Батыс Қазақстанның экономикалық ауданы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ.
1.1 Батыс Қазақстан экономикалық ауданының орналасу жағдайы ...
1.2 Батыс Қазақстан экономикалық ауданының демографиялық жағдайы: табиғи өсім, көші.қон, қоныстану мәселелері ... ... ...
II БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫНЫҢ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ...
2.1 Батыс Қазақстан шаруашылығы, өндіріс тораптары ...
2.2 Отын.энергетика кешені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2.1 Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы мұнай саласы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2.2 Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы мұнай өндірудің болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2.3 Көмірсутекті шикізатты тасымалдау мәселелері ... ... ... ...
2.2.4 Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы газ өнеркәсібі дамуының жалпы бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
III БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫНЫҢ АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Мал шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3 Балық шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
I БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫНЫҢ ГЕОГРАФИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ДЕМОГРАФИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙЫ.
1.1 Батыс Қазақстан экономикалық ауданының орналасу жағдайы ...
1.2 Батыс Қазақстан экономикалық ауданының демографиялық жағдайы: табиғи өсім, көші.қон, қоныстану мәселелері ... ... ...
II БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫНЫҢ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ...
2.1 Батыс Қазақстан шаруашылығы, өндіріс тораптары ...
2.2 Отын.энергетика кешені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2.1 Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы мұнай саласы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2.2 Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы мұнай өндірудің болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2.3 Көмірсутекті шикізатты тасымалдау мәселелері ... ... ... ...
2.2.4 Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы газ өнеркәсібі дамуының жалпы бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
III БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫНЫҢ АГРОӨНЕРКӘСІПТІК КЕШЕНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Ауыл шаруашылығының жалпы өнімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Мал шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3 Балық шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Курстық жұмыстың өзектілігі. Батыс Қазақстан экономикалық ауданы еліміздің батысында орналасқан. Экономикалық аудан республикамыздың халықаралық маңызы бар мұнай, газ кен орындарының, барит кенінің, т.б. пайдалы қазбаларына бай. Батыс Қазақстан экономикалық ауданының экономикасындағы жетекші салалар болып табылатын мұнай-газ, мұнай-химиясы өнеркәсібінің, балық шаруашылығының маңызы зор. Сондықтан өз экономикасын еліміздегі басқа экономикалық аудандарымен, шетелдермен экономикалық байланыс орнатып, дамытып келеді. Мұнсыз қазіргі заманғы шаруашылықты серпінді әрі жан-жақты дамыту мүмкін емес. Нақ осы уақыттағы саяси-әлеуметтік және экономикалық қауырт даму аймақтың табиғат байлықтарына сүйенеді. Оны ұтымды пайдалану ісі мен қорғау ісін қатар жүргізуді заман талабы қажет етіп отыр.
Еліміздегі әлеуметтік-экономикалық жүйесіндегі аумақтық күрделі үрдістердің (шаруашылықтың дамуындағы әр түрлі бағыттар, экономикалық дағдарыстар мен қарама-қайшылықтар, өсу қарқыны, салалық және аумақтық құрылымдық өзгерістер, т.б.) жылдам өзгеруі соншалықты, әлеуметтік-экономикалық, саяси-географиялық ақпараттардың соңынан уақытында ілесіп жүру қиындыққа түседі. Яғни олар жылдам ескіреді немесе ақпараттық жүйелерге жаңа мәліметтердің жинақталуы кешеуілдеп жатады.
Батыс Қазақстан экономикалық ауданының шаруашылығы ең алдымен дамыған өнеркәсіпті, көп салалы шаруашылық, көліктің барлық түрлерін, ал өндірістік емес саладан – ірі тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты, сауданы, денсаулық сақтау, білім беру саласын және тағы басқаларды қамтиды.
Еліміздегі әлеуметтік-экономикалық жүйесіндегі аумақтық күрделі үрдістердің (шаруашылықтың дамуындағы әр түрлі бағыттар, экономикалық дағдарыстар мен қарама-қайшылықтар, өсу қарқыны, салалық және аумақтық құрылымдық өзгерістер, т.б.) жылдам өзгеруі соншалықты, әлеуметтік-экономикалық, саяси-географиялық ақпараттардың соңынан уақытында ілесіп жүру қиындыққа түседі. Яғни олар жылдам ескіреді немесе ақпараттық жүйелерге жаңа мәліметтердің жинақталуы кешеуілдеп жатады.
Батыс Қазақстан экономикалық ауданының шаруашылығы ең алдымен дамыған өнеркәсіпті, көп салалы шаруашылық, көліктің барлық түрлерін, ал өндірістік емес саладан – ірі тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты, сауданы, денсаулық сақтау, білім беру саласын және тағы басқаларды қамтиды.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Қазақстанның мұнай энциклопедиясы. – Алматы: «Мұнайшы қоғамдық қоры», 2005. -1-т.- 297 б.
2. Ақтөбе облысының географиялық даму мәселелері ( табиғи-экономикалық-экологиялық аспект) /Ғылыми-тақырыптық жинақ/. - Ақтөбе: 2006. - 78 б.
3. Сегедин Р.А. Рассказ о геологии Актюбинской области и богатствах ее недр. - Ақтөбе: 2002.-94 с.
4. Азербаев Е.Р. Стратегия и социально-экономическая эффективность развития газовой промышленности Казахстана. – Орал: 1999.- 98 с.
5. Ақтөбе энциклопедиясы. - Ақтөбе: «Отандастар – Полиграфия», 2001.-199 б.
6. Ғалымов А.Ғ. Батыс Қазақстан облысының географиясы. – Алматы: «Рауан», 1994.- 57 б.
7. Казахстан возможности инвестиций в минерально-сырьевой сектор.- Алматы: 1994. – 191 с.
8. Каренов Р.С. Минерально-сырьевой комплекс Казахстана в условиях рыночной экономики. – Алматы: 2000. – 201 с.
9. Атырау энциклопедиясы. – Алматы: 1997.
10. Атырау облысы // Қазақстан ұлттық энциклопедия. – Алматы, «Қазақ энциклопедиясы». 1-том, 1998.
11. Смағұлова Г.С. Аймақтық экономиканы басқару мәселелері. – Алматы: 2005
12. Қазақстанның мұнай энциклопедиясы. – Алматы: «Мұнайшы қоғамдық қоры», 2005. -1-т.- 297 б.
13. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030. – Алматы: Білім, 1997. – 176 б.
14. Қазақстан Респубикасы: ақпараттық төлқұжат. – Алматы: Жеті жарғы, 1998. – 112 б.
15. Каренов Р.С. Минерально-сырьевой комплекс Казахстана в условиях рыночной экономики. – Алматы: РИО ВАК РК, 2000.
16. Хайрлиев И.Н., Кожахметов М.К. Экономическая и социальная география Республики Казахстан. – Караганда: Изд-во КарГУ, 1997. – 130 с.
17. Информационно-аналитический стат.сб. Казахстана – 1991-2002 гг.- Алматы: 2003.
18. Парамонов В.В. Экономика Казахстана: 1990-1998. Алматы: Ғылым, 2000. – 196 с.
19. Регионы Казахстана: Стат.сб. – Алматы: Агенство РК по статистике, 2003. 439 с.
1. Қазақстанның мұнай энциклопедиясы. – Алматы: «Мұнайшы қоғамдық қоры», 2005. -1-т.- 297 б.
2. Ақтөбе облысының географиялық даму мәселелері ( табиғи-экономикалық-экологиялық аспект) /Ғылыми-тақырыптық жинақ/. - Ақтөбе: 2006. - 78 б.
3. Сегедин Р.А. Рассказ о геологии Актюбинской области и богатствах ее недр. - Ақтөбе: 2002.-94 с.
4. Азербаев Е.Р. Стратегия и социально-экономическая эффективность развития газовой промышленности Казахстана. – Орал: 1999.- 98 с.
5. Ақтөбе энциклопедиясы. - Ақтөбе: «Отандастар – Полиграфия», 2001.-199 б.
6. Ғалымов А.Ғ. Батыс Қазақстан облысының географиясы. – Алматы: «Рауан», 1994.- 57 б.
7. Казахстан возможности инвестиций в минерально-сырьевой сектор.- Алматы: 1994. – 191 с.
8. Каренов Р.С. Минерально-сырьевой комплекс Казахстана в условиях рыночной экономики. – Алматы: 2000. – 201 с.
9. Атырау энциклопедиясы. – Алматы: 1997.
10. Атырау облысы // Қазақстан ұлттық энциклопедия. – Алматы, «Қазақ энциклопедиясы». 1-том, 1998.
11. Смағұлова Г.С. Аймақтық экономиканы басқару мәселелері. – Алматы: 2005
12. Қазақстанның мұнай энциклопедиясы. – Алматы: «Мұнайшы қоғамдық қоры», 2005. -1-т.- 297 б.
13. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан – 2030. – Алматы: Білім, 1997. – 176 б.
14. Қазақстан Респубикасы: ақпараттық төлқұжат. – Алматы: Жеті жарғы, 1998. – 112 б.
15. Каренов Р.С. Минерально-сырьевой комплекс Казахстана в условиях рыночной экономики. – Алматы: РИО ВАК РК, 2000.
16. Хайрлиев И.Н., Кожахметов М.К. Экономическая и социальная география Республики Казахстан. – Караганда: Изд-во КарГУ, 1997. – 130 с.
17. Информационно-аналитический стат.сб. Казахстана – 1991-2002 гг.- Алматы: 2003.
18. Парамонов В.В. Экономика Казахстана: 1990-1998. Алматы: Ғылым, 2000. – 196 с.
19. Регионы Казахстана: Стат.сб. – Алматы: Агенство РК по статистике, 2003. 439 с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
I БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫНЫҢ географиялық ерекшеліктері және
демографиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5-9
1.1 Батыс Қазақстан экономикалық ауданының орналасу жағдайы ... ... ... ..5-
8
1.2 Батыс Қазақстан экономикалық ауданының демографиялық жағдайы: табиғи
өсім, көші-қон, қоныстану
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..8-9
II БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫНЫҢ
ШАРУАШЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..10-26
2.1 Батыс Қазақстан шаруашылығы, өндіріс
тораптары ... ... ... ... ... ... .. ... 10-13
2.2 Отын-энергетика
кешені ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..13-26
2.2.1 Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы мұнай
саласы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13-15
2.2.2 Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы мұнай өндірудің
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.2.3 Көмірсутекті шикізатты тасымалдау
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... 16-22
2.2.4 Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы газ өнеркәсібі дамуының
жалпы
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..22-26
III БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫНЫҢ агроөнеркәсіптік
кешені ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 7-29
3.1 Ауыл шаруашылығының жалпы
өнімі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...27-28
3.2 Мал
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...28-29
3.3 Балық
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі. Батыс Қазақстан экономикалық ауданы
еліміздің батысында орналасқан. Экономикалық аудан республикамыздың
халықаралық маңызы бар мұнай, газ кен орындарының, барит кенінің, т.б.
пайдалы қазбаларына бай. Батыс Қазақстан экономикалық ауданының
экономикасындағы жетекші салалар болып табылатын мұнай-газ, мұнай-химиясы
өнеркәсібінің, балық шаруашылығының маңызы зор. Сондықтан өз экономикасын
еліміздегі басқа экономикалық аудандарымен, шетелдермен экономикалық
байланыс орнатып, дамытып келеді. Мұнсыз қазіргі заманғы шаруашылықты
серпінді әрі жан-жақты дамыту мүмкін емес. Нақ осы уақыттағы саяси-
әлеуметтік және экономикалық қауырт даму аймақтың табиғат байлықтарына
сүйенеді. Оны ұтымды пайдалану ісі мен қорғау ісін қатар жүргізуді заман
талабы қажет етіп отыр.
Еліміздегі әлеуметтік-экономикалық жүйесіндегі аумақтық күрделі
үрдістердің (шаруашылықтың дамуындағы әр түрлі бағыттар, экономикалық
дағдарыстар мен қарама-қайшылықтар, өсу қарқыны, салалық және аумақтық
құрылымдық өзгерістер, т.б.) жылдам өзгеруі соншалықты, әлеуметтік-
экономикалық, саяси-географиялық ақпараттардың соңынан уақытында ілесіп
жүру қиындыққа түседі. Яғни олар жылдам ескіреді немесе ақпараттық
жүйелерге жаңа мәліметтердің жинақталуы кешеуілдеп жатады.
Батыс Қазақстан экономикалық ауданының шаруашылығы ең алдымен дамыған
өнеркәсіпті, көп салалы шаруашылық, көліктің барлық түрлерін, ал өндірістік
емес саладан – ірі тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты, сауданы, денсаулық
сақтау, білім беру саласын және тағы басқаларды қамтиды.
Қазір аудан шаруашылығын дамытуда өңдеуші өнеркәсіптің жаңа
салаларын құру жолымен экономиканың шикізатқа бағыттылығын жою, көлік,
байланыс желісін одан әрі дамыту, тауар, валюта рыноктарын тағы басқаларды
қалыптастыру процестерін барынша жеделдету міндеті тұр. Минералды
ресурстарды игеруге шетел инвестициясын тарту мен технологиясын пайдалануға
үлкен жұмыстар жүргізілуде.
Курстық жұмыстың мақсаты - Батыс Қазақстан экономикалық
ауданында тұратын халықтың әлеуметтік ахуалын, материалдық және рухани
талабын қанағаттандыру мәселелерін қарастыру. Курстық жұмыс аудандағы
шаруашылықтың даму заңдылықтарымен таныстырады.
Курстық жұмыстың міндеттері: Батыс Қазақстан экономикалық ауданының
географиялық ерекшеліктері және геодемографиялық жағдайы, өнеркәсіп
географиясы, инфрақұрылым кешенінің қалыптасуы мен даму процесі,
агроөнеркәсіптік кешенінің даму ерекшеліктерін қарастыру мақсатында
төмендегідей міндеттерді қояды:
• Батыс Қазақстан экономикалық ауданының демографиялық жағдайы: табиғи
өсім, көші-қон, қоныстану мәселелерін қарастыру;
• Батыс Қазақстан экономикалық ауданының өнеркәсіп географиясы,
инфрақұрылым кешенінің қалыптасуы мен даму процесіне баға беру;
• Өнеркәсіп өнімдерінің негізгі түрлері, өндіріс географиясын сипаттау;
• Батыс Қазақстан экономикалық ауданының инфрақұрылымдық кешені: көлік,
байланыс және сауда географиясына тоқталу;
• Батыс Қазақстан экономикалық ауданының агроөнеркәсіптік кешенінің даму
ерекшеліктерін айқындау.
Курстық жұмыс нысаны. Батыс Қазақстан экономикалық ауданының
әлеуметтік-экономикалық даму мәселелері болып табылады.
Курстық жұмыстың теориялық-әдістемелік негіздерін Батыс Қазақстан
экономикалық ауданының әлеуметтік-экономикалық мәселелеріне қатысы бар
отандық ғалымдардың еңбектері, сонымен қатар теориялық-әдістемелік
сипаттағы материалдар құрады.
Курстық жұмыстың ақпарат базасы статистикалық талдау
басқармасынан, интернет парақтарынан алынды.
1 БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫНЫҢ географиялық ерекшеліктері және
демографиялық жағдайы
1.1 Батыс Қазақстан экономикалық ауданының орналасу жағдайы
Батыс Қазақстан экономикалық ауданы – республикамыздың батысында
орналасқан. Жалпы ауданы – 729 мың шаршы шақырымға тең. Батыс Қазақстан
аумағының көлемі жөнінен республикада бірінші орын алады. Ол республиканың
қиыр батысына, Ресей Федерациясының еуропалық бөлігімен шекарадағы
айтарлықтай ылғалды Шығыс Еуропа далалары мен Орта Азия шөлдерінің
аралығында орналасқан.
Физикалық-географиялық және экономикалық-географиялық жағдайы жағынан
облыстың мынадай ерекшеліктерін атап көрсетуге болады:
• Облыс аумағының сейсмикалық тұрақты болып келуі;
• Жер бедерінің басым бөлігінің ойпатты болып келуі;
• Еуразия құрлығының ішкі ауданында орналасқандықтан, климаттық
жағдайы қатаң, шұғыл континентті болып келетіндігі;
• кен байлықтарының дүниежүзілік және жергілікті жер масштабындағы
мол қорларының болуы;
• облыс Ресей Федерациясының облыстарымен және еліміздің
өнеркәсіпті облыстарымен шектес орналасқандығы.
1-кесте – Батыс Қазақсан экономикалық ауданының облыстары
Облыстар Ақтөбе Атырау Батыс Маңғыстау
Қазақстан
Көрсеткіштер
Аумағы 300,6 118,6 151,3 165,6
(мың шаршы
шақырым)
Халық саны 678,6 443,0 610,8 318,1
(мың адам)
Халықтың жиілігі2,3 3,7 4,0 1,9
1 шаршы
шақырымға
Қалалар саны 7 2 2 3
3 14 12 8
Поселкелер саны
Аудандар саны 12 7 12 4
Ауылдық округтер113 56 154 25
Ауылдық елді 468 190 512 48
мекендер
Өндірістік торап1 1 1 -
Аумақтық - - - 1
өндірістік кешен
Қала халқының 56,2 58,2 40,9 78,6
саны
*2000 ж. Ұлттық статистикалық деректер негізінде құрастырылған
Батыс Қазақстан экономикалық ауданы – республика экономикасында
маңызды орны бар мұнай мен газ, хром, никель, тұз, борат және т.б. пайдалы
қазындыларды өндіретін аймақ [1].
Батыс Қазақстан экономикалық аудан солтүстігінде Ресей Федерациясымен,
шығысында Қостанай, Қарағанды облыстарымен, оңтүстік-шығысында Қызылорда
облысымен, оңтүстігінде Өзбекстан, Түркіменстан Республикаларымен,
батысында Ресей Федерациясының Астрахань облысымен, оңтүстік-батыс бөлігін
алып жатқан Каспий теңізі арқылы Әзербайжан Республикасымен шектеседі.
Аудан аумағының Ресей Федерациясының Астрахань облысымен шекаралас
болуы шаруашылық жағынан дамуына үлкен әсер етеді. Сондай-ақ іргелес
облыстармен тығыз ішкі экономикалық, т.б.қарым-қатынастары экономикалық-
географиялық қолайлылығын көрсетеді. Ауданның мемлекетаралық, республикалық
көліктік-экономикалық байланыстары шаруашылықтың барлық салаларында кешенді
даму үстінде [2].
Батыс Қазақстан экономикалық ауданы құрамына Ақтөбе, Батыс Қазақстан,
Атырау, Маңғыстау облыстары кіреді.
Пайдалы қазындылары. Аймақтың жер қойнауында қалың шөгінді қабаттармен
байланысқан әр түрлі пайдалы қазындылар мол. Олардың ішінде қоры аса бай
әрі негізгісі мұнай болып табылады. Атырау өңірінде мұнай өндіру тарихи
1899 жылдан басталады. Қазірдің өзінде 70-тен астам мұнай, мұнай-газ және
газ конденсатының кен орындары ашылып отыр. Ал 34 кен орнында бұрғылау
жұмыстары жүргізілуде. Теңіз кенінде газ факторы жоғары, оның мұнайында
күкіртті сутегі мол. Шөлқара, Мәткен, Сарыбұлақ, Үлкентөбе, Қарашүңгіл,
Үшмола құрылымдарындағы тұз астылық терригендік және терригенді –
карбонатты шөгінділерден өндірістік маңызы бар мұнай көздері табылады.
Облыстағы тұз күмбезі үстіндегі мұнай кен орнының сипаты ерекшелігі көп
қабаттылығы және блоктық құрылымы болып табылады [3].
Мұнай-газдан басқа пайдалы қазындылар ішінен аймақ экономикасы үшін
маңыздылары ретінде хром, никель, марганец, фосфорит, борат және борат
тұзды кендерді, ас тұзын, калийлі, магнийлі жыныстарды, құрылыс индустриясы
шикізаттарын (борды, бор-мергельді жыныстарды, гипстерді, ангидридтерді,
сазды, құмды әктастарды), сондай-ақ битуминозды жыныстар (кирлер) мен тұщы
және минералды су көздерін атап айтқан жөн [4].
Ақтөбе облысының минералдық шикізат базасы түрлі қазбаларға бай. Оның
аумағында отандық хромның барлық қоры, 55% - никель, 40% титан, 34%
фосфорит, 4,7% мырыш, 3,6% мыс, 2% алюминий, 1,4% көмір шоғырланған. Ақтөбе
облысының табиғи байлығы бірегей. Мұнда 10% барланған және 30% көмірсутек
Қазақстанның болжамды шикізат ( мұнай, газ және газ конденсанты), барлық
отандық хром қорлары, республикадағы жалпы қордың 55% никель, 40% титан,
34% фосфориттер 4,7 % мырыш, 3,6% мыс, 2% аллюминия, 1,4% көмір қоры
шоғырланған, аймақ әлемде бірінші орын, үшінші орынды орынға ие болады.
Облыс хром кенінің қоры бойынша дүние жүзінде бірінші орын 400 млн. астам,
мыс кені 100 млн. тонна құрамы таза және мұнайдың өндірістік қоры бойынша
900 млн. тоннаға дейін (оның 250 млн. тоннасы өндірілуде) [6].
Галоген типті бораттың өнеркәсіптік маңызы бар кені дүниежүзінің бір-
ақ жерінен тек Атырау облысы қойнауынан ғана табылып отыр. Ол Индер және
Сәтимола тұзды құрылымдарына байланысты жаралған. Облыстың солтүстік-
шығысындағы Индер аймағының бірегей борат кен орны 1934 жылдан бері
пайдаланылып келеді. Борат тұзды кендер бірегей, дүниежүзінде теңдесі жоқ,
ол көне теңіздер тұзының кебуінен пайда болған. Көл тұзының жер бетіне
шығып жатқан жалпы көлемінің өзі 121 шаршы шақырым, қалыңдығы 56,2 м-ге
дейін. Атыраулық ас тұзы құрамында бром, литий, йод және басқа сирек
кездесетін элементтер болғандықтан сақтауға өте қолайлы. Индер көлінің
тұзды суы құрамында бор, калий, магний, бром, литий және басқалары бар
жоғары құрамды рапа мол. Ал рапа құнды қосындылар алынатын шикізат.
Атырау облысының көптеген тұзды алқаптарын құрайтын ас тұзының қоры
мол. Тұзды алқаптардағы тас тұз сапасы жөнінен химия өндірісінің жоғары
талаптарына сай келеді. Тұздардың бір бөлігі ауыл шаруашылығында малды
қосымша азықтандыру үшін де пайдаланылады. Атырау қаласының оңтүстік-
батысынан 12 шақырым жердегі ас тұзы күмбезінің үстінен жер бетіне шығып
тұрған Тас мұнарасы жер асты санаторийін салуға әбден жарамды [7].
Сульфат, сульфатты-хлоридті және хлоридті құрамдағы калий және магний
аралас тұздар кені Индер-Сәтимола, Қыз, аймақтың басқа да өңірлерінен
барланды. Жер бетіне шығып жатқан және олардан кальцийленген сода алуға,
сондай-ақ бораттарды өндірудің технологиялық процесінде қосымша ретінде
пайдалануға жарамды бор-мергельді жыныстың барланған қоры да Индер өңірінде
молшылық. Индер, Қараөзек және Қарашүңгіл күмбездерінде ангидридті-гипсті
жыныстардың барланған миллиардтаған тонналық қоры анықталды; тек Индер
күмбезі табанының үстіне шығып жатқан гипс аумағы 210 шаршы шақырым алқапты
алып жатыр, таза гипстердің орташа қалыңдығы 55 м. Гипс химия, медицина
өнерркәсібінде, ауыл шаруашылығында пайдалануға жарамды шикізат екені
баршамызға белгілі [8].
Аймақ қойнауында мұнай өндірісін жабыстырғыш материалдармен
жабдықтауға кеңінен қолданылатын табиғи битуминозды жыныстардың (кирлердің)
барланған мол қоры бар, мұнай кен орындары үш жерде – Қарамұратта, Ақшиде
және Иманқарада барланды. Соңғысы игеріле бастады. Кирлердің бар екені
Жосалысай, Әлімбай, Қойқара алаңдарында да белгілі болды.
Атырау облысында силикат кірпіш өндірісіне жарамды Индербор, Жаман
Индер, Сағыз (Теке) сияқты үш аса ірі құм кен орны барланды. Барланған және
өнеркәсіптік қорын тиісті ұйымдар бекіткен жоғарыда аталған пайдалы
қазындылардан басқа облыста кендердің басқа да көптеген түрлерінің
белгілері анықталып отыр. Мұндай жете зерттелмеген, бірақ қазірдің өзінде
болашағы зор объектілерге линзаның, әктас, ангидрид, күкірт, құм-қиыршық,
тас қосындылары, отқа төзімді керамзит және кірпіштік саздар, ұлутас,
шипалы балшық, қоңыр көмір мен минералды бояулар жасауға жарамды саз
шөгінділер жатады [9].
1.2 Батыс Қазақстан экономикалық ауданының демографиялық жағдайы: табиғи
өсім, көші-қон, қоныстану мәселелері
Еңбек ресурстары еліміздің ең құнды жетістігі болып табылатыны
белгілі, сонымен қатар осы ресурстар әлеуметтік-экономикалық дамудың
негізгі тірегі болып саналады. Шаруашылықтың дамуы халық саны мен еңбек
ресурстарына тікелей байланысты. Халқының саны жөнінен Батыс Қазақстан
экономикалық ауданы еліміздегі аймақтар арасынан соңғы орындардың бірін
иемденеді. 2006 жылғы стастикалық деректер қорытындысы бойынша аймақта 2
142803 адам тұрады [10].
Аймақ тұрғындары аумақта біркелкі қоныстанбаған. Мәселен, Атырау
облысының батыс бөлігіндегі Құрманғазы ауданында – 2,5; Исатай – 0,95;
Махамбет – 3,4; Мақат ауданында – 5,4 адамнан келеді. Ақтөбе облысында
орташа тығыздық – 2,3; Батыс Қазақстан облысында – 4; Атырау облысында –
3,9; Маңғыстау облысында – 2,2 адам шамасында [11].
Соңғы кездегі аймақтағы халық санының өсуі демографиялық дамудың
Қазақстан Республикасына тән ортақ заңдарымен және үрдістерімен
сипатталады. Бұл орайда аймақта өндіргіш күштердің дамуының, қоғамдық
өмірдің алуан түрлі салаларындағы өндірістік қатынастар мен әлеуметтік-
экономикалық өзгерістердің айтарлықтай мәні бар. Статистика деректері
бойынша, аймақта бала туу деңгейі мен халықтың табиғи өсуі соңғы жылдары
республика бойынша орташа деңгейден анағұрлым артық болып отыр.
Соңғы жиырма жыл ішінде аймақта бала туу деңгейінің бір қалыпқа келген
сыңайы болатын, дегенмен бірте-бірте өсіп-өну қарқыны айтарлықтай жеделдей
түскені де байқалады. Бұған бірқатар әлеуметтік-экономикалық факторлар
(әйелдердің қоғамда алатын орны, балалар мекемелерінің көбеюі, медицина мен
денсаулық сақтау орындарының жай-күйінің бірсыдырғы жақсаруы, коммуналдық-
тұрмыстық, сауда-саттық жүйесінің түзелуі, мәдениет пен білімнің көтерілуі)
себепкер болып отыр. Осы аталған себептердің нәтиежесінде соңғы он жыл
ішінде халықтың табиғи өсімі 17,6 %-дан 20,2%-ға дейін көтерілді.
Бірқатар әлеуметтік-экономикалық шараларды жүзеге асыру нәтижесінде
халықтың жастық-жыныстық құрылымының жақсара бастағаны байқалады. Әсіресе
жастар мен орта жастағылар арасында әйелдер мен ерлер сан жағынан теңелді.
Егер 1 жастан 44 жасқа дейінгілер арасында ерлер саны біршама басым болса,
одан ұлғайғандар арасында әйелдердің саны басым болып келеді. Аймақтағы
халықтың 51 % әйелдер, 49 % ерлер.
Халықтың саны табиғи өсімнен басқа миграциялық өсім, яғни
механикалық қозғалыс салдарынан өсетіндігі белгілі. Аймақтың дамыған,
әлеуметтік аймақ қатарына қосылуына, республикамыздағы алдыңғы қатардың
бірінде болуына халық санының әсері мол. Аймақтағы урбандалу процесі ауыл
халқының қалаларға қоныс аудару нәтижесінде болып отыр. Халықтың көші-қон
қозғалысы көбінесе аймақ шеңберінде болып тұрады. Аймақ көлемінде
тұрғындардың ауылдық жерлерден қалаларға, қала маңындағы елді мекендерге,
аудан орталықтарына қоныс аудару процесі әлі де қарқынды жүруде. Алайда
өтпелі кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық мәселелердің шиеленісуі, көлік
қатынасының қиындығы шалғай ауылдық елді мекендердегі тұрғындардың ахуалын,
тұрмысын қиындатып жіберді.
Соңғы жылдары алыс-жақын шетелдерден аймақ аумағына келіп қоныстанған
оралмандар саны көбеюде. Аймақтағы халық санын арттыру үшін оралмандарға
жағдай жасап, олардың жақсы өмір сүруіне қолайлылық туғызу керек.
Оралмандарды тарихи орнына қайта қоныстандыру мәселелері қоғамда қазіргі
кездегі өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Қазақстандағы халық
санының ТМД елдерімен салыстырғандығы төменгі көрсеткіштерінің бірін
иемденуі, оның ішінде жергілікті қазақ ұлтының сыбағалы салмағының аздығы
осы мәселені көтеруге негізгі себепші болды.
Аймақ аумағында 14 қала, 34 кент бар. Осы елді-мекендердің аумақта
таралуы және онда тұратын халықтың қоныстану ерекшелігіне қарай екі топқа
бөлеміз. Екі топтың ара салмағында ауыл халқы - 206,1мың адам, ал қала
халқы - 274,6 мың адам. Қала мен ауыл халқының ішінде көп жылдар бойы ауыл
тұрғындары басым болып келді. Бірақ соңғы жылдары қала халқының үлесі артып
отыр. Мәселен, Атырау қаласында 207,2 мың адам тұрады.
Қызметкерлердің орташа айлық номиналдық жалақысы ақшалай және заттай
есептелген жалақы қорын орташа айлық жалақыны есептеуі үшін қолданатын
жұмысшылардың тізімі бойынша орта санына және кезеңдегі айлар санына бөлу
арқылы анықталады.
Аймақ халқының құрамы мен мәдени ерекшеліктері. Аймақ халқы негізінен
көп ұлтты. Негізгі халқы – қазақтар.
2 БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫНЫҢ ШАРУАШЫЛЫҒЫ
2.1 Батыс Қазақстан шаруашылығы, өндіріс тораптары
Батыс Қазақстан экономикалық ауданы – республикамыздағы өнеркәсібі
дамыған қуатты аймақтарының бірі. Соңғы жылдардағы өнеркәсіп жұмысының
қорытындылары өндіріс көлемінің өсу бағыт бағдарларын дәлелдейді.
Өнеркәсіп бойынша өнімдер көлемі бүтіндей және салалар бойынша меншік
түріне қарамастан, заңды тұлғалар мен олардың жекелеген бөлімшелерінің
жүзеге асырған өнеркәсіп өнімдерінің, өнеркәсіп сипатында жұмыстары мен
қызметтерінің көлемі туралы мәліметтерінің құны бойынша қосындысы ретінде
анықталады. Өнім көлемі туралы мәліметтер сәйкес жылдарыдың бағаларымен
келтірілген. Өнеркәсіп өнімдерінің құны бойынша жинақ мәліметтерге ірі және
орта кәсіпорындар өнеркәсіп емес ұйымдардың балансындағы шағын және қосалқы
өндірістер өнеркәсіп өнімдері, ауыл шаруашылық құрылымдарының қосалқы
өнеркәсібіндегі, шаруа шаруашылықтарының, сондай-ақ үй шаруашылығы
секторының өнеркәсіп өнімдерінің көлемінің құны бойынша мәліметтер кіреді
[12].
Маңғыстау аумақтық-өндірістік кешені Маңғыстау облысының
аумағында орналасқан, республикамыздың жас өндіріс кешендерінің бірі.
Көлемі — 165 мың шаршы шақырым. Көліктің төрт түрімен де төменгі деңгейде
қамтамасыз етілуі кешеннің еліміздің экономикасында маңызды рөл атқаруына
кері әсер етеді. Кешеннің экономикалық дамуының негізі — минералды шикізат
және Каспий теңізіндегі биологиялық ресурстардың мол қорының болуына
сүйенеді. Кешеннің ірі қалалары: Ақтау, Форт-Шевченко, Жаңаөзен;
поселкелері: Маңғышлақ, Өмірзақ, Теңге, Өзен, Құрық, Жетібай, Мұнайшы, Сай-
Өтес, Баутино, Бейнеу. Облыста —316,8 мың (1999 ж.) адам тұрады.
Өндіріс орындары шоғырланған қалалар мен поселкелерде тұратын халық
саны — 249,0 мың адам (1999 ж.) Ал ауыл халқының үлесіне келер болсақ, не
бары — 67,8 мың адамды құрайды. Мұның себебі: ауыл шаруашылығының нашар
дамуына, табиғат жағдайының қатаңдығына байланысты деп түсінуге болады.
Батыс Қазақстан аймағындағы жас қалалардың бірі — Ақтау. Ақтау қаласы
1959 жылы поселок ретінде құрылған. 1963 жылы елді мекеннің табиғи-
ресурстық, экономикалық әлеуетінің жоғарылығына байланысты жабық түрдегі
қала мәртебесіне ие болды. Қаланың масштабы яғни көлемі мен даму қарқынын
жетілдіруші негізгі төрт жағдай бар:
1) Тау-кен металлургия комбинатын салу, осы облыстан уран-фосфорит
кенінің ашылуымен қатар дамып, осының негізінде ірі өндіріс торабы құрылды;
2) Жылдам нейтронды реакторды, дистиляттарды дайындау үшін
өндірістік бекітім жасалынды;
Маңғыстау түбегінде мұнай мен газ өндіретін өнеркәсіп дамытылуда;
Республикадағы ірі пластмасса зауытының осы ауданда салынуы. Өндіріс
орындарының дамуы қаланың келешегін айқындап, ірі орталыққа айналу
мүмкіндігіне ие болады.
1989 ж. Италияның ЭНЖЕКО фирмасымен біріге отырып Ақтауда тіс пастасын
өндіретін күрделі зауыт салу үшін келісім жасалды. Соның нәтижесінде зауыт
құрылып, қарқынды жұмыс істеді.
Өндірістің қазіргі экономикалық жағдайына әлеуметтік өзгерістердің,
нарықтық қатынастар кезінде айтарлықтай әсері болды. Инвестицияның
жеткілікті болмауы және өңдеуші өнеркәсіп орындары үшін несие көздерінің
қымбат бағада болуы аймаққа, нақты қалаға тән басты қиыншылық болып
табылды. Ақтау қаласының периферияда, яғни экономикалық жағынан дамыған
аудандардан шалғайда орналасуы электр тасымалдау жолын құру арқылы қуат
көзімен жабдықтауға мүмкіндігін жоятынын баса айту керек. Осы
қиыншылықтарды аз мерзімнің ішінде шешу мақсатында, жылдам нейтронды атом
электростанцияларымен, жүйелі түрде табиғи газды тұтына отырып жұмыс
жасайтын жылу электр станциялары қала тұрғындарының шаруашылық
қажеттіліктерін толық өтеп келді. 1990 жылдар энергокомбинат үшін ауыр
кезең болды. Өндіріс орындарының құлдырауы тұтынудың күрт төмендеуіне
әкеліп соқты. Демек, электр қуатын өндіру де бәсеңдеді. Тұтынушыларға
энергия көздерін жеткізу және өндіру барысындағы сумен жабдықтау, тазарту
қондырғыларын кеңейту жөніндегі жұмыстар түгелге жуық тоқтатылды. 1998-1999
жж. реактор тек қыс айларында ғана жұмысқа қосылды. Ал жазда бұл белгілі
бір уақыттарда ғана берілетін болды. 1999 ж. республика үкіметінің
Маңғыстау облысы Ақтау қаласындағы ЖН-350 реакторын эксплуатациядан шығару
туралы қаулысына сәйкес реакторды эксплуатациялау тоқтатылды16.
Мұнай өндіру кәсіпорындарына шетел инвесторларының келуі шаруашылық
қатынастарын қалыптастырды. Маңғыстаумұнайгаз ААҚ-ның меншік түрі
өзгерді. Бүгінде бұл кәсіпорынның 90% акциясын Централь Азия Петролиум
индонезиялық компаниясы иеленіп жұмыс жасады.
Маңғыстаудың қолайлы географиялық жағдайы екі маңызды стратегиялық
ерекшеліктерден тұрады:
Еуропа мен Азия арасындағы негізгі рыноктардың аралығында орналасуы;
Орталық және Таяу Шығыс, Ресей елдері сияқты көмірсутегін, мұнайды
тасымалдаушыларға жақындығы.
Ақтөбе өндіріс торабы хром өндіру және өңдеу, фосфорит, никель
кендерін, апатит, әр түрлі минерал тұздарын өндіру негізінде түзілген.
Торап құрамына Қандыағаш, Алға, Ақтөбе, Хромтау, Шалқар, Ембі, Темір
қалалары мен Шұбарқұдық, Шұбарши, Батамша сияқты қала типіндегі поселкелер
кіреді. Облыс шаруашылығы мен өндірісі қатар дамыған аудан болғандықтан
негізгі маманданған салалары ферроқорытпа, хром қосындылары, ауыл
шаруашылығы машиналарының тетіктерін шығару, тамақ, жеңіл өнеркәсіптері.
Торап Ақтөбе облысының аумағын түгел қамтиды. Халқы — 678,6 мың адам (2000
ж.). Қала халқы — 383,7 мың адам, ауыл халқы — 299,1 мың адам (2000 ж.)
Кеңес үкіметі тұсында облыс жерінен ашылған кен байлықтары негізінде қара
металлургия мен химия, машина жасау және металл өңдеу, жергілікті ауыл
шаруашылығы негізінде тамақ, жеңіл өнеркәсіптері дамып, олар шаруашылықтың
басты салаларына айналды. Экономикалық дамуда өңдеуші өнеркәсіптердің
жоғары үлесі Батыс Қазақстан аймағында Ақтөбе облысына (37,7%) тиеді.
Аграрлық секторда ауыл шаруашылық қоғам, ұйымдардың саны артуда. Осы салада
облыс тек Батыс Қазақстанды ғана алға жібереді 18-кесте. Кестеден
мемлекеттік меншіктегі шаруашылық түрлерінің Ақтөбе облысында саны басқа
облыстардан артық екенін көреміз.
Хромтаудағы хром өндіру, кен байыту комбинаттары, Ақтөбе қаласындағы
ферроқорытпа, хром қоспалары зауыты жұмыс істейді. Жаңажол мен Бозойда
мұнай-газ өндіру, игеру дамыған. Машина жасау мен металл өңдеу
кәсіпорындары негізінде: рентген аппараттарын, электр қырықтық, геологиялық
жабдықтар, тұрмысқа қажетті металл бұйымдар жөндейтін зауыттар қалыптасқан.
Ақтөбе облысындағы темір жол ұзындығы 1162 шақырымдай (1958ж). Облыс
жерінен өтетін магистральдар: Орынбор — Ақтөбе — Ташкент, Атырау —
Қандыағаш — Орск. Бұлардан кен шығаратын жерлерге тармақ жолдар тартылған.
Атырау-Ембі өндіріс торабы Атырау қаласы мен Құлсары қаласынан және
осы облысқа кіретін бірнеше қала типіндегі поселкелерден тұрады. Поселкелер
Ембі алабындағы мұнай-газ кеніштерінің дамуына байланысты құрылған. Өндіріс
торабының негізгі басты маманданған салалары — мұнай және балық, борат
өнеркәсібі. Мұнай мен балықты өңдеу циклдері және осы өнеркәсіптер үшін
машина жасау, мұнай химиясы, пластмасса, полиэтилен өнімдерін өңдеу
дамыған. Торапта Балықшы, Жұмыскер, Теңіз, Биікжал, Қаратон, Қосшағыл,
Индербор, Ақкөл, Мақат, Байшонас, Доссор, Ескене, Қошқар сияқты поселкелер
дамыған.
Атырау-Ембі өндіріс торабындағы Құлсары қаласы қала мәртебесіне 2001
жылы ғана ие болды. Теңіз мұнай өндіру ауданының ірі елді мекені — Құлсары
қала типіндегі поселок болғандықтан әрі халық санының көптігі де мұның кіші
қала санатына қосылуына толық мүмкіндік береді. Бұған дейін Атырау қаласы
моноорталық болып келген еді. Бұл торапта мұнай өндіру аймақтың басқа
тораптарына қарағанда жоғары. Атырау-Ембі өндіріс торабы келешекте
еліміздің ірі, әлеуетті ауданы болуға толық мүмкіндігі бар.
Орал өндіріс торабының басқа өндіріс тораптардан айырмашылығы егін
өнімдерін өңдейтін аймақтың аграрлық орталығы екендігінде. Облыстың 12
ауданында екі қала: Орал және Ақсай, 4 поселке, 154 ауылдық кеңес, 512
ауылдық елді мекендер бар. Халқы — 617,7 мың адам (1999 ж.)
Батыс Қазақстандағы өңдеуші өнеркәсіптердің басым бөлігі Орал қаласы
мен ішінара Ақсай қаласында шоғырланған. Орал қаласында арматура, жөндеу
зауыттары жұмыс істейді. Сонымен қатар ауыл шаруашылығының өнімдерін
өңдеуші тері комбинаты, сүт, ет, ұн-жарма шаруашылықтары дамыған. 8-кестеде
Батыс Қазақстан облысында ауыл шаруашылығы қожалықтарының, фермерлік
шаруашылықтардың артып келе жатқаны байқалады.
1894 ж. Саратов тар табанды темір жолының салынуы, 1939 ж. Орал — Елек
темір жолының ашылуы қаланың экономикалық-географиялық жағдайын жақсартты.
Батыс Қазақстан экономикасының басты салалары -машина жасау, металл өңдеу,
құрылыс материалдарын өндіру, жеңіл және тамақ өндірістері және Қарашығанақ
мұнай-газ конденсатын игеру барысында Ақсай қаласының әлеуметтік-
экономикалық даму деңгейі жоғарылап отыр.
1999 жылы өткен санақтың қорытындысы бойынша, 1989-1999 жылдар
аралығында халықтың кему процесі байқалады. Бұл процесс әсерлерін қала және
ауыл тұрғындары арасынан да көруге болады. Халық санының кемуіне соңғы
жылдардағы қоғамдағы өзгерістер, әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың
ықпалы болды.
2.2 Отын энергетика кешені
2.2.1 Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы мұнай саласы
Жалпыға белгілі болып отырғандай, отын-энергетикалық ресурстардың
арасынан мұнай ерекше орын алады. 1990-жылдар басында бұрынғы КСРО-на
әлемдік мұнай өндірудің 20% және газ өндірудің 40% үлесі тиесілі болды. Осы
көрсеткішке Қазақстанның батыс облыстары үлкен үлес қосты. Тәуелсіз
көмірсутектер өндіру мен тасымалдаудың ерекше артықшыларына ие Қазақстан
экономикасының жаңа кезеңі негізінен елдің мұнайгаз қуатымен анықталады
1.
Бүгінгі күні Қазақстан – ірі мұнай державасы. Геологиялық корлары
бойынша ол Ресей Федерациясынан кейін ТМД-да екінші орын алады.
1991-1995 жж. мұнай өндірудің 31,4%-ға құлдырауы бұрынғы КСРО-дағы
шаруашылық байланыстардың үзілуіне, еліміздегі экономика құрылымының қайта
құрылуына, жаңа технологиялардың аз ендірілуіне және т.б. байланысты.
Бұл жағдайларда Қазақстан Үкіметі мұнай өндіру көлемін біршама көбейту
туралы бірқатар шешімдер қабылдады. Мысалы, Каспий акваториясында
геологиялық-геофизикалық зерттеулер, мұнай және газ барлау және өндіруді
жүргізу үшін Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинеті 13.02.1993 ж. №97
Каспий теңізінің қазақстандық бөлігінде көмірсутекті шикізат өндіруді
қалыптастыру және дамыту туралы Қаулысымен Қазақстанкаспийшельф
мемлекеттік компаниясын (ККШ МК) құрды.
1993 ж. аяғында халықаралық консорциум құрылды, оның құрамына ККШ МК
оператор ретінде және Каспий теңізі астын жасақтаудың кешенді бағдарламасын
жүзеге асыру үшін алты мұнай компаниялары: Ajip (Италия), British gaz
(Ұлыбритания), BPStatoil (Ұлыбритания, Норвегия), Mobil (АҚШ),
Shell1 (Нидерланды) және Total (Франция) кірді.
Қазақстанның мұнай саласын дамытуда 1979 ж. Теңіз кен орнының ашылуы
мен 1991 ж. игерілуі болды, соның есебінен көмірсутекті шикізат өндірудің
болашақта жоспарланған көлемін қамтамасыз ету қарастырылды. Осы ерекше кен
орны негізінде Shevron американдық фирмасымен біріккен кәсіпорын –
Тенгиз-Шевройл құрылды;
Каспий маңы ойпатының тұзды кешенінде көмірсутекті шикізат кен орнын
ашу мұнайды іздестіру, генетикасы, генезисінің жаңа бағыттарын ғана емес,
сонымен бірге осы кен орындарын пайдалану бойынша жаңа ғылыми-техникалық
бағыттарды құру және дамытуға әкелді;
1978 ж. Ақтөбе облысында ашылған және 80-ші жылдар басында
пайдалануға берілген бірінші тұзды кешен – Жаңажол кен орнын игеру мұнай
академиясына айналды. Осы кен орнын алғаш игерушілер қысқа мерзім ішінде
түбегейлі жаңа технологиялар жасақтап, енгізді: саз қабаттарының жату
жағдайында ұңғылар өткізу, күкіртсутекті агрессиямен күресу, өнімдік
қабаттарды ашу, мұнай дайындау, парафинқұрылымдар мен гидраттармен күрес.
Бұдан басқа, газсыздандыру, қабат қуатын қолдану және т.б. жаңа
технологиялар жасақталды. Жаңажол тұзды қабаттарын игерудің ғылыми-
өндірістік мектебіне айналды;
1996 ж. Атырау облысы Қызылқоға ауданында Каспий маңы ойпатының
оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан Кенбай кен орны ашылды. Кенбайдың кен
орнының біршама өндірілетін қорларын (90 млн.т. астам) тағы екі алаң –
Шығыс Молдабек пен Солтүстік Қотыртас біріктіреді. Мұнда болашағы бар
Орысқазған, Сазанқұрақ кен орындары да орналасқан;
1995 ж. Ақбота АҚ Айтыртау, Мырзалы, Восточный, Кемеркөл
алаңдарында барлау жүргізілді, онда Орал-Волга өзегінде Төбеарал мұнай кен
орны ашылды, Сазанқұрақ, Кемеркөл, Қожа алаңдарында қорлардың өсуіне қол
жеткізілді. 1995 ж. Матин кен орны игерілді.
Ақтөбе облысы, Темір алаңында аумағы 19,3 км2 болатын барлау
жүргізетін Эльф Акитэн француз компаниясы шарт бойынша екі ұңғы
бұрғылады. Олардың біріншісі – Жусан-1 5000 м тереңдікке жетті, бірақ
болашағы жоқ (тұзды асты кешен) болып шықты, ал екіншісі – Сайғақ-1
табысты болды: 1995 ж. аяғында мұнда 2827 м тереңдікте мұнай (тұз үсті
кешені) табылды;
Қазақстанда өндірілетін барлық мұнайдың жартысынан астамы алыс
шетелдерге шығарылады – Ұлыбритания, Германия, Швейцария, Финляндия мен
Ресейге – 20%-ке дейін, 1996 ж. мәліметтер бойынша, мұнай өндіретін 90
елдердің ішінде Қазақстан 26-шы орынға ие;
Мұнай ақпараты Агенттігіне белгілі болып отырғандай Қазақойл ұлттық
мұнай компаниясының кіші кәсіпорындары 5,3 млн.т. мұнай мен газконденсатын
(жоспардың 104,6%) өндірді. Қазақойл қатысуымен кәсіпорындардың үлесіне
14,9 млн.т. (жоспардың 92,1%) мұнай келді. Республиканың мұнай өндіру
саласында қызмет ететін басқа кәсіпорындары 1998 ж. 5,6 млн.т. мұнай
(80,5%) өндірді.
Өндірілген мұнайдың ең үлкен көлемі Атырау облысы кәсіпорындарына
тиесілі, мұндағы өндіру республикалық өндірудің 44% құрайды, мұнда
Тенгизшевройл БК – 33%, Жайықмұнай - 3,9%, Тенгизмұнайгаз АҚ – 3,4%;
Маңғыстау облысы кәсіпорындарына 31% тиесілі, соның ішінде
Маңғыстаумұнайгаз АҚ – 15,7%, Өзенмұнайгаз АҚ – 12,5%; Ақтөбемұнайгаз
АҚ – 11% 2.
2.2.2 Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы мұнай өндірудің болашағы
Болашақта мұнай мен газдың үлкен көлемін өндіру, өңдеу және
тасымалдау сәйкес экономикалық саясат жүргізген жағдайда мұнай өнеркәсібін,
энергетикалық, машина жасау, химия және мұнай химиясы, телекоммуникация,
жеңіл өнеркәсіп, көлік тасымалдары, автожолдар және инфрақұрылым құрылысы,
жаңа құрылымдық және құрылыс материалдары өндірісі, қызмет көрсету, және
басқа да салаларды дамыту үшін қолайлы жағдай туғызады. Бұл өз кезегінде,
осы салалардағы ғылым мен жаңа технологиялардың дамуына серпіліс береді.
Қазақстанның теңіз мұнайгаз өнеркәсібін дамыту бағдарламасы 1993 ж.
бекітілді, оның бірінші кезеңі Каспий теңізінің қазақстандық секторының
болашағы анықтауды қамтыды. Бұл үшін 1993 жылы халықаралық консорциум
құрылды. Төрт жыл жұмысы ішінде консорциуммен жалпы алаңы 100 мың м3
болатын жерден сейсмикалық мәліметтер жинақталды, одан 26 мың км.
сейсмопрофильдер таңдалды. Алынған нәтижелердің негізінде Республика
Үкіметімен Каспий теңізінің қазақстандық секторындағы көмірсутекті
шикізаттарды барлау мен өндіру блоктарының картасы алғаш рет жасалып,
бекітілді. Болжанған мұнай қорлары 6-12 млрд.т. деп бағаланып отыр.
Қазақстан Үкіметімен Қазақстанкаспийшельф АҚ-ына Каспий теңізі
жағалауында инфрақұрылым нысандарын дамыту бойынша шетелдік компаниялармен
келіссөздер жүргізу құқығы берілді. ККШ МК екі жыл ішінде МакДермет
американдық сервистік компаниямен бірге көмірсутекті шикізат өңдеу бойынша
жаңа күштер салу қажеттігін анықтау және бар күштерді бағалау мақсатында
Қазақстан, сонымен бірге Азербайжан, Ресей жағалаулары инфрақұрылымын
зерттеуді аяқтады. 2003-2004 жж. Республика Үкіметімен Каспий теңізінің
қазақстандық секторында 5 млн.т., ал 2013-2014 жж. – 50-60 млн.т. мұнай
өндіру жоспарланды. Келтірілген болжамды мәліметтер көрсетіп отырғандай,
бұл сала қазір де және болашақта да Қазақстан Республикасына экономикалық
тұрақтылық және басқа да мүмкіндіктер беруге қабілетті стратегиялық сала
болып қала береді.
2.2.3 Көмірсутекті шикізатты тасымалдау мәселелері
Мұнай өндіру қарқынының артуы жаңа тасымалдау артерияларын тұрғызу
қажеттілігін туындатты. Мұнай тасымалдау жылына 6,5 млн.т., ұзындығы 710 км
осылайша Ембі мұнайы Орскінің мұнай өңдеу зауытына жеткізілді. 1970–жылдары
Ақтөбе облысында мұнай өңдіру жолға қойылуына байланысты, Гурьев – Орск
мұнай құбырының орнына Кенқияқ – Орск екі тарамды мұнай арнасы тартылды.
Оның ұзындығы 450 км, өнімділігі жылына 8 млн.т. мұнай өткізуге есептелді.
Қазіргі кезде Ақтөбе облысының жүк тасымалдауына өзгерістер енгізілді. 2003
жылы Кенқияқ – Атырау мұнай құбырының өндіріске берілуіне байланысты, осы
өңірде өндірілген мұнай Қазтрансойл құрылыстар жүйесі бойымен Атырауға
жөнелтілетін болды. Қазіргі кезде Кенқияқ – Орск бағытымен мұнай тасымалы
жүргізілмейді.
1936 жылы Мұнайды темір жол цистерналарына құю мақсатында Құлсары –
Қосшағыл, Ескене – Байшонас және Ескене эстакада құбырлары салынды. 1942
жылы ұзындығы 47,6 км болатын мұнай өткізу қабілеті жылына 0,7 млн.т.
Комсомольск – Мақат мұнай құбыры игеруге берілді.
Республиканың құбырлық тасымал жүйесі, Маңғыстау түбегінің кен
орындары игерілуіне байланысты, әсіресе 1960-70–жылдары қарқынмен дамыды.
Мұнай өндірудің тез қарқынмен артуы мұнайды арналық мұнай құбырлары арқылы
еліміздің мұнай өңдеу зауыттарына тасымалдау міндетін шешуді жүктеді.
Маңғыстау мұнайын тасымалдауды ұйымдастыру және қамтамасыз ету мақсатында
1965 жылы Маңғышлақ мұнай бірлестігінің жанынан арналық мұнай
құбырларының басқармасы құрылды. Өзен мұнайын Ақтау теңіз порты арқылы
тасымалдауды және оны танкерлер мен цистерналарға құю шараларын тездету
мақсатында 1963-1966 жылдары салынған, диаметрі 520 мм, ұзындығы 141,6 км,
өнімділігі жылына 8 млн. тонна Өзен – Жетібай – Ақтау мұнай құбыры
пайдаланылды 11. Бұл мұнайдың Ақтау портынан теңіз көлігі, ал Ақтау мен
Жетібайдан темір жол көлігі көмегімен еліміздің өзге мұнай өңдеу
зауыттарына жеткізілуіне мүмкіндік берді.
Павлодар және Шымкент мұнай өңдеу зауыттарының тұрғызылуына
байланысты, сол сияқты Ферғана мұнай өңдеу зауытын (Өзбекстан) шикізатпен
қамтамасыз ету мақсатында Омск – Павлодар – Шымкент мұнай құбырын
тұрғызуға, болашақта оны әрі дамыта және кеңейте түсуге шешім қабылданды.
Шымкент – Чарджоу арналық мұнай құбыры Павлодар – Шымкент құбырының
жалғасы болып табылады, ол 1988 жылы Сібір мұнайын Чарджоу мұнай өңдеу
зауытына тасымалдау үшін салынды. Мұнай құбырының ең жоғары өнімділігі
жылына 8 млн тонна. Қазір мұнай саласының өте қарқынды дамуы көмірсутек
шикізатын тасымалдаудың жаңа экспорттық бағыттарын тұрғызуға және балама
бағыттарды іздестіруге мәжбүрледі. Мұның нәтижесінде 1989 жылы Каспий
құбыржүйелік консорциум (КҚК) құрылды, ол Теңіз кен орнынан Қара теңіз
терминалдарына дейінгі арналық мұнай құбырын тұрғызу және оны игеру
мақсатын көздеді.
КҚК компаниясы Теңізден Новороссийск терминалына дейін тартылған
экспорттық мұнай құбырын игерумен, жаңадан жарақтаумен және кеңейтумен
айналысады. Оның бас ғимараты Мәскеу қаласында, жергілікті орындарда оның 4
аймақтық бөлімшелері бар, олардың біреуі Атырау қаласында орналасқан (Шығыс
аймақ). Бірлескен Қазақстан – Қытай құбырлық компания Қазақстаннан Қытайға
мұнай құбырын салу жұмысымен айналысуда.
Дамудың негізгі бағыттары мыналар: бұрыннан бар жүйелерді толықтыру
және қайтадан жарақтау; жаңа экспорттық маршруттар тұрғызу. Өзен – Атырау –
Самара мұнай құбырын техникалық жетілдіру және оның өнімділігін өсіру одан
әрі жалғасатын болады. Ол қазірдің өзінде Құмкөл мұнайын қабылдап, Ақтөбе
қаласына дейін тасымалдап отыр (Атырауға дейін темір жол цистерналары мен
тасылады); тасымалдаудың негізгі бағыты – мұнайды Самара арқылы экспортқа
шығару.
КҚК белсенді түрде дамып келеді, ол мұнайды экспортқа шығарумен ғана
айналысады, ал бұл көрсеткіш 2010–2012 жылдары 67 млн.тоннаға жетуі мүмкін.
2010–2015 жылдар аралығында негізінен теңіз табанында орналасқан кен
орындарды игеру нәтижесінде елімізде мұнай өндіру қарқыны күрт өсетн
болады, бұл кезеңге қарай мұнай айдаудың жаңа маршруттары мен бағыттары
пайда болуы ықтимал.
2004 жылы ұзындығы 1000 км Атасу – Алашанкоу мұнай құбырының құрылысы
басталды. Бұл бөлімше болашақ Батыс Қазақстан – Қытай арналық жүйенің
екінші кезегі болып табылады. Алғашқы кезегі, жоғарыда атап
көрсеткеніміздей, Кенқияқ – Атырау бөлімшесі. Барлық жүйенің құрлысы
аяқталып болғаннан кейін (Кенқияқ – Құмкөл және Атасу – Алашанкоу
бөлімшелері салынып біткеннен кейн) Атырау, Ақтөбе кен орындарының, Құмкөл
мұнайларын Қытайға экспорттау мүмкіндігі жүзеге асатын болады.
Каспий теңізі табанынан мұнай өндірудің күтіліп отырған өсіміне
байланысты, бұдан былай мұнайды теңіз арқылы тасымалдау одан әрі дамитын
болады. Қазір теңіз көлігімен тасымалдау мөлшері жылына 3-5 млн тонна
шамасында болып отыр және бұл тасымал негізінен Баку, Махачкала және Иран
портына бағытталған. Баку – Джейхан мұнай құбырын тұрғызу аяқталғаннан
кейін мұнайды танкерлермен Бакуға дейін тасымалдауды өсіру келешегі бар.
Мұнай экспортын Иран арқылы жүзеге асыру келешегі де қаралуда, бұл
экономикалық тұрғыдан жүзеге асыруға болатын іс – шара, алайда кейбір өзге
жайттар әзірге кедергі болып отыр.
Қазақстан Республикасының мұнай тасымалдау жүйесі болашақта одан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
I БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫНЫҢ географиялық ерекшеліктері және
демографиялық
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5-9
1.1 Батыс Қазақстан экономикалық ауданының орналасу жағдайы ... ... ... ..5-
8
1.2 Батыс Қазақстан экономикалық ауданының демографиялық жағдайы: табиғи
өсім, көші-қон, қоныстану
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..8-9
II БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫНЫҢ
ШАРУАШЫЛЫҒЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..10-26
2.1 Батыс Қазақстан шаруашылығы, өндіріс
тораптары ... ... ... ... ... ... .. ... 10-13
2.2 Отын-энергетика
кешені ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..13-26
2.2.1 Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы мұнай
саласы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13-15
2.2.2 Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы мұнай өндірудің
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
2.2.3 Көмірсутекті шикізатты тасымалдау
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... 16-22
2.2.4 Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы газ өнеркәсібі дамуының
жалпы
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..22-26
III БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫНЫҢ агроөнеркәсіптік
кешені ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 7-29
3.1 Ауыл шаруашылығының жалпы
өнімі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...27-28
3.2 Мал
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...28-29
3.3 Балық
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .29
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .30
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі. Батыс Қазақстан экономикалық ауданы
еліміздің батысында орналасқан. Экономикалық аудан республикамыздың
халықаралық маңызы бар мұнай, газ кен орындарының, барит кенінің, т.б.
пайдалы қазбаларына бай. Батыс Қазақстан экономикалық ауданының
экономикасындағы жетекші салалар болып табылатын мұнай-газ, мұнай-химиясы
өнеркәсібінің, балық шаруашылығының маңызы зор. Сондықтан өз экономикасын
еліміздегі басқа экономикалық аудандарымен, шетелдермен экономикалық
байланыс орнатып, дамытып келеді. Мұнсыз қазіргі заманғы шаруашылықты
серпінді әрі жан-жақты дамыту мүмкін емес. Нақ осы уақыттағы саяси-
әлеуметтік және экономикалық қауырт даму аймақтың табиғат байлықтарына
сүйенеді. Оны ұтымды пайдалану ісі мен қорғау ісін қатар жүргізуді заман
талабы қажет етіп отыр.
Еліміздегі әлеуметтік-экономикалық жүйесіндегі аумақтық күрделі
үрдістердің (шаруашылықтың дамуындағы әр түрлі бағыттар, экономикалық
дағдарыстар мен қарама-қайшылықтар, өсу қарқыны, салалық және аумақтық
құрылымдық өзгерістер, т.б.) жылдам өзгеруі соншалықты, әлеуметтік-
экономикалық, саяси-географиялық ақпараттардың соңынан уақытында ілесіп
жүру қиындыққа түседі. Яғни олар жылдам ескіреді немесе ақпараттық
жүйелерге жаңа мәліметтердің жинақталуы кешеуілдеп жатады.
Батыс Қазақстан экономикалық ауданының шаруашылығы ең алдымен дамыған
өнеркәсіпті, көп салалы шаруашылық, көліктің барлық түрлерін, ал өндірістік
емес саладан – ірі тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты, сауданы, денсаулық
сақтау, білім беру саласын және тағы басқаларды қамтиды.
Қазір аудан шаруашылығын дамытуда өңдеуші өнеркәсіптің жаңа
салаларын құру жолымен экономиканың шикізатқа бағыттылығын жою, көлік,
байланыс желісін одан әрі дамыту, тауар, валюта рыноктарын тағы басқаларды
қалыптастыру процестерін барынша жеделдету міндеті тұр. Минералды
ресурстарды игеруге шетел инвестициясын тарту мен технологиясын пайдалануға
үлкен жұмыстар жүргізілуде.
Курстық жұмыстың мақсаты - Батыс Қазақстан экономикалық
ауданында тұратын халықтың әлеуметтік ахуалын, материалдық және рухани
талабын қанағаттандыру мәселелерін қарастыру. Курстық жұмыс аудандағы
шаруашылықтың даму заңдылықтарымен таныстырады.
Курстық жұмыстың міндеттері: Батыс Қазақстан экономикалық ауданының
географиялық ерекшеліктері және геодемографиялық жағдайы, өнеркәсіп
географиясы, инфрақұрылым кешенінің қалыптасуы мен даму процесі,
агроөнеркәсіптік кешенінің даму ерекшеліктерін қарастыру мақсатында
төмендегідей міндеттерді қояды:
• Батыс Қазақстан экономикалық ауданының демографиялық жағдайы: табиғи
өсім, көші-қон, қоныстану мәселелерін қарастыру;
• Батыс Қазақстан экономикалық ауданының өнеркәсіп географиясы,
инфрақұрылым кешенінің қалыптасуы мен даму процесіне баға беру;
• Өнеркәсіп өнімдерінің негізгі түрлері, өндіріс географиясын сипаттау;
• Батыс Қазақстан экономикалық ауданының инфрақұрылымдық кешені: көлік,
байланыс және сауда географиясына тоқталу;
• Батыс Қазақстан экономикалық ауданының агроөнеркәсіптік кешенінің даму
ерекшеліктерін айқындау.
Курстық жұмыс нысаны. Батыс Қазақстан экономикалық ауданының
әлеуметтік-экономикалық даму мәселелері болып табылады.
Курстық жұмыстың теориялық-әдістемелік негіздерін Батыс Қазақстан
экономикалық ауданының әлеуметтік-экономикалық мәселелеріне қатысы бар
отандық ғалымдардың еңбектері, сонымен қатар теориялық-әдістемелік
сипаттағы материалдар құрады.
Курстық жұмыстың ақпарат базасы статистикалық талдау
басқармасынан, интернет парақтарынан алынды.
1 БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫНЫҢ географиялық ерекшеліктері және
демографиялық жағдайы
1.1 Батыс Қазақстан экономикалық ауданының орналасу жағдайы
Батыс Қазақстан экономикалық ауданы – республикамыздың батысында
орналасқан. Жалпы ауданы – 729 мың шаршы шақырымға тең. Батыс Қазақстан
аумағының көлемі жөнінен республикада бірінші орын алады. Ол республиканың
қиыр батысына, Ресей Федерациясының еуропалық бөлігімен шекарадағы
айтарлықтай ылғалды Шығыс Еуропа далалары мен Орта Азия шөлдерінің
аралығында орналасқан.
Физикалық-географиялық және экономикалық-географиялық жағдайы жағынан
облыстың мынадай ерекшеліктерін атап көрсетуге болады:
• Облыс аумағының сейсмикалық тұрақты болып келуі;
• Жер бедерінің басым бөлігінің ойпатты болып келуі;
• Еуразия құрлығының ішкі ауданында орналасқандықтан, климаттық
жағдайы қатаң, шұғыл континентті болып келетіндігі;
• кен байлықтарының дүниежүзілік және жергілікті жер масштабындағы
мол қорларының болуы;
• облыс Ресей Федерациясының облыстарымен және еліміздің
өнеркәсіпті облыстарымен шектес орналасқандығы.
1-кесте – Батыс Қазақсан экономикалық ауданының облыстары
Облыстар Ақтөбе Атырау Батыс Маңғыстау
Қазақстан
Көрсеткіштер
Аумағы 300,6 118,6 151,3 165,6
(мың шаршы
шақырым)
Халық саны 678,6 443,0 610,8 318,1
(мың адам)
Халықтың жиілігі2,3 3,7 4,0 1,9
1 шаршы
шақырымға
Қалалар саны 7 2 2 3
3 14 12 8
Поселкелер саны
Аудандар саны 12 7 12 4
Ауылдық округтер113 56 154 25
Ауылдық елді 468 190 512 48
мекендер
Өндірістік торап1 1 1 -
Аумақтық - - - 1
өндірістік кешен
Қала халқының 56,2 58,2 40,9 78,6
саны
*2000 ж. Ұлттық статистикалық деректер негізінде құрастырылған
Батыс Қазақстан экономикалық ауданы – республика экономикасында
маңызды орны бар мұнай мен газ, хром, никель, тұз, борат және т.б. пайдалы
қазындыларды өндіретін аймақ [1].
Батыс Қазақстан экономикалық аудан солтүстігінде Ресей Федерациясымен,
шығысында Қостанай, Қарағанды облыстарымен, оңтүстік-шығысында Қызылорда
облысымен, оңтүстігінде Өзбекстан, Түркіменстан Республикаларымен,
батысында Ресей Федерациясының Астрахань облысымен, оңтүстік-батыс бөлігін
алып жатқан Каспий теңізі арқылы Әзербайжан Республикасымен шектеседі.
Аудан аумағының Ресей Федерациясының Астрахань облысымен шекаралас
болуы шаруашылық жағынан дамуына үлкен әсер етеді. Сондай-ақ іргелес
облыстармен тығыз ішкі экономикалық, т.б.қарым-қатынастары экономикалық-
географиялық қолайлылығын көрсетеді. Ауданның мемлекетаралық, республикалық
көліктік-экономикалық байланыстары шаруашылықтың барлық салаларында кешенді
даму үстінде [2].
Батыс Қазақстан экономикалық ауданы құрамына Ақтөбе, Батыс Қазақстан,
Атырау, Маңғыстау облыстары кіреді.
Пайдалы қазындылары. Аймақтың жер қойнауында қалың шөгінді қабаттармен
байланысқан әр түрлі пайдалы қазындылар мол. Олардың ішінде қоры аса бай
әрі негізгісі мұнай болып табылады. Атырау өңірінде мұнай өндіру тарихи
1899 жылдан басталады. Қазірдің өзінде 70-тен астам мұнай, мұнай-газ және
газ конденсатының кен орындары ашылып отыр. Ал 34 кен орнында бұрғылау
жұмыстары жүргізілуде. Теңіз кенінде газ факторы жоғары, оның мұнайында
күкіртті сутегі мол. Шөлқара, Мәткен, Сарыбұлақ, Үлкентөбе, Қарашүңгіл,
Үшмола құрылымдарындағы тұз астылық терригендік және терригенді –
карбонатты шөгінділерден өндірістік маңызы бар мұнай көздері табылады.
Облыстағы тұз күмбезі үстіндегі мұнай кен орнының сипаты ерекшелігі көп
қабаттылығы және блоктық құрылымы болып табылады [3].
Мұнай-газдан басқа пайдалы қазындылар ішінен аймақ экономикасы үшін
маңыздылары ретінде хром, никель, марганец, фосфорит, борат және борат
тұзды кендерді, ас тұзын, калийлі, магнийлі жыныстарды, құрылыс индустриясы
шикізаттарын (борды, бор-мергельді жыныстарды, гипстерді, ангидридтерді,
сазды, құмды әктастарды), сондай-ақ битуминозды жыныстар (кирлер) мен тұщы
және минералды су көздерін атап айтқан жөн [4].
Ақтөбе облысының минералдық шикізат базасы түрлі қазбаларға бай. Оның
аумағында отандық хромның барлық қоры, 55% - никель, 40% титан, 34%
фосфорит, 4,7% мырыш, 3,6% мыс, 2% алюминий, 1,4% көмір шоғырланған. Ақтөбе
облысының табиғи байлығы бірегей. Мұнда 10% барланған және 30% көмірсутек
Қазақстанның болжамды шикізат ( мұнай, газ және газ конденсанты), барлық
отандық хром қорлары, республикадағы жалпы қордың 55% никель, 40% титан,
34% фосфориттер 4,7 % мырыш, 3,6% мыс, 2% аллюминия, 1,4% көмір қоры
шоғырланған, аймақ әлемде бірінші орын, үшінші орынды орынға ие болады.
Облыс хром кенінің қоры бойынша дүние жүзінде бірінші орын 400 млн. астам,
мыс кені 100 млн. тонна құрамы таза және мұнайдың өндірістік қоры бойынша
900 млн. тоннаға дейін (оның 250 млн. тоннасы өндірілуде) [6].
Галоген типті бораттың өнеркәсіптік маңызы бар кені дүниежүзінің бір-
ақ жерінен тек Атырау облысы қойнауынан ғана табылып отыр. Ол Индер және
Сәтимола тұзды құрылымдарына байланысты жаралған. Облыстың солтүстік-
шығысындағы Индер аймағының бірегей борат кен орны 1934 жылдан бері
пайдаланылып келеді. Борат тұзды кендер бірегей, дүниежүзінде теңдесі жоқ,
ол көне теңіздер тұзының кебуінен пайда болған. Көл тұзының жер бетіне
шығып жатқан жалпы көлемінің өзі 121 шаршы шақырым, қалыңдығы 56,2 м-ге
дейін. Атыраулық ас тұзы құрамында бром, литий, йод және басқа сирек
кездесетін элементтер болғандықтан сақтауға өте қолайлы. Индер көлінің
тұзды суы құрамында бор, калий, магний, бром, литий және басқалары бар
жоғары құрамды рапа мол. Ал рапа құнды қосындылар алынатын шикізат.
Атырау облысының көптеген тұзды алқаптарын құрайтын ас тұзының қоры
мол. Тұзды алқаптардағы тас тұз сапасы жөнінен химия өндірісінің жоғары
талаптарына сай келеді. Тұздардың бір бөлігі ауыл шаруашылығында малды
қосымша азықтандыру үшін де пайдаланылады. Атырау қаласының оңтүстік-
батысынан 12 шақырым жердегі ас тұзы күмбезінің үстінен жер бетіне шығып
тұрған Тас мұнарасы жер асты санаторийін салуға әбден жарамды [7].
Сульфат, сульфатты-хлоридті және хлоридті құрамдағы калий және магний
аралас тұздар кені Индер-Сәтимола, Қыз, аймақтың басқа да өңірлерінен
барланды. Жер бетіне шығып жатқан және олардан кальцийленген сода алуға,
сондай-ақ бораттарды өндірудің технологиялық процесінде қосымша ретінде
пайдалануға жарамды бор-мергельді жыныстың барланған қоры да Индер өңірінде
молшылық. Индер, Қараөзек және Қарашүңгіл күмбездерінде ангидридті-гипсті
жыныстардың барланған миллиардтаған тонналық қоры анықталды; тек Индер
күмбезі табанының үстіне шығып жатқан гипс аумағы 210 шаршы шақырым алқапты
алып жатыр, таза гипстердің орташа қалыңдығы 55 м. Гипс химия, медицина
өнерркәсібінде, ауыл шаруашылығында пайдалануға жарамды шикізат екені
баршамызға белгілі [8].
Аймақ қойнауында мұнай өндірісін жабыстырғыш материалдармен
жабдықтауға кеңінен қолданылатын табиғи битуминозды жыныстардың (кирлердің)
барланған мол қоры бар, мұнай кен орындары үш жерде – Қарамұратта, Ақшиде
және Иманқарада барланды. Соңғысы игеріле бастады. Кирлердің бар екені
Жосалысай, Әлімбай, Қойқара алаңдарында да белгілі болды.
Атырау облысында силикат кірпіш өндірісіне жарамды Индербор, Жаман
Индер, Сағыз (Теке) сияқты үш аса ірі құм кен орны барланды. Барланған және
өнеркәсіптік қорын тиісті ұйымдар бекіткен жоғарыда аталған пайдалы
қазындылардан басқа облыста кендердің басқа да көптеген түрлерінің
белгілері анықталып отыр. Мұндай жете зерттелмеген, бірақ қазірдің өзінде
болашағы зор объектілерге линзаның, әктас, ангидрид, күкірт, құм-қиыршық,
тас қосындылары, отқа төзімді керамзит және кірпіштік саздар, ұлутас,
шипалы балшық, қоңыр көмір мен минералды бояулар жасауға жарамды саз
шөгінділер жатады [9].
1.2 Батыс Қазақстан экономикалық ауданының демографиялық жағдайы: табиғи
өсім, көші-қон, қоныстану мәселелері
Еңбек ресурстары еліміздің ең құнды жетістігі болып табылатыны
белгілі, сонымен қатар осы ресурстар әлеуметтік-экономикалық дамудың
негізгі тірегі болып саналады. Шаруашылықтың дамуы халық саны мен еңбек
ресурстарына тікелей байланысты. Халқының саны жөнінен Батыс Қазақстан
экономикалық ауданы еліміздегі аймақтар арасынан соңғы орындардың бірін
иемденеді. 2006 жылғы стастикалық деректер қорытындысы бойынша аймақта 2
142803 адам тұрады [10].
Аймақ тұрғындары аумақта біркелкі қоныстанбаған. Мәселен, Атырау
облысының батыс бөлігіндегі Құрманғазы ауданында – 2,5; Исатай – 0,95;
Махамбет – 3,4; Мақат ауданында – 5,4 адамнан келеді. Ақтөбе облысында
орташа тығыздық – 2,3; Батыс Қазақстан облысында – 4; Атырау облысында –
3,9; Маңғыстау облысында – 2,2 адам шамасында [11].
Соңғы кездегі аймақтағы халық санының өсуі демографиялық дамудың
Қазақстан Республикасына тән ортақ заңдарымен және үрдістерімен
сипатталады. Бұл орайда аймақта өндіргіш күштердің дамуының, қоғамдық
өмірдің алуан түрлі салаларындағы өндірістік қатынастар мен әлеуметтік-
экономикалық өзгерістердің айтарлықтай мәні бар. Статистика деректері
бойынша, аймақта бала туу деңгейі мен халықтың табиғи өсуі соңғы жылдары
республика бойынша орташа деңгейден анағұрлым артық болып отыр.
Соңғы жиырма жыл ішінде аймақта бала туу деңгейінің бір қалыпқа келген
сыңайы болатын, дегенмен бірте-бірте өсіп-өну қарқыны айтарлықтай жеделдей
түскені де байқалады. Бұған бірқатар әлеуметтік-экономикалық факторлар
(әйелдердің қоғамда алатын орны, балалар мекемелерінің көбеюі, медицина мен
денсаулық сақтау орындарының жай-күйінің бірсыдырғы жақсаруы, коммуналдық-
тұрмыстық, сауда-саттық жүйесінің түзелуі, мәдениет пен білімнің көтерілуі)
себепкер болып отыр. Осы аталған себептердің нәтиежесінде соңғы он жыл
ішінде халықтың табиғи өсімі 17,6 %-дан 20,2%-ға дейін көтерілді.
Бірқатар әлеуметтік-экономикалық шараларды жүзеге асыру нәтижесінде
халықтың жастық-жыныстық құрылымының жақсара бастағаны байқалады. Әсіресе
жастар мен орта жастағылар арасында әйелдер мен ерлер сан жағынан теңелді.
Егер 1 жастан 44 жасқа дейінгілер арасында ерлер саны біршама басым болса,
одан ұлғайғандар арасында әйелдердің саны басым болып келеді. Аймақтағы
халықтың 51 % әйелдер, 49 % ерлер.
Халықтың саны табиғи өсімнен басқа миграциялық өсім, яғни
механикалық қозғалыс салдарынан өсетіндігі белгілі. Аймақтың дамыған,
әлеуметтік аймақ қатарына қосылуына, республикамыздағы алдыңғы қатардың
бірінде болуына халық санының әсері мол. Аймақтағы урбандалу процесі ауыл
халқының қалаларға қоныс аудару нәтижесінде болып отыр. Халықтың көші-қон
қозғалысы көбінесе аймақ шеңберінде болып тұрады. Аймақ көлемінде
тұрғындардың ауылдық жерлерден қалаларға, қала маңындағы елді мекендерге,
аудан орталықтарына қоныс аудару процесі әлі де қарқынды жүруде. Алайда
өтпелі кезеңдегі әлеуметтік-экономикалық мәселелердің шиеленісуі, көлік
қатынасының қиындығы шалғай ауылдық елді мекендердегі тұрғындардың ахуалын,
тұрмысын қиындатып жіберді.
Соңғы жылдары алыс-жақын шетелдерден аймақ аумағына келіп қоныстанған
оралмандар саны көбеюде. Аймақтағы халық санын арттыру үшін оралмандарға
жағдай жасап, олардың жақсы өмір сүруіне қолайлылық туғызу керек.
Оралмандарды тарихи орнына қайта қоныстандыру мәселелері қоғамда қазіргі
кездегі өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Қазақстандағы халық
санының ТМД елдерімен салыстырғандығы төменгі көрсеткіштерінің бірін
иемденуі, оның ішінде жергілікті қазақ ұлтының сыбағалы салмағының аздығы
осы мәселені көтеруге негізгі себепші болды.
Аймақ аумағында 14 қала, 34 кент бар. Осы елді-мекендердің аумақта
таралуы және онда тұратын халықтың қоныстану ерекшелігіне қарай екі топқа
бөлеміз. Екі топтың ара салмағында ауыл халқы - 206,1мың адам, ал қала
халқы - 274,6 мың адам. Қала мен ауыл халқының ішінде көп жылдар бойы ауыл
тұрғындары басым болып келді. Бірақ соңғы жылдары қала халқының үлесі артып
отыр. Мәселен, Атырау қаласында 207,2 мың адам тұрады.
Қызметкерлердің орташа айлық номиналдық жалақысы ақшалай және заттай
есептелген жалақы қорын орташа айлық жалақыны есептеуі үшін қолданатын
жұмысшылардың тізімі бойынша орта санына және кезеңдегі айлар санына бөлу
арқылы анықталады.
Аймақ халқының құрамы мен мәдени ерекшеліктері. Аймақ халқы негізінен
көп ұлтты. Негізгі халқы – қазақтар.
2 БАТЫС ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАЛЫҚ АУДАНЫНЫҢ ШАРУАШЫЛЫҒЫ
2.1 Батыс Қазақстан шаруашылығы, өндіріс тораптары
Батыс Қазақстан экономикалық ауданы – республикамыздағы өнеркәсібі
дамыған қуатты аймақтарының бірі. Соңғы жылдардағы өнеркәсіп жұмысының
қорытындылары өндіріс көлемінің өсу бағыт бағдарларын дәлелдейді.
Өнеркәсіп бойынша өнімдер көлемі бүтіндей және салалар бойынша меншік
түріне қарамастан, заңды тұлғалар мен олардың жекелеген бөлімшелерінің
жүзеге асырған өнеркәсіп өнімдерінің, өнеркәсіп сипатында жұмыстары мен
қызметтерінің көлемі туралы мәліметтерінің құны бойынша қосындысы ретінде
анықталады. Өнім көлемі туралы мәліметтер сәйкес жылдарыдың бағаларымен
келтірілген. Өнеркәсіп өнімдерінің құны бойынша жинақ мәліметтерге ірі және
орта кәсіпорындар өнеркәсіп емес ұйымдардың балансындағы шағын және қосалқы
өндірістер өнеркәсіп өнімдері, ауыл шаруашылық құрылымдарының қосалқы
өнеркәсібіндегі, шаруа шаруашылықтарының, сондай-ақ үй шаруашылығы
секторының өнеркәсіп өнімдерінің көлемінің құны бойынша мәліметтер кіреді
[12].
Маңғыстау аумақтық-өндірістік кешені Маңғыстау облысының
аумағында орналасқан, республикамыздың жас өндіріс кешендерінің бірі.
Көлемі — 165 мың шаршы шақырым. Көліктің төрт түрімен де төменгі деңгейде
қамтамасыз етілуі кешеннің еліміздің экономикасында маңызды рөл атқаруына
кері әсер етеді. Кешеннің экономикалық дамуының негізі — минералды шикізат
және Каспий теңізіндегі биологиялық ресурстардың мол қорының болуына
сүйенеді. Кешеннің ірі қалалары: Ақтау, Форт-Шевченко, Жаңаөзен;
поселкелері: Маңғышлақ, Өмірзақ, Теңге, Өзен, Құрық, Жетібай, Мұнайшы, Сай-
Өтес, Баутино, Бейнеу. Облыста —316,8 мың (1999 ж.) адам тұрады.
Өндіріс орындары шоғырланған қалалар мен поселкелерде тұратын халық
саны — 249,0 мың адам (1999 ж.) Ал ауыл халқының үлесіне келер болсақ, не
бары — 67,8 мың адамды құрайды. Мұның себебі: ауыл шаруашылығының нашар
дамуына, табиғат жағдайының қатаңдығына байланысты деп түсінуге болады.
Батыс Қазақстан аймағындағы жас қалалардың бірі — Ақтау. Ақтау қаласы
1959 жылы поселок ретінде құрылған. 1963 жылы елді мекеннің табиғи-
ресурстық, экономикалық әлеуетінің жоғарылығына байланысты жабық түрдегі
қала мәртебесіне ие болды. Қаланың масштабы яғни көлемі мен даму қарқынын
жетілдіруші негізгі төрт жағдай бар:
1) Тау-кен металлургия комбинатын салу, осы облыстан уран-фосфорит
кенінің ашылуымен қатар дамып, осының негізінде ірі өндіріс торабы құрылды;
2) Жылдам нейтронды реакторды, дистиляттарды дайындау үшін
өндірістік бекітім жасалынды;
Маңғыстау түбегінде мұнай мен газ өндіретін өнеркәсіп дамытылуда;
Республикадағы ірі пластмасса зауытының осы ауданда салынуы. Өндіріс
орындарының дамуы қаланың келешегін айқындап, ірі орталыққа айналу
мүмкіндігіне ие болады.
1989 ж. Италияның ЭНЖЕКО фирмасымен біріге отырып Ақтауда тіс пастасын
өндіретін күрделі зауыт салу үшін келісім жасалды. Соның нәтижесінде зауыт
құрылып, қарқынды жұмыс істеді.
Өндірістің қазіргі экономикалық жағдайына әлеуметтік өзгерістердің,
нарықтық қатынастар кезінде айтарлықтай әсері болды. Инвестицияның
жеткілікті болмауы және өңдеуші өнеркәсіп орындары үшін несие көздерінің
қымбат бағада болуы аймаққа, нақты қалаға тән басты қиыншылық болып
табылды. Ақтау қаласының периферияда, яғни экономикалық жағынан дамыған
аудандардан шалғайда орналасуы электр тасымалдау жолын құру арқылы қуат
көзімен жабдықтауға мүмкіндігін жоятынын баса айту керек. Осы
қиыншылықтарды аз мерзімнің ішінде шешу мақсатында, жылдам нейтронды атом
электростанцияларымен, жүйелі түрде табиғи газды тұтына отырып жұмыс
жасайтын жылу электр станциялары қала тұрғындарының шаруашылық
қажеттіліктерін толық өтеп келді. 1990 жылдар энергокомбинат үшін ауыр
кезең болды. Өндіріс орындарының құлдырауы тұтынудың күрт төмендеуіне
әкеліп соқты. Демек, электр қуатын өндіру де бәсеңдеді. Тұтынушыларға
энергия көздерін жеткізу және өндіру барысындағы сумен жабдықтау, тазарту
қондырғыларын кеңейту жөніндегі жұмыстар түгелге жуық тоқтатылды. 1998-1999
жж. реактор тек қыс айларында ғана жұмысқа қосылды. Ал жазда бұл белгілі
бір уақыттарда ғана берілетін болды. 1999 ж. республика үкіметінің
Маңғыстау облысы Ақтау қаласындағы ЖН-350 реакторын эксплуатациядан шығару
туралы қаулысына сәйкес реакторды эксплуатациялау тоқтатылды16.
Мұнай өндіру кәсіпорындарына шетел инвесторларының келуі шаруашылық
қатынастарын қалыптастырды. Маңғыстаумұнайгаз ААҚ-ның меншік түрі
өзгерді. Бүгінде бұл кәсіпорынның 90% акциясын Централь Азия Петролиум
индонезиялық компаниясы иеленіп жұмыс жасады.
Маңғыстаудың қолайлы географиялық жағдайы екі маңызды стратегиялық
ерекшеліктерден тұрады:
Еуропа мен Азия арасындағы негізгі рыноктардың аралығында орналасуы;
Орталық және Таяу Шығыс, Ресей елдері сияқты көмірсутегін, мұнайды
тасымалдаушыларға жақындығы.
Ақтөбе өндіріс торабы хром өндіру және өңдеу, фосфорит, никель
кендерін, апатит, әр түрлі минерал тұздарын өндіру негізінде түзілген.
Торап құрамына Қандыағаш, Алға, Ақтөбе, Хромтау, Шалқар, Ембі, Темір
қалалары мен Шұбарқұдық, Шұбарши, Батамша сияқты қала типіндегі поселкелер
кіреді. Облыс шаруашылығы мен өндірісі қатар дамыған аудан болғандықтан
негізгі маманданған салалары ферроқорытпа, хром қосындылары, ауыл
шаруашылығы машиналарының тетіктерін шығару, тамақ, жеңіл өнеркәсіптері.
Торап Ақтөбе облысының аумағын түгел қамтиды. Халқы — 678,6 мың адам (2000
ж.). Қала халқы — 383,7 мың адам, ауыл халқы — 299,1 мың адам (2000 ж.)
Кеңес үкіметі тұсында облыс жерінен ашылған кен байлықтары негізінде қара
металлургия мен химия, машина жасау және металл өңдеу, жергілікті ауыл
шаруашылығы негізінде тамақ, жеңіл өнеркәсіптері дамып, олар шаруашылықтың
басты салаларына айналды. Экономикалық дамуда өңдеуші өнеркәсіптердің
жоғары үлесі Батыс Қазақстан аймағында Ақтөбе облысына (37,7%) тиеді.
Аграрлық секторда ауыл шаруашылық қоғам, ұйымдардың саны артуда. Осы салада
облыс тек Батыс Қазақстанды ғана алға жібереді 18-кесте. Кестеден
мемлекеттік меншіктегі шаруашылық түрлерінің Ақтөбе облысында саны басқа
облыстардан артық екенін көреміз.
Хромтаудағы хром өндіру, кен байыту комбинаттары, Ақтөбе қаласындағы
ферроқорытпа, хром қоспалары зауыты жұмыс істейді. Жаңажол мен Бозойда
мұнай-газ өндіру, игеру дамыған. Машина жасау мен металл өңдеу
кәсіпорындары негізінде: рентген аппараттарын, электр қырықтық, геологиялық
жабдықтар, тұрмысқа қажетті металл бұйымдар жөндейтін зауыттар қалыптасқан.
Ақтөбе облысындағы темір жол ұзындығы 1162 шақырымдай (1958ж). Облыс
жерінен өтетін магистральдар: Орынбор — Ақтөбе — Ташкент, Атырау —
Қандыағаш — Орск. Бұлардан кен шығаратын жерлерге тармақ жолдар тартылған.
Атырау-Ембі өндіріс торабы Атырау қаласы мен Құлсары қаласынан және
осы облысқа кіретін бірнеше қала типіндегі поселкелерден тұрады. Поселкелер
Ембі алабындағы мұнай-газ кеніштерінің дамуына байланысты құрылған. Өндіріс
торабының негізгі басты маманданған салалары — мұнай және балық, борат
өнеркәсібі. Мұнай мен балықты өңдеу циклдері және осы өнеркәсіптер үшін
машина жасау, мұнай химиясы, пластмасса, полиэтилен өнімдерін өңдеу
дамыған. Торапта Балықшы, Жұмыскер, Теңіз, Биікжал, Қаратон, Қосшағыл,
Индербор, Ақкөл, Мақат, Байшонас, Доссор, Ескене, Қошқар сияқты поселкелер
дамыған.
Атырау-Ембі өндіріс торабындағы Құлсары қаласы қала мәртебесіне 2001
жылы ғана ие болды. Теңіз мұнай өндіру ауданының ірі елді мекені — Құлсары
қала типіндегі поселок болғандықтан әрі халық санының көптігі де мұның кіші
қала санатына қосылуына толық мүмкіндік береді. Бұған дейін Атырау қаласы
моноорталық болып келген еді. Бұл торапта мұнай өндіру аймақтың басқа
тораптарына қарағанда жоғары. Атырау-Ембі өндіріс торабы келешекте
еліміздің ірі, әлеуетті ауданы болуға толық мүмкіндігі бар.
Орал өндіріс торабының басқа өндіріс тораптардан айырмашылығы егін
өнімдерін өңдейтін аймақтың аграрлық орталығы екендігінде. Облыстың 12
ауданында екі қала: Орал және Ақсай, 4 поселке, 154 ауылдық кеңес, 512
ауылдық елді мекендер бар. Халқы — 617,7 мың адам (1999 ж.)
Батыс Қазақстандағы өңдеуші өнеркәсіптердің басым бөлігі Орал қаласы
мен ішінара Ақсай қаласында шоғырланған. Орал қаласында арматура, жөндеу
зауыттары жұмыс істейді. Сонымен қатар ауыл шаруашылығының өнімдерін
өңдеуші тері комбинаты, сүт, ет, ұн-жарма шаруашылықтары дамыған. 8-кестеде
Батыс Қазақстан облысында ауыл шаруашылығы қожалықтарының, фермерлік
шаруашылықтардың артып келе жатқаны байқалады.
1894 ж. Саратов тар табанды темір жолының салынуы, 1939 ж. Орал — Елек
темір жолының ашылуы қаланың экономикалық-географиялық жағдайын жақсартты.
Батыс Қазақстан экономикасының басты салалары -машина жасау, металл өңдеу,
құрылыс материалдарын өндіру, жеңіл және тамақ өндірістері және Қарашығанақ
мұнай-газ конденсатын игеру барысында Ақсай қаласының әлеуметтік-
экономикалық даму деңгейі жоғарылап отыр.
1999 жылы өткен санақтың қорытындысы бойынша, 1989-1999 жылдар
аралығында халықтың кему процесі байқалады. Бұл процесс әсерлерін қала және
ауыл тұрғындары арасынан да көруге болады. Халық санының кемуіне соңғы
жылдардағы қоғамдағы өзгерістер, әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың
ықпалы болды.
2.2 Отын энергетика кешені
2.2.1 Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы мұнай саласы
Жалпыға белгілі болып отырғандай, отын-энергетикалық ресурстардың
арасынан мұнай ерекше орын алады. 1990-жылдар басында бұрынғы КСРО-на
әлемдік мұнай өндірудің 20% және газ өндірудің 40% үлесі тиесілі болды. Осы
көрсеткішке Қазақстанның батыс облыстары үлкен үлес қосты. Тәуелсіз
көмірсутектер өндіру мен тасымалдаудың ерекше артықшыларына ие Қазақстан
экономикасының жаңа кезеңі негізінен елдің мұнайгаз қуатымен анықталады
1.
Бүгінгі күні Қазақстан – ірі мұнай державасы. Геологиялық корлары
бойынша ол Ресей Федерациясынан кейін ТМД-да екінші орын алады.
1991-1995 жж. мұнай өндірудің 31,4%-ға құлдырауы бұрынғы КСРО-дағы
шаруашылық байланыстардың үзілуіне, еліміздегі экономика құрылымының қайта
құрылуына, жаңа технологиялардың аз ендірілуіне және т.б. байланысты.
Бұл жағдайларда Қазақстан Үкіметі мұнай өндіру көлемін біршама көбейту
туралы бірқатар шешімдер қабылдады. Мысалы, Каспий акваториясында
геологиялық-геофизикалық зерттеулер, мұнай және газ барлау және өндіруді
жүргізу үшін Қазақстан Республикасы Министрлер Кабинеті 13.02.1993 ж. №97
Каспий теңізінің қазақстандық бөлігінде көмірсутекті шикізат өндіруді
қалыптастыру және дамыту туралы Қаулысымен Қазақстанкаспийшельф
мемлекеттік компаниясын (ККШ МК) құрды.
1993 ж. аяғында халықаралық консорциум құрылды, оның құрамына ККШ МК
оператор ретінде және Каспий теңізі астын жасақтаудың кешенді бағдарламасын
жүзеге асыру үшін алты мұнай компаниялары: Ajip (Италия), British gaz
(Ұлыбритания), BPStatoil (Ұлыбритания, Норвегия), Mobil (АҚШ),
Shell1 (Нидерланды) және Total (Франция) кірді.
Қазақстанның мұнай саласын дамытуда 1979 ж. Теңіз кен орнының ашылуы
мен 1991 ж. игерілуі болды, соның есебінен көмірсутекті шикізат өндірудің
болашақта жоспарланған көлемін қамтамасыз ету қарастырылды. Осы ерекше кен
орны негізінде Shevron американдық фирмасымен біріккен кәсіпорын –
Тенгиз-Шевройл құрылды;
Каспий маңы ойпатының тұзды кешенінде көмірсутекті шикізат кен орнын
ашу мұнайды іздестіру, генетикасы, генезисінің жаңа бағыттарын ғана емес,
сонымен бірге осы кен орындарын пайдалану бойынша жаңа ғылыми-техникалық
бағыттарды құру және дамытуға әкелді;
1978 ж. Ақтөбе облысында ашылған және 80-ші жылдар басында
пайдалануға берілген бірінші тұзды кешен – Жаңажол кен орнын игеру мұнай
академиясына айналды. Осы кен орнын алғаш игерушілер қысқа мерзім ішінде
түбегейлі жаңа технологиялар жасақтап, енгізді: саз қабаттарының жату
жағдайында ұңғылар өткізу, күкіртсутекті агрессиямен күресу, өнімдік
қабаттарды ашу, мұнай дайындау, парафинқұрылымдар мен гидраттармен күрес.
Бұдан басқа, газсыздандыру, қабат қуатын қолдану және т.б. жаңа
технологиялар жасақталды. Жаңажол тұзды қабаттарын игерудің ғылыми-
өндірістік мектебіне айналды;
1996 ж. Атырау облысы Қызылқоға ауданында Каспий маңы ойпатының
оңтүстік-шығыс бөлігінде орналасқан Кенбай кен орны ашылды. Кенбайдың кен
орнының біршама өндірілетін қорларын (90 млн.т. астам) тағы екі алаң –
Шығыс Молдабек пен Солтүстік Қотыртас біріктіреді. Мұнда болашағы бар
Орысқазған, Сазанқұрақ кен орындары да орналасқан;
1995 ж. Ақбота АҚ Айтыртау, Мырзалы, Восточный, Кемеркөл
алаңдарында барлау жүргізілді, онда Орал-Волга өзегінде Төбеарал мұнай кен
орны ашылды, Сазанқұрақ, Кемеркөл, Қожа алаңдарында қорлардың өсуіне қол
жеткізілді. 1995 ж. Матин кен орны игерілді.
Ақтөбе облысы, Темір алаңында аумағы 19,3 км2 болатын барлау
жүргізетін Эльф Акитэн француз компаниясы шарт бойынша екі ұңғы
бұрғылады. Олардың біріншісі – Жусан-1 5000 м тереңдікке жетті, бірақ
болашағы жоқ (тұзды асты кешен) болып шықты, ал екіншісі – Сайғақ-1
табысты болды: 1995 ж. аяғында мұнда 2827 м тереңдікте мұнай (тұз үсті
кешені) табылды;
Қазақстанда өндірілетін барлық мұнайдың жартысынан астамы алыс
шетелдерге шығарылады – Ұлыбритания, Германия, Швейцария, Финляндия мен
Ресейге – 20%-ке дейін, 1996 ж. мәліметтер бойынша, мұнай өндіретін 90
елдердің ішінде Қазақстан 26-шы орынға ие;
Мұнай ақпараты Агенттігіне белгілі болып отырғандай Қазақойл ұлттық
мұнай компаниясының кіші кәсіпорындары 5,3 млн.т. мұнай мен газконденсатын
(жоспардың 104,6%) өндірді. Қазақойл қатысуымен кәсіпорындардың үлесіне
14,9 млн.т. (жоспардың 92,1%) мұнай келді. Республиканың мұнай өндіру
саласында қызмет ететін басқа кәсіпорындары 1998 ж. 5,6 млн.т. мұнай
(80,5%) өндірді.
Өндірілген мұнайдың ең үлкен көлемі Атырау облысы кәсіпорындарына
тиесілі, мұндағы өндіру республикалық өндірудің 44% құрайды, мұнда
Тенгизшевройл БК – 33%, Жайықмұнай - 3,9%, Тенгизмұнайгаз АҚ – 3,4%;
Маңғыстау облысы кәсіпорындарына 31% тиесілі, соның ішінде
Маңғыстаумұнайгаз АҚ – 15,7%, Өзенмұнайгаз АҚ – 12,5%; Ақтөбемұнайгаз
АҚ – 11% 2.
2.2.2 Батыс Қазақстан экономикалық ауданындағы мұнай өндірудің болашағы
Болашақта мұнай мен газдың үлкен көлемін өндіру, өңдеу және
тасымалдау сәйкес экономикалық саясат жүргізген жағдайда мұнай өнеркәсібін,
энергетикалық, машина жасау, химия және мұнай химиясы, телекоммуникация,
жеңіл өнеркәсіп, көлік тасымалдары, автожолдар және инфрақұрылым құрылысы,
жаңа құрылымдық және құрылыс материалдары өндірісі, қызмет көрсету, және
басқа да салаларды дамыту үшін қолайлы жағдай туғызады. Бұл өз кезегінде,
осы салалардағы ғылым мен жаңа технологиялардың дамуына серпіліс береді.
Қазақстанның теңіз мұнайгаз өнеркәсібін дамыту бағдарламасы 1993 ж.
бекітілді, оның бірінші кезеңі Каспий теңізінің қазақстандық секторының
болашағы анықтауды қамтыды. Бұл үшін 1993 жылы халықаралық консорциум
құрылды. Төрт жыл жұмысы ішінде консорциуммен жалпы алаңы 100 мың м3
болатын жерден сейсмикалық мәліметтер жинақталды, одан 26 мың км.
сейсмопрофильдер таңдалды. Алынған нәтижелердің негізінде Республика
Үкіметімен Каспий теңізінің қазақстандық секторындағы көмірсутекті
шикізаттарды барлау мен өндіру блоктарының картасы алғаш рет жасалып,
бекітілді. Болжанған мұнай қорлары 6-12 млрд.т. деп бағаланып отыр.
Қазақстан Үкіметімен Қазақстанкаспийшельф АҚ-ына Каспий теңізі
жағалауында инфрақұрылым нысандарын дамыту бойынша шетелдік компаниялармен
келіссөздер жүргізу құқығы берілді. ККШ МК екі жыл ішінде МакДермет
американдық сервистік компаниямен бірге көмірсутекті шикізат өңдеу бойынша
жаңа күштер салу қажеттігін анықтау және бар күштерді бағалау мақсатында
Қазақстан, сонымен бірге Азербайжан, Ресей жағалаулары инфрақұрылымын
зерттеуді аяқтады. 2003-2004 жж. Республика Үкіметімен Каспий теңізінің
қазақстандық секторында 5 млн.т., ал 2013-2014 жж. – 50-60 млн.т. мұнай
өндіру жоспарланды. Келтірілген болжамды мәліметтер көрсетіп отырғандай,
бұл сала қазір де және болашақта да Қазақстан Республикасына экономикалық
тұрақтылық және басқа да мүмкіндіктер беруге қабілетті стратегиялық сала
болып қала береді.
2.2.3 Көмірсутекті шикізатты тасымалдау мәселелері
Мұнай өндіру қарқынының артуы жаңа тасымалдау артерияларын тұрғызу
қажеттілігін туындатты. Мұнай тасымалдау жылына 6,5 млн.т., ұзындығы 710 км
осылайша Ембі мұнайы Орскінің мұнай өңдеу зауытына жеткізілді. 1970–жылдары
Ақтөбе облысында мұнай өңдіру жолға қойылуына байланысты, Гурьев – Орск
мұнай құбырының орнына Кенқияқ – Орск екі тарамды мұнай арнасы тартылды.
Оның ұзындығы 450 км, өнімділігі жылына 8 млн.т. мұнай өткізуге есептелді.
Қазіргі кезде Ақтөбе облысының жүк тасымалдауына өзгерістер енгізілді. 2003
жылы Кенқияқ – Атырау мұнай құбырының өндіріске берілуіне байланысты, осы
өңірде өндірілген мұнай Қазтрансойл құрылыстар жүйесі бойымен Атырауға
жөнелтілетін болды. Қазіргі кезде Кенқияқ – Орск бағытымен мұнай тасымалы
жүргізілмейді.
1936 жылы Мұнайды темір жол цистерналарына құю мақсатында Құлсары –
Қосшағыл, Ескене – Байшонас және Ескене эстакада құбырлары салынды. 1942
жылы ұзындығы 47,6 км болатын мұнай өткізу қабілеті жылына 0,7 млн.т.
Комсомольск – Мақат мұнай құбыры игеруге берілді.
Республиканың құбырлық тасымал жүйесі, Маңғыстау түбегінің кен
орындары игерілуіне байланысты, әсіресе 1960-70–жылдары қарқынмен дамыды.
Мұнай өндірудің тез қарқынмен артуы мұнайды арналық мұнай құбырлары арқылы
еліміздің мұнай өңдеу зауыттарына тасымалдау міндетін шешуді жүктеді.
Маңғыстау мұнайын тасымалдауды ұйымдастыру және қамтамасыз ету мақсатында
1965 жылы Маңғышлақ мұнай бірлестігінің жанынан арналық мұнай
құбырларының басқармасы құрылды. Өзен мұнайын Ақтау теңіз порты арқылы
тасымалдауды және оны танкерлер мен цистерналарға құю шараларын тездету
мақсатында 1963-1966 жылдары салынған, диаметрі 520 мм, ұзындығы 141,6 км,
өнімділігі жылына 8 млн. тонна Өзен – Жетібай – Ақтау мұнай құбыры
пайдаланылды 11. Бұл мұнайдың Ақтау портынан теңіз көлігі, ал Ақтау мен
Жетібайдан темір жол көлігі көмегімен еліміздің өзге мұнай өңдеу
зауыттарына жеткізілуіне мүмкіндік берді.
Павлодар және Шымкент мұнай өңдеу зауыттарының тұрғызылуына
байланысты, сол сияқты Ферғана мұнай өңдеу зауытын (Өзбекстан) шикізатпен
қамтамасыз ету мақсатында Омск – Павлодар – Шымкент мұнай құбырын
тұрғызуға, болашақта оны әрі дамыта және кеңейте түсуге шешім қабылданды.
Шымкент – Чарджоу арналық мұнай құбыры Павлодар – Шымкент құбырының
жалғасы болып табылады, ол 1988 жылы Сібір мұнайын Чарджоу мұнай өңдеу
зауытына тасымалдау үшін салынды. Мұнай құбырының ең жоғары өнімділігі
жылына 8 млн тонна. Қазір мұнай саласының өте қарқынды дамуы көмірсутек
шикізатын тасымалдаудың жаңа экспорттық бағыттарын тұрғызуға және балама
бағыттарды іздестіруге мәжбүрледі. Мұның нәтижесінде 1989 жылы Каспий
құбыржүйелік консорциум (КҚК) құрылды, ол Теңіз кен орнынан Қара теңіз
терминалдарына дейінгі арналық мұнай құбырын тұрғызу және оны игеру
мақсатын көздеді.
КҚК компаниясы Теңізден Новороссийск терминалына дейін тартылған
экспорттық мұнай құбырын игерумен, жаңадан жарақтаумен және кеңейтумен
айналысады. Оның бас ғимараты Мәскеу қаласында, жергілікті орындарда оның 4
аймақтық бөлімшелері бар, олардың біреуі Атырау қаласында орналасқан (Шығыс
аймақ). Бірлескен Қазақстан – Қытай құбырлық компания Қазақстаннан Қытайға
мұнай құбырын салу жұмысымен айналысуда.
Дамудың негізгі бағыттары мыналар: бұрыннан бар жүйелерді толықтыру
және қайтадан жарақтау; жаңа экспорттық маршруттар тұрғызу. Өзен – Атырау –
Самара мұнай құбырын техникалық жетілдіру және оның өнімділігін өсіру одан
әрі жалғасатын болады. Ол қазірдің өзінде Құмкөл мұнайын қабылдап, Ақтөбе
қаласына дейін тасымалдап отыр (Атырауға дейін темір жол цистерналары мен
тасылады); тасымалдаудың негізгі бағыты – мұнайды Самара арқылы экспортқа
шығару.
КҚК белсенді түрде дамып келеді, ол мұнайды экспортқа шығарумен ғана
айналысады, ал бұл көрсеткіш 2010–2012 жылдары 67 млн.тоннаға жетуі мүмкін.
2010–2015 жылдар аралығында негізінен теңіз табанында орналасқан кен
орындарды игеру нәтижесінде елімізде мұнай өндіру қарқыны күрт өсетн
болады, бұл кезеңге қарай мұнай айдаудың жаңа маршруттары мен бағыттары
пайда болуы ықтимал.
2004 жылы ұзындығы 1000 км Атасу – Алашанкоу мұнай құбырының құрылысы
басталды. Бұл бөлімше болашақ Батыс Қазақстан – Қытай арналық жүйенің
екінші кезегі болып табылады. Алғашқы кезегі, жоғарыда атап
көрсеткеніміздей, Кенқияқ – Атырау бөлімшесі. Барлық жүйенің құрлысы
аяқталып болғаннан кейін (Кенқияқ – Құмкөл және Атасу – Алашанкоу
бөлімшелері салынып біткеннен кейн) Атырау, Ақтөбе кен орындарының, Құмкөл
мұнайларын Қытайға экспорттау мүмкіндігі жүзеге асатын болады.
Каспий теңізі табанынан мұнай өндірудің күтіліп отырған өсіміне
байланысты, бұдан былай мұнайды теңіз арқылы тасымалдау одан әрі дамитын
болады. Қазір теңіз көлігімен тасымалдау мөлшері жылына 3-5 млн тонна
шамасында болып отыр және бұл тасымал негізінен Баку, Махачкала және Иран
портына бағытталған. Баку – Джейхан мұнай құбырын тұрғызу аяқталғаннан
кейін мұнайды танкерлермен Бакуға дейін тасымалдауды өсіру келешегі бар.
Мұнай экспортын Иран арқылы жүзеге асыру келешегі де қаралуда, бұл
экономикалық тұрғыдан жүзеге асыруға болатын іс – шара, алайда кейбір өзге
жайттар әзірге кедергі болып отыр.
Қазақстан Республикасының мұнай тасымалдау жүйесі болашақта одан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz