қазақ шамандары (бақсылары) өздерінің
құрбандық шалу рәсімін мұсылман пайғамбарлары мен өулиелеріне жалбарынудан,
мұсылман сүрелерін оқудан бастады және аяқтады. Ш.Уалихановтың айтуынша
Ғаламның барлық ғажайыптарын тану қажеттілігі, өмір мен өлім мәселесі жөне
адамның табиғатқа қатынасы шамандықты, яғни Ғаламды немесе табиғатты және
өлген адамдар рухын қастерлеуді тудырды.
Шаманизмнің культтық (табынушылық), ғұрыптық (ритуалдық) ерекшелігіне
кеңінен тоқталмай, біз оның маңызды қырына - моральдық-этикалық,
адамгершілік-тәрбиелік қырына көңіл қоямыз.
Қоршаған табиғат - оған бағыштылыққа орай діни сезім тудыратын
бастапқы нәрсе. Табиғатты бейнелеу барлық тайпалар мен халықтарда заңды
және универсалды құбылыс болды. Ол адамдардың бастапқы дүниетанымын
бейнелейтін мифологияның, фольклордың, діни түсініктердің өзгешелігін
тудыратын қоғамдық сана дамуының кезеңі ретінде қарастырылады. Бақсылар
бүкіл өзінің табынушы құралдарымен адамның құдайлар мен рухтарға толық
бағыныштылығы идеясын орнықтырды. Жекелеген адам тағдыры, оның өмірі,
денсаулығы, материалдық игілігі рухтар мен құдайларды пір тұтуға тәуелді
болды.
Ендігі жерде, отбасылық тұрмыс жағдайында адамның рухтар мен
құдайларға қатысты жүріс-түрыс ережелерінің кейбір түрлерін қарастырған
орынды. Бүл әсіресе отбасы ошағын білдіретін от-ана қүдіретін пір тұтуға
байланысты тыйымдарды қамтиды. Жалпы отқа табыну түркі халықтарына ғана
емес, Азияның моңғол немесе иран халықтарына және өзге халықтарға да тән
универсалды құбылыс. Қазақтардағы отқа табыну жоғарыда аталған от-ананы
құдірет тұтумен байланысты. Кейде от-ана өзін құрметтемегені, пір
тұтпағаны үшін жазалаушы әрекетімен де көрінеді. Отты бүлдіруге, яғни оған
қоқым лақтыруға, өткір темір заттар тастауға, оны аттап өтуге, күлді басуға
және т.б. тыйым салынады. Отқа күн сайын шаңырақ иелері коректенетін
тағамынан ауыз тигізіп отыру да міндетті саналады. Тіпті үй ошағынан шыққан
күлді де адам мен мал баспайтын жерге төгеді. Бүл тәртіптер мен қалыптар
бұзылса, от құдайы бұл үйдің иелерін зұлым рухтан қорғамайды, әр түрлі
аурулармен жазалайды, кейде тіпті белгілі бір заттарды, үйді өртеп те
жіберетін. Өрт от құдайының ашуын, қаһарын білдірді, сондықтан онан кейін
кұрбандық шалынып, қүдайға жалбарынып құлшылық етеді.
Осылайша, ошақ бақыт пен бақтың көрсеткіші, зұлымдықтың қарсыласы
ретінде барлық түркі халықтарында қастерленді. Қазақтың киіз үйінде ошақпен
қатар, табалдырық та қасиетті деп саналады. Оған отыруға немесе есікті
керуге болмайтын еді, өйткені онда үйді қорғайтын есіктің иесі орналасады.
Ол да бұл ғұрыптан тайғандарды зұлым рухтарды немесе ауруларды жіберу
арқылы жазалай алады.
Азиялық көшпенділердің табынушылық өмірінде Аспан құдайының (көктің)
рөлі мен маңызы ерекше болғандықтан Ж.П.Ру бүл діни нанымдарды Тәңірішілдік
деп атады. Малшы көшпендінің табиғатқа толық бағыныштылығы құдіретті,
тылсым күштерді қастерлеуге, әулиелендіруге әкелді. Қазақ көшпенді барлық
қайғы-қасіретгі, пәле-жаланы, ауру-сырқауды көктің жазалаушы күшімен
ұштастырды және барлық үмітін де көк тәңірімен байланыстырды.
Қазақтар Айға, Күнге, отқа, суға, аспанға, Жерге табынды, оларды
қасиетгі деп есептеді және соның нәтижесінде анттар пайда болды. Ант абырой
жөне адалдықпен қатар тұтынылды. Антты бұзудан өлім артық болды (ең жаман
қарғыс - ант ұрсын). Қарғыс адамның басына бақытсыздық әкеледі деген
сенім пайда болды. Халық бүгінгі күніне де өзінің жек көрушілігін
қарғыспен, сүйіспеншілігі мен игі тілегін батамен білдіреді. Адамды
тәрбиелеуде, оны қайырымды істерге ұмтылдырып, жаман қылықтардан бойды
аулақ ұстауда батаның рөлі өте зор.
Адамдар казіргі күні де қайғы-қасіреттен құтылу осы өмірдегі қайырымды
қылықтар мен игілікті істер арқасында деп пайымдайды. Сондықтан да бата
орындалды деп түсінеді. Мазмұндалған бұл материалдан жер бетінде игілікті
өмір сүрудің жалғыз жолы рухтар мен қүдайлар алдындағы бағыныштылықты
уағыздайтын дін ретіндегі шаманизмнің идеологиялық мөні айқын көрінеді.
Оның тағы бір ерекшелігі, адамдардың бұл өмірдегі әр түрлі қылықтары мен
қылмыстары, сондай-ақ, жақсылықтары оның өлгеннен кейінгі тағдырына әсер
етпейді.
Шаманизм қарапайым малшылардың діни санасында терең жөне берік орын
алған. Шаманизмге тән мәнді белгі ретінде оның діни мәнділігі жазбаша түрде
сипатталмағанына және насихат түрінде уағыздалмағанына қарамастан, тарихи
тұрғыдағы тұрақтылығын да айтуға болады. Ол отбасылық және рулық-тайпалық
деңгейде ұрпақ арасындағы үздіксіз байланыс жолымен жалғасты. Оның маңызды
себептерінің бірі көшпенділер өмірінің ерекше экономикалық жағдайымен
сипатталады. Шаманизмнің моральдық-этикалық түсініктері ақын-жыраулардың
адамгершілік көзқарастары қалыптасуы мен дамуына тікелей ықпал етті, бұл
олардың шығармашылығынан айқын аңғарылады.
Ақын-жыраулардың этикалық көзкарастары қалыптасуына ықпал еткен
маңызды идеялық, бастаулардың бірі исламның діни-этикалық концепциясы
болды. Қазақ қоғамында патриархалды-феодалдық дәстүр үстемдігі жағдайында
мұсылмандық фанатизмнің рөлі төмен болды. Арабтар Орта Азияны жаулап
алғанға дейін қазақтар Төңіріге (аспанға) табынды. Тарихшылардың бірауызды
пікірінше, Орта Азияның отырықшы халықтары 713-714 жылдары арабтарға
толығымен бағынды
Ислам дүниетаным ғана емес, адамгершілік туралы ілім де болып
табылады. Ислам Қазақстанның, Орта Азияның көптеген халықтарының, шетелдік
Шығыстың бүтіндей бірқатар елдерінің ізгілікті дамуына ықпал етті және
ықпал етіп келеді. Жалпы исламның этикалық ойы исламның өмір сүру тәртібін
аныктайтын идея ретінде осы дін пайда болғанынан бері өмір сүріп келеді.
Бірақ теологиялық-этикалық жүйе түріндегі бүл ойдың қалыптасуына
мұсылманшылықтың негізгі деректері - Құран мен Суннада көрініс табатын
мұсылмандардың моральдық қалыптары жинағы әсер етті. Исламдық этикалық ой
сүрелер мен хадистерге идеялық бағдар ретінде сүйене отырып, мұсылман
қоғамының тәрбие принциптеріндегі қажеттіліктерін өтей алды.
Құран бір жағынан рулық-тайпалық қауым дәстүрлерін бейнелейтін, екінші
жағынан, алғашқы қауымдык қүрылыстың қоғамдық институттарына қарсы
бағытталған пайымдарды бейнелейтін этикалық-құқықтық нормалардан құралады.
Құранның моральдық қағидалары күнделікті өмірдің барлық қырын қамтиды:
отбасы қатынастары, туыстар арасындағы міндеттер, айналысатын пайдалы
нәрселер жиыны, өзге дін (христиан, иудей) өкілдерімен қатынас, саудамен
жөне қоленермен айналысу, тыйымдар, парызды өтеу және т.б. Шариатта бес
уақыт намаз адамды күнәдан тазартады деп айтылғандықтан намаз оқуға, ораза
ұстауға кұрметпен қарайды. Ең ауыр күнә - Құран талаптарынан ауытқу.
Алланың ізгілігі мен қайырымдылығына қарамастан бұл күнә кешірілмейді. Ең
жоғарғы қасиет - Алланың еркіне бағыну, шынайы сенім үшін өзінді
құрбандыққа шалу. Мұсылмандарға ізгілікпен қарау жөне дінсіздерді қудалау -
Құранның негізгі ерекшеліктерінің бірі. Ислам қағидасы бойынша тек құдайға
қызмет жасап, құлшылық ету жолымен ғана бақытқа жетуге болады. Осыған орай,
мұсылмандар дұрыс жолды таңдай алады. Бұл тезис мұсылмандық ойдың өзегін
құрайды және ол ислам ізбасарларының рухани өмірінде маңызды рөл атқарды.
Мұсылман дінінің моральдық-этикалық жүйесінің бүкіл іргетасы осы
бағыныштылық талаптарымен құрылғаны белгілі. Мұсылман нағыз адам болу үшін,
ол моральды тұрғыда таза, өз өрекеті мен сөздерінде адал болуы тиіс. Тек
сонда ғана ол адамдар алдында да, Алланың алдында да құрметке ие болады.
Ортағасырлық және онан кейінгі дәуірлердегі мұсылман авторлары
шығармаларының барлығы дерлік Құранның бірінші сүресімен басталады.
Ақтамберді жыраудың, Үмбетей жыраудың, Бұқар жырау мен Қабан жыраудың, және
т.б. адамгершілік-этикалық көзқарастарында исламның ықпалы айқын байқалады.
Акын-жыраулар өздерінің адамгершілікке қатысты ойларын құдайдың,
пайғамбарлардың атынан айтты және бұл қазақ, қоғамында олардың
көзкарастарының ықпалын күшейтті. Бүл әсіресе Бұқар жыраудың моралистік-
дидактикалық шығармаларынан айқын байқалады. Исламға тән қайырымдылық,
аяугершілік, ізгілік сиякты қасиеттер жыраулардың кейінгі шығармаларында
молынан ұшыраса бастады. Осылайша, ақын-жыраулар шыгармашылығы негізінен
діни сипатта, оны рационалдандыру жолымен, моральдық-этикалық бағытта
уағыздау мен насихаттау сипатында дамыды. Демек, қазақ ақын-жырауларының
адамгершілік философиясы адамзаттың бүкіл тарихи дамуы барысында
жинақталған адамгершілік идеялардан және философиялық-этикалық теориялардан
арасы алшақ емес және қазақ халқы өмірінің тарихи жағдайларына сай
келетіндей жоғарыдағы идеялардың заңды жалғасы мен қорытындысын білдіреді.
Ақын-жыраулардың этикалық ойы қалыптасуының ең маңызды бастауларының бірі
білім мен тәрбиенін, оның ішіңде адамгершіліктің де қазынасы мен
энциклопедиясына айналған мақал-мәтелдер түріндегі фольклор болып табылады.
Бірнеше ғасырлар бұрын пайда болған, данышпандық сүзгісінен өткен,
мәңгілік өмір сүруге құқылы, біздің заманымызға дейін жеткен қазақтың мақал-
мәтелдері, ертегілері бүгін де өз маңызын жоғалтпай, өзінің жарқын
бейнесімен халықтың адамгершілік-психологиялық дамуының тарихи жолын нұрға
бөлеп тұр. Қанатты сөздер, мақалдар мен мәтелдер, аңыздар мен өлеңдерге,
айтыс пен толғауларға еніп кеткен. Мақалдар халықтың қуанышы мен қайғысын,
даналығы мен өмірлік тәжірибесін білдіретін ең кеңінен таралған формасы
ғана емес, моральдық нормалардың өзіндік кодексі де болып табылады.
Мақалдардан көрінетін моральдық кодекс балалық шақтан кәрілікке дейінгі
тәрбиеде маңызды рөл атқарады. Қазақ мақалдарының тақырыбы барлығын
қамтиды. Ол өмірдің барлық қырын құрамына енгізеді: күнделікті тұрмыстан
тарихқа, өмірге дейін, халықтық этика нормаларының кең кодексін қамтиды.
Көшпелі өмір тәртібіне сай қазақ халқының өз еңбек әрекетіне деген
көзқарасы мақалдарда бейнеленеді. Бакыттың көзі ретіндегі еңбекке деген
көзқарас көп мақалдарда кездеседі. Мысалы, таяқпен құлын табасың, құлынмен
тұлпар табасың, тұлпармен бақытыңды табасың.
Патриархалды-феодалдык, өмір тәртібін бейнелейтін қазақ мақалдарын
зерттеу олардың идеялық мазмұнының өзегі жаман адам мен жақсы адам
түсініктерінен құралатынын көрсетеді. Қолдаушы формула жақсы адам мен
кінәлаушы жаман адам отбасылық өмірде де, қоғамдық өмірде де моральдық
нормалардың бүтін жиынтығын білдіретін қорытындылаушы түсініктер болды.
Жақсы мен жаман халықтық мораль тұрғысында былайша бағаланады немесе
сыналады: Жақсы іске келеді, жаман асқа келеді, Жақсыдан қашпа, жаманға
баспа.
Қазақ мақалдарында қайырымдылықтың зұлымдықпен күресі мәселесі үлкен
орын алады. Халықтың қолдайтын барлық жүріс-тұрыс нормалары мен
принциптері, жағымды бағаланатын адамгершілік әрекеттердің барлығы
қайырымдылық болып табылады. Ал халықтың кінәлайтын әрекеттері мен
қылықтарының барлығы, адамның қоғамдық және жеке өміріне зиян келтіретін
нәрсенің бәрі зұлымдық болып табылады. Сонымен қатар қайырымдылық ақылмен
және біліммен байланыстырылады, адамгершілік өмірде үлкен мәнге ие болып,
зұлымдыққа қарсы күресте маңызды құрал ретінде бағаланады. Қазақтың халық
даналығы адам абыройын түсіретін моральдық принциптерді қатал айыптайды.
Және керісінше, батырлық, патриотизм, төзімділік сияқты жағымды
адамгершілік қасиеттер бағаланады. Ер түсінігі туралы мақалдар өте көп.
Мысалы, Ерді намыс өлтіреді, қоянды қамыс өлтіреді. Мың-жылдық
тәжірибеден туындаған Таспен ұрғанды - аспен ұр деген даналықты айту үшін
қазақ халқы небір қиын-қыстау күндерді бастан өткізді. Көшпендінің кең
пейілділігі мен қонақжайлылығы мына мақалдан көрініс табады: Кездескен
адамыңды сыйла, мүмкін оны сонғы рет кездестірген шығарсың.
Осылайша, қазак мақал-мәтелдеріндегі адамгершілік-этикалық идеяларға
үстірт шолу жасаудың өзі Қазақстандағы этикалық ой халық даналығының
терендегі таусылмас қайнар бұлағынан нәр алатын бай адамгершілік материалға
негізделгенін көрсетеді. Қазақтың ақын-жыраулары ойдың асыл інжу-
маржандарын осы мақал-мәтелдерден алып отырды. Көпғасырлық халық даналығы
адамгершілік-этикалық идеяларға толы. Тарихтың бүкіл өн бойындағы өзара
қатынастарды реттеп отыратын адамгершіліктің қарапайым нормалары бүкіл
халық жинақтаған тәжірибенің нәтижесі мен қорытындысы болып табылады. Біз
мазмұндалған материалдың өзектілігін рухани ақиқат-тар тұрғысынан жеткізуге
тырыстық, бірақ оның алғышарты кезкелген философиялық проблематика сияқты
философияның өз дамуынын ішкі (имманентті) қажеттіліктерімен қатар,
әлеуметтік дамудың сыртқы кажеттіліктерімен де сипатталады.

АҒАРТУШЫЛАР ФИЛОСОФИЯСЫ

Ресейге қосылу нөтижесінде белгілі бір дәрежеде Қазақстанда өндіргіш
күштер мен халық ағарту ісін ұйымдастыру және басқаруда ілгерілеу байқалды.
Аймақтың халықтары тағдырында осы бетбұрысты байыптап үғынуға деген
қоғамдық қажеттілік туды. Ол қажеттілік XIX ғасырдың екінші жартысының
пайда болған жөне қоғамдық сана дамуында жетекші рөл атқарған ағартушылық-
демократиялық ой түрінде көрініс береді. Қазақстанда ағартушылық-
демократиялық ойдың мөнін түсіну үшін мынадай методикалық жөне теориялық
қағидаларды ескеруіміз қажет: біріншіден, қарастырылып отырған ағартушылық
идеология нақты тарихи шындық болып табылады. Ресейге қосылу, оның
мөдениетімен кең танысу және сол арқылы еуропалық өркениеттен сусындау -
Ресейге бодан кезеңінің нәтижесі болып табылғанымен, казақ ағартушылығы
дүниежүзілік ағартушылық ойдан оқшауланбай, керісінше, онымен ортақтастықта
- XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасыр басындағы жалпыресейлік
қозғалыстың ықпалы тиген дербес құбылыс ретінде дамыды. Сондықтан Қазақстан
ағартушылық идеологиясын оқып үйренуде жалпы ағартушылық құбылысқа тән
белгілермен қатар оны тудырған, мәдени-әлеуметгік орта ерекшелігіне де баса
назар аудару қажет. Екіншіден, осы ағартушылық идеологияның басты
ерекшелігі оның азаттыққа, бостандық пен теңдікке ұмтылыс ниетіндегі Кеңес
өкіметіне дейін жөне сол өкімет тұсында өз мәнін жоймаған негізгі идеялық
бағыт ретінде сақталуында (МДулатов - Оян қазақ!, М.Жұмабаев - Тәңір,
Мен кім, Тез барам т.б., А.Байтұрсынов - Қазақ өкпесі, Тәні саудың
жаны сау, Қазақша оқу жайынан, Ә.Бөкейханов, Ш.Құдайбердиев, М.Шоқаев,
Ж.Аймауытов т.б.)- Патша өкіметі мен сталиндік репрессия зардабын басынан
өткізіп, әділет пен шындық жолында халқының мұң-мұқтажын жоқтаған қазақ
зиялыларының халықты оянуға, білімге, оқу-ағартуға үндеген еңбектері халық
бостандығы мен теңдігі жолындағы күреспен тығыз байланысты болды.
Үшіншіден, қазақ ағартушылығы күрделі де қайшылыққа толы эволюциялық даму
сатысынан өтті. Ол даму реакциялық идеялық бағыттармен күреске толы болды.
XIX ғасырдың екінші жарты-сы - XX ғасыр бас кезсңінің өн бойында ағартушы
демократтар исламның феодалды-клерикалды идеологиясымен және әр түрл діни-
мистикалық бағыттармен арпалысты. Қоғамдық-саяси өмірдің маңызды бағыттары
мен ілімдері де жеткілікті болатын. Оларға XIX ғасырдың орта тұсында пайда
болған дәстүрлі-консервативті шаманизм бағытын, XIX ғасырдың аяғындағы діни-
реформаторлық жадидизмді, Ресейдің мұсылман халықтары арасындағы
панисламизм мен пантюркизм ілімдерін жатқызуға болады. Қарастырып отырған
рухани құбылыстың рөлі мен мәні реалды идеялық күрес аясында
көрінетіндіктен, орныққан реакциялық бағыттар мен ілімдер табиғатын жете
ұғыну қажет. Төртіншіден, Қазақстандағы ағартушылық ойдың қалыптасуына XIX
ғасырдың 40-60 жылдарындағы орыс ағартушыларының, әсіресе, революциялық
демократизмнің ықпалы қатты әсер етті. Орыс революционер-демократтарының
идеалдары Қазақстан ағартушы-демократтарының жанына жақын келді. Олардың
кейбірі (Уәлиханов, Абай, Алтынсарин) Н.Г.Чернышевскийдің, А.Добролюбовтың,
А.И.Герценнің, В.Г.Белинскийдің еңбектерімен, ал кейбірі (Уәлиханов, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.