Қазақстан Республикасында Ұлттық валютаны нығайту мәселелері және оны шешудің жолдары

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
БӨЛІМ 1. ВАЛЮТАЛЫҚ ЖҮЙЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.1 Қазақстан Республикасының валюта жүйесі ... ... ... ... ... ..4
1.2 Дүниежүзілік валюта жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.3 Валюта бағамы. Валюта бағамы және оған әсер ететін факторлар ... .8
1.4 Валюта бағамын реттеу құралдары ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.5 ҚР.сының Ұлттық валютасы. Ұлттық валюта қызметін қамтамасыз етудегі негізгі қаржы.экономикалық шараларды талдау ... ... ... ... ...11
БӨЛІМ 2. ҚР ВАЛЮТА ТУРАЛЫ ЗАҢЫ. ҚР.СЫНДА ҰЛТТЫҚ ВАЛЮТАНЫ НЫҒАЙТУ ЖӨНІНДЕ ЖҮРГІЗІЛЕТІН АҚША.КРЕДИТ САЯСАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.1 Қазақстан Республикасындағы валюталық саясат және валюталық операциялардың заңды анықтамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2.2 Валютаны нығайту үшін ақша айналысын басқару ... ... ... ... 21
2.3 Валютаның тұрақтылығын сақтау және нығайтуға бағытталған саясаттың құралдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... 27
ҚОСЫМША (А) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
ҚОСЫМША (В) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
ҚОСЫМША (С) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30

КІРІСПЕ.

Қазақстанда ақша бірлігі теңге деп аталады. 1991 жылы тамыз айында Ресей, Украин, Белорус мемлекеттері өзара келісімдеріне байланысты (Беловежск келісімі) Кеңес Одағы ыдырай бастады. Қазақстан тәуелсіз мемлекет ретінде егемендігін жариялады. Дегенмен ақша ресурстары ортақ жүйеде қолдана берілді. Өтпелі экономиканың ауыр кезеңінде 1992 жылы Ресей қаржы саясатына байланысты жаңа ақша бірлігін шығаруы Қазақстанда экономикалық жағдайын қиындата түсті. Себебі, ақша айналымында кеңес ақшасының көлемі шегінен тыс көбейіп құнсызданды. Міне, осы бірқатар себептерге байланысты Қазақстан өз ұлттық ақша бірлігін 1993 жылы қараша айында шығара бастады. Оны енгізу жылдам әрі бар болғаны бес күн ішінде жүрді. Сөйтіп Қазақстанда, егемендік алғаннан кейін 1993 жылдың 15-қазанында шығарылған ақша "Теңге" Ұлттық ақша бірлігі болып, сол жылдың 13-желтоқсанда қабылданған "Қазақстан Республикасының, ақша жүйесі" деген заңмен бекітілді. Енді ол, еліміздегі жалғыз ғана төлем құралы. Ал ұлттық валютамыз енгізілген күн қаржыгерлер мерекесі ретінде аталып жүр.
Қазақстан жерінің тарихына көз салатын болсақ, белгілі Жібек жолының бойында біздің ғасырымыздан бұрын ірі орталық сауда орындары бар болғаны белгілі. Әрине ақша қызметін атқаратын құнды заттар мен мал-мүліктердің болғанына даусыз дәлелдемелер жеткілікті. Сол ғасырлардың өзінде монета-теңгелер жасалды: алтын теңге (алтыннан жасалған), күміс теңге (күмістен жасалған) құндарына сәйкес балама ролін атқарған. Сауда-саттық қарым-қатынасында жеңіл, тиімді жақтарын қолдана білген.
Теңге алғашында Ұлыбританиялық «Харрисон және оның ұлдары» атты банкноттар шығаратын фабрикада басылып шықты.
Ендігі кезекте ұлттық валютаның құнын ұстап тұру, құнсызданудың алдын алу, оны нығайту мәселелері күн тәртібінде тұр. «Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі туралы» ҚР-сының Заңына сәйкес Қазақстан Республикасында ұлттық валютаны шығару, оның бағамын белгілеу, тұрақтылығын қамтамасыз ету, ақша-кредит саясатын жүргізу міндеттерін атқару Ұлттық Банкке жүктелген. Ұлттық Банк бұрынғы мемлекеттік банк негізінде құрылғаннан бері ұлттық валютаны нығайту саласында өнімді іс-әрекеттер жасап келеді.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ.

1. Деньги, кредит, банки. / под ред. Г.С. Сейткасимова – Алматы: Экономика, 2001ж.
2. Деньги, кредит, банки. / под ред. М.М. Лаврушина и др. – Москва: Финансы и Статистика, 2001ж.
3. Деньги, кредит, банки. / под ред. Г.С. Сейткасимова – Алматы: Экономика, 2000ж.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР:

КІРІСПЕ____________________________ ____________________________3
БӨЛІМ 1. ВАЛЮТАЛЫҚ ЖҮЙЕ_______________________________ ____4
1.1 Қазақстан Республикасының валюта жүйесі______________________4
1.2 Дүниежүзілік валюта жүйесі_____________________________ ______6
1.3 Валюта бағамы. Валюта бағамы және оған әсер ететін факторлар_____8
1.4 Валюта бағамын реттеу құралдары__________________________ ____9
1.5 ҚР-сының Ұлттық валютасы. Ұлттық валюта қызметін қамтамасыз етудегі
негізгі қаржы-экономикалық шараларды талдау___________________11

БӨЛІМ 2. ҚР ВАЛЮТА ТУРАЛЫ ЗАҢЫ. ҚР-СЫНДА ҰЛТТЫҚ ВАЛЮТАНЫ НЫҒАЙТУ
ЖӨНІНДЕ ЖҮРГІЗІЛЕТІН АҚША-КРЕДИТ
САЯСАТЫ____________________________ ____________________________18

2.1 Қазақстан Республикасындағы валюталық саясат және валюталық
операциялардың заңды анықтамасы_________________________ ___________18
2.2 Валютаны нығайту үшін ақша айналысын басқару________________21
2.3 Валютаның тұрақтылығын сақтау және нығайтуға бағытталған саясаттың
құралдары__________________________ ______________________23
ҚОРЫТЫНДЫ__________________________ _______________________26
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ________________________27
ҚОСЫМША (А)________________________________ ________________28
ҚОСЫМША (В)________________________________ ________________29
ҚОСЫМША (С)________________________________ ________________30

КІРІСПЕ.

Қазақстанда ақша бірлігі теңге деп аталады. 1991 жылы тамыз айында
Ресей, Украин, Белорус мемлекеттері өзара келісімдеріне байланысты
(Беловежск келісімі) Кеңес Одағы ыдырай бастады. Қазақстан тәуелсіз
мемлекет ретінде егемендігін жариялады. Дегенмен ақша ресурстары ортақ
жүйеде қолдана берілді. Өтпелі экономиканың ауыр кезеңінде 1992 жылы Ресей
қаржы саясатына байланысты жаңа ақша бірлігін шығаруы Қазақстанда
экономикалық жағдайын қиындата түсті. Себебі, ақша айналымында кеңес
ақшасының көлемі шегінен тыс көбейіп құнсызданды. Міне, осы бірқатар
себептерге байланысты Қазақстан өз ұлттық ақша бірлігін 1993 жылы қараша
айында шығара бастады. Оны енгізу жылдам әрі бар болғаны бес күн ішінде
жүрді. Сөйтіп Қазақстанда, егемендік алғаннан кейін 1993 жылдың 15-
қазанында шығарылған ақша "Теңге" Ұлттық ақша бірлігі болып, сол жылдың 13-
желтоқсанда қабылданған "Қазақстан Республикасының, ақша жүйесі" деген
заңмен бекітілді. Енді ол, еліміздегі жалғыз ғана төлем құралы. Ал ұлттық
валютамыз енгізілген күн қаржыгерлер мерекесі ретінде аталып жүр.
Қазақстан жерінің тарихына көз салатын болсақ, белгілі Жібек жолының
бойында біздің ғасырымыздан бұрын ірі орталық сауда орындары бар болғаны
белгілі. Әрине ақша қызметін атқаратын құнды заттар мен мал-мүліктердің
болғанына даусыз дәлелдемелер жеткілікті. Сол ғасырлардың өзінде монета-
теңгелер жасалды: алтын теңге (алтыннан жасалған), күміс теңге (күмістен
жасалған) құндарына сәйкес балама ролін атқарған. Сауда-саттық қарым-
қатынасында жеңіл, тиімді жақтарын қолдана білген.
Теңге алғашында Ұлыбританиялық Харрисон және оның ұлдары атты
банкноттар шығаратын фабрикада басылып шықты.
Ендігі кезекте ұлттық валютаның құнын ұстап тұру, құнсызданудың алдын
алу, оны нығайту мәселелері күн тәртібінде тұр. Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі туралы ҚР-сының Заңына сәйкес Қазақстан
Республикасында ұлттық валютаны шығару, оның бағамын белгілеу, тұрақтылығын
қамтамасыз ету, ақша-кредит саясатын жүргізу міндеттерін атқару Ұлттық
Банкке жүктелген. Ұлттық Банк бұрынғы мемлекеттік банк негізінде
құрылғаннан бері ұлттық валютаны нығайту саласында өнімді іс-әрекеттер
жасап келеді.
Осы жұмыста ұлттық валютаны нығайту барысында елімізде атқарыл ып
жатқан істерге тоқталғанды жөн көрдік.

БӨЛІМ 1. ВАЛЮТАЛЫҚ ЖҮЙЕ.
1.1 Қазақстан Республикасының валюта жүйесі.

Қазақстан 1992 жылдың шілдесіде ХВҚ-ға мүше болып кіргеннен бастап
өзінің валюта қатынастарын Ямайка валюта жүйесінің құрылымдық қағидалары
мен қордың жарғысына сәйкес қалыптастырула. Валюта қатынастарын ұйымдастыру
үшін 1993 жылдың 14 сәуірінде валюталық реттеу туралы алғашқы заң
қабылданды. Ол кезде Қазақстан сом аймағында болғандықтан шетелдермен жеке
валюталық байланыстары жоқтың қасы болатын. Сонымен қатар еліміз өзінің
ұлттық валютасын айналымға шығаруға дайындап, жеке алтын валюта резервтерін
құру жұмыстарын жүргізумен шұғылдануда еді. Қабылданған заң бағаны ырқына
жіберу деңгейіне сәйкес келіп, кейбір жағдайларда дамып келе жатқан валюта
қатынастарына тіпті қарама – қарсы сипатта болды. 1996 жылы 24 желтоқсанда
Қазақстанда Валюталық реттеу туралы жаңадан заң қабылданды.
Қазақстан Республикасының шетелдермен жүргізетін валюталық
қатынастарының негізгі элементтері республикада қабылданған заңдарда
айқындалған. Олар жоғарыда айтылған заңға қоса, Қазақстан Республикасының
ақша жүйесі туралы 1993 жылдың 13 желтоқсанындағы заң; Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкі туралы 1995 жылдың 30 наурызындағы заң; Асыл
тастар және қымбат бағалы металдармен байланысыты қатынастарды мемлекеттік
реттеу туралы 1995 жылдың 20 шілдедегі заң, Банк және банк қызыметі
туралы 1995 жылдың 31 тамызындағы заң, сонымен Қазақстан Республикасиның
Президентінің Жарлықтары жатады.
Қазақстан заңдары бойынша валюталық реттеудің объектісі болып шетел
валютасы, шетел валютасындағы бағалы қағаздар, валюталық құндылықтарды,
алтын және басқа металдарды республикаға әкелу және алып кету, жібіру
тәртібін белгілеу болып табылады. Валюталық қатынастардың субъектілері
болып резиденттер және резидент еместер саналады. Резиденттерге
жататындар:
- Қазақстан Республикасында тұратын жеке кәсіпкерлер, оның ішінде
уақытша шетелдерде мемлекеттік қызметте жүргендер;
- Қазақстан Республиасының заңдары бойынша құрылған заңды
тұлғалар, сондай – ақ олардың Қазақстан территориясындағы филиалдары
және одан тыс жерлердегі өкілдіктері;
- Қазақстан Республикасынан тыс жерлердегі дипломатиялық, сауда
және басқа ресми өкілдіктер, сондай – ақ шаруашылық немесе
коммерциялық іспен шұғылданбайтын өкілдіктер.
ҚР-ғы резидент еместерге жоғарыда республика резиденттері
түсінігінде көрсетілмеген заңды және жеке тұлғалар жатады.
Қазақстан заңдарына сәйкес шетел валютасын сатып алу сату
мәмілелері Ұлттық банк валюта операцияларын жүргізуге берген лицензия
бойынша өкілетті коммерциялық банктер мен валюталық биржалар арқылы
жүреді.
Қазақстан Республикасында негізгі валюталық реттеу органы болып
Ұлттық банк саналады. Ол:
- шетел валютасының және шетел валютасындағы бағалы
қағаздар айналысының аясы (сфера) мен тәртібін белгілейді,
шетел валютасында операциялар жүргізуге қажетті шектеулер
енгізеді, ондай шектеулерді сыйақы (мүдде) көлеміне де
енгізеді;
- резиденттер мен резидент еместердің республикада шетел
валютасымен және шетел валютасындағы бағалы қағаздармен
операциялар жүргізу ережелерін белгілейді;
- резиденттердің шетел банктерінде шот ашу шарттарын
анықтайды; беру, тіркеу ережелерін белгілеп, валюталық
операциялар жүргізуге лицензиялар береді;
- ұлттық валютаның – теңгенің шетел валютасына шаққандағы
бағамын, оның ішінде бухгалтерлік есеп жүргізу, кедендік
және салық төлемдері үшін, сондай – ақ шетел валюталарымен
және бағалы металдармен жасалатын операциялар бойынша
Қазақстан теңгесіне нарықтық баға белгілеу мақсатында
Ұлттық банктің ресми бағамын белгілеу жолымен реттейді;
- алтын валюта активтерін құрап, солармен операциялар
жүргізеді;
- халықаралық есеп айырысуды ұйымдастырып, шетелдермен қаржы –
валюталық және несие – есеп айырысу қатынастарын
жетілдіреді;
- қабылданған мемлекеттік шарттарға сәйкес шетелдік және
халықаралық ұйымдармен шетел валюталарын тартады.
Қазақстанда валюталық бақылауды валюталық бақылау органдары және
олардың агенттері жүргізеді. Валюталық бақылау органдары болып
Ұлттық банк және Қазақстан Республикасының Үкіметі саналады. Бақылау
агенттері болып заң бойынша валюталық бақылау қызметін жүргізетін
ұйымдар, атап айтқанда, валюталық операциялар жүргізетін өкілетті
банктер есептеледі.
Валюталық бақылау негізінен мына бағытта жүргізіледі:
- жүргізілетін валюталық операциялардың заңға сәйкестігін
анықтау және оған қажетті лицензиялар мен рұқсаттың болуы;

- резиденттердің мемлекет алдындағы шетел валютасымен
міндеттемелерін орындауын тексеру; сондай – ақ ҚР – ның
ішкі валюта нарығында шетел валютасын сату
міндеттемелерінің орындалуын тексеру; шетел валютасымен
жүргізілген төлемдердің дәлелділігі, валюта операциялары
бойынша есеп пен есептесудің толықтығы және объективтілігі
тексеріліп, сонымен бірге резиденттер еместердің теңгемен
жүргізген операциялары бойынша бақылау жүргізіледі.
Сөйтіп, валюта қатынастары халықаралық экономикалық, саяси және
мәдени қатынастарға қызмет етіп, ол мемлекеттің төлем балансында
көрініс табады.

1.2 Дүниежүзілік валюта жүйесі.

Халықаралық валюталық қатынастар – ұлттық шаруашылықтардың
қызметтерінің нәтижесінен өзара қызмет ететін және әлемдік
шаруашылықтағы валюталардың қызмет етуі барысында қалыптасатын
қоғамдық қатынастар жиынтығы.
Валюталық қатынастардың жекелеген элементтері ерте Грецияда және
Ертедегі Римде вексель түрінде пайда болған. Келесі даму кезеңіне
Лиондағы және Батыс Еуропа елдерінің басқа да сауда орталықтарында
ортағасырлық вексель жәрмеңкелері жатады. Мұнда аудармалы вексель
(тратта) бойынша есеп айырысулар жүргізілген. Феодализм қарсаңында
және өндірістің капиталистік тәсілінің құрылуымен байланысты банктер
арқылы халықаралық есеп айырысулар жүйелері дами түсті.
Халықаралық валюталық қатынастар халықаралық экономикалық
қатынастарды жалғастырады. Валюталық қатынастардың жағдайы ұлттық және
әлемдік экономиканың дамуына, саяси тұрақтылыққа, елдер арасындағы
күштердің шекті қатынасына тәуелді болып келеді. Сыртқы экономикалық
байланыстарда, оның ішінде валюталық байланыстарда саясат пен
экономика, дипломатия мен коммерция, өнеркәсіптік өндіріс пен сауда
бір – бірімен өзара бітісе байланысуы валюталық қатынастардың ұлттық
және әлемдік шаруашылықтағы орны ерекшелігін көрсетеді.
Капиталдың шеңбер айналысы процесінде ұлттық нарықтан әлемдік
нарыққа қосылуы нәтижесінде ұлттық ақшалардың ішіндегі ақшалай
капиталының бір бөлігі шетел валютасына айналады немесе керісінше.
Ол көріністі халықаралық есеп айырысуларда, валюталық, несиелік және
қаржылық операциялардың барысында байқауға болады.
Шаруашылықтың интернационализациялануы жағдайында ұдайы өндірістің
сыртқы факторларға: Әлемдік өндіріс динамикасы, шетелдік ғылым мен
техника деңгейіне, халықаралық сауданың дамуына, шетел капиталының
ағымы арта түседі. Сондықта да, бұл валюталық қатынастар мен ұдайы
өндірістің арасында тікелей және кері байланыстың болатынын
көрсетеді. Халықаралық валюталық қатынастар тұрақсыздығы мен валюталық
дағдарыс ұдайы өндіріс процесіне кері әсерін тигізеді.
Шаруашылық байланыстардың интернационализациялануы негізінде
халықаралық валюталық қатынастар біртіндеп бір формаларға ие болады.
Валюталық жүйе – ұлттық заңдылықтармен немесе мемлекетаралық
келісімшарттармен бекітілетін валюталық қатынастарды ұйымдастыру және
реттеу формасы.
Валюталық жүйелер үш түрге бөлінеді:
- Ұлттық валюталық жүйе.
- Дүниежүзілік валюталық жүйе.
- Аймақтық немесе мемлекетаралық валюталық жүйе.
Тарихта ұлттық валюталық ең бірінші қалыптасқан.
Ұлттық валюталық жүйе – халықаралық төлем айналымын жүзеге
асыратын, ұдайы өндіріс процесіне қажетті валюталық ресурсты құрайтын
және оны пайдалануға көмектесетін экономикалық қатынастар жиынтығын
білдіреді.
Ұлттық валюталық жүйе – елдің ақша жүйесінің бір бөлігі. Оның
ерекшеліктері елдің құрамдас экономикасының және сыртқы экономикалық
байланыстардың даму дәрежесі мен жағдайына байланысты анықталады.
Ұлттық валюталық жүйе дүниежүзілік валюталық жүйемен тығыз
байланысты. Дүниежүзілік валюталық жүйе XIX ғасырдың ортасына таман
құрылған.
Дүниежүзілік валюталық жүйе – бұл халықаралық несие – қаржы
институттары мен валюталық құралдардың қызмет етуін қамтамасыз
ететін халықаралық келісімшарттар мен мемлекетаралық құқықтық
нормалар кешенін қамтиды.
Дүниежүзілік валюталық жүйелердің қызмет ету сипаты мен
тұрақтылығы дүниежүзілік шаруашылықтың құрылымдылық қағидаларының
сәйкес келуі дәрежесіне және алдыңғы қатарлы елдердің мүдделеріне
байланысты болып келеді.
Ұлттық және дүниежүзілік валюталық жүйелер арасындағы байланыс
пен айырмашылықтары олардың негізгі элементтерінен көрінеді. [Қосымша
(А)]
Аумақтық валюталық жүйе өнеркәсібі дамыған елдердегі әлемдік
валюталық жүйе төңірегінде құрылады. Мысалы, Еуропалық валюталық жүйе
(ЕВЖ) – бұл Еуропалық қоғамдастыққа мүше елдердің валюта аумағында
ұйымдастырылу – экономикалық формасындағы қатынастарды білдіреді.
Мұндағы, валюталық паритет – валюталық бағамның негізі болып
табылатын заңды тәртіпке белгіленетін екі валюта арасындағы шекті
қатынасы.
ХВҚ жарғысы бойынша валюталық паритет СДР негізінде (арнайы қарыз
алу құқығы) белгіленеді.
Егер де ұлттық валюталық жүйе ұлттық валютаға, яғни елдің ақша
бірлігіне негізделсе, ал дүниежүзілік валюталық – бір немесе бірнеше
резервтік валюталарға немесе халықаралық есептеу бірліктеріне
негізделеді.
Резервтік валюта – бұл басқа елдер үшін валюталық паритет пен
валюталық бағамды анықтауға негіз ретінде қызмет ететін және валюталар
бағамын реттеу мақсатында валюталық интервенция жүргізуде
пайдаланылатын халықаралық төлем және резерв құралы қызметін атқаратын,
әлемнің алдыңғы қатарлы елдерінің еркін ауыстырылатын ұлттық
валюталары.
Валюта – бұл біріншіден, сол елдің ақша бірлігі; екіншіден, шетел
мемлекеттерінің ақша белгілері; үшіншіден, халықаралық есептесу
бірліктері және төлем құралы.
Валюталық жүйелердің даму заңдылықтары ұдайы өндіріс белгілеріне
байланысты анықтала отырып, ұлттық және әлемдік шаруашылықтың
негізгі даму кезеңдерін көрсетеді. Бұл белгілер дүниежүзілік
валюталық жүйе қағидаларының әлемдік шаруашылық құрылымдарындағы
өзгерістермен сәйкес келмеген жағдайларда туындайды. Соған байланысты
әлемдік валюталық жүйенің құлдырауы басталады.
Дүниежүзілік валюталық жүйелердің дағдарысы тұсында оның
құрылымдық қағидаларының әрекеті бұзылып, аяқ асты валюталық
қайшылықтар орын алады.
Дүниежүзілік валюталық жүйедегі дағдарыс ескі жүйенің бұзылып
және оның орнына валюталық тұрақтылықты қамтамасыз ететін жаңа
жүйемен ауысуына әкеледі.
Жаңа дүниежүзілік валюталық жүйені құру үш басты кезеңде
жүргізіледі:
I кезең – жаңа жүйенің қағидаларының қалыптасуы, алғышарттардың
түзілуін, анықталуын қамтиды, мұнда бұрынғы жүйемен өзара байланыс
сақталады.
II кезең – жаңа жүйенің қағидаларының құрылымдары толығымен
аяқталып, біртіндеп іске қосылады.
III кезең – толық қызмет ететін жаңа дүниежүзілік жүйе құрылады.

1.3 Валюта бағамы. Валюта бағамы және оған әсер ететін факторлар.

Валюта - бұл тауар жэне эрбір тауардың бағасы болады .Влюта тауарының
бағасы - валюта бағамы . Валюта бағамы белгілі бір елдің ақша бійлігін
қандай да бір басқа елдің ақша бірлігімен салыстырғанда онын қжа;ылығы.
Валюта бағамының негізгі рөлі:
1 Халықаралық операциялар жүргізген кезде белгілі бір ақша бірліктерін
баскшварға айырбасталу кажеттілігімен ;
2 Халықаралык тауар нарығындағы бағалардың салыстыруымен, сонымен қатар
әр түрлі елдердің көрсеткіштерімен ;
Фирмалардың,банктердің, үкіметтердің есеп шотының шетелдік валютаға
кезеңдік қайта бағалауымен байланысты.
Валюта бағамына келесі факторлар әсер етеді :
- валюта нарығындағы сүраным жэне ұсыным;
- елдің төлеу қабілеттілігі;
- төлем балансының сальдосы ;
- инфляция.
Бұлардың ішіндегі маңыздылары:
- инфляция екпіні;
- пайыздық қойылымның өзгеруі ;
- елдің төлем балансы ;
- ұлттық табыс ;
- жағдаятты факторлар .
Инфляция екпіні және валюта бағамы. Басқа шарттар тең жағдайында
инфляция деңгейі ұлттық валютаның бағамының көлеміне кері пропорционалды
эсер етеді.Басқаша айтқанда инфляция деңгейінің өсуі ұлттык валюта
бағамының төмендеуіне, ал инфляция деңгейінің азаюы керіснше үлттық валюта
бағамының жоғарлауына экеліп соқтырады.
Пайыздық қойылымның өзгеруі жэне валюта бағамы. Пайыздык қойылымның
өзгеруі валюта бағамына екі түрлі эсер етеді. Бір жағынан олардың номиналды
өсуі ел ішіндегі ұлттық валютаға деген сүранымнын азаюына экеледі. Себебі
кәсіпкерлерге несие алу қымбатқа айналады.Ал несие алған жағдайда, кәсіпкер
өз өнімінің өзіндік қүнын көбейтеді жэне ол өз кезегінде ел ішіндегі
тауарлар бағасының өсуіне экеледі. Бұл ұлттық валютаны шетелдік валютаға
деген қатынасында салыстырмалы түрде құнсыздандырады.
Екінші жағынан, басқа шарттар тең жағдайында, белгілі бір елдегі
пайыздық қойылымның өсуі шетелдіктерге осы елде өз капиталын ұстауы өте
табысты болады. Екі түрлі пайызды үтыс тігулердің өзгертуі валюталык
бағытқа әсер етеді.
Сондықтан пайыздык қойылымның өзгеруі валюта бағамына тікелей жэне кері
пропорционлды эсер етеді. Елдің төлем балансы жэне валюта бағамы. Елдің
төлем балансы валюта бағамына тікелей эсер етеді. Оң немесе активті төлем
баланс үлттық валюта бағамының өсуіне мүмкіндік жасайды. Себебі шетелдік
дебиторлар тарапынан оған деген сұраныс көбейе түседі. Ал теріс немесе
пассивті төлем баланс керісінше үлттық валюта бағамының төмендеуін
туындатады.Төлем балансының валюта бағамына эсерінің көлемі елдің
экономикасының ашықтылығының дэрежесімен анықталады. Неғұрлым ЖҰӨ-де
экспорт үлесі жоғары (неғүрлым экономиканың ашықтылығы жоғары), соғүрлым
төлем балансының өзгеруіне байланысты валюта бағамының икемділігі жоғары.
Ұлттық табыс жэне валюта бағамы. ¥лттық табыс өзі-өзінен өзгеретін
тэуелсіз құрылым емес. Алайда үлттық табыстың өзгеруіне эсер ететін
факторлар, сонымен қатар валюта бағамына да эсер етеді. Демек тауарлар
үсынылымының өсуі валюта бағамын жоғарлатады, ал ішкі сүранымның өсуі
валюта бағамын төмендетеді. Үзақ мерзімді кезеңде үлттық табыс неғүрлым
жоғарғы болса, соғүрлым елдің валютасының құны жоғарғы болады. Қысқа
мерзімде бүл үрдіс кері жүреді.
Жағдаятты факторлар және валюта бағамы. Жағдаятты факторлар қысқа
мерзім уақыт кезеңінде үлттық валюта бағамынын көлемін едәуір өзгерте
алады. Демек экономиканың дамуының перспективасы қатынасындағы күтулер,
бюджеттік жэне ішкі саудалық дефициттердің өзгеруі валюта бағамына тікелей
әсер етеді.

1.4 Валюта бағамын реттеу құралдары.

Қазіргі заманда валюта бағамын белгілеуде бір-біріне қарама-қарсы екі
эдіс бар :
- валютаның еркін айналымдағы бағамы ;
- тағайындалатын валюта бағамы.
Валютаның еркін айналымдағы бағамы кезінде бағам үсыныс пен сүраныстың
эсерінен қалыптасады.
Валютаның еркін айналымдағы бағамына көптеген факторлар эсер етеді.
Олар :
- түтынушы талғамының өзгеруі. Басқа елдің тауарларына леген
тұтынушының талғамы, көзқарасы ол елдің валютасына қатты әсер етеді.
Мысалы, американдық машиналардың беделі артса, онда түтынушылар оны алуға
тырысып, долларға қосымша сұраныс тудырады. Немесе Қазақстанға Ресейден
демалушылар көп келсе, онда рубль үсынысы көбейіп, арзандайды.
- табыстың салыстырмалы азаюы. Бір елдің үлттық табысы басқа елдердің
үлттық табысына қараганда өсімі салыстырмалы жоғарғы болған жағдайда, ол
елдің валюта бағамы төмендейді. Себебі елдің импорты табыс деңгейіне
қатысты болады.
- бағаның салыстырмалы өзгеруі. Егер Қазақстанда баға өссе, ал Ресейде
қалыпты болса, онда қазақстандықтар ресейліктердің салыстырмалы арзан
тауарларын түлынуға тырысып, рубльге қосымша сұраныс тудырады. Ал
ресейліктердің керісінше, біздің тауарларды түтынуға деген ынтасы азайып,
рубль ұсынысын кемітеді. Бүл екі жағдай бірігіп, теңгені қүнсыздандырады.
- салыстырмалы нақты пайыздық қойылымының өзгеруі. Мүндай жағдайды
ойластырайық. Қазақстанда инфляцияны тежеу мақсатында қымбат ақша саясаты
жүргізілді. Нэтижесінде инфляцияны есептей отырып алынған нақты пайыздық
қойылым мөлшері басқа елдерге қарағанда жоғарғы болды. Соның арқасында
Қазақстан инвестициялауға өте тиімлі елге айналды, ал ол инвесторларды
теңгені алуға итермелейді.
- алыпсатарлық. Қазақстан экономикасында :
1. Ресей экономикасына қарағанда жылдам өсу қарқыны болады деген
жорамал бар;
2. Басқа елдерге қарағанда инфляция жоғары болады деген қаупі бар ;
3. Төмен қойылымның пайыздық мөлшері күтілуде.
Ондай жағдайда теңгесі бар тұлғалар қолындағы теңгені басқа, қалыпты
валютаға айырбастауға ұмтылады. Ал ол осы валютаға сүранысты жоғрлатып, оны
теңгеге қарағанда қымбаттады.
Еркін айналымдағы валюта бағамының кемшіліктері:
- белгісіздік және сауданың нашарлауы. Белгісіздік жэне қауіп сауда
жүргізгуде қиыншылықтарды туғызады. Мысалы, қазақстандық кэсіпкер АҚШ-тан
90 мың долларга машина алуға шартқа отырды. Ол есептегенде долларды 79
теңгемен санады, ал елдегі жағдайға байланысты төлем уақыты келген кезде
доллар 150 теңге болды. Сонда кэсіпкер екі есе көп ақша төлейтін болады.
- сауда жағдайы. Елдің экономикасы халықаралық нарық валютасының бағамы
төмендеген жағдайда нашарлайды. Валюта бағамына тэуелді болады.
- түрақсыздық. Ішкі экономикаға жағымсыз эсер етеді. Тағайындалатын
валюта бағамы эдісі жоғарғыда қарастырылған әдіске
қарама-қарсы эдіспен жасалынады. Оның қолданылуы мемлекеттің валюта
бағамын түрақтандырып отыру қажеттілігінің туындауымен қиындатылады.
Мысалы, жоғарыдағы жағдайда валюта жетіспеушілгі автоматты түрде жойылады,
ал тағайындау жағдайында тапшылықты мемлекет жою керек. Оны жою жалпы
келесі әдістермен жасалады:
- резервті қолдану. Бүл валюта бағамын түрақтандырудың ең бір жеңіл
тэсілі. Ол нарыққа мемлекеттің өзінің валюта қорымен эсер ету механизмі. Ал
валюта қоры қалай жиналады ? Мысалы, қарастырып отырған еліміз алдыңғы жылы
оң сальдолы болып, біраз валютаны иемденіп қалды, Ол қор мемлекеттің
иелігінде алтын ретінде сақталып, бағам ауытқулары байқалған кезде
қолданылады. Бұл тэсілдің тиімсіз жағы, егерде теріс сальдо ұзақ уақыт
байқалатын болса, онда мемлекеттің валюта қоры таусылып, бүл саясаттан бас
тартуға мэжбүр болады.
- сауда саясаты. Ол мемлекеттің бағамды бір қалыпта үстау мақсатындағы
импортты, яғни шетел валютасына деген сүранысты, шектеу, керісінше
экспортты ынталандыру саясаты. Импортты квота, қосымша салық салу арқылы
шектеуге болады. Ол жеңіл де, бірақ бүл қолдан жасалған щектеулер
экономиканың дамуына кедергілер жасайды.
- валюлық бақылау, оңтайландыру. Тағы бір балама валюталық бақылау.
Оның мэні келесіде, мемлекет өзінің шетке тауар шығарушылығына шетел
валютасын тапсыруға міндеттейді.
- ішкі макроэкономикалық реттеулер. Салық және ақша саясаттарын жүргізу
көмегімен шетел валютасына деген сұранысты азайтады.
Сонымен қатар, мемлекет валюта бағамын реттеу мақсатында қолдаулық
немесе протекционистік шаралар қолданады. Бұл шараларға валюталық шектулер,
валюта девальвациясы жэне ревальвациясы.
Валюталық шектеулер - бүл мемлекеттің валютамен немесе басқа валюталық
қүндылықтармен операцияларды жүзеге асыруын заңды түрде шектеу немесе тыйым
салуы.
Девальвация - ұлттық валютаның шетелдік валюталарға қатынасындағы
айырбастау бағамын төмендету.
Ревальвация - ұлттық валютаның шетелдік валюталарға қатынасындағы
айырбастау бағамын өсуі.

1.5 ҚР-сының Ұлттық валютасы. Ұлттық валюта қызметін қамтамасыз етудегі
негізгі қаржы-экономикалық шараларды талдау.

1992 жылдың бірінші жартысында Қазақстан Республикасының президенті,
үкіметі, Жоғары кеңесі Қазақстанға өз валютасын енгізу қажеттігін түсініп,
шегіне жеткен құпия жағдайда Қазақстанның Ұлттық валютасының пішінін
дайындайтын топ құрып, оны басып шығаратын шетелдік фирмамен келісімге қол
қойған. 1993 жылы наурызда Англияда Харрисон және ұлдары атты жеке
фирмада қажетті мөлшерде ұлттық валюта – 1, 3, 5, 10, 20, 50 және 100 теңге
дайындалып, Алматыға жеткізілді.
1993 жылы 12 қарашасында Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.
Назарбаев Қазақстан Республикасында Ұлттық валюта енгізу туралы Жарлық
шығарды. Осы жарлыққа сәйкес:
- 1993 жылы 15 қарашада сағат 8-де Қазақстан мемлекетінде Ұлттық валюта
теңге енгізілді.
- 1993 жылы 18 қарашадан бастап теңге Қазақстан Республикасында бірден-
бір заңды төлем құралы болып тағайындалды. 1 теңге 100 тиыннан құралады, ол
қолма-қол ақша айналысында банкнота және майда тиындар түрінде жүреді.
Теңгенің айырбас бағамына ықпал ету немесе бұрынғы деңгейінде қалдыру
мақсатымен сұраныс пен ұсыныстың арасындағы айырмашылықты жабу үшін Ұлттық
банк валютаны сатады немесе сатып алады. Бұл – Ұлттық банктің валюта
бағамына тікелей ықпал ету әдістері. Алайда, капиталдың кезеңі көбірек
болса, ұлттық валютаның тұрақты бағамын қолдауға талпынған жағдайда Ұлттық
банктің валюталық резервтері тез сарқылады. Ондайда Ұлттық банк валюта
бағамына әсер етудің жанама шараларын қолдана алады. Олардың негізгілері
резервтік мөлшер мен есептік ставканы өзгерту болып саналады.
Резервтік мөлшер – өз операцияларын жүзеге асыру үшін коммерциялық
банктердің пайдалануына қақысы жоқ банк депозиттерінің бөлігі. Оны реттей
отырып монетарлық биліктер елдегі жиынтық ақша массасын көбейтіп немесе
азайтады. Ол өз кезегінде валюта бағамын азайтады немесе көбейтеді.
Ұлттық банк резервтегі мөлшерді көбейткен кезде коммерциялық банктер
несие эмиссиясын төмендетуге мәжбүр болады. Резервтік мөлшердің өсуі
коммерциялық банктердің ағымдағы шоттарын қысқартуға және қаржы
бөлігіндегі резервтерді жоғарлатуға және бағыттауға мәжбүр етеді. Бұл
несие бойынша пайыздардың өсуіне, соның салдарынан елде ақша массасының
азаюына және ұлттық валюта бағамының көбеюіне қозғау салады. Ұлттық банк
резервтік мөлшерді төмендеткен кезде ақша массасы көбейіп, ұлттық валюта
бағамы төмендейді.
Есептік ставканы өзгерту тетігі де соған ұқсас әрекет етеді. Есептік
ставка – Ұлттық банктің коммерциялық банктерге берген ссудалары бойынша
пайыз. Оның өсуі несие алуға деген коммерциялық банктердің ықыласын
төмендетіп, яғни елдегі ақша ұсынысын азайтады, сондықтан төмендеу оны
да, соған сәйкес өзгені де ұлғайтады.
Валюта нарығының және бағалы қағаздар нарығы құралдарының қарқынды
өзара сіңсуі және тұтасуы қаржы нарығында мемлекеттік реттеудің міндеттерін
айтарлықтай күрделендіріп және бұл процес үлкен шығынды талап ету жағдайына
ұшыратады. Осыған байланысты сыртқы сауда операцияларында алтын-валюта
активтерін тиімді және оңтайлы пайдалануда, сыртқы несие ресурстарын
қарызға алуда, батыс елдерінің өтімділігі жоғары қағаздарын
инвестициялауда, валюта айырбастау мәмілелерінде және шетел мемлекеттерінің
валюталық девиздерін тарту бойынша операцияларда проблемалар туындайды.
Алайда резервтік активтерді қолданған кезде шешім қабылдаудың
шекараларын анықтайтын бірқатар факторларды есепке алу қажет. Ондай
факторларға мыналар жатады: трансакциялық шығындардың мөлшері, өтімділік,
несие тәуекелдігі бойынша шектеу, резервтік қаржының құрылымына мүмкін
өзгерістердің енгізілу жылдамдығы.
Қазақстанның валюта саясаты — ұлттық валютаның әлемдік қаржы
нарығындағы тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған. Оның валюта
бағамының салыстырмалы тұрақтылығына инфляциямен сауда және төлем балансы
сальдосының деңгейлері арасындағы нақты арақатынастарын реттеу жолымен қол
жеткізіледі. Мемлекеттің сыртқы резервтік активтерінің түпкілікті есебіне
төлем балансы тапшылығын қаржыландыру соңғы саты болып саналады. Оны
теңестіру теңгенің, валюта бағамының ауытқуын шектеуді тікелей мақсат
ететін валюта нарығындағы валюталық интервенцияның тетігі арқылы жүзеге
асырылады.
Алтын-валюта резервтерін қалыптастыру және пайдалану мемлекеттің
валюта саясатының негізгі міндеттерінің бірі болып саналады. Халықаралық
өтімділіктің көлемі мен құрылымы елдің халықаралық міндеттемелерінің
қажетті төлем қаржыларымен қамтамасыз етілу дәрежесін анықтайды. Резервтік
активтердің қосалқы қорлары үкімет органдарының да, елдің коммерциялық және
қаржы құрылымдарының да борышқорлық міндеттемелерін өтеудің халықаралық
есеп айырысуын жүзеге асыруға қолданылуы мүмкін. Алтын-валюта активтерін
тиімді пайдалану валюта резервтерінің төтенше жоғары дәрежеде болуын,
валюта қоржынын әртараптандыруды, активтердің құрылымдарын оңтайландыруды
талап етіп, сонымен қатар ол сыртқы экономикалық қызметке мүмкіндігінше
және барынша жәрдем көрсетуге, сонымен қатар ұлттық ақша бірлігінің валюта
бағамын тиімді реттеуін қамтамасыз етеді.
Еркін айырбасталатын валюта резервтері елдің төлем балансын теңестіру
үшін тікелей пайданылады. Ресми резервтердің құрамында болатын алтын
авуарлары осы мақсаттарға своп операциялары арқылы немесе өздеріне қойылған
баға бойынша нарыққа еркін айырбасталымды валютаға айналу сатысынан
өткеннен кейін ғана пайдаланылуы мүмкін.
Республиканың төлем балансында көрінетін резервтік активтер ішкі
қорланымның жылыстауы және елге шетел капиталы түсімінің нәтижесінде алтын-
валюта авуарларының өзгерісінің жағдайын көрсетеді. Төлем балансы
тапшылығын жабу үшін, яғни үкімет сыртқы экономикалық тепе-теңдікті
қамтамасыз етудің негізгі көздерінің бірі саналатын қаржы тартатын алтын-
валюта резервтерін қолданады. Халықаралық Валюта Қорының қарыздарымен және
айрықша қаржыландыру бойынша операциялармен бірге резервтік активтер
Қазақстанның халықаралық есеп айырысуын теңестіру үшін, өтімділіктің
баламалы қаржылары ролінде шығады.
Алтын-валюта активтерінің елеулі көбеюі және ел экономикасына шетел
валютасының айтарлықтай массасының түсуі, біріншіден, инфляцияны шұғыл
жоғарылатуы, екіншіден, ұлттық акция бірлігі бағамының құлдырай құлауына
соқтыруы мүмкін. Осы жылдарда жинақталған артық өтімділікті айықтырмай
ақша базасын тұрақтандыру және инфляциялық үдірістердің дамуына қарсы
әрекет ету мүмкін болмады. Сондықтан таза халықаралық резервтер салық
банкісінің қысқа мерзімді ноталарын шығару және тарату бойынша
активтендірумен бейтараптандырылды. Ұлттық банктің ноталар эмиссиясының
көлемі 2006 жылғымен салыстырғанда 2007 жылы 12,2 %-ке, 156,4 млрд. Теңгеге
дейін, айналыстағы нота көлемі 2,8 есе, 24,6 млрд. теңгеге дейін төмендеп,
соған қарамастан 2007 жылы қысқа мерзімді ноталар өтімділікті реттеудің
негізгі құралдарының бірі болып қалды.
Сыртқы нарықта қазақстандық тауарлардың баға бәсекесіне қабілетілігін
қолдау үшін ақшаның сұранысы мен ұсынысына тәуелді бағамның ауытқуына
себепші болатын, сондай-ақ теңгенің өзгермелі айырбас бағамы тәртіптемесін
2003 жылы Ұлттық банк сақтап қалды. Жыл бойы АҚШ доллары қатынасына қарай
теңгенің нығаюға беталысы іс жүзінде байқалды. Ішкі валюта нарығына шетел
валютасының елеулі түсімінің түсуі теңгенің нығаюына мүмкіндік туғызды.
Ағымдағы жылдың басынан бері әлемдік нарықтағы энергетикалық ресурстардың
жоғары бағалары, мемлекеттік меншік үлесін жекешелендіру, сонымен бірге
корпоративтік сектор мен екінші деңгейдегі банктердің сыртқы нарықтағы
қарыз алуы себепші болған экспорттың ақшалай валюта түсімінің елеулі көлемі
шетел валютасының негізгі түсім көзі болып саналады.
Ішкі валюта нарығына шетел валютасының елеулі түсімінің түсуі
жағдайында Қазақстанның қор биржасынан және банкаралық валюта нарығынан
шетел валютасының Ұлттық банк сатып алған таза көлемі 2007 жылы 4,2
млрд.-қа жуық АҚШ долларын құрап, соның жартысынан астамы Ұлттық банктің
қысқа мерзімді ноталар шығарылымымен айықтырылды. Одан басқа Ұлттық Қордың
активтерін толтыру мақсатын көздеген Ұлттық банк Қаржы министірлігіне 1,3
млрд. АҚШ долларына, валюта сатты.
Теңгенің орташа салмақталған айырбас бағамы 2008 жылы 1 АҚШ долларына
шаққанда 149,45 теңге құрады. 2008 жылы теңге номиналы АҚШ доллары
қатынасына қарай 8,03 %-ға нығайды. Саудадағы негізгі серіктес елдердің
валюталарының қатынасына қарай теңгенің нақты девальвациясы 2003 жылы 2,5 %
құрады. АҚШ доллары қатынасына қарай теңгенің елеулі нығаюына қарамастан
қазақстандық экспорттаушылардың сыртқы бәсекеге қабілеттіліктерін
қамтамасыз ететін жағдай саудадағы негізгі серіктес елдерге ара қатысы
бойынша жалпы алғанда 2005 және 2006 жылдармен салыстырғанда 2007 жылы тым
қолайлы деңгейде сақталды.
Теңгенің орташа алынған айырбас бағамы 2008 жылы бір доллар үшін 145
теңге болды. Кезең аяғындағы биржалық бағам бір доллар үшін 149,77 теңге
болды. Жыл басынан бері номиналдық көрсеткішпен теңге долларға қарағанда
2,9% әлсіреді. Ең жоғары құнсыздану жылдамдығы наурыз және маусым айларында
байқалды (тиісінше 1,82% және 1,95%). 2008 жылы теңгенің еуроға қатынасы
бойынша ресми бағамы 6,69% нығайды, ресей рубліне 0,22% құнсызданды.
2008 жылы доллар позициясындағы биржалық сауда-саттық көлемі 2007 жылы
осындай көрсеткіштен 26,3% 11,7 млрд. долларға дейін асып түсті.
Биржадан тыс валюталық нарықтағы резидент банктердің мәмілелер көлемі
19,6 млрд. долларға дейін 126,4% ұлғайды (1-сурет). [Қосымша В]
Ресей рублімен және еуромен жасалған операциялардың валюталық нарықтың
биржалық және биржадан тыс сегменттерінің айналымында шамалы үлесі болды.
Биржалық нарықта ресей рублімен және еуромен жасалған операциялардың көлемі
11,5% және 62,9% тиісінше 106,7 млн. ресей рубліне және 18,6 млн. еуроға
дейін азайды. Биржадан тыс валюталық нарықта ресей рублімен және еуромен
жасалған айырбастау операциялардың көлемі 12,1% және 15,4%, тиісінше,
1306,8 млн. ресей рубліне және 87,1 млн. еуроға дейін азайды.
Қолма-қол шетел валютасы нарығында өткен жылдардағыдай долларға
артықшылық берілді және тиісінше нарықтың бұл сегментінде осы шетел
валютасын сатып алу жөніндегі операциялар басым болды. Мәселен, 2008 жылы
айырбастау пункттерінің долларды нетто-сату көлемі 2007 жылмен
салыстырғанда 2,3 есе ұлғая отырып, 7087,8 млн. доллар болды.
Бір жылдың ішінде айырбастау пункттерінің еуроны нетто-сату көлемі
35,4% 523,1 млн. еуроға дейін көбейді.
Айырбастау пункттерінің ресей рублін сатып алу және сату көлемі іс
жүзінде өзара сәйкес келеді, мұны жинақ ақшаға қарағанда туристік мақсат
және іссапар шығыстары үшін осы валютаға қажеттіліктің басым болуымен
түсіндіруге болады. 2008 жылы айырбастау пункттерінің ресей рублі нетто-
сату көлемі 96,0%-ға 1895,4 млн. рублге дейін көбейді.
Алдын ала деректер бойынша теңгенің нақты тиімді айырбас бағамының
(НТАБ) индексі 2008 жылғы қараша айында 2007 жылғы желтоқсан айымен
салыстырғанда 6,8% өсті. 2008 жыл теңгенің долларға және еуроға қатысы
бойынша нақты нығаюы тиісінше 1,5% және 15,9% болды. Ресей рубліне қатысы
бойынша теңге нақты көрсетуде 2,6% әлсіреді.
Ұлттық Банк 2008 жылы 1960,2 млрд. теңгеге қысқа мерзімді ноталар
шығарды (2007 жылмен салыстырғанда 3,5 есе ұлғайды). Ноталардың ең төменгі
эмиссиясы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.