Адам потенциялының даму аспектісі және оның көрсеткіштері

Жоспар
Кіріспе

1. Адам потенциялының теориялық аспектілері
2. Адам потенциалын кешенді бағалау әдістері мен көрсеткіштер жүйесі

Адам бір уақытта өндіруші күш және экономикалық өатынастар субъектісі ретінде саналады. Адам – бұл негізгі өндіруші күш, өйткені ол өндіруші құралдарды ойлап тауып қолдану тәсілін анықтайды және оны өндіріске ендіреді. Нарықтық экономикаға көшуге байланысты жаңа өндіруші құралдар: техника мен технологияның дамуы, жұмыс күшінің, адам потенциалының физикалық және біліктідік мүмкіндіктеріне жаңа талаптар қоя бастады. Тарихи тұрғыда адам потенциаланың қалыптасуына еңбек етуге деген ынталалық пен мақсаттылық әрекеті әсер етеді. Адам баласының хайуанаттар әлемінен ерекшеленіп бөлініп шығуы өмірге қажетті материалдық игіліктерді өндіруге бағытталған еңбектің нәтижесі. Материалдық игіліктерді өндіру қоғамдық өмірдің таусылмас өмірінің негізгі мақсатты әрекеті. Әрбір тарихи сатыда адам еңбек құралдарын қолданып өндіріс процесінде материалдар мен шикізаттарды дайын өнімге айналдырды. Сондықтан да, адам баласы бар болған жерде оның еңбек қуаты бар. Оның физикалық және рухани еңбек ету қабілетін жоққа шығару ол адамға еңбек потенциалы ретінде кемсіте қарау. Себебі, еңбек қуаты қалыптаспай адам потенциялының қалыптасуы мүмкін емес.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 13 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Қ.ЖҰБАНОВ АТЫНДАҒЫ АҚТӨБЕ МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ

МӘНЖАЗБА

Тақырыбы: "Адам потенциялының даму аспектісі және оның көрсеткіштері"

Ақтөбе-2012ж

1. Адам потенциялының теориялық аспектілері
2. Адам потенциалын кешенді бағалау әдістері мен көрсеткіштер жүйесі

1. Адам потенциялының теориялық аспектілері

Адам бір уақытта өндіруші күш және экономикалық өатынастар субъектісі ретінде саналады. Адам - бұл негізгі өндіруші күш, өйткені ол өндіруші құралдарды ойлап тауып қолдану тәсілін анықтайды және оны өндіріске ендіреді. Нарықтық экономикаға көшуге байланысты жаңа өндіруші құралдар: техника мен технологияның дамуы, жұмыс күшінің, адам потенциалының физикалық және біліктідік мүмкіндіктеріне жаңа талаптар қоя бастады. Тарихи тұрғыда адам потенциаланың қалыптасуына еңбек етуге деген ынталалық пен мақсаттылық әрекеті әсер етеді. Адам баласының хайуанаттар әлемінен ерекшеленіп бөлініп шығуы өмірге қажетті материалдық игіліктерді өндіруге бағытталған еңбектің нәтижесі. Материалдық игіліктерді өндіру қоғамдық өмірдің таусылмас өмірінің негізгі мақсатты әрекеті. Әрбір тарихи сатыда адам еңбек құралдарын қолданып өндіріс процесінде материалдар мен шикізаттарды дайын өнімге айналдырды. Сондықтан да, адам баласы бар болған жерде оның еңбек қуаты бар. Оның физикалық және рухани еңбек ету қабілетін жоққа шығару ол адамға еңбек потенциалы ретінде кемсіте қарау. Себебі, еңбек қуаты қалыптаспай адам потенциялының қалыптасуы мүмкін емес.
Адам потенциалын қолдануға байланысты қатынастар барлық қоғамдық, экономикалық қатынастарда орын алады.

1.3. Адам потенциалын кешенді бағалау әдістері мен көрсеткіштер жүйесі
Адам ресурстары ресурстардың басқа түрлерінен принципалды ерекшеленетін, қоғамдық өндірістің маңызды, басты элементі болып табылады. Бұл жағдай белгілі бір дәрежеде адам потенциалын оның әрбір деңгейінде (аймақ, облыс, қала, өндірістік кешен, т.б) зерттеуге кешенді келуді анықтайды.
Республика және оның облыстарының адам потенциалын кешенді бағалау деп біз оны өлшеудің әдістері мен көрсеткіштері жүйесінде адам потенциалын қалыптастыру процесінің барлық көп түрлілігін мейлінше мүмкін және мақсатын бейнелеуді ұғынамыз.
Елдің және оның жекелеген аймақтарының адам потенциалын қалыптастыру қоғамдық практикада көріну формасы мен мәнін көрсететін көрсеткіштер жүйесін анықтауды талап ететін экономикалық процесс ретінде қарауды талап етеді.
Адам потенциалы экономикалық белсенді тұрғындарға (жұмыс іздеп жүрген және қоғамдық өндірісте қамтылған адамдар) және экономикалық енжар тұрғындарға (жұмыс істемейтін және жұмыс іздемейтін адам ресурстары бөлімі) бөлінеді.
Адам потенциалын интегралды абсолютті бағалау белсенді тіршілік сағаты жиынтық көлемінен жалпы шығынның бөлінуімен белсенді тіршілік адам-сағаты көлемінде (толық өмір сүру гипотезасынан туындап) айқындалады. Бұл көлемдердің қатынасы нақты өмір мен модельде тұрғындардың уақытша динамикалық құрылымын бөлудің сандық балансынан туындай отырып, әлеуметтік - адам потенциалының дамуындағы бірлік пен қарама-қайшылықтардың басты ерекшеліктерін ашуға мүмкіндік береді.
Адам потенциалының басқалай бағалануы рейтингтік және құрылымдық талдау жолымен қол жеткізуге болатын сапалық сипаттамаларымен байланысты. Негізінен, құндық әдістер адам потенциалының бағалануын ұдайы өндіріс шығындары толық көлемі есебі негізінде болжамдайды.
Адам ресурстарының кеңейтілген ұдайы өндірісі көрсеткіштеріне қатысты айтар болсақ, оған мәселен, қоғамдық өндіріске әйелдерді тарту, кадрларды дайындау туралы, қоғамдық өндірістің әр түрлі салаларында жұмыс істейтіндер санының өсуі туралы мәлметтер қызмет ете алады.
Осылайша, адам ресурстары жағдайын кешенді талдау, бәрінен бұрын, үш бағыт бойынша жүзеге асырылады:
а) демографиялық аспект - аумақтық орналасу, отбасы жағдайы, кәсіби және біліктілік құрамы, жасы, жынысы бойынша тұрғындарды бөлу туралы мәліметтер негізінде адам ресурстары мөлшері мен құрамын анықтау. Бұл аспектіге сондай-ақ адамке қабілетті тұрғындар (сырқаттарды, мүгедектерді, зейнеткерлерді есептеу) шекарасын және перспективалық демографиялық болжамдар мен әр түрлі топтардың мүмкін адам белсенділігін анықтау жатады;
б) адам жұмсалуы саласын қазғайтын әлеуметтік-экономикалық аспект - қоғамдық адам өнімділігі, отбасы жағдайы, білімі, біліктілігіне қатысты тұрғындардың әр түрлі топтарының табысының жалпы сомасы мен адам ақы қамтамасыз етілуі деңгейіне әсер ететін факторларды, сондай-ақ тұрғын үймен қамтылу деңгейін анықтау және бағалау. Ол, сондай-ақ адам ресурстарынан сала аралық және кәсіби аралық қозғалыстарына әсер ететін факторлар талдауын да біріктіреді;
в) әлеуметтік аспекті - жұмысқа қанағаттануды (қызығушылығы, қабілеті, әлеуметтік сұрау салу, т.б. бойынша), өндірістік жағдайдағыдай тұрмыста мәдени-эстетикалық қамтамасыз етуді, мәдени және техникалық деңгейді көтеру үшін бос уақытты пайдалану мүмкіндігін бағалау.
Бұл аспектілер сондай-ақ жұмыс күші айналымы,өзгерісі, миграция, т.б. мәселелерді талдауда маңызды .
Мұндай талдау орташа ел бойынша ғана емес, аймақ бойынша да жүргізілуі тиіс, бұл елеулі айырмашылықтарды ашуға, мәселен туу мен басқа да көрсеткіштер бойынша, (ерекшеліктерді ескеріп) мүмкіндік береді. Мәселен, аудандар бойынша бала туу қозғалысы адам ресурстары құрамы мен құрылымын, сандарды перспективалық есептеу үшін айтарлықтай мәні бар елеулі ауытқушылықтарды береді,ал кәсіби мектеп түлектерін - жас жұмысшылар мен қызметкерлерде қоғамдық өндіріске тарту қозғалысы адам ресурстарының сапалық өлшемдерінің перспективалық өзгерісіне әсер етеді. Талдаудың жаңа бағыты - отбасы, білім, денсаулық сақтау, дене тәрбиесі және спорт, адам потенциалының ұдайы өндірісінің маңызды факторы болып саналғанда, адам капиталын қалыптастыру және пайдалану шартын анықтау болып табылады.
Адам әлеуетіне кешенді талдау жүргізгенде неғұрлым өнімдісі - экономикалық-математикалық модельдерді пайдалану болып табылады. Базистік және жобаланатын кезеңдерде адам потенциалын қалыптастырудың экономикалық-математикалық модельдерін жасауда адамға инвестицияны анықтау, адам капиталын қалыптастыру және пайдалану, адам ресурстарының болуы туралы мәліметтер қажет. Бұл мәліметтер белгілі бір өткен уақыт кезеңіне ғана емес, сондай-ақ болжамдық - перспективаға да қажет.
Адам потенциалы, адам ресурстары, адам капиталы экономикалық категория ретінде сандық және сапалық сипаттамаларға ие. Біріншісіне құрам және сандық көрсеткіштер жатады (жынысы, жасы, қоғамдық тобы, т.б). Екіншісі - кәсіби-біліктілік құрылым, біліктілік деңгей көрсеткіштері т.б.
Тұтасынан алғанда адам ресурстарын және адам потенциалын статистикалық зерттеу тұрғындардың сапаға материалдары мен адам бойынша бір мезгілін зерттеулері ағымдағы статистика мәліметтеріне негізделеді.
Адам ресурстарының сандық сипаттамаларын анықтау үшін бастапқы база болып жұмысқа қабілетті тұрғындардың саны да етеді. Тұрғындардың жынысы мен жасы мәлметтердің санағы негізінде адамке қабілетті жастағы тұрғындар саны анықталады, одан адамке қабілетсіз деп есептелетін жастағы адамдар саны шегеріледі.
Кез-келген ел, кез-келген аймақтың адам ресурстарымен қамтылуын сипаттайтын маңызды көрсеткіштердің бірі - тұрғындардың жасына қарай құрылымы. Ол тұрғындардың ұдайы өсу режиміне, яғни туу мен өлу көлеміне, көшу мен соғысқа қатысты. Өлімнің өзгеріссіз деңгейінде туудың тез ұлғаюы тұрғындардың жалпы санында балалар мен жасөспірімдер санының елеулі өсуіне және адам ресурстарының біршама азаюына әкеледі. Туудың өзгеріссіз деңгейінде зейнеткерлік жастағы адамдардың өлімінің азаюы барлық тұрғындар арасында зейнеткерлер үлесін ұлғайтады және бәрібір адам ресурстары үлесін азайтады.
Сонымен бірге, жастық құрылым перспективада адам ресурстарын толықтыру көрсеткіші ретінде қарала алады, өйткені, тұрғындардың жастық құрылымына туу деңгейі айрықша қатысты болады.
Миграция да жастың құрылымына әсер етеді. Әдетте мигранттар арасында жас және орташа жастағылар басымдықта болады. Сондықтан да мигранттар келетін елдер мен аймақтардың тұрғындары "жасарады", ал олар кететін елдер мен аудандардың тұрғындары "қартаяды".
Село тұрғындарының қалаға көшуін бағалай отырып, бұрынғы кеңестік республикалардың экономикасы ұзақ уақыт бойы экономикалық өсудің экстенсивті факторлары есебінен, оның ішінде селолық жерлердегі тұрғындар сапасын өндірісте жұмыс істейтіндер саны ұлғаюы есебінен дамығандығын есте ұстау қажет.
Аудандар немесе басқа аймақтық элементтер бойынша адам ресурстарына қажеттіліктерді анықтауда миграция қажеттілігі жағдайында бұрыннан тұрған өңірлермен салыстырғанда жаңа игерілетін аудандарда өмір сүру жағдайларын теңестіру үшін белгілі бір мәдени-тұрмыстық кешенді құруды қарау керек.
Уақытқа сай адам потенциалы өзгеруінің сандық сипаттамасы абсолютті және салыстырмалы көрсеткіштер көмегімен анықталады: абсолютті өсу, адам ресурстарының өсуі және өсу қарқыны, жалпы өлшемде тұрғындардың экономикалық белсенділігі, үлесі, т.б.
Абсолютті өсу - миграция сальдосы есебімен жыл басына және аяғына адам ресурстары сандары арасындағы айырмашылық.
Адам ресурстары өсу қарқыны - адам ресурстары санындағы динамикалық қатардың екі көрсеткішінің қатынасы.
( Р1 Р0 ) ( Р2 Р1 ) . . . ( Рn Рn-1 ),
мұнда Р - кезеңде адам ресурстарының орташа саны.
Адам ресурстарының ұзақ уақыт аралық кезеңдегі орташа өсу қарқыны бастапқы және кейінгі жылдық көлемнің жай қатынастары түрінде айқындалатын немесе өсудің жылдық типінен туындап, орташа геометриялық ретінде есептеледі:

Тpn = √ ( Р1 Р0 ) ( Р2 Р1 ) . . . (Рn n Рn-1 ) = √ ( Рn Р0 ).
Адам ресурстарының өсу қарқыны - көрсеткіш есептелетін кезеңнің басына адам ресурстары санына тиісті өсімнің абсолютті көлемнің қатынасы. Егер кезең басына адам ресурстары саны - Р0, кезең соңына - Рn, кезең ұзақтығы n жыл, ал Р - өсімнің орташа қарқыны бойынша былай есептеледі:

Тnnp = Тp - 1 = √ Рn Р0 - 1n .
Адам ресурстарының сандық өзгерісінің көрсеткіштерінің бірі белгілі кезең ішінде орташа жылдық санға 100-ге көбейтілген адам ресурстарының табиғи өсу қатынасы ретінде есептелетін табиғи өсімнің коэффициенті.
Адам ресурстарының табиғи өсу коэффициенті адам ресурстарының табиғи зиялы коэффициенті және табиғи толығу коэффициенті аралық айырмашылық ретінде де анықталады.
Адам ресурстарының табиғи толығуы 16 жасқа толған тұлғалар саны мен нақты жұмыс істейтін жасөспірімдер және зейнеткерлер есебінен де жүреді.
Табиғи кету зейнетақы жасына жеткен және жұмыс істеуге қалмаған; адамке қабілетті жаста мүгедектікке кеткен; өлгендер санымен, сондай-ақ қоғамдық адамке қатысуды тоқтатқан зейнеткерлер саны жиынтық сандарымен анықталады.
Адам ресурстарының өсу коэффициенті мен қарқыны арасындағы айырмашылық мынада: өсу қарқыны (жалпы, табиғи, механикалық) көрсеткіш есептелетін кезең басына адам ресурстары санына тиісті өсудің абсолютті көлемі қатынасын білдіреді. Өсу коэффициенті - зерттелетін уақытта адам ресурстары санына сол көлемнің қатынасы. Көрсеткіш есептелетін уақыт аралығы аз болған сайын бұл айырмашылықта аз болады.
Адам ресурстарының сандық көрсеткіштері бәрінен бұрын, адам ресурстарының болжамдық балансын құру үшін, сондай-ақ тұрғындар миграциясын, адамтің аймақтық нарығын реттеуде пайдаланылады. Мәлім болып отырғанындай, адам ресурстарының саны белгілі бір датаға сәйкестеледі, сондықтан да сәттік көрсеткіш болып табылады. Алайда бірқатар экономикалық есептеулер үшін аралық көрсеткіштерді бір сәттіктен орташа арифметикалық есебінде есептеу талап етіледі. Егер бастапқы мәліметтерде адам ресурстарының кезеңнің басына және аяғына (ай, тоқсан, жыл) саны болса, онда ай (тоқсан, жыл) үшін орташа арифметикалық сан анықталады.
Кезең басына (ай, тоқсан басы) тең тұрғын датаға адам ресурстары санының көрсеткіштері бастапқы мәліметтерде болғанда адам ресурстарының орташа жылдық саны орташа хронологиялық ретінде анықталады:
(12) ( Р1 + Р2 +...+Рn-1 + Рn )
Р
n -- 1
Егер адам ресурстары сәттік көрсеткіштерді тең емес тұрған датаға (мәселен үш, төрт, бес айдан соң) тең емес аралықтармен ұсынылса, онда адам ресурстарының орташа жылдық саны интервалдар көлемі бойынша есептелген орташа хронологиялық ретінде анықталады:

(12) ( Р1 + Р2 )x3 + (12) ( Р4 + Р9 )x4 + (12) (Р9 + Р13 )x5
Р
12
Адам ресурстары құрамын статистикада зерттеу белгілі бір белгілері бойынша, адам ресурстарын құрайтын тұрғындарының әр түрлі тобын бөлу жолымен жүзеге асырылады.
Адам ресурстарының жас құрылымын зерттеу, жоғарыда атап көрсетілгендей, адам ресурстары дамуы ағымын түсінуде, олардың санын және перспективада құралын жобалауда айрықша маңызды мәнге ие.
Адам ресурстарының құрамын зерттеу тұрғындардың жас құрылымын талдаумен үздіксіз байланысты және абсолютті көрсеткіштер сияқты салыстырмалысын да пайдаланумен - тұрғындардың жалпы санында жекелеген жас тобы үлесі және олардың арасындағы қатынастар түрінде байланысты.
Адамке қабілетті жастағы тұрғындар үлесі мына формула бойынша есептеледі:
Dтв = Нтв Нвв,
мұнда
Нтв - адамке қабілетті жастағы тұрғындар саны;
Нвв - барлық жастағы тұрғындар саны.
Адамке қабілетті жастағылар санына жұмыс істейтін жасқа дейінгі тұрғындар санының қатынасы адам ресурстарын қалпына келтіру (немесе орнын ауыстыру) потенциалдық коэффициент деп аталады:
Квозм. тр = Ндр Нтв.
Зейнетақы жасындағы тұрғындар санының жұмыс жастағылар санына қатынасы - адамке қабілетті тұрғындардың зейнеткерлік жүктемесі коэффициенті деп аталады:
Кзейін. жүктеме = Нпв Нтв,
мұнда Нзж - зейнеткерлік жастағы тұрғындар саны.
Сондай-ақ, адамке қабілетті жастағы және барлық тұрғындардың адамке қабілетті коэффициенті анықталады. Олар жұмыс (адамке қабілетті) жасындағы адамке қабілетті тұрғындардың қатынасы ретінде есептеледі: біріншісі үшін - барлық жастағылар санына, екіншісі үшін - адамке қабілетті жастағы тұрғындар санына.
Қоғамдық өндіріске тұрғындарды тарту дәрежесін сипаттау үшін барлық тұрғындардың (елдің, аймақтың) адампен қамтылу коэффициентін есептейді:
Кзвв = Нзвв Нвв,
мұнда Нвв - тұрғындардың жалпы саны.
Тұрғынар санына белгілеуге емшектегі баладан бастап барлық балалар енгізілген, бұл есептелетін көрсеткішті төмендетеді. Егер белгілеуде жасөспірімдерді жұмысқа қабылдауға рұқсат етілетін жасқа дейінгі балаларды алып тастаса, халық шаруашылығына тарту дәрежесін дәлірек көрсетер еді.
Халық шаруашылығына адамке қабілетті жастағы тұрғындарды тарту дәрежесі көрсеткіші ерекше мәнге ие. Мұндай көрсеткіш болып адамке қабілетті жастағы тұрғындардың жұмыспен қамтылу коэффициенті болып табылады. Ол халық шаруашылығында жұмыс істейтін адамке қабілетті жастағы тұрғындардың сол жастағы тұрғындардың жалпы санына қатынасы ретінде анықталады:
Ктвз = Нтвз Нтв.
Адамке қабілетті жастағы тұрғындардың барлығы бірдей денсаулық жағдайына байланысты адамке қабілетті болып саналмайтындықтан, халық шаруашылығына қандай да бір дәрежеде нақ адамке қабілетті тұрғындар тартылған. Осы мақсатта адамке қабілетті тұрғындардың (Кттвз) адам пен қамтылу коэффициентін жалпы санға адамке қабілетті тұрғындардың (Нттвз) қатынасы ретінде есептеу:
Кттвз = ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.