Азаматтық құқықтың обьектілері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 2
I. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТАР ОБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ҰҒЫМЫ МЕН ТҮРЛЕРІ 4
1.1. Азаматтық құқықтар обьектілеріне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ..4
1.2. Азаматтық құқықтар обьектілерінің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
II.МҮЛІКТІК ҚҰҚЫҚТАР 6
2.1. Заттардың ұғымы және оны саралау (жіктеу) 6
2.2. Бағалы қағаздар 9
III.МҮЛІКТІК ЕМЕС ӨЗІНДІК ҚҰҚЫҚТАР 16
3.1. Мүліктік емес өзіндік құқықтардын ұғымы мен түрлері 16
3.2. Ар.намысты, қадір.қасиетті және іскерлік беделді қорғау құқығы 18
ҚОРЫТЫНДЫ 30
СІЛТЕМЕЛЕР 31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
КІРІСПЕ 2
I. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТАР ОБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ҰҒЫМЫ МЕН ТҮРЛЕРІ 4
1.1. Азаматтық құқықтар обьектілеріне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ..4
1.2. Азаматтық құқықтар обьектілерінің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
II.МҮЛІКТІК ҚҰҚЫҚТАР 6
2.1. Заттардың ұғымы және оны саралау (жіктеу) 6
2.2. Бағалы қағаздар 9
III.МҮЛІКТІК ЕМЕС ӨЗІНДІК ҚҰҚЫҚТАР 16
3.1. Мүліктік емес өзіндік құқықтардын ұғымы мен түрлері 16
3.2. Ар.намысты, қадір.қасиетті және іскерлік беделді қорғау құқығы 18
ҚОРЫТЫНДЫ 30
СІЛТЕМЕЛЕР 31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет болғалы бері нарықтық қатынастарды орнату жолын таңдап алды. Бұл жаңа үрдіс біздің өмірімізге түбегейлі өзгерістер алып келді. Мұның көрінісі ең алдымен құқықтық салада айқын көзге түсуде. Сол себепті бұрынғы құқық жүйесінің орнына жаңа құқықтық қатынастарды реттеу мүмкіншіліктері қарастырылған құқықтық жүйе қалыптасып келеді. Елімізде жеке меншікке рұқсат беріліп, жекешелендіру процесінің бірнеше кезеңдері жүріп өтті. Экономикамыз қайта құрылып, мемлекеттік басқару құрылымы жаңа үлгіде қалыптасуда. Қазақстан қазіргі кезде әлемдік нарықтық қатынастарға белсене араласатын тәуелсіз мемлекет болғандықтан халықаралық қатынастарды реттейтін заңнамалар мен актілерді бекітуде. Мұның бәрі құқықтың сан алуан салаларындағы өзгерістерді туғызуда. Сондықтан менің курстық жұмысымның тақырыбы «Азаматтық құқық объектілері» өзекті мәселелердің бірі. Өйткені бір ғана мысал ретінде азаматтық құқық объектісі болып табылатын бағалы қағаздардың өзін алсақ та жеткілікті. Мұндай объекті бұрынғы Қазақ ССР-нің Азаматтық кодексінде мүлде жоқ болатын. Демек осы жұмысты жалғастыра отырып менің нарықтық қатынастардағы азаматтық құқық объектілері туралы көп мағлұмат жинап, білімімді едәуір көбейте түсетінім анық. Және бұл келешекте маған тигізер пайдасы мол болатыны да мен үшін түсінікті.
Қазақтардың дәстүрлі құқығында мүліктік құқық маңызды роль атқарғаны бізге тарихтан мәлім. Қазіргі құқықтың дамуы сол құқықтардың жалғасы іспеттес. Қазақ халқының мүліктік құқығын толық ұғынып түсіну тек қана біліп қою үшін ғана емес сонымен қатар нақты практикалық маңызы бар нәрсе. Бұл біздің тәуелсіз еліміздің азаматтық құқығын айқындай түсуге бастау болатынын сөзсіз.
Қазақ халқының тарихы өте күрделі кезеңдерді басынан кешкені белгілі. Соған байланысты қазақ халқының тәуелсіз мемлекет болу кезеңдерінде біршама заңдардың қабылданғанын білеміз. Мысалы XVІ ғасырдың бірінші ширегінде Қасым хан (1511-1520 жж.) тұсында «Қасым ханның қасқа жолы» атты акті қабылданса, Есім хан билік еткен кезде (1598-1628 жж.) «Есім ханның ескі жолы» аталған заң қабылданған еді. Ал бізге тарихтар қойнауынан хат жолымен жеткені Тәуке ханның (1680-171 жж.) «Жеті жарғысы» аталған жинақ болып отыр. Оның маңызы туралы, ондағы мүліктік және мүліктік емес құқық объектілері туралы сөз қозғау өз алдына бөлек зерттеуді талап етеді. Әңгіме біздің алып отырған тақырыбымыздың бастауы сонау ықылым заманнан бері келе жатқан өзекті мәселелердің бірі. Мысалы сол кездегі бекітілген ру таңбалары да осындай құқық объектілерінің бірі екені айтпаса да түсінікті сияқты.
Курстық жұмыстың мақсаты: азаматтық құқық объектілерінің
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет болғалы бері нарықтық қатынастарды орнату жолын таңдап алды. Бұл жаңа үрдіс біздің өмірімізге түбегейлі өзгерістер алып келді. Мұның көрінісі ең алдымен құқықтық салада айқын көзге түсуде. Сол себепті бұрынғы құқық жүйесінің орнына жаңа құқықтық қатынастарды реттеу мүмкіншіліктері қарастырылған құқықтық жүйе қалыптасып келеді. Елімізде жеке меншікке рұқсат беріліп, жекешелендіру процесінің бірнеше кезеңдері жүріп өтті. Экономикамыз қайта құрылып, мемлекеттік басқару құрылымы жаңа үлгіде қалыптасуда. Қазақстан қазіргі кезде әлемдік нарықтық қатынастарға белсене араласатын тәуелсіз мемлекет болғандықтан халықаралық қатынастарды реттейтін заңнамалар мен актілерді бекітуде. Мұның бәрі құқықтың сан алуан салаларындағы өзгерістерді туғызуда. Сондықтан менің курстық жұмысымның тақырыбы «Азаматтық құқық объектілері» өзекті мәселелердің бірі. Өйткені бір ғана мысал ретінде азаматтық құқық объектісі болып табылатын бағалы қағаздардың өзін алсақ та жеткілікті. Мұндай объекті бұрынғы Қазақ ССР-нің Азаматтық кодексінде мүлде жоқ болатын. Демек осы жұмысты жалғастыра отырып менің нарықтық қатынастардағы азаматтық құқық объектілері туралы көп мағлұмат жинап, білімімді едәуір көбейте түсетінім анық. Және бұл келешекте маған тигізер пайдасы мол болатыны да мен үшін түсінікті.
Қазақтардың дәстүрлі құқығында мүліктік құқық маңызды роль атқарғаны бізге тарихтан мәлім. Қазіргі құқықтың дамуы сол құқықтардың жалғасы іспеттес. Қазақ халқының мүліктік құқығын толық ұғынып түсіну тек қана біліп қою үшін ғана емес сонымен қатар нақты практикалық маңызы бар нәрсе. Бұл біздің тәуелсіз еліміздің азаматтық құқығын айқындай түсуге бастау болатынын сөзсіз.
Қазақ халқының тарихы өте күрделі кезеңдерді басынан кешкені белгілі. Соған байланысты қазақ халқының тәуелсіз мемлекет болу кезеңдерінде біршама заңдардың қабылданғанын білеміз. Мысалы XVІ ғасырдың бірінші ширегінде Қасым хан (1511-1520 жж.) тұсында «Қасым ханның қасқа жолы» атты акті қабылданса, Есім хан билік еткен кезде (1598-1628 жж.) «Есім ханның ескі жолы» аталған заң қабылданған еді. Ал бізге тарихтар қойнауынан хат жолымен жеткені Тәуке ханның (1680-171 жж.) «Жеті жарғысы» аталған жинақ болып отыр. Оның маңызы туралы, ондағы мүліктік және мүліктік емес құқық объектілері туралы сөз қозғау өз алдына бөлек зерттеуді талап етеді. Әңгіме біздің алып отырған тақырыбымыздың бастауы сонау ықылым заманнан бері келе жатқан өзекті мәселелердің бірі. Мысалы сол кездегі бекітілген ру таңбалары да осындай құқық объектілерінің бірі екені айтпаса да түсінікті сияқты.
Курстық жұмыстың мақсаты: азаматтық құқық объектілерінің
Сілтемелер
[1]- Қыстаубай Ө.С. Азаматтық құқық: Оқулық. -Алматы, «Асыл мұра» 2011. 73-83б.
[2]- Гришаев С. Юридическое значение права на опубликование пройзведения // Советская юстиция. 1988. 39-40б.
[3]- ҚР Азаматтық Кодекс (Жалпы бөлім), 27.12.1994 ж., өзгертулер мен толықтырулар енгізілген. -Алматы «Жеті Жарғы» 2007. – 50-59б.
[4]- Суханова Е.А. Гражданское право под ред. 2-х томах, учебник, Москва, 1993. 125-128б.
[5]- Толстого Ю.К., Сергеева А.П. Гражданское право под ред., учебник, часть 2, -Москва, 1997. 95,101б.
[6]- Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. (Ерекше бөлім). 1-2 томдар. –Алматы. 2003. 193б.
[7]- Сулейменов М.К., Басин Ю.Г.Гражданский кодекс Республики Казахстан (общая часть) Комментарий. Отв.ред.-Алматы. «Жеті жарғы», 2000. 89-93б.
[8]- Богатых Е. Гражданское и торговое право.-Москва, 1996. 68,74б.
[9]- Диденко А.Г. Гражданское право под ред., учебное пособие. –Алматы. 2003. 55б.
[10]- Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. (Ерекше бөлім). 1-2 томдар.- Алматы, 2003. 98-99б.
[11]- www.zan.zanmedia.kz
[12]- Оразалинов С. А. Заң терминдерінің сөздігі. Оқу құралы.– Алматы. 2004. 55-60б.
[13]- Төлеуғалиев Ғ., Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы оқулық. –Алматы, 1999. 47-49б.
[14]- Қазақстан Республикасының Конституциясы. 2.02.2011ж., Соңғы өзгертулер мен толықтырулар енгізілген. –Алматы: ЖШС «Издательство «Норма-К», 2011. 30б.
[15]- Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының 18.12.1992 жылғы №6 «Сот тәжірибесінде азаматтардың және заңды тұлғалардың ар-намысы мен абыройын және іскерлік беделін қорғау жөніндегі заңдылықты қолдану туралы» заңы. 10-12б.
[16]- Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. (Ерекше бөлім) 01.07.1999 ж. өзгертулер мен толықтырулар енгізілген. – Алматы: ЖШС «Издательство «Норма-К», 2011. 275б.
[17]- Қазақстан Республикасының «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» 23.07.2010ж. заңы.
[18]- www.adilet.minjust.kz
[19]- Рутгайзер В.М. Сборник Указов Перзидента РК, имеющих силу закон о финансовой и хозяйственной деятельности. Алматы, 2009.47-50б.
[20]- Шетелдердің азаматтық құқығы. http://lekcia.com.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Нормативтік құқықтық актілер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30.08.1999ж., Соңғы өзгертулер мен толықтырулар енгізілген. –Алматы: ЖШС «Издательство «Норма-К», 2011.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. (Жалпы бөлім) 27.12.1994 ж. өзгертулер мен толықтырулар енгізілген. – Алматы: ЖШС «Издательство «Норма-К», 2011.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. (Ерекше бөлім) 01.07.1999 ж. өзгертулер мен толықтырулар енгізілген. – Алматы: ЖШС «Издательство «Норма-К», 2011.
4. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының 18.12.1992 ж. №6 «Сот тәжірибесінде азаматтардың және заңды тұлғалардың ар-намысы мен абыройын және іскерлік беделін қорғау жөніндегі заңдылықты қолдану туралы».
5. Қазақстан Республикасының «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» заңы. 23.07.2010ж.
Арнайы әдебиеттер:
6. Богатых Е. Гражданское и торговое право. - Москва, 1996.
7. Гришаев С. Юридическое значение права: На опубликование произведения. «Советская юстиция». 1988.
8. Диденко А.Г. Гражданское право: Под ред., учебное пособие. Алматы, 2003г.
9. Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. (Ерекше бөлім). 1-2 томдар. - Алматы, 2003.
11. Оразалинов С. А Заң терминдерінің сөздігі. Оқу құралы.– Алматы. 2004ж.
12. Қыстаубай Ө.С. Азаматтық құқық: Оқулық. - Алматы, «Асыл мұра» 2011.
13. Сулейменов М.К., Басин Ю.Г. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть): Комментарий. Отв.ред. – Алматы, «Жеті жарғы», 2000.
14. Суханова Е.А. Гражданское право: Под ред. 2-х томах, учебник. Москва, 1993г.
15. Төлеуғалиев Ғ., Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Оқулық: - Алматы, 1999 .
16. Толстого Ю.К., Сергеева А.П. Гражданское право: Под ред., учебник, часть 2.- Москва, 1997.
Қосымша әдебиеттер:
17. www.zan.zanmedia.kz
18. www.adilet.minjust.kz
19. Рутгайзер В.М. Коллективная собственность. Экономическая газета. 2008. №9 Сборник Указов Перзидента РК, имеющих силу закона о финансовой и хозяйственной деятельности. Алматы, 2009.
20. Шетелдердің азаматтық құқығы. http://lekcia.com
[1]- Қыстаубай Ө.С. Азаматтық құқық: Оқулық. -Алматы, «Асыл мұра» 2011. 73-83б.
[2]- Гришаев С. Юридическое значение права на опубликование пройзведения // Советская юстиция. 1988. 39-40б.
[3]- ҚР Азаматтық Кодекс (Жалпы бөлім), 27.12.1994 ж., өзгертулер мен толықтырулар енгізілген. -Алматы «Жеті Жарғы» 2007. – 50-59б.
[4]- Суханова Е.А. Гражданское право под ред. 2-х томах, учебник, Москва, 1993. 125-128б.
[5]- Толстого Ю.К., Сергеева А.П. Гражданское право под ред., учебник, часть 2, -Москва, 1997. 95,101б.
[6]- Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. (Ерекше бөлім). 1-2 томдар. –Алматы. 2003. 193б.
[7]- Сулейменов М.К., Басин Ю.Г.Гражданский кодекс Республики Казахстан (общая часть) Комментарий. Отв.ред.-Алматы. «Жеті жарғы», 2000. 89-93б.
[8]- Богатых Е. Гражданское и торговое право.-Москва, 1996. 68,74б.
[9]- Диденко А.Г. Гражданское право под ред., учебное пособие. –Алматы. 2003. 55б.
[10]- Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. (Ерекше бөлім). 1-2 томдар.- Алматы, 2003. 98-99б.
[11]- www.zan.zanmedia.kz
[12]- Оразалинов С. А. Заң терминдерінің сөздігі. Оқу құралы.– Алматы. 2004. 55-60б.
[13]- Төлеуғалиев Ғ., Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы оқулық. –Алматы, 1999. 47-49б.
[14]- Қазақстан Республикасының Конституциясы. 2.02.2011ж., Соңғы өзгертулер мен толықтырулар енгізілген. –Алматы: ЖШС «Издательство «Норма-К», 2011. 30б.
[15]- Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының 18.12.1992 жылғы №6 «Сот тәжірибесінде азаматтардың және заңды тұлғалардың ар-намысы мен абыройын және іскерлік беделін қорғау жөніндегі заңдылықты қолдану туралы» заңы. 10-12б.
[16]- Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. (Ерекше бөлім) 01.07.1999 ж. өзгертулер мен толықтырулар енгізілген. – Алматы: ЖШС «Издательство «Норма-К», 2011. 275б.
[17]- Қазақстан Республикасының «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» 23.07.2010ж. заңы.
[18]- www.adilet.minjust.kz
[19]- Рутгайзер В.М. Сборник Указов Перзидента РК, имеющих силу закон о финансовой и хозяйственной деятельности. Алматы, 2009.47-50б.
[20]- Шетелдердің азаматтық құқығы. http://lekcia.com.
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Нормативтік құқықтық актілер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30.08.1999ж., Соңғы өзгертулер мен толықтырулар енгізілген. –Алматы: ЖШС «Издательство «Норма-К», 2011.
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. (Жалпы бөлім) 27.12.1994 ж. өзгертулер мен толықтырулар енгізілген. – Алматы: ЖШС «Издательство «Норма-К», 2011.
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі. (Ерекше бөлім) 01.07.1999 ж. өзгертулер мен толықтырулар енгізілген. – Алматы: ЖШС «Издательство «Норма-К», 2011.
4. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сотының 18.12.1992 ж. №6 «Сот тәжірибесінде азаматтардың және заңды тұлғалардың ар-намысы мен абыройын және іскерлік беделін қорғау жөніндегі заңдылықты қолдану туралы».
5. Қазақстан Республикасының «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы» заңы. 23.07.2010ж.
Арнайы әдебиеттер:
6. Богатых Е. Гражданское и торговое право. - Москва, 1996.
7. Гришаев С. Юридическое значение права: На опубликование произведения. «Советская юстиция». 1988.
8. Диденко А.Г. Гражданское право: Под ред., учебное пособие. Алматы, 2003г.
9. Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. (Ерекше бөлім). 1-2 томдар. - Алматы, 2003.
11. Оразалинов С. А Заң терминдерінің сөздігі. Оқу құралы.– Алматы. 2004ж.
12. Қыстаубай Ө.С. Азаматтық құқық: Оқулық. - Алматы, «Асыл мұра» 2011.
13. Сулейменов М.К., Басин Ю.Г. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Общая часть): Комментарий. Отв.ред. – Алматы, «Жеті жарғы», 2000.
14. Суханова Е.А. Гражданское право: Под ред. 2-х томах, учебник. Москва, 1993г.
15. Төлеуғалиев Ғ., Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. Оқулық: - Алматы, 1999 .
16. Толстого Ю.К., Сергеева А.П. Гражданское право: Под ред., учебник, часть 2.- Москва, 1997.
Қосымша әдебиеттер:
17. www.zan.zanmedia.kz
18. www.adilet.minjust.kz
19. Рутгайзер В.М. Коллективная собственность. Экономическая газета. 2008. №9 Сборник Указов Перзидента РК, имеющих силу закона о финансовой и хозяйственной деятельности. Алматы, 2009.
20. Шетелдердің азаматтық құқығы. http://lekcia.com
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 2
I. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТАР ОБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ҰҒЫМЫ МЕН ТҮРЛЕРІ 4
1.1. Азаматтық құқықтар обьектілеріне жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ..4
1.2. Азаматтық құқықтар обьектілерінің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
II.МҮЛІКТІК ҚҰҚЫҚТАР 6
2.1. Заттардың ұғымы және оны саралау (жіктеу) 6
2.2. Бағалы қағаздар 9
III.МҮЛІКТІК ЕМЕС ӨЗІНДІК ҚҰҚЫҚТАР 16
3.1. Мүліктік емес өзіндік құқықтардын ұғымы мен түрлері 16
3.2. Ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді қорғау құқығы 18
ҚОРЫТЫНДЫ 30
Сілтемелер 31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 33
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет
болғалы бері нарықтық қатынастарды орнату жолын таңдап алды. Бұл жаңа үрдіс
біздің өмірімізге түбегейлі өзгерістер алып келді. Мұның көрінісі ең
алдымен құқықтық салада айқын көзге түсуде. Сол себепті бұрынғы құқық
жүйесінің орнына жаңа құқықтық қатынастарды реттеу мүмкіншіліктері
қарастырылған құқықтық жүйе қалыптасып келеді. Елімізде жеке меншікке
рұқсат беріліп, жекешелендіру процесінің бірнеше кезеңдері жүріп өтті.
Экономикамыз қайта құрылып, мемлекеттік басқару құрылымы жаңа үлгіде
қалыптасуда. Қазақстан қазіргі кезде әлемдік нарықтық қатынастарға белсене
араласатын тәуелсіз мемлекет болғандықтан халықаралық қатынастарды
реттейтін заңнамалар мен актілерді бекітуде. Мұның бәрі құқықтың сан алуан
салаларындағы өзгерістерді туғызуда. Сондықтан менің курстық жұмысымның
тақырыбы азаматтық құқық объектілері өзекті мәселелердің бірі. Өйткені
бір ғана мысал ретінде азаматтық құқық объектісі болып табылатын бағалы
қағаздардың өзін алсақ та жеткілікті. Мұндай объекті бұрынғы Қазақ ССР-нің
Азаматтық кодексінде мүлде жоқ болатын. Демек осы жұмысты жалғастыра отырып
менің нарықтық қатынастардағы азаматтық құқық объектілері туралы көп
мағлұмат жинап, білімімді едәуір көбейте түсетінім анық. Және бұл келешекте
маған тигізер пайдасы мол болатыны да мен үшін түсінікті.
Қазақтардың дәстүрлі құқығында мүліктік құқық маңызды роль атқарғаны
бізге тарихтан мәлім. Қазіргі құқықтың дамуы сол құқықтардың жалғасы
іспеттес. Қазақ халқының мүліктік құқығын толық ұғынып түсіну тек қана
біліп қою үшін ғана емес сонымен қатар нақты практикалық маңызы бар нәрсе.
Бұл біздің тәуелсіз еліміздің азаматтық құқығын айқындай түсуге бастау
болатынын сөзсіз.
Қазақ халқының тарихы өте күрделі кезеңдерді басынан кешкені белгілі.
Соған байланысты қазақ халқының тәуелсіз мемлекет болу кезеңдерінде біршама
заңдардың қабылданғанын білеміз. Мысалы XVІ ғасырдың бірінші ширегінде
Қасым хан (1511-1520 жж.) тұсында Қасым ханның қасқа жолы атты акті
қабылданса, Есім хан билік еткен кезде (1598-1628 жж.) Есім ханның ескі
жолы аталған заң қабылданған еді. Ал бізге тарихтар қойнауынан хат жолымен
жеткені Тәуке ханның (1680-171 жж.) Жеті жарғысы аталған жинақ болып
отыр. Оның маңызы туралы, ондағы мүліктік және мүліктік емес құқық
объектілері туралы сөз қозғау өз алдына бөлек зерттеуді талап етеді. әңгіме
біздің алып отырған тақырыбымыздың бастауы сонау ықылым заманнан бері келе
жатқан өзекті мәселелердің бірі. Мысалы сол кездегі бекітілген ру
таңбалары да осындай құқық объектілерінің бірі екені айтпаса да түсінікті
сияқты.
Курстық жұмыстың мақсаты: азаматтық құқық объектілерінің
ұғымын, сонымен қатар объектілерді ерекшелейтін белгілерін көрсету және
олардың түрлеріне ашып көрсету және осының негізінде оны қазақстан
респубикасының азаматтық кодексіндегі жаңа тарауды талдап анықтау болып
табылады. Бұл жұмыста қазіргі жағдайдағы мүліктік және жеке мүліктік емес
құқықтарды қорғаудың түсінігін құралдарын және әдістерін анықтау талпынысы
жасалған.
қорғаудың ар-намыс, абырой мен іскерлік бедел сияқты жекелеген
объектілеріне көңіл бөлінген.
Курстық жұмыстың міндеттері:
1. Азаматтық құқықтағы обьектілердің ұғымы мен түрлерін зерттеу.
2. Мүліктік құқықтар ұғымы мен түрлерін анықтау
3. Мүліктік емес өзіндік құқықтық қатынастардың ұғымы мен түрелерін
анықтау
Зерттеу әдістері: зерттеу барысында теориялық деректер мен
тәжірибиелік фактілерге жүйелі түрде талдау жасау, синтездеу және
топтастыру әдістері , сонымен қатар салыстырмалы құқықтану мен жүйелік және
тарихи талдаудың әдістері, құқықтық модельдеу әдістері қолданылады.
Курстық жұмыстың құрылымы: Енді осы өзекті тақырыптың мағынасы мен
маңыздылығын аша түсу үшін мен курстық жұмысымды үш тарауға, кіріспе мен
қорытындыға жіктедім. Және мұнда пайдаланылған әдебиеттер тізімі
келтірілген.
Курстық жұмыстың зерттеу нысаны: Зерттеу жұмысының теоретикалық
негізін - Нормативтік құқықтық актілердің ішінен Қазақстан Республикасының
Конституциясы мен Азаматтық кодекстері құрады. Жалпы әдебиеттерден
Төлеуғалиев Ғ., Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқық
туралы оқулықтарды және интернет материалдарын пайдаландым.
i. Азаматтық құқықтар объектілерінің ұғымы мен түрлері
1.1. Азаматтық құқықтар обьектілеріне жалпы сипаттама
Азаматтық құқықтың нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар
азаматтық құқық объектісі деп аталады. Басқаша айтар болсақ құқықтық
қатынастар субъектілерінің құқықтары мен міндеттемелері бағытталғандары
құқық объектілері деп ұғынуға болады. Мүліктік және жеке мүліктік емес
игіліктер, сондай-ақ құқықтар азаматтық құқық объектілері бола алады.
Азаматтық құқық субъектілері өзара құқықтық қатынасқа түсетін материалдық
және рухани құндылықтар азаматтық құқық объектілері болып табылады. [1]
Азаматтық құқықтың пәні болып мүліктік және мүліктік емес қатынастар
табылады. Азаматтық құқықтың мүліктік қатынастармен айналысатыны бірден
көзге түседі. Мүліктік қатынастар деп әдетте түрлі материалдық
қажеттіліктер, яғни заттар, жұмыстар, қызметтер және басқа мүліктер жайында
туындаған қоғамдық қатынастарды айтады.
Бірақ азаматтық құқық біздің қоғамда пайда болатын барлық мүліктік
қатынастарды реттемейді, ол тек қана мүліктік-бағалы қатынастар деп
аталатын нақты бөлігін ғана реттейді.
Дамыған ақша жүйесі шарттарында мүліктік-құнды қатынастардың негізгі
көлемін тауарлық-ақшалы қатынастары құрады. Біздің қоғамда бар тауарлық-
ақшалы қатынастардың өте тез дамуы оларға адекватты құқықтық нысан
қолданған кезде ғана мүмкін бола алады.
Азаматтық заңдылыққа сәйкес азаматтық құқық пәнінің екінші бір
құрамдас бөлігі жеке мүліктік емес қатынастар қарастырады. Өзіне тән
белгілеріне сәйкес жеке мүліктік емес қатынастар ең аз дегенде екі қасиетке
сүйене отырып келесі түрлерде сипатталады. Біріншісі, көрсетілген
қатынастар мүліктік емес қажеттіліктер негізінде көрініс табады, мысалы ар,
намыс, іскерлік бедел, азамат аты, авторлық шығарма, өндірістік үлгі, т.б.
жайында туындайды. Екіншіден, жеке мүліктік емес мүлікпен байланысты
қатынастар (мәселен бұған белгілі бір құқықтар жатқызылады). Бұл
қатынастарда азаматтардың немесе ұйымдардың даралығы көрініп, олардың
әлеуметтік қасиеттерін бағалау жүргізіледі.
Пәннің осы екі құрамдас бөліктерінің сыртқы қарама-қайшылығына
қарамастан, мүліктік-құнды және жеке мүліктік емес қатынастарды азаматтық
құқық деп аталатын салада біріктіретін жалпы қасиеттін анықтау керек.
Мүліктік-құнды қатынастарға қатысушылар осы қатынастарды құрған
материалдық қажеттіліктер болып табылатын еңбектің саны мен сапасын өзара
бағалай алады деп анықтайды. Жеке мүліктік емес қатынастар өз кезегінде
осы қатынастарға қатысатын азаматтардың, тұлғаның дара қасиеттерін өзара
бағалай алады деп есептейді.[2]
1.2. Азаматтық құқықтар обьектілерінің түрлері
Азаматтық кодекстің 115-бабында азаматтық құқық объектілеріне кеңінен
тізбе келтірілген: а) мүліктік игіліктер мен құқықтарға (мүлікке)
жататындар: заттар, ақша, соның ішінде шетел валютасы, құнды қағаздар,
жұмыс, қызмет, шығармашылық-интеллектуалдық қызметтердің объектіге айналған
нәтижелері, фирмалық атаулар, тауарлық белгілер және бұйымды дараландырудың
өзге де құралдары, мүліктік құқықтар мен басқа да мүлік жатады; ә) жеке
мүліктік емес игіліктер мен құқықтарға мыналар жатады: жеке адамның өмірі,
денсаулығы, қадір-қасиеті, абырой, игі атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге
қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы құпиясы, есім алу құқығы, автор болу
құқығы, шығармаға қол сұқпаушылық құқығы және басқа материалдық емес
игіліктер мен құқықтар.[3]
Құқық объектісі ретінде заттардың экономикалық (шаруашылық) және
физикалық қасиеттерінің азаматтық құқықта үлкен маңызы бар. Затқа қатысты
туындайтын заңдылық қатынастардың сипаты күні бұрын белгіленеді. Сондықтан
Азаматтық құқықтың ғылыми негізі заттарды тиісті физикалық немесе
экономикалық қасиеттеріне қарай саралап береді.
Сонымен, азаматтық құқық объектілерін төрт топқа жатқызуға да болады:
- мүлік;
- әрекет;
- интеллектуалдық қызмет нәтижелері;
- материалдық емес игіліктер.
II. МҮЛІКТІК ҚҰҚЫҚТАР
2.1. Заттардың ұғымы және оны саралау (жіктеу)
Заттың ұғымы туралы қазіргі қолданып жүрген заңда айтылмаған, оның
ұғымы азаматтық зерттеулерде берілген. Зат дегеніміз, Азаматтық құқық
тұрғысынан алып қарағанда, физикалық дене ретінде және оның адам еңбегімен
жасалған, сол сияқты табиғи күйінде де кездесетін (болатын) сыртқы
материалдық дүниенің бір бөлігі болып табылады.
Затты заңдық жағынан саралау (жіктеу) көбіне көп оның табиғи қасиетіне
(физикалық немесе экономикалық) немесе қоғамдық маңызына негізделеді және
әр құқық субьектілерінің белгілі бір заттың түріне қатысты әрекет етуін
айқындайды.
Азаматтық кодекстің 117-бабына сәйкес заттардың өзі қозғалатын және
қозғалмайтын болып екіге бөлінеді. Затты қозғалмайтындар қатарына жатқызу
екі жағдайға, яғни материалдық жағынан затты жерден айыруға болмайтындығына
және оны орнынан қозғау үшін шығындану қажеттігіне байланысты. Кейбір
жағдайларда, заң қозғалатын мүліктерді, атап айтқанда, әуе және теңіз
кемелерін, ішкі суда жүзу кемелерін, "өзен-теңіз" жүзу кемелерін, ғарыш
объектілерін қозғалмайтын түрге жатқызады. Қозғалмайтын мүлікке
теңестірілетін объектілер тізімі толық еместігін еске сала кеткен жөн.
Азаматтық кодексте заң актілері бойынша қозғалмайтын заттарға өзге мүліктер
де жатқызылуы мүмкін.
Қозғалмайтын заттарға меншік құқығы мен басқа да құқықтар, бұл
құқықтарға шек қою, олардың пайда болуы, ауысуы және тоқтатылуы мемлекеттік
тіркелуге тиіс (АК-тің 118-бабының 1-тармағы).
Қозғалмайтын мүліктің ерекше түрінің бірі кәсіпорын болып табылады.
Заң бойынша "кәсіпорын" термині екі мағынада кәсіпорын деп аталады. (АК-тің
102-104 баптары). Азаматтық құқықтың субъектісі ретінде мұндай кәсіпорын
мемлекеттік тіркеуден өтеді. Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін
пайдаланылатын мүліктік кешен құқық объектісі түріндегі кәсіпорын деп
танылады (АК-тің 119-бабының 1-тармағы). Яғни ондай кәсіпорын құқық
объектісі болып табылады, кәсіпорын тұтасымен немесе оның бір бөлігі сатып
алу-сату, кепілге, жалға беру шарттарының және басқа да мәмілелердің
объектісі болуы мүмкін, ол әкімшілік тәртіппен өзге субъектіге берілуі
ықтимал.[4]
Мүліктік кешен ретінде кәсіпорын құрамына оның қызметіне қажетті деген
барлық мүлік түрлері енеді. Соның ішінде үйлер, ғимараттар, құрылыстар,
құрал-жабдықтар, шикізаттар, өнімдер, жер учаскесіне құқық, талап ету
құқығы, борыштар, сондай-ақ атауын белгілейтін белгілер (фирманың атауы,
тауар белгілері), егер заң құжаттарыңда немесе шартта өзгеше көзделмесе
және тағы басқа айрықша құқықтар болады. Мүліктік кешеннен қандай да бір
объектіні алу заңда немесе шартта көрсетілуі тиіс. Кәсіпорынның меншік
құқығы мен өзге де құқықтары басқа тұлғаға өткенде, сол тұлға жоғарыда
аталған құқықтардың бәрінің бірдей өзіне берілуін талап ете алады.
Азаматтық кодекстің 116-бабының талаптарына сәйкес заттар айналымнан
еркін берілетін немесе ауысатын, айналымнан алынып тасталатын және
айналымда шек қойылатын түрлерге бөлінеді.
Азаматтық кодексте айналымнан алынып тасталатын (шығарылған) зат деп
азаматтық құқыққа объект бола алмайтын заттарды айтады. Бұл ретте осы
заттар адамдардың меншігінде болмайды деген тұжырым жасалады.
Заң "айналымнан алынып тасталған" деген сөзді басқа да мағынада
қолданады - мемлекеттік тәртіптің және қоғамдық қауіпсіздіктің қамын ойлап
иелік ету жолы айрықша жағдайға қойылған заттарға да қолданады. Мәселен,
айналымнан шығарылған жеке заттарға мыналарды жатқызуға болады: қару,
радий, гелий және т.т. Алайда, бұл заттардың көпшілігі мемлекеттің дара
меншіктік объектісі болып табылады. Азаматтар тиісті өкімет орнының рұқсаты
бойынша бұл заттарды алып, оған иелік ете алады (АК-тің 116-бабының 3-
тармағы). Берілуге рұқсат етілмейтін заттардың түрлері (айналымнан алынып
тасталған заттар) заң құжаттарында тікелей көрсетілуге тиіс.[5]
Азаматтық құқықтың объектілерінің көбі айналым қабілетті болып
келетіндігінен өзгеге еркін түрде беріліп, бір тұлғадан екіншісіне ауыса
береді. Азаматтық кодексте басқа біреуге беруге болмайтын материалдық емес
игіліктер жөнінде арнайы талап бар. Мұндай игіліктер тізімі Азаматтық
кодекстің 115-бабының 3-тармағында көрсетілген: олар - өмір, денсаулық,
тұлғаның ар-намысы және т.б.
Заттарды бөлінетін және бөлінбейтін деп бөлу оның табиғатына тән нәрсе
(АК-тің 120-бабы). Бөлінетін зат бөлген кезде өзінің бастапқы қасиетінен
айрылмайды. Бөлінбейтін зат бөлінгенде мәнін (өзінің шаруашылық мақсатын)
жоғалтып алады, сондай-ақ құжаттарында көрсетілгеніндей, бөлуге жатпайтын
заттар кездеседі (мәселен, ескерткіш).
Енді күрделі заттар деген ұғымға тоқтала кетейік. Егер әр текті заттар
бірігіп, бір мақсатқа пайдаланылса әрі бүтін бір затты құрайтын болса, олар
бір зат деп қаралады. Оған мысал ретінде кітапхананы, пошта маркаларының
коллекциясын және т.б. айтуға болады. Күрделі заттарды бөлу мақсаты
Азаматтық кодекстің 121-бабында айтылған: күрделі зат жөнінде жасалған
мәміленің күші, егер шартта өзгеше белгіленбесе, оның барлық құрамдас
бөліктеріне қолданылады.
Азаматтық кодексте затты басты және керек-жарақ (қосалқы) деп бөледі
(АК-тің 122-бабы), Басты зат деп дербес бола алатын және азаматтық
құқықтық қатынастың тікелей пәні болып табылатын затты айтады. Керек-жарақ
(қосалқы) зат басты затқа қызмет етеді, өйткені, олардың шаруашылық мақсаты
бір болады, егер заңдарда немесе шартта өзгеше белгіленбесе, басты затқа
ілесіп жүреді (мәселен, құлыптың кілті, скрипканың қылшыбығы, т.б.).
Азаматтық кодексте жемістер, азық-түлік және табыс деген заттар да
қаралған. Бұл затты пайдалану нәтижесінде алынған түсім. Жемістер деп
отырғанымыз малдың төлі, жеміс ағаштарының жемісі және т.б., ал табыстар
Азаматтық айналымда пайда түсіреді, оған жалдамалы ақы, пайыздар және т.б.,
азық-түлік (өнім) дегеніміз өндірістік мақсатка орай затты пайдаланудан
түскен өнімдер болып табылады.
Затты пайдаланудан түскен нәтижені оның заңды меншік иесі еншілейді.
Егер заңда немесе шартта өзгеше көзделмесе, Азаматтық кодекс түскен өнімді,
жемісті және табысты заң бойынша оның меншік иесінің пайдалануына басым
құқығы берілуін қамтамасыз етеді.
Азаматтық кодекс жануарларды да объект ретінде қарастырады. Азаматтық
кодекстің 124-бабына сәйкес жануарларға қатысты қатынастарға, егер заңдарда
өзгеше көзделмесе, жалпы ережелер қолданылады.
Азаматтық кодексте ерекше объектілердің бірі ретінде Азаматтық немесе
заңды тұлғаның интеллектуалдық меншігін қарастырады, оған интеллектуалдық
шығармашылық қызметтің нәтижелері және оларға теңестірілген заңды тұлғаны
дараландыру құралдары жеке немесе заңды тұлғаның өзі орыңдайтын жұмысының
немесе қызметінің өнімдері (фирмалық атау, тауар белгісі, қызмет көрсету
белгілері және т.б.) жатады. Шығармашылық интеллектуалдық қызметтің
нәтижелері мен ерекше құқықтардың объектісі болуы мүмкін даралану
құралдарын пайдалануды үшінші жақтар құқық иеленушінің келісімімен ғана
жүзеге асырады.
Азаматтық кодексте ақпарат жөнінде арнайы бап бар, онда қызмет және
коммерциялық құпиялардың мән-жайы айқындалған, былайша айтқанда,
коммерциялық және басқалай құндылығы бар ақпараттарға қатысты мәселелерге
мән берілген. Үшінші жаққа белгісіз болуына байланысты ақпараттың нақты
немесе потенциалды коммерциялық құны болып, онымен заңды негізде еркін
танысуға болмайтын және ақпаратты иеленуші оның құпиялылығын сақтауға шара
қолданатын ретте, қызметтік немесе коммерциялық құпия болып табылатын
ақпарат азаматтық заңдармен қорғалады. Мұндай ақпаратты заңсыз әдістермен
алған адамдар, сондай-ақ еңбек шартына қарамастан қызметшілер немесе
азаматтық-құқықтық шартқа қарамастан контрагенттер қызметтік немесе
коммерциялық құпияны жария етсе, келтірілген залалдың орнын толтыруға
міндетті (АК-тің 126-бабы).
Азаматтық құқық объектісі ретінде ақшаның бірсыпыра өзгешеліктері бар.
Ақша төлемнің заңды құралы болып табылады: ақшаға шағылып жасалған
міндеттемелердің қандайын болсын ақша төлемі етуге болады. Тектес
қасиеттері бар заттардың ішінде ең өтімдісі (ауыстыруға қолайлысы) ақша.
Ақшалай сома төленгенде ақшаның саны есепке алынады, ал ірі-ұсақты
білдіретін белгісіне мән берілмейді. Мысалы, 100 теңге қарызды бес жиырма
теңгемен немесе екі елу теңгемен және т. с. беріп өтеуге де болады.
Теңге Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында өз құны бойынша
қабылдануға міндетті заңды төлем құралы болып табылады (АК-тің 127-бабы).
Қазақстан Республикасы аумағында шетел валютасымен есеп айырысудың
реттері, тәртібі мен шарттары заңдарда белгіленеді. Валюталық қазыналар деп
танылатын мүлік түрлері және олар арқылы мәмілелер жасау тәртібі заң
құжаттарыңда белгіленеді. Валюталық қазыналарға меншік құқығы Қазақстан
Республикасында жалпы негіздерде қорғалады. [3]
2.2. Бағалы қағаздар
Өзінің талай ғасырларға созылған тарихында азаматтық құқық мүліктік
айналымды жүзеге асыруды жеңілдететін талай құралдарды игергені мәлім.
Дамуды біршама сатыларын бастан кешірген бағалы қағаздар кез келген дамыған
экономиканың тетікті механизмдерінің біріне айналды. Бағалы қағазға тек
қана көрсету арқылы мүліктік құқықтарды жүзеге асыратын, міндетті түрде
белгілі нысаны бар құжатты айтамыз. Бұлар Қазақстан Республикасының қазіргі
таңдағы экономикасында айтарлықтай роль атқаруда. Дегенмен бұл саланы
жетілді деу тым ерте, өйткені бағалы қағаздардың шығару, тіркеу және оны
биржада еркін сату әлі де оншалықты жетілмеген. Соның салдарынан Бағалы
қағаздарды реттейтін комиссия бір жыл бұрын Қазақстан Республикасы Ұлттық
банкі құрамына кіріп өзіндік тәуелсіздігінен жұрдай болды. Қор биржасының
ролі әлі де мардымсыз. Сірә бұл құралдың жетіле түсуі келешекте капитал
ауқымы өсіп көпшілігіміздің материалдық мүмкіншілігіміз арта түскенде артық
ақшаны осы бағалы қағаздарды сатып алуға жұмсауымыздан туындайтын болса
керек.[6]
1. Азаматтық құқық объектілерінің бірі бағалы қағаздар болып
табылады. Азаматтық кодекстің 129-бабында оған мынадай анықтама берілген:
белгіленген нысан мен міндетті реквизиттерді сақтай отырып, жүзеге асырылуы
тек оны көрсеткенде ғана мүмкін болатын мүліктік құқықтарды куәландыратын
құжат бағалы қағаз болып табылады. Осындай анықтамадан бағалы қағаздың
ерекше сипаты шығады, ол атап айтқанда:
а) бағалы қағаз түрі және мазмұнымен заң талаптарына қатаң бағынатын
құжат. Мәселен, бағалы қағаздармен куәландырылатын құқықтардың түрлері,
бағалы қағаздардың міндетті реквизиттері, бағалы қағаз нысанына талаптар
және басқа да қажетті талаптар заң құжаттарымен немесе соларда белгіленген
тәртіп бойынша бейнеленеді. Ал, міндетті реквизиттерінің болмауы немесе
бағалы қағаздың ол үшін белгіленген нысанға сәйкес келмеуі оның жарамсыз
болуына әкеліп соқтырады;
ә) бағалы қағаз оның иеленушісінің мүліктік құқығын куәландырады;
б) бағалы қағаздағы құқықты жүзеге асыру үшін оны көрсеткенде не
бергенде ғана құқық іске асырылады. Айталық, бағалы қағазда жасалған
индоссамент бағалы қағазбен куәландырылған барлық құқықтарды бағалы қағаз
бойынша құқықтар берілетін адамға - индоссантқа немесе соның бұйрығына
ауыстырады. Индоссамент бланкілік болуы мүмкін (орындауға тиіс адам
көрсетілмейді).[7]
Бағалы қағазбен куәландырылған құқықтарды жүзеге асыру, бұл құқықтарды
индоссантқа бермей-ақ (сену индоссаменті) индоссаментке тапсырумен ғана
шектелуі мүмкін. Бұл жағдайда индоссант өкіл ретінде әрекет жасайды (АК-тің
132-бабы).[3]
Азаматтық кодекс бағалы қағазды құжат деумен бірге оны зат деп те
көрсетеді. Өйткені, кез келген құжаттың түп төркіні материалдық дүниеге
қатысты келеді. Сондықтан да онда көрсетілген әріп таңбалары мен сандары,
тасқа басылып не қолмен жазылған жазбалары осы құжат туралы тиісті ақпарат
береді. Сонымен бірге кез келген құжаттың бағалы қағаз бола алмайтыны тағы
бар, тек заңмен белгіленген шарттық белгілері сақталғаны бағалы қағаз
құқығын алады.
Бағалы қағаздың міндетті реквизиттері арнайы нормативтік құқықтық
құжаттарында көрсетілген (оның атауы, сериясы, нөмірі, өтініш жасау
мерзімі, субъектінің қағаз бойынша көрсетілген міндеті, номиналдық құны,
кіріс көлемі немесе марапаттау (пайыздар), қағаз бойынша орындалу орны және
басқа шарттар) талаптар болып табылады. Мұндай талаптар түгелдей
сақталмаса, яғни бағалы қағаздың міндетті реквизиттерінің болмауы немесе
бағалы қағаздың ол үшін белгіленген нысанға сәйкес келмеуі оның жарамсыз
болуына әкеліп соқтырады (АК-тің 131-бабының 2-тармағы).[4]
Бағалы қағаздар зат ретінде бірнеше түрге бөлінеді, әрі иеленушісінің
талап-мүддесіне сәйкес бланк, қағаз парақшасы түрінде кездеседі. Бағалы
қағаздың құны тиісті материалдық игіліктің құнына негізделеді.
Азаматтық кодекстің 130-бабы мүліктік құқықтар куәландыратын мазмұнына
қарап бағалы қағаздарды облигация, коносамент, акция және заң актілерінде
немесе соларда бекітілген тәртіппен бағалы қағаздар қатарына жатқызылған
басқа да құжаттар деп негізгі түрлерге бөледі. Кодекстің 130-бабының 2-
тармағына сәйкес, бағалы қағаздар іштей ұсынбалы, атаулы және ордерлік
болып жіктеледі. Ұсынбалы бағалы қағаздар құжаттың түпнұсқасы болады, ал
түпнұсқаны ұсынушы келесі тұлғаға көрсеткен сәтте өзінің өкілеттілігін
жүзеге асырады. Демек, ұсынбалы бағалы қағаздар онда көрсетілген мерзімде
нақты құнымен басқа мүліктік балама алуға құқық береді. Бағалы қағаздың
мәтінінде оны ұсынушы үшін нақты тұлғаның есімі көрсетілмейді, тек бұл
құжаттың бағалы қағаз екендігі ғана айқындалады (мысалы, облигация).
Ордерлік бағалы қағаз да құжат болып табылады, ол бойынша міндетті
субъект құжат мәтінінде көрсетілген тұлғаға міндеттенген нәрсені орындауды
ұсынады, немесе өзі де белгіленген ереже бойынша құжат мәтінінде
көрсетіледі. Ордерлік бағалы қағаз құқықтың субъектісі болып табылатын
белгілі бір тұлғаға беріледі.
Сонымен бір мезгілде мүліктік құқықтың айналым қабілеттілігін жақсарту
мақсатында ордерлік қағаздар үшін оны тапсырудың ерекше механизмі жасалған.
Ордерлік бағалы қағаз бойынша құқықтар бұл қағаз берілген жазу индоссамент
арқылы беріледі. Борышқор бұл талапты міндетті түрде сақтауы тиіс. Ордерлік
бағалы қағаз бойынша құқық берілетін адам (индоссант) құқықтың болуы үшін
ғана емес, оның жүзеге асырылуы үшін де жауапты болады. Индоссамент құжатта
(әдетте сыртқы бетінде) жазылады және оның екі түрі болады, яғни бірінде
иесі аталып, құқық мирасқорының аты жазылады, ал екіншісі әлгі айтқандай,
бланктік болады, онда бағалы қағаздың тапсырылғаны туралы жазылады, бірақ
құжаттың жаңа иесінің аты көрсетілмейді.[8]
Бағалы қағаздың ордерлік түрін иеленуші индоссамент бланкісімен қоса
құжатты берерде бағалы қағазды ұсынушыға тапсыру тәсілін таңдап, бағалы
қағазды табыстауға, бағалы қағазды басқа адамға атаулы индоссамент бойынша
тапсыруға және индоссаментке өзінің атын жазуға құқылы болады.
Бланктік индоссаментке қандай да бір атауды енгізумен бағалы
қағаздарды ұсынушыға беру тәсілі құжатты тапсырғанға дейін жүзеге
асырылады.
Бағалы қағазды тапсыру кезінде жазылатын жазулар ретімен жазылады. Ал
мүліктік құқықты тапсыруда ордерлік бағалы қағаз қолданылады. Құжаттың иесі
құжаттың түпнұсқасындағы міндеттерді орындау үшін ұсынарда
индоссаменттердің реті бұзылып кетсе, одан бас тартуға құқылы. Бұл
реттердің үзілмеуі таза формальдық белгілермен айқындалады, аталған
индоссамент бойынша берілетін құжаттың атымен қатар бағалы қағазда
қабылдаушының да аты жазылады.[9]
Ордерлік бағалы қағаз жоғалып кетсе, оған оны ұстаушының өзі жауап
береді ("Қазақстан Республикасындағы вексельдік қатынастар туралы" Заңның
96-бабын қараңыз). Ордерлік қағаздың иесі айрылып қалған құжаты кімнің
қолында екенін білсе, құжатты қайтаруға виндикациялық талап қоюға құқылы.
Егер кейінгі индоссамент бланктік болса, жоғалған құжатқа құқық меншігін
дәлелдеу іс жүзінде мүмкін болмайды. Мұндай қағазды жоғалтқанда оның
орындалуына да үміт аз. Ал ордер қағазы жойылып кетсе, онда құжаттың балама
данасын беруге болмайды.[10]
Атаулы бағалы қағаз – мүліктік сипаты бар құжат, оның иесі кім
екендігі құжаттың мәтінінде көрсетіледі. Яғни атаулы бағалы қағаз бойынша
құқықты талап ету сонда көрсетілген адамға ғана тиесілі болады,
Азаматтық кодекстің 130-бабында бағалы қағаздардың әр түрінің
белгілерін қамтитын бағалы қағазды шығару көзделген. Оған мысал ретінде
атаулы түрін ұстаушының жүргізуін талап ететін "Бағалы қағаздар нарығы
туралы" заңның 34-бабының нормасын келтіруге болады.[3]
Эмиссиялық бағалы қағаздарды топтастыру мемлекеттік және мемлекеттік
емес деп бөлінетін болғандықтан оның заңдық маңызы болады. "Бюджет жүйесі
туралы" және "Мемлекеттің кепілімен қарыз алу және мемлекеттік борыш
туралы" заңдарға сәйкес мемлекеттік бағалы қағаздар мемлекеттің шеттен
алуына орай ішкі және сыртқы инвесторларда шығарылады (олар шет мемлекеттер
мен халықаралық ұйымдардың заңды және жеке тұлғалары болып табылады). Оны
шеттен алу Қазақстан Республикасының Үкіметі немесе Ұлттық банк арқылы
жүзеге асырылады. Мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару негізінен алғанда
республикалық бюджеттің жетіспеуіне байланысты. Қазақстан Республикасы
бағалы қағаздарды әлемдік нарықтарға шығарады (еврооблигациялар), сондай-ақ
Қазақстан аумағында казыналық міндеттемеде және қазыналық облигацияда
жүреді. "Бағалы қағаздар нарығы туралы" Заңның 14-бабына сәйкес Мемлекеттік
бағалы қағаздар эмиссиясын жүзеге асыру тәртібі және эмиссия көлемі арнаулы
заңмен реттеледі. Мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздар эмитентінің
жарғылық капиталын қалыптастыру үшін шығарылады немесе заемдық қаржыны
тарту мақсатында да қолданылады, ал олардың эмиссияларының тәртібі "Бағалы
қағаздар нарығы туралы" Заңмен реттеледі.[7]
Бағалы қағаздар жөніндегі қазіргі қолданылып жүрген заңдар
құжатталмаған бағалы қағаздар ұғымына сәйкестендірілген. Азаматтық
кодекстің 135-бабында құжатталмаған бағалы қағаздардың мүліктік
құқықтарының бірнеше түрі келтірілген.[3] Құжатталмаған құнды қағаздар шын
мәніңде бағалы қағаздың мазмұнын куәландыратын мүліктік құқы болып
есептеледі. Ондай бағалы қағаздармен құқықтық қатынасқа түскен кезде оның
тізімдегі жазбаға енгізілуі жарамды бола береді.
Бағалы қағаздардың дамуын тоқтату мүмкін емес, қазіргі таңда көптеген
елдерде бағалы қағаздардың жаңа түрлері пайда болуда (мысалы, құжатталмаған
бағалы қағаздар, ал олардың иелерінің құқықтары компьютерлік жазбамен ғана
куәландырылған).
Елімізге нарықтың келуімен бірге экономика дамып, мүліктік
қатынастар саласы едәуір кеңейе түсті. Сондықтан, жылжымайтын мүлік
иелерінің құқықтарын қорғаудың тәсілдері қарастырылып, мемлекеттік тіркеу
әдісі тиімді деп танылды. Осыған байланысты Жылжымайтын мүлікке құқықтарды
және олармен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы және
Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне жылжымайтын мүлікке
құқықтарды және олармен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу мәселелері
бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңдар қабылданды. Бұл
заңдар жылжымайтын мүлікті тіркеу жүйесін жетілдіруге, азаматтардың
меншікке конституциялық құқықтарын қорғау және кепілдікті қамтамасыз етуге
бағытталды. Бұрын жылжымайтын мүлік объектілерінің жаңа иелері көбінесе
құқығын тіркеуге өтініш етпейтін. Сөйтіп, жылжымайтын мүліктің жаңа иесі
келеңсіздіктерге ұрынып жататын.
Осылайша, Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен
жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы заңмен жылжымайтын мүлікке
құқықтарды міндетті мемлекеттік тіркеу ережесі енгізіліп, жылжымайтын
мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеуге өтініш ету мерзімі белгіленді.
Міндетті мемлекеттік тіркеу жүйесі, мысалы, Ұлыбритания, Италияда және
басқа да көптеген елдерде бар. Заңның 9-бабына сәйкес, тұлға кұқықтың пайда
болуынан бастап, алты айдан кешіктірмей мемлекеттік тіркеу туралы өтінішпен
тиісті орынға жүгінуге тиіс. Ал, өткізіп алған мерзімді қалпына келтіру сот
тәртібімен жүзеге асырылады. Одан басқа, көрсетілген мерзімді бұзғаны үшін
жеке тұлғаларға айлық есептік көрсеткіштің оннан жиырмаға дейінгі
мөлшерінде, заңды тұлғалар үшін айлық есептік көрсеткіштің жиырмадан отызға
дейінгі мөлшерінде айыппұл түрінде әкімшілік жауапкершілік қаралған. Заң
қолданысқа енгізілгенге дейін жылжымайтын мүлікке құқықтарын тіркемеген
заңды және жеке тұлғалар оны қолданысқа енгізген күнінен бастап алты ай
ішінде, яғни, 2008 жылдың 20 ақпанына дейін өздерінің құқықтарын тіркеуге
міндетті. Жоғарыда айтылғандай, заң тіркеу тәртібін жетілдіруге,
жылжымайтын мүлік нарығына қатысушылардың азаматтық құқықтарын және заңды
мүдделерін толық қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған.
Сонымен қатар, құқықтық кадастрға жылжымайтын мүлікке
теңестірілген объектілер (әуе, теңіз кемелеріне және т.б.) туралы деректер
кіретіндігі анықталған. Заңда меншік иесінің және басқа да адамдардың
құқықтарын қорғау мақсатында құқық иесінің арызы бойынша мемлекеттік
тіркеуді уақытша тоқтату мүмкіндігі қарастырылған. Құқық иесі тіркеуді
уақытша тоқтату туралы өтінішпен өзінің контрагентіне жылжымайтын мүлік
объектісіне оның тиісті құқықтары тіркелген кезге дейін оған басқа
адамдардың құқықтары немесе тараптардың кез келгенінің ерік білдіруіне
қатысты туындайтын жаңа ауыртпалықтар тіркелмейтін кепілдікті беру
мақсатында, сонымен қатар, құқық иесі құқық белгілейтін құжатты жоғалтып
алғанда, болмаса мүлікке құқықтарды оның еркінсіз жоғалтудың негізсіз
тәуекелдері туындайтын өзге де жағдайларда жүгіне алады. Жаңа заң құқықтық
кадастрда тіркеу негізінде жүргізілген жылжымайтын мүлікке құқық
белгілейтін құжаттың түпнұсқасы жоғалған немесе бүлінген жағдайда құжатты
қайта қалпына келтіру құжаттың тіркеу ісінде сақталатын көшірмесінен
түпнұсқа беру арқылы жүргізілетінін айтады. Айта кету қажет, қабылданған
заң мүдделі тұлғаларға заңдық талаптар, оның ішінде талап арыз беру, сот
актілеріне шағымдану фактісі, жер учаскесін алып қою туралы шешім, кепілақы
туралы келісім (қолхат), алдын ала шарт және өзге де деректерді тіркеу
туралы тіркеу органына өтініш ету мүмкіндігін береді.[5]
Заңдық талаптарды мемлекеттік тіркеу–жылжымайтын мүлікке
құқықтарды мемлекеттік тіркеуді тоқтата тұруға, құқықтық ауыртпалықтарын
белгілеуге әкеп соқпайды. Алайда, заңдық талаптарды тіркеу қажеттігі
мүдделі тұлға құқықтық кадастрдан деректер (жылжымайтын мүлікке құқықтары
және оның техникалық сипаттамалары туралы анықтамасын) алған кезде
жылжымайтын мүлікке үшінші тұлғалар тарапынан заңдық талаптардың бар
екендігінен мәлімет алады. Заңға сәйкес құқықтық кадастрдан ақпарат
(жылжымайтын мүлікке кұқықтары (ауыртпалықтары) және оның техникалық
сипаттамалары туралы анықтамасын, жылжымайтын мүлігі бар немесе жоқ
екендігі туралы анықтаманы), сондай-ақ, құқықтық кадастрдың тіркеу ісіндегі
құжаттардың көшірмелерін тіркеуші орган ақпарат алуға сұрау салу берілген
күннен бастап, үш жұмыс күнінен кешіктірмей берілуге тиіс. Заңның негізгі
жаңа енгізулерінің бірі үйлерді, ғимараттарды және сол сияқтыларды
техникалық зерттеу қызметін (техникалық түгендеу) мемлекет монополиясына
беру, яғни, осы қызметті мемлекеттік қазыналық кәсіпорындардың жүзеге
асыруы болып табылады. Әлемнің алдыңғы қатарлы елдерінде жылжымайтын
мүліктің техникалық сипаттамаларын анықтауға байланысты монополиялық қызмет
мемлекеттік мекемелер арқылы жүзеге асырылады. Мысалы, Ресейде Құрылыс және
тұрғын-коммуналдық кешені бойынша Мемлекеттік комитетімен, уәкілдік
берілген Ростехинвентаризация федералдық мемлекеттік унитарлық
кәсіпорынмен, Германияда Техникалық қадағалау бірлестігі мемлекеттік
органымен, Италияда Экономика және қаржы министрлігінің Аумақтық
агенттігімен, Ұлыбританияда жергілікті муниципалитет жанындағы жоспарлауға
байланысты арнайы бөлімшелермен жүзеге асырылады. Бұрын жылжымайтын мүлікті
техникалық түгендеу қызметі заңнамалық деңгейде реттелмеген, нарық
субъектілерінің қызметін бақылауды жүзеге асыратын уәкілетті мемлекеттік
орган мен оның өкілеттіктері де айқындалмаған еді. Осылайша, техникалық
түгендеу қызметінің бәсекелестік ортада болуы және осы қызметке мемлекет
тарапынан бақылаудың болмауы, техникалык түгендеуге орай қызмет көрсету
нарығының субъектілеріне біліктілік талаптарының жоқтығы жұмыс сапасының
төмендеуіне, мүліктің техникалық сипаттары туралы бұрмаланған ақпарат
берілуіне соқтыратын. Сонымен қатар, заң жылжымайтын мүлікке құқықтарды,
онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеудің қажетті шарты ретінде
үйлерді, ғимараттарды мемлекеттік техникалық түгендеудің негізгі ережелерін
анықтайды.[11]
Мемлекеттік техникалық тексеру бастапқы және кейінгі
зерттеуді, сондай-ақ, ғимараттарға, құрылыстарға, олардың құрамдастарына
кадастрлық нөмір беруді қамтиды. Бастапқы тексеру жаңадан құрылған
жылжымайтын мүлікке жүргізіледі. Кейінгі тексеру ғимараттарды, құрылыстарды
немесе оның құрамдастарын реконструкциялау, қайта жоспарлау, жабдықтау
нәтижесінде техникалық немесе сәйкестендіру сипаттамалары өзгерсе, осындай
сипаттамалардың өзгеруі техникалық паспортта кейінгі тексеру жүргізбестен
көрсетілуі мүмкін болатын жағдайларды қоспағанда, оның ішінде кадастрлық
нөмірі, орналасқан жері өзгерген кезде іске асырылады. Қабылданған заңдар
жылжымайтын мүлікке құқықтарды бекітуге және қорғауға, азаматтар мен заңды
тұлғалардьң құқықтарын жүзеге асыруына қолайлы жағдай жасауға, халыққа
мемлекеттік қызметтердің көрсетілу сапасын арттыруға, жылжымайтын мүлікке
құқықтарды, онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу жүйесін
жеңілдетуге бағытталған.[6]
3. МҮЛІКТІК ЕМЕС ӨЗІНДІК ҚҰҚЫҚТАР
3.1. Мүліктік емес өзіндік құқықтардын ұғымы мен түрлері
Азаматтық құқық пәнінің элементтерінің бірі мүліктік қатынастарға
байланысты мүліктік емес жеке қатынастар болып табылады (АК-тің 1-бабы).
Мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар азаматтық
заңдармен реттеледі, өйткені, олар заң құжаттарында өзгеше көзделмеген, не
мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындамайды.[2]
Азаматтық кодекстің 115-бабында азаматқа тиесілі мүліктік емес өзіндік
игіліктер мен құқықтардың үлгі тізбесі келтірілген, оған жататындар: жеке
адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, абыройы, игі атак, іскерлік
бедел, жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы құпиясы, есім алу
құқығы, шығармаға қолсұқпаушылық құқығы және басқа материалдық емес
игіліктер мен құқықтар. Азаматтық құқық объектілерінің бұл тобының
ерекшелігі мынада: 1) бұл құқық Кодексте "личные неимущественные" деген
термин екі түрде аударылған: "мүліктік емес жеке, мүліктік емес өзіндік"
деп. 2) мүліктік емес сипаты бар, яғни материалдық мазмұны болмайды; 3)
абсолютті құқықтың санатына жатады, яғни бұл құқықтарды ешкім де бұза
алмайды; 4) бұл құқықтар ешкімге тапсырылмайтын, әрі өзгеге берілмейтін
құқық.[3]
Аталған белгілерге қарап, мүліктік қатынастар тұлғаның өзінің ыңғайына
қарай қалыптасып, ал мүліктік емес өзіндік игіліктер жеке тұлғадан
ажырамайтындығын көреміз.
Азаматтық кодекс мүліктік емес өзіндік игіліктерді азамат туған
сәтінен бастап алатын (жеке мүліктік емес өзіндік игіліктердің бірінші
деңгейі) және азаматқа заң арқылы берілетін (жеке мүліктік емес өзіндік
игіліктердің екінші деңгейі) деп бөлінеді.
Мүліктік емес өзіндік құқықтардың мүліктік құқықтарды иеленушілерімен
байланыс дәрежесіне қарап, мүлікке қатысы жоқ мүліктік емес өзіндік құқық
және мүлікпен байланысы бар мүліктік емес өзіндік құқықтар деп ажыратылады.
Мүліктік емес өзіндік құқықты көздеген мақсатына қарай мынадай
түрлерге бөлуге болады: а) азаматтың өмір сүруін қамтамасыз ететін мүліктік
емес өзіндік құқықтар (мысалы, өмір сүру құқығы, денсаулық сақтау құқығы
және т.б.); ә) азаматтың әлеуметтік жағдайын қамтамасыз ететін мүліктік
емес өзіндік құқықтар (мысалы, есім алу құқығы, жеке өміріне құқығы және,
автор болу құқығы және т.т.).[7]
3.2. Ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді қорғау құқығы
АК-тің 143-бабына сәйкес ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік
беделді азаматтық-құқықтық қорғау былайша жүзеге асады, яғни азамат немесе
заңды тұлға өзінің ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне
кір келтіретін мағлұматтарды, егер ондай мағлұматтарды таратушы адам
олардың шындыққа сай келетіндігін дәлелдей алмаса, сот арқылы теріске
шығаруды талап етуге құқылы.
АК-тің 143-бабында "теріске шығару" ұғымы ашып көрсетілмеген, тек ар-
намысқа, қадір-қасиетке немесе іскерлік беделге кір келтіретін мағлұматтар
деп қана жанама түрде айтылған.
Ар-намыс дегеніміз тұлғаның (азамат немесе заңды тұлға) рухани және
әлеуметтік болмысына берілетін қоғам бағасы. Ал, қадір-қасиет дегеніміз
тұлғаның өзін-өзі бағалауы, өзінің жеке сапаларын сезінуі, қабілет-қарымын
көре білуі, дүниетанымын, қоғамдағы орны мен борышының маңызын іштей
түсінуі, өзін-өзі бағалау тұлғаның моральдық және басқа сапаларын
бағалаудағы әлеуметтік маңызды түйіндерге негізделеді.
Іскерлік бедел тұлғаның кәсіби іскерлік (өндірістік, мамандық)
қабілеті жөнінде қалыптасқан қоғамдық пікір.[12]
Азаматтық кодекстің 143-бабына сәйкес сот арқылы мынадай мағлұматтар,
атап айтқанда: 1) ар-намыс пен қадір-қасиетке кір келтіретін; 2) жауапкер
арқылы таратылған; 3) шындыққа сәйкес келмейтін мағлұматтар теріске
шығарылады. Аталған талаптардың жиынтығы ар-намысты, қадір-қасиетті және
іскерлікке қатысты құқық қатынастарын қорғаудың жалпы негізін құрайды.
Қазіргі кезде сот тәжірибесі мен ғылыми пікірге сүйенсек, баспасөзде,
радио және теледидар хабарларында, кино бағдарламаларында және басқа
бұқаралық ақпарат құралдарында кір келтіретін мағлұматтардың
жарияланатындығын көреміз. Сондай-ақ қызмет мінездемесінде, жария түрде
сөйленген сөздерде, лауазымды тұлғаға байланысты жасалған мәлімдемелерде
немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 2
I. АЗАМАТТЫҚ ҚҰҚЫҚТАР ОБЪЕКТІЛЕРІНІҢ ҰҒЫМЫ МЕН ТҮРЛЕРІ 4
1.1. Азаматтық құқықтар обьектілеріне жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ..4
1.2. Азаматтық құқықтар обьектілерінің
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
II.МҮЛІКТІК ҚҰҚЫҚТАР 6
2.1. Заттардың ұғымы және оны саралау (жіктеу) 6
2.2. Бағалы қағаздар 9
III.МҮЛІКТІК ЕМЕС ӨЗІНДІК ҚҰҚЫҚТАР 16
3.1. Мүліктік емес өзіндік құқықтардын ұғымы мен түрлері 16
3.2. Ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді қорғау құқығы 18
ҚОРЫТЫНДЫ 30
Сілтемелер 31
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... 33
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі: Қазақстан Республикасы тәуелсіз мемлекет
болғалы бері нарықтық қатынастарды орнату жолын таңдап алды. Бұл жаңа үрдіс
біздің өмірімізге түбегейлі өзгерістер алып келді. Мұның көрінісі ең
алдымен құқықтық салада айқын көзге түсуде. Сол себепті бұрынғы құқық
жүйесінің орнына жаңа құқықтық қатынастарды реттеу мүмкіншіліктері
қарастырылған құқықтық жүйе қалыптасып келеді. Елімізде жеке меншікке
рұқсат беріліп, жекешелендіру процесінің бірнеше кезеңдері жүріп өтті.
Экономикамыз қайта құрылып, мемлекеттік басқару құрылымы жаңа үлгіде
қалыптасуда. Қазақстан қазіргі кезде әлемдік нарықтық қатынастарға белсене
араласатын тәуелсіз мемлекет болғандықтан халықаралық қатынастарды
реттейтін заңнамалар мен актілерді бекітуде. Мұның бәрі құқықтың сан алуан
салаларындағы өзгерістерді туғызуда. Сондықтан менің курстық жұмысымның
тақырыбы азаматтық құқық объектілері өзекті мәселелердің бірі. Өйткені
бір ғана мысал ретінде азаматтық құқық объектісі болып табылатын бағалы
қағаздардың өзін алсақ та жеткілікті. Мұндай объекті бұрынғы Қазақ ССР-нің
Азаматтық кодексінде мүлде жоқ болатын. Демек осы жұмысты жалғастыра отырып
менің нарықтық қатынастардағы азаматтық құқық объектілері туралы көп
мағлұмат жинап, білімімді едәуір көбейте түсетінім анық. Және бұл келешекте
маған тигізер пайдасы мол болатыны да мен үшін түсінікті.
Қазақтардың дәстүрлі құқығында мүліктік құқық маңызды роль атқарғаны
бізге тарихтан мәлім. Қазіргі құқықтың дамуы сол құқықтардың жалғасы
іспеттес. Қазақ халқының мүліктік құқығын толық ұғынып түсіну тек қана
біліп қою үшін ғана емес сонымен қатар нақты практикалық маңызы бар нәрсе.
Бұл біздің тәуелсіз еліміздің азаматтық құқығын айқындай түсуге бастау
болатынын сөзсіз.
Қазақ халқының тарихы өте күрделі кезеңдерді басынан кешкені белгілі.
Соған байланысты қазақ халқының тәуелсіз мемлекет болу кезеңдерінде біршама
заңдардың қабылданғанын білеміз. Мысалы XVІ ғасырдың бірінші ширегінде
Қасым хан (1511-1520 жж.) тұсында Қасым ханның қасқа жолы атты акті
қабылданса, Есім хан билік еткен кезде (1598-1628 жж.) Есім ханның ескі
жолы аталған заң қабылданған еді. Ал бізге тарихтар қойнауынан хат жолымен
жеткені Тәуке ханның (1680-171 жж.) Жеті жарғысы аталған жинақ болып
отыр. Оның маңызы туралы, ондағы мүліктік және мүліктік емес құқық
объектілері туралы сөз қозғау өз алдына бөлек зерттеуді талап етеді. әңгіме
біздің алып отырған тақырыбымыздың бастауы сонау ықылым заманнан бері келе
жатқан өзекті мәселелердің бірі. Мысалы сол кездегі бекітілген ру
таңбалары да осындай құқық объектілерінің бірі екені айтпаса да түсінікті
сияқты.
Курстық жұмыстың мақсаты: азаматтық құқық объектілерінің
ұғымын, сонымен қатар объектілерді ерекшелейтін белгілерін көрсету және
олардың түрлеріне ашып көрсету және осының негізінде оны қазақстан
респубикасының азаматтық кодексіндегі жаңа тарауды талдап анықтау болып
табылады. Бұл жұмыста қазіргі жағдайдағы мүліктік және жеке мүліктік емес
құқықтарды қорғаудың түсінігін құралдарын және әдістерін анықтау талпынысы
жасалған.
қорғаудың ар-намыс, абырой мен іскерлік бедел сияқты жекелеген
объектілеріне көңіл бөлінген.
Курстық жұмыстың міндеттері:
1. Азаматтық құқықтағы обьектілердің ұғымы мен түрлерін зерттеу.
2. Мүліктік құқықтар ұғымы мен түрлерін анықтау
3. Мүліктік емес өзіндік құқықтық қатынастардың ұғымы мен түрелерін
анықтау
Зерттеу әдістері: зерттеу барысында теориялық деректер мен
тәжірибиелік фактілерге жүйелі түрде талдау жасау, синтездеу және
топтастыру әдістері , сонымен қатар салыстырмалы құқықтану мен жүйелік және
тарихи талдаудың әдістері, құқықтық модельдеу әдістері қолданылады.
Курстық жұмыстың құрылымы: Енді осы өзекті тақырыптың мағынасы мен
маңыздылығын аша түсу үшін мен курстық жұмысымды үш тарауға, кіріспе мен
қорытындыға жіктедім. Және мұнда пайдаланылған әдебиеттер тізімі
келтірілген.
Курстық жұмыстың зерттеу нысаны: Зерттеу жұмысының теоретикалық
негізін - Нормативтік құқықтық актілердің ішінен Қазақстан Республикасының
Конституциясы мен Азаматтық кодекстері құрады. Жалпы әдебиеттерден
Төлеуғалиев Ғ., Жайлин Ғ.А. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқық
туралы оқулықтарды және интернет материалдарын пайдаландым.
i. Азаматтық құқықтар объектілерінің ұғымы мен түрлері
1.1. Азаматтық құқықтар обьектілеріне жалпы сипаттама
Азаматтық құқықтың нормаларымен реттелетін қоғамдық қатынастар
азаматтық құқық объектісі деп аталады. Басқаша айтар болсақ құқықтық
қатынастар субъектілерінің құқықтары мен міндеттемелері бағытталғандары
құқық объектілері деп ұғынуға болады. Мүліктік және жеке мүліктік емес
игіліктер, сондай-ақ құқықтар азаматтық құқық объектілері бола алады.
Азаматтық құқық субъектілері өзара құқықтық қатынасқа түсетін материалдық
және рухани құндылықтар азаматтық құқық объектілері болып табылады. [1]
Азаматтық құқықтың пәні болып мүліктік және мүліктік емес қатынастар
табылады. Азаматтық құқықтың мүліктік қатынастармен айналысатыны бірден
көзге түседі. Мүліктік қатынастар деп әдетте түрлі материалдық
қажеттіліктер, яғни заттар, жұмыстар, қызметтер және басқа мүліктер жайында
туындаған қоғамдық қатынастарды айтады.
Бірақ азаматтық құқық біздің қоғамда пайда болатын барлық мүліктік
қатынастарды реттемейді, ол тек қана мүліктік-бағалы қатынастар деп
аталатын нақты бөлігін ғана реттейді.
Дамыған ақша жүйесі шарттарында мүліктік-құнды қатынастардың негізгі
көлемін тауарлық-ақшалы қатынастары құрады. Біздің қоғамда бар тауарлық-
ақшалы қатынастардың өте тез дамуы оларға адекватты құқықтық нысан
қолданған кезде ғана мүмкін бола алады.
Азаматтық заңдылыққа сәйкес азаматтық құқық пәнінің екінші бір
құрамдас бөлігі жеке мүліктік емес қатынастар қарастырады. Өзіне тән
белгілеріне сәйкес жеке мүліктік емес қатынастар ең аз дегенде екі қасиетке
сүйене отырып келесі түрлерде сипатталады. Біріншісі, көрсетілген
қатынастар мүліктік емес қажеттіліктер негізінде көрініс табады, мысалы ар,
намыс, іскерлік бедел, азамат аты, авторлық шығарма, өндірістік үлгі, т.б.
жайында туындайды. Екіншіден, жеке мүліктік емес мүлікпен байланысты
қатынастар (мәселен бұған белгілі бір құқықтар жатқызылады). Бұл
қатынастарда азаматтардың немесе ұйымдардың даралығы көрініп, олардың
әлеуметтік қасиеттерін бағалау жүргізіледі.
Пәннің осы екі құрамдас бөліктерінің сыртқы қарама-қайшылығына
қарамастан, мүліктік-құнды және жеке мүліктік емес қатынастарды азаматтық
құқық деп аталатын салада біріктіретін жалпы қасиеттін анықтау керек.
Мүліктік-құнды қатынастарға қатысушылар осы қатынастарды құрған
материалдық қажеттіліктер болып табылатын еңбектің саны мен сапасын өзара
бағалай алады деп анықтайды. Жеке мүліктік емес қатынастар өз кезегінде
осы қатынастарға қатысатын азаматтардың, тұлғаның дара қасиеттерін өзара
бағалай алады деп есептейді.[2]
1.2. Азаматтық құқықтар обьектілерінің түрлері
Азаматтық кодекстің 115-бабында азаматтық құқық объектілеріне кеңінен
тізбе келтірілген: а) мүліктік игіліктер мен құқықтарға (мүлікке)
жататындар: заттар, ақша, соның ішінде шетел валютасы, құнды қағаздар,
жұмыс, қызмет, шығармашылық-интеллектуалдық қызметтердің объектіге айналған
нәтижелері, фирмалық атаулар, тауарлық белгілер және бұйымды дараландырудың
өзге де құралдары, мүліктік құқықтар мен басқа да мүлік жатады; ә) жеке
мүліктік емес игіліктер мен құқықтарға мыналар жатады: жеке адамның өмірі,
денсаулығы, қадір-қасиеті, абырой, игі атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге
қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы құпиясы, есім алу құқығы, автор болу
құқығы, шығармаға қол сұқпаушылық құқығы және басқа материалдық емес
игіліктер мен құқықтар.[3]
Құқық объектісі ретінде заттардың экономикалық (шаруашылық) және
физикалық қасиеттерінің азаматтық құқықта үлкен маңызы бар. Затқа қатысты
туындайтын заңдылық қатынастардың сипаты күні бұрын белгіленеді. Сондықтан
Азаматтық құқықтың ғылыми негізі заттарды тиісті физикалық немесе
экономикалық қасиеттеріне қарай саралап береді.
Сонымен, азаматтық құқық объектілерін төрт топқа жатқызуға да болады:
- мүлік;
- әрекет;
- интеллектуалдық қызмет нәтижелері;
- материалдық емес игіліктер.
II. МҮЛІКТІК ҚҰҚЫҚТАР
2.1. Заттардың ұғымы және оны саралау (жіктеу)
Заттың ұғымы туралы қазіргі қолданып жүрген заңда айтылмаған, оның
ұғымы азаматтық зерттеулерде берілген. Зат дегеніміз, Азаматтық құқық
тұрғысынан алып қарағанда, физикалық дене ретінде және оның адам еңбегімен
жасалған, сол сияқты табиғи күйінде де кездесетін (болатын) сыртқы
материалдық дүниенің бір бөлігі болып табылады.
Затты заңдық жағынан саралау (жіктеу) көбіне көп оның табиғи қасиетіне
(физикалық немесе экономикалық) немесе қоғамдық маңызына негізделеді және
әр құқық субьектілерінің белгілі бір заттың түріне қатысты әрекет етуін
айқындайды.
Азаматтық кодекстің 117-бабына сәйкес заттардың өзі қозғалатын және
қозғалмайтын болып екіге бөлінеді. Затты қозғалмайтындар қатарына жатқызу
екі жағдайға, яғни материалдық жағынан затты жерден айыруға болмайтындығына
және оны орнынан қозғау үшін шығындану қажеттігіне байланысты. Кейбір
жағдайларда, заң қозғалатын мүліктерді, атап айтқанда, әуе және теңіз
кемелерін, ішкі суда жүзу кемелерін, "өзен-теңіз" жүзу кемелерін, ғарыш
объектілерін қозғалмайтын түрге жатқызады. Қозғалмайтын мүлікке
теңестірілетін объектілер тізімі толық еместігін еске сала кеткен жөн.
Азаматтық кодексте заң актілері бойынша қозғалмайтын заттарға өзге мүліктер
де жатқызылуы мүмкін.
Қозғалмайтын заттарға меншік құқығы мен басқа да құқықтар, бұл
құқықтарға шек қою, олардың пайда болуы, ауысуы және тоқтатылуы мемлекеттік
тіркелуге тиіс (АК-тің 118-бабының 1-тармағы).
Қозғалмайтын мүліктің ерекше түрінің бірі кәсіпорын болып табылады.
Заң бойынша "кәсіпорын" термині екі мағынада кәсіпорын деп аталады. (АК-тің
102-104 баптары). Азаматтық құқықтың субъектісі ретінде мұндай кәсіпорын
мемлекеттік тіркеуден өтеді. Кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін
пайдаланылатын мүліктік кешен құқық объектісі түріндегі кәсіпорын деп
танылады (АК-тің 119-бабының 1-тармағы). Яғни ондай кәсіпорын құқық
объектісі болып табылады, кәсіпорын тұтасымен немесе оның бір бөлігі сатып
алу-сату, кепілге, жалға беру шарттарының және басқа да мәмілелердің
объектісі болуы мүмкін, ол әкімшілік тәртіппен өзге субъектіге берілуі
ықтимал.[4]
Мүліктік кешен ретінде кәсіпорын құрамына оның қызметіне қажетті деген
барлық мүлік түрлері енеді. Соның ішінде үйлер, ғимараттар, құрылыстар,
құрал-жабдықтар, шикізаттар, өнімдер, жер учаскесіне құқық, талап ету
құқығы, борыштар, сондай-ақ атауын белгілейтін белгілер (фирманың атауы,
тауар белгілері), егер заң құжаттарыңда немесе шартта өзгеше көзделмесе
және тағы басқа айрықша құқықтар болады. Мүліктік кешеннен қандай да бір
объектіні алу заңда немесе шартта көрсетілуі тиіс. Кәсіпорынның меншік
құқығы мен өзге де құқықтары басқа тұлғаға өткенде, сол тұлға жоғарыда
аталған құқықтардың бәрінің бірдей өзіне берілуін талап ете алады.
Азаматтық кодекстің 116-бабының талаптарына сәйкес заттар айналымнан
еркін берілетін немесе ауысатын, айналымнан алынып тасталатын және
айналымда шек қойылатын түрлерге бөлінеді.
Азаматтық кодексте айналымнан алынып тасталатын (шығарылған) зат деп
азаматтық құқыққа объект бола алмайтын заттарды айтады. Бұл ретте осы
заттар адамдардың меншігінде болмайды деген тұжырым жасалады.
Заң "айналымнан алынып тасталған" деген сөзді басқа да мағынада
қолданады - мемлекеттік тәртіптің және қоғамдық қауіпсіздіктің қамын ойлап
иелік ету жолы айрықша жағдайға қойылған заттарға да қолданады. Мәселен,
айналымнан шығарылған жеке заттарға мыналарды жатқызуға болады: қару,
радий, гелий және т.т. Алайда, бұл заттардың көпшілігі мемлекеттің дара
меншіктік объектісі болып табылады. Азаматтар тиісті өкімет орнының рұқсаты
бойынша бұл заттарды алып, оған иелік ете алады (АК-тің 116-бабының 3-
тармағы). Берілуге рұқсат етілмейтін заттардың түрлері (айналымнан алынып
тасталған заттар) заң құжаттарында тікелей көрсетілуге тиіс.[5]
Азаматтық құқықтың объектілерінің көбі айналым қабілетті болып
келетіндігінен өзгеге еркін түрде беріліп, бір тұлғадан екіншісіне ауыса
береді. Азаматтық кодексте басқа біреуге беруге болмайтын материалдық емес
игіліктер жөнінде арнайы талап бар. Мұндай игіліктер тізімі Азаматтық
кодекстің 115-бабының 3-тармағында көрсетілген: олар - өмір, денсаулық,
тұлғаның ар-намысы және т.б.
Заттарды бөлінетін және бөлінбейтін деп бөлу оның табиғатына тән нәрсе
(АК-тің 120-бабы). Бөлінетін зат бөлген кезде өзінің бастапқы қасиетінен
айрылмайды. Бөлінбейтін зат бөлінгенде мәнін (өзінің шаруашылық мақсатын)
жоғалтып алады, сондай-ақ құжаттарында көрсетілгеніндей, бөлуге жатпайтын
заттар кездеседі (мәселен, ескерткіш).
Енді күрделі заттар деген ұғымға тоқтала кетейік. Егер әр текті заттар
бірігіп, бір мақсатқа пайдаланылса әрі бүтін бір затты құрайтын болса, олар
бір зат деп қаралады. Оған мысал ретінде кітапхананы, пошта маркаларының
коллекциясын және т.б. айтуға болады. Күрделі заттарды бөлу мақсаты
Азаматтық кодекстің 121-бабында айтылған: күрделі зат жөнінде жасалған
мәміленің күші, егер шартта өзгеше белгіленбесе, оның барлық құрамдас
бөліктеріне қолданылады.
Азаматтық кодексте затты басты және керек-жарақ (қосалқы) деп бөледі
(АК-тің 122-бабы), Басты зат деп дербес бола алатын және азаматтық
құқықтық қатынастың тікелей пәні болып табылатын затты айтады. Керек-жарақ
(қосалқы) зат басты затқа қызмет етеді, өйткені, олардың шаруашылық мақсаты
бір болады, егер заңдарда немесе шартта өзгеше белгіленбесе, басты затқа
ілесіп жүреді (мәселен, құлыптың кілті, скрипканың қылшыбығы, т.б.).
Азаматтық кодексте жемістер, азық-түлік және табыс деген заттар да
қаралған. Бұл затты пайдалану нәтижесінде алынған түсім. Жемістер деп
отырғанымыз малдың төлі, жеміс ағаштарының жемісі және т.б., ал табыстар
Азаматтық айналымда пайда түсіреді, оған жалдамалы ақы, пайыздар және т.б.,
азық-түлік (өнім) дегеніміз өндірістік мақсатка орай затты пайдаланудан
түскен өнімдер болып табылады.
Затты пайдаланудан түскен нәтижені оның заңды меншік иесі еншілейді.
Егер заңда немесе шартта өзгеше көзделмесе, Азаматтық кодекс түскен өнімді,
жемісті және табысты заң бойынша оның меншік иесінің пайдалануына басым
құқығы берілуін қамтамасыз етеді.
Азаматтық кодекс жануарларды да объект ретінде қарастырады. Азаматтық
кодекстің 124-бабына сәйкес жануарларға қатысты қатынастарға, егер заңдарда
өзгеше көзделмесе, жалпы ережелер қолданылады.
Азаматтық кодексте ерекше объектілердің бірі ретінде Азаматтық немесе
заңды тұлғаның интеллектуалдық меншігін қарастырады, оған интеллектуалдық
шығармашылық қызметтің нәтижелері және оларға теңестірілген заңды тұлғаны
дараландыру құралдары жеке немесе заңды тұлғаның өзі орыңдайтын жұмысының
немесе қызметінің өнімдері (фирмалық атау, тауар белгісі, қызмет көрсету
белгілері және т.б.) жатады. Шығармашылық интеллектуалдық қызметтің
нәтижелері мен ерекше құқықтардың объектісі болуы мүмкін даралану
құралдарын пайдалануды үшінші жақтар құқық иеленушінің келісімімен ғана
жүзеге асырады.
Азаматтық кодексте ақпарат жөнінде арнайы бап бар, онда қызмет және
коммерциялық құпиялардың мән-жайы айқындалған, былайша айтқанда,
коммерциялық және басқалай құндылығы бар ақпараттарға қатысты мәселелерге
мән берілген. Үшінші жаққа белгісіз болуына байланысты ақпараттың нақты
немесе потенциалды коммерциялық құны болып, онымен заңды негізде еркін
танысуға болмайтын және ақпаратты иеленуші оның құпиялылығын сақтауға шара
қолданатын ретте, қызметтік немесе коммерциялық құпия болып табылатын
ақпарат азаматтық заңдармен қорғалады. Мұндай ақпаратты заңсыз әдістермен
алған адамдар, сондай-ақ еңбек шартына қарамастан қызметшілер немесе
азаматтық-құқықтық шартқа қарамастан контрагенттер қызметтік немесе
коммерциялық құпияны жария етсе, келтірілген залалдың орнын толтыруға
міндетті (АК-тің 126-бабы).
Азаматтық құқық объектісі ретінде ақшаның бірсыпыра өзгешеліктері бар.
Ақша төлемнің заңды құралы болып табылады: ақшаға шағылып жасалған
міндеттемелердің қандайын болсын ақша төлемі етуге болады. Тектес
қасиеттері бар заттардың ішінде ең өтімдісі (ауыстыруға қолайлысы) ақша.
Ақшалай сома төленгенде ақшаның саны есепке алынады, ал ірі-ұсақты
білдіретін белгісіне мән берілмейді. Мысалы, 100 теңге қарызды бес жиырма
теңгемен немесе екі елу теңгемен және т. с. беріп өтеуге де болады.
Теңге Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында өз құны бойынша
қабылдануға міндетті заңды төлем құралы болып табылады (АК-тің 127-бабы).
Қазақстан Республикасы аумағында шетел валютасымен есеп айырысудың
реттері, тәртібі мен шарттары заңдарда белгіленеді. Валюталық қазыналар деп
танылатын мүлік түрлері және олар арқылы мәмілелер жасау тәртібі заң
құжаттарыңда белгіленеді. Валюталық қазыналарға меншік құқығы Қазақстан
Республикасында жалпы негіздерде қорғалады. [3]
2.2. Бағалы қағаздар
Өзінің талай ғасырларға созылған тарихында азаматтық құқық мүліктік
айналымды жүзеге асыруды жеңілдететін талай құралдарды игергені мәлім.
Дамуды біршама сатыларын бастан кешірген бағалы қағаздар кез келген дамыған
экономиканың тетікті механизмдерінің біріне айналды. Бағалы қағазға тек
қана көрсету арқылы мүліктік құқықтарды жүзеге асыратын, міндетті түрде
белгілі нысаны бар құжатты айтамыз. Бұлар Қазақстан Республикасының қазіргі
таңдағы экономикасында айтарлықтай роль атқаруда. Дегенмен бұл саланы
жетілді деу тым ерте, өйткені бағалы қағаздардың шығару, тіркеу және оны
биржада еркін сату әлі де оншалықты жетілмеген. Соның салдарынан Бағалы
қағаздарды реттейтін комиссия бір жыл бұрын Қазақстан Республикасы Ұлттық
банкі құрамына кіріп өзіндік тәуелсіздігінен жұрдай болды. Қор биржасының
ролі әлі де мардымсыз. Сірә бұл құралдың жетіле түсуі келешекте капитал
ауқымы өсіп көпшілігіміздің материалдық мүмкіншілігіміз арта түскенде артық
ақшаны осы бағалы қағаздарды сатып алуға жұмсауымыздан туындайтын болса
керек.[6]
1. Азаматтық құқық объектілерінің бірі бағалы қағаздар болып
табылады. Азаматтық кодекстің 129-бабында оған мынадай анықтама берілген:
белгіленген нысан мен міндетті реквизиттерді сақтай отырып, жүзеге асырылуы
тек оны көрсеткенде ғана мүмкін болатын мүліктік құқықтарды куәландыратын
құжат бағалы қағаз болып табылады. Осындай анықтамадан бағалы қағаздың
ерекше сипаты шығады, ол атап айтқанда:
а) бағалы қағаз түрі және мазмұнымен заң талаптарына қатаң бағынатын
құжат. Мәселен, бағалы қағаздармен куәландырылатын құқықтардың түрлері,
бағалы қағаздардың міндетті реквизиттері, бағалы қағаз нысанына талаптар
және басқа да қажетті талаптар заң құжаттарымен немесе соларда белгіленген
тәртіп бойынша бейнеленеді. Ал, міндетті реквизиттерінің болмауы немесе
бағалы қағаздың ол үшін белгіленген нысанға сәйкес келмеуі оның жарамсыз
болуына әкеліп соқтырады;
ә) бағалы қағаз оның иеленушісінің мүліктік құқығын куәландырады;
б) бағалы қағаздағы құқықты жүзеге асыру үшін оны көрсеткенде не
бергенде ғана құқық іске асырылады. Айталық, бағалы қағазда жасалған
индоссамент бағалы қағазбен куәландырылған барлық құқықтарды бағалы қағаз
бойынша құқықтар берілетін адамға - индоссантқа немесе соның бұйрығына
ауыстырады. Индоссамент бланкілік болуы мүмкін (орындауға тиіс адам
көрсетілмейді).[7]
Бағалы қағазбен куәландырылған құқықтарды жүзеге асыру, бұл құқықтарды
индоссантқа бермей-ақ (сену индоссаменті) индоссаментке тапсырумен ғана
шектелуі мүмкін. Бұл жағдайда индоссант өкіл ретінде әрекет жасайды (АК-тің
132-бабы).[3]
Азаматтық кодекс бағалы қағазды құжат деумен бірге оны зат деп те
көрсетеді. Өйткені, кез келген құжаттың түп төркіні материалдық дүниеге
қатысты келеді. Сондықтан да онда көрсетілген әріп таңбалары мен сандары,
тасқа басылып не қолмен жазылған жазбалары осы құжат туралы тиісті ақпарат
береді. Сонымен бірге кез келген құжаттың бағалы қағаз бола алмайтыны тағы
бар, тек заңмен белгіленген шарттық белгілері сақталғаны бағалы қағаз
құқығын алады.
Бағалы қағаздың міндетті реквизиттері арнайы нормативтік құқықтық
құжаттарында көрсетілген (оның атауы, сериясы, нөмірі, өтініш жасау
мерзімі, субъектінің қағаз бойынша көрсетілген міндеті, номиналдық құны,
кіріс көлемі немесе марапаттау (пайыздар), қағаз бойынша орындалу орны және
басқа шарттар) талаптар болып табылады. Мұндай талаптар түгелдей
сақталмаса, яғни бағалы қағаздың міндетті реквизиттерінің болмауы немесе
бағалы қағаздың ол үшін белгіленген нысанға сәйкес келмеуі оның жарамсыз
болуына әкеліп соқтырады (АК-тің 131-бабының 2-тармағы).[4]
Бағалы қағаздар зат ретінде бірнеше түрге бөлінеді, әрі иеленушісінің
талап-мүддесіне сәйкес бланк, қағаз парақшасы түрінде кездеседі. Бағалы
қағаздың құны тиісті материалдық игіліктің құнына негізделеді.
Азаматтық кодекстің 130-бабы мүліктік құқықтар куәландыратын мазмұнына
қарап бағалы қағаздарды облигация, коносамент, акция және заң актілерінде
немесе соларда бекітілген тәртіппен бағалы қағаздар қатарына жатқызылған
басқа да құжаттар деп негізгі түрлерге бөледі. Кодекстің 130-бабының 2-
тармағына сәйкес, бағалы қағаздар іштей ұсынбалы, атаулы және ордерлік
болып жіктеледі. Ұсынбалы бағалы қағаздар құжаттың түпнұсқасы болады, ал
түпнұсқаны ұсынушы келесі тұлғаға көрсеткен сәтте өзінің өкілеттілігін
жүзеге асырады. Демек, ұсынбалы бағалы қағаздар онда көрсетілген мерзімде
нақты құнымен басқа мүліктік балама алуға құқық береді. Бағалы қағаздың
мәтінінде оны ұсынушы үшін нақты тұлғаның есімі көрсетілмейді, тек бұл
құжаттың бағалы қағаз екендігі ғана айқындалады (мысалы, облигация).
Ордерлік бағалы қағаз да құжат болып табылады, ол бойынша міндетті
субъект құжат мәтінінде көрсетілген тұлғаға міндеттенген нәрсені орындауды
ұсынады, немесе өзі де белгіленген ереже бойынша құжат мәтінінде
көрсетіледі. Ордерлік бағалы қағаз құқықтың субъектісі болып табылатын
белгілі бір тұлғаға беріледі.
Сонымен бір мезгілде мүліктік құқықтың айналым қабілеттілігін жақсарту
мақсатында ордерлік қағаздар үшін оны тапсырудың ерекше механизмі жасалған.
Ордерлік бағалы қағаз бойынша құқықтар бұл қағаз берілген жазу индоссамент
арқылы беріледі. Борышқор бұл талапты міндетті түрде сақтауы тиіс. Ордерлік
бағалы қағаз бойынша құқық берілетін адам (индоссант) құқықтың болуы үшін
ғана емес, оның жүзеге асырылуы үшін де жауапты болады. Индоссамент құжатта
(әдетте сыртқы бетінде) жазылады және оның екі түрі болады, яғни бірінде
иесі аталып, құқық мирасқорының аты жазылады, ал екіншісі әлгі айтқандай,
бланктік болады, онда бағалы қағаздың тапсырылғаны туралы жазылады, бірақ
құжаттың жаңа иесінің аты көрсетілмейді.[8]
Бағалы қағаздың ордерлік түрін иеленуші индоссамент бланкісімен қоса
құжатты берерде бағалы қағазды ұсынушыға тапсыру тәсілін таңдап, бағалы
қағазды табыстауға, бағалы қағазды басқа адамға атаулы индоссамент бойынша
тапсыруға және индоссаментке өзінің атын жазуға құқылы болады.
Бланктік индоссаментке қандай да бір атауды енгізумен бағалы
қағаздарды ұсынушыға беру тәсілі құжатты тапсырғанға дейін жүзеге
асырылады.
Бағалы қағазды тапсыру кезінде жазылатын жазулар ретімен жазылады. Ал
мүліктік құқықты тапсыруда ордерлік бағалы қағаз қолданылады. Құжаттың иесі
құжаттың түпнұсқасындағы міндеттерді орындау үшін ұсынарда
индоссаменттердің реті бұзылып кетсе, одан бас тартуға құқылы. Бұл
реттердің үзілмеуі таза формальдық белгілермен айқындалады, аталған
индоссамент бойынша берілетін құжаттың атымен қатар бағалы қағазда
қабылдаушының да аты жазылады.[9]
Ордерлік бағалы қағаз жоғалып кетсе, оған оны ұстаушының өзі жауап
береді ("Қазақстан Республикасындағы вексельдік қатынастар туралы" Заңның
96-бабын қараңыз). Ордерлік қағаздың иесі айрылып қалған құжаты кімнің
қолында екенін білсе, құжатты қайтаруға виндикациялық талап қоюға құқылы.
Егер кейінгі индоссамент бланктік болса, жоғалған құжатқа құқық меншігін
дәлелдеу іс жүзінде мүмкін болмайды. Мұндай қағазды жоғалтқанда оның
орындалуына да үміт аз. Ал ордер қағазы жойылып кетсе, онда құжаттың балама
данасын беруге болмайды.[10]
Атаулы бағалы қағаз – мүліктік сипаты бар құжат, оның иесі кім
екендігі құжаттың мәтінінде көрсетіледі. Яғни атаулы бағалы қағаз бойынша
құқықты талап ету сонда көрсетілген адамға ғана тиесілі болады,
Азаматтық кодекстің 130-бабында бағалы қағаздардың әр түрінің
белгілерін қамтитын бағалы қағазды шығару көзделген. Оған мысал ретінде
атаулы түрін ұстаушының жүргізуін талап ететін "Бағалы қағаздар нарығы
туралы" заңның 34-бабының нормасын келтіруге болады.[3]
Эмиссиялық бағалы қағаздарды топтастыру мемлекеттік және мемлекеттік
емес деп бөлінетін болғандықтан оның заңдық маңызы болады. "Бюджет жүйесі
туралы" және "Мемлекеттің кепілімен қарыз алу және мемлекеттік борыш
туралы" заңдарға сәйкес мемлекеттік бағалы қағаздар мемлекеттің шеттен
алуына орай ішкі және сыртқы инвесторларда шығарылады (олар шет мемлекеттер
мен халықаралық ұйымдардың заңды және жеке тұлғалары болып табылады). Оны
шеттен алу Қазақстан Республикасының Үкіметі немесе Ұлттық банк арқылы
жүзеге асырылады. Мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару негізінен алғанда
республикалық бюджеттің жетіспеуіне байланысты. Қазақстан Республикасы
бағалы қағаздарды әлемдік нарықтарға шығарады (еврооблигациялар), сондай-ақ
Қазақстан аумағында казыналық міндеттемеде және қазыналық облигацияда
жүреді. "Бағалы қағаздар нарығы туралы" Заңның 14-бабына сәйкес Мемлекеттік
бағалы қағаздар эмиссиясын жүзеге асыру тәртібі және эмиссия көлемі арнаулы
заңмен реттеледі. Мемлекеттік емес эмиссиялық бағалы қағаздар эмитентінің
жарғылық капиталын қалыптастыру үшін шығарылады немесе заемдық қаржыны
тарту мақсатында да қолданылады, ал олардың эмиссияларының тәртібі "Бағалы
қағаздар нарығы туралы" Заңмен реттеледі.[7]
Бағалы қағаздар жөніндегі қазіргі қолданылып жүрген заңдар
құжатталмаған бағалы қағаздар ұғымына сәйкестендірілген. Азаматтық
кодекстің 135-бабында құжатталмаған бағалы қағаздардың мүліктік
құқықтарының бірнеше түрі келтірілген.[3] Құжатталмаған құнды қағаздар шын
мәніңде бағалы қағаздың мазмұнын куәландыратын мүліктік құқы болып
есептеледі. Ондай бағалы қағаздармен құқықтық қатынасқа түскен кезде оның
тізімдегі жазбаға енгізілуі жарамды бола береді.
Бағалы қағаздардың дамуын тоқтату мүмкін емес, қазіргі таңда көптеген
елдерде бағалы қағаздардың жаңа түрлері пайда болуда (мысалы, құжатталмаған
бағалы қағаздар, ал олардың иелерінің құқықтары компьютерлік жазбамен ғана
куәландырылған).
Елімізге нарықтың келуімен бірге экономика дамып, мүліктік
қатынастар саласы едәуір кеңейе түсті. Сондықтан, жылжымайтын мүлік
иелерінің құқықтарын қорғаудың тәсілдері қарастырылып, мемлекеттік тіркеу
әдісі тиімді деп танылды. Осыған байланысты Жылжымайтын мүлікке құқықтарды
және олармен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы және
Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне жылжымайтын мүлікке
құқықтарды және олармен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу мәселелері
бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңдар қабылданды. Бұл
заңдар жылжымайтын мүлікті тіркеу жүйесін жетілдіруге, азаматтардың
меншікке конституциялық құқықтарын қорғау және кепілдікті қамтамасыз етуге
бағытталды. Бұрын жылжымайтын мүлік объектілерінің жаңа иелері көбінесе
құқығын тіркеуге өтініш етпейтін. Сөйтіп, жылжымайтын мүліктің жаңа иесі
келеңсіздіктерге ұрынып жататын.
Осылайша, Жылжымайтын мүлікке құқықтарды және олармен
жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы заңмен жылжымайтын мүлікке
құқықтарды міндетті мемлекеттік тіркеу ережесі енгізіліп, жылжымайтын
мүлікке құқықтарды мемлекеттік тіркеуге өтініш ету мерзімі белгіленді.
Міндетті мемлекеттік тіркеу жүйесі, мысалы, Ұлыбритания, Италияда және
басқа да көптеген елдерде бар. Заңның 9-бабына сәйкес, тұлға кұқықтың пайда
болуынан бастап, алты айдан кешіктірмей мемлекеттік тіркеу туралы өтінішпен
тиісті орынға жүгінуге тиіс. Ал, өткізіп алған мерзімді қалпына келтіру сот
тәртібімен жүзеге асырылады. Одан басқа, көрсетілген мерзімді бұзғаны үшін
жеке тұлғаларға айлық есептік көрсеткіштің оннан жиырмаға дейінгі
мөлшерінде, заңды тұлғалар үшін айлық есептік көрсеткіштің жиырмадан отызға
дейінгі мөлшерінде айыппұл түрінде әкімшілік жауапкершілік қаралған. Заң
қолданысқа енгізілгенге дейін жылжымайтын мүлікке құқықтарын тіркемеген
заңды және жеке тұлғалар оны қолданысқа енгізген күнінен бастап алты ай
ішінде, яғни, 2008 жылдың 20 ақпанына дейін өздерінің құқықтарын тіркеуге
міндетті. Жоғарыда айтылғандай, заң тіркеу тәртібін жетілдіруге,
жылжымайтын мүлік нарығына қатысушылардың азаматтық құқықтарын және заңды
мүдделерін толық қорғауды қамтамасыз етуге бағытталған.
Сонымен қатар, құқықтық кадастрға жылжымайтын мүлікке
теңестірілген объектілер (әуе, теңіз кемелеріне және т.б.) туралы деректер
кіретіндігі анықталған. Заңда меншік иесінің және басқа да адамдардың
құқықтарын қорғау мақсатында құқық иесінің арызы бойынша мемлекеттік
тіркеуді уақытша тоқтату мүмкіндігі қарастырылған. Құқық иесі тіркеуді
уақытша тоқтату туралы өтінішпен өзінің контрагентіне жылжымайтын мүлік
объектісіне оның тиісті құқықтары тіркелген кезге дейін оған басқа
адамдардың құқықтары немесе тараптардың кез келгенінің ерік білдіруіне
қатысты туындайтын жаңа ауыртпалықтар тіркелмейтін кепілдікті беру
мақсатында, сонымен қатар, құқық иесі құқық белгілейтін құжатты жоғалтып
алғанда, болмаса мүлікке құқықтарды оның еркінсіз жоғалтудың негізсіз
тәуекелдері туындайтын өзге де жағдайларда жүгіне алады. Жаңа заң құқықтық
кадастрда тіркеу негізінде жүргізілген жылжымайтын мүлікке құқық
белгілейтін құжаттың түпнұсқасы жоғалған немесе бүлінген жағдайда құжатты
қайта қалпына келтіру құжаттың тіркеу ісінде сақталатын көшірмесінен
түпнұсқа беру арқылы жүргізілетінін айтады. Айта кету қажет, қабылданған
заң мүдделі тұлғаларға заңдық талаптар, оның ішінде талап арыз беру, сот
актілеріне шағымдану фактісі, жер учаскесін алып қою туралы шешім, кепілақы
туралы келісім (қолхат), алдын ала шарт және өзге де деректерді тіркеу
туралы тіркеу органына өтініш ету мүмкіндігін береді.[5]
Заңдық талаптарды мемлекеттік тіркеу–жылжымайтын мүлікке
құқықтарды мемлекеттік тіркеуді тоқтата тұруға, құқықтық ауыртпалықтарын
белгілеуге әкеп соқпайды. Алайда, заңдық талаптарды тіркеу қажеттігі
мүдделі тұлға құқықтық кадастрдан деректер (жылжымайтын мүлікке құқықтары
және оның техникалық сипаттамалары туралы анықтамасын) алған кезде
жылжымайтын мүлікке үшінші тұлғалар тарапынан заңдық талаптардың бар
екендігінен мәлімет алады. Заңға сәйкес құқықтық кадастрдан ақпарат
(жылжымайтын мүлікке кұқықтары (ауыртпалықтары) және оның техникалық
сипаттамалары туралы анықтамасын, жылжымайтын мүлігі бар немесе жоқ
екендігі туралы анықтаманы), сондай-ақ, құқықтық кадастрдың тіркеу ісіндегі
құжаттардың көшірмелерін тіркеуші орган ақпарат алуға сұрау салу берілген
күннен бастап, үш жұмыс күнінен кешіктірмей берілуге тиіс. Заңның негізгі
жаңа енгізулерінің бірі үйлерді, ғимараттарды және сол сияқтыларды
техникалық зерттеу қызметін (техникалық түгендеу) мемлекет монополиясына
беру, яғни, осы қызметті мемлекеттік қазыналық кәсіпорындардың жүзеге
асыруы болып табылады. Әлемнің алдыңғы қатарлы елдерінде жылжымайтын
мүліктің техникалық сипаттамаларын анықтауға байланысты монополиялық қызмет
мемлекеттік мекемелер арқылы жүзеге асырылады. Мысалы, Ресейде Құрылыс және
тұрғын-коммуналдық кешені бойынша Мемлекеттік комитетімен, уәкілдік
берілген Ростехинвентаризация федералдық мемлекеттік унитарлық
кәсіпорынмен, Германияда Техникалық қадағалау бірлестігі мемлекеттік
органымен, Италияда Экономика және қаржы министрлігінің Аумақтық
агенттігімен, Ұлыбританияда жергілікті муниципалитет жанындағы жоспарлауға
байланысты арнайы бөлімшелермен жүзеге асырылады. Бұрын жылжымайтын мүлікті
техникалық түгендеу қызметі заңнамалық деңгейде реттелмеген, нарық
субъектілерінің қызметін бақылауды жүзеге асыратын уәкілетті мемлекеттік
орган мен оның өкілеттіктері де айқындалмаған еді. Осылайша, техникалық
түгендеу қызметінің бәсекелестік ортада болуы және осы қызметке мемлекет
тарапынан бақылаудың болмауы, техникалык түгендеуге орай қызмет көрсету
нарығының субъектілеріне біліктілік талаптарының жоқтығы жұмыс сапасының
төмендеуіне, мүліктің техникалық сипаттары туралы бұрмаланған ақпарат
берілуіне соқтыратын. Сонымен қатар, заң жылжымайтын мүлікке құқықтарды,
онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеудің қажетті шарты ретінде
үйлерді, ғимараттарды мемлекеттік техникалық түгендеудің негізгі ережелерін
анықтайды.[11]
Мемлекеттік техникалық тексеру бастапқы және кейінгі
зерттеуді, сондай-ақ, ғимараттарға, құрылыстарға, олардың құрамдастарына
кадастрлық нөмір беруді қамтиды. Бастапқы тексеру жаңадан құрылған
жылжымайтын мүлікке жүргізіледі. Кейінгі тексеру ғимараттарды, құрылыстарды
немесе оның құрамдастарын реконструкциялау, қайта жоспарлау, жабдықтау
нәтижесінде техникалық немесе сәйкестендіру сипаттамалары өзгерсе, осындай
сипаттамалардың өзгеруі техникалық паспортта кейінгі тексеру жүргізбестен
көрсетілуі мүмкін болатын жағдайларды қоспағанда, оның ішінде кадастрлық
нөмірі, орналасқан жері өзгерген кезде іске асырылады. Қабылданған заңдар
жылжымайтын мүлікке құқықтарды бекітуге және қорғауға, азаматтар мен заңды
тұлғалардьң құқықтарын жүзеге асыруына қолайлы жағдай жасауға, халыққа
мемлекеттік қызметтердің көрсетілу сапасын арттыруға, жылжымайтын мүлікке
құқықтарды, онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу жүйесін
жеңілдетуге бағытталған.[6]
3. МҮЛІКТІК ЕМЕС ӨЗІНДІК ҚҰҚЫҚТАР
3.1. Мүліктік емес өзіндік құқықтардын ұғымы мен түрлері
Азаматтық құқық пәнінің элементтерінің бірі мүліктік қатынастарға
байланысты мүліктік емес жеке қатынастар болып табылады (АК-тің 1-бабы).
Мүліктік қатынастарға байланысы жоқ мүліктік емес жеке қатынастар азаматтық
заңдармен реттеледі, өйткені, олар заң құжаттарында өзгеше көзделмеген, не
мүліктік емес жеке қатынастар мәнінен туындамайды.[2]
Азаматтық кодекстің 115-бабында азаматқа тиесілі мүліктік емес өзіндік
игіліктер мен құқықтардың үлгі тізбесі келтірілген, оған жататындар: жеке
адамның өмірі, денсаулығы, қадір-қасиеті, абыройы, игі атак, іскерлік
бедел, жеке өмірге қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы құпиясы, есім алу
құқығы, шығармаға қолсұқпаушылық құқығы және басқа материалдық емес
игіліктер мен құқықтар. Азаматтық құқық объектілерінің бұл тобының
ерекшелігі мынада: 1) бұл құқық Кодексте "личные неимущественные" деген
термин екі түрде аударылған: "мүліктік емес жеке, мүліктік емес өзіндік"
деп. 2) мүліктік емес сипаты бар, яғни материалдық мазмұны болмайды; 3)
абсолютті құқықтың санатына жатады, яғни бұл құқықтарды ешкім де бұза
алмайды; 4) бұл құқықтар ешкімге тапсырылмайтын, әрі өзгеге берілмейтін
құқық.[3]
Аталған белгілерге қарап, мүліктік қатынастар тұлғаның өзінің ыңғайына
қарай қалыптасып, ал мүліктік емес өзіндік игіліктер жеке тұлғадан
ажырамайтындығын көреміз.
Азаматтық кодекс мүліктік емес өзіндік игіліктерді азамат туған
сәтінен бастап алатын (жеке мүліктік емес өзіндік игіліктердің бірінші
деңгейі) және азаматқа заң арқылы берілетін (жеке мүліктік емес өзіндік
игіліктердің екінші деңгейі) деп бөлінеді.
Мүліктік емес өзіндік құқықтардың мүліктік құқықтарды иеленушілерімен
байланыс дәрежесіне қарап, мүлікке қатысы жоқ мүліктік емес өзіндік құқық
және мүлікпен байланысы бар мүліктік емес өзіндік құқықтар деп ажыратылады.
Мүліктік емес өзіндік құқықты көздеген мақсатына қарай мынадай
түрлерге бөлуге болады: а) азаматтың өмір сүруін қамтамасыз ететін мүліктік
емес өзіндік құқықтар (мысалы, өмір сүру құқығы, денсаулық сақтау құқығы
және т.б.); ә) азаматтың әлеуметтік жағдайын қамтамасыз ететін мүліктік
емес өзіндік құқықтар (мысалы, есім алу құқығы, жеке өміріне құқығы және,
автор болу құқығы және т.т.).[7]
3.2. Ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік беделді қорғау құқығы
АК-тің 143-бабына сәйкес ар-намысты, қадір-қасиетті және іскерлік
беделді азаматтық-құқықтық қорғау былайша жүзеге асады, яғни азамат немесе
заңды тұлға өзінің ар-намысына, қадір-қасиетіне немесе іскерлік беделіне
кір келтіретін мағлұматтарды, егер ондай мағлұматтарды таратушы адам
олардың шындыққа сай келетіндігін дәлелдей алмаса, сот арқылы теріске
шығаруды талап етуге құқылы.
АК-тің 143-бабында "теріске шығару" ұғымы ашып көрсетілмеген, тек ар-
намысқа, қадір-қасиетке немесе іскерлік беделге кір келтіретін мағлұматтар
деп қана жанама түрде айтылған.
Ар-намыс дегеніміз тұлғаның (азамат немесе заңды тұлға) рухани және
әлеуметтік болмысына берілетін қоғам бағасы. Ал, қадір-қасиет дегеніміз
тұлғаның өзін-өзі бағалауы, өзінің жеке сапаларын сезінуі, қабілет-қарымын
көре білуі, дүниетанымын, қоғамдағы орны мен борышының маңызын іштей
түсінуі, өзін-өзі бағалау тұлғаның моральдық және басқа сапаларын
бағалаудағы әлеуметтік маңызды түйіндерге негізделеді.
Іскерлік бедел тұлғаның кәсіби іскерлік (өндірістік, мамандық)
қабілеті жөнінде қалыптасқан қоғамдық пікір.[12]
Азаматтық кодекстің 143-бабына сәйкес сот арқылы мынадай мағлұматтар,
атап айтқанда: 1) ар-намыс пен қадір-қасиетке кір келтіретін; 2) жауапкер
арқылы таратылған; 3) шындыққа сәйкес келмейтін мағлұматтар теріске
шығарылады. Аталған талаптардың жиынтығы ар-намысты, қадір-қасиетті және
іскерлікке қатысты құқық қатынастарын қорғаудың жалпы негізін құрайды.
Қазіргі кезде сот тәжірибесі мен ғылыми пікірге сүйенсек, баспасөзде,
радио және теледидар хабарларында, кино бағдарламаларында және басқа
бұқаралық ақпарат құралдарында кір келтіретін мағлұматтардың
жарияланатындығын көреміз. Сондай-ақ қызмет мінездемесінде, жария түрде
сөйленген сөздерде, лауазымды тұлғаға байланысты жасалған мәлімдемелерде
немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz