ТОРҒАЙДАН ШЫҚҚАН ЗИЯЛЫЛАР
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ СОҢЫ МЕН ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН
1.1 XIX ғ. екінші жартысындағы Қазақстан мәдениеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 1905.1907 жылдардағы орыс революциясына Қазақстан халқының қатысуы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3 XX ғасыр басындағы Қазақстан мәдениеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.4 Торғай көтерілісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.5 Қазақстан азамат соғысы жылдарында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
ІІ. ТОРҒАЙДАҒЫ ЗИЯЛЫЛАРДЫҢ ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫНДА АЛАТЫН ОРНЫ
2.1 Ыбырай Алтынсариннің ағартушылық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.2 Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық идеясы тәрбие үлгісі ретінде ... ... .25
2.3 Ахмет Байтұрсынұлының саяси қызметі және Алаш Орда идеясы ... ... ... ...32
2.4 Міржақып Дулатұлы және Алаш тұлғалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.5 Торғай зиялылары және Алаш Орда құрылтайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ІІІ. АЛАШ ҚАЙРАТКЕРЛЕРІ ЖӘНЕ ҰЛТ МӘСЕЛЕСІ
3.1 Алаш қайраткерлері және қазақ тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
3.2 Алаш тағылымы және қазіргі қазақ руханияты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
3.3 Алаш жолындағы Тәуелсіз Қазақстан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ СОҢЫ МЕН ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН
1.1 XIX ғ. екінші жартысындағы Қазақстан мәдениеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2 1905.1907 жылдардағы орыс революциясына Қазақстан халқының қатысуы. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.3 XX ғасыр басындағы Қазақстан мәдениеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.4 Торғай көтерілісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.5 Қазақстан азамат соғысы жылдарында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
ІІ. ТОРҒАЙДАҒЫ ЗИЯЛЫЛАРДЫҢ ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫНДА АЛАТЫН ОРНЫ
2.1 Ыбырай Алтынсариннің ағартушылық қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.2 Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық идеясы тәрбие үлгісі ретінде ... ... .25
2.3 Ахмет Байтұрсынұлының саяси қызметі және Алаш Орда идеясы ... ... ... ...32
2.4 Міржақып Дулатұлы және Алаш тұлғалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.5 Торғай зиялылары және Алаш Орда құрылтайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .44
ІІІ. АЛАШ ҚАЙРАТКЕРЛЕРІ ЖӘНЕ ҰЛТ МӘСЕЛЕСІ
3.1 Алаш қайраткерлері және қазақ тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
3.2 Алаш тағылымы және қазіргі қазақ руханияты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
3.3 Алаш жолындағы Тәуелсіз Қазақстан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .78
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда егемендігімізді алып, тәуелсіз елге айналған шағымызда өз билігіміз өзімізге дара тиіп, төл тарихымызға деп қойылып, ақтаңдықтар ашылуда, жаңа тарихтар жазылуда. Сол жаңа тарих ортамызға қазақ халқының Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, сынды азаттық үшін күрескен кемеңгер азаматтарын қайта оралып, елімен қауыштырды. Тарихшылар көтерер жүк өте ауыр. Олардың алдынан құм жұтқан қазақтың қалаларының тарихын зерттеу міндеті түскен жоқ.
Ресей патшаларының қай қайсысы болмасын қазақ даласын отарлауды басшы мақсат еткені тарихтан белгілі Ресей пастшасының 1732 жылы берген уәдесі далада қалып, қазақ жері бөлшектенуге түсті, орыс отарлаушылары Жайық бойымен ішке қарай 744 шақырым, жоғарғы Жайыққа дейін 561,5 шақырым, жоғары Жайықтан үйге дейін 753 шақырым, Үйден Омбыға дейін 641 шақырым, Омбыдан Өскемен –Ертіске дейін 950, барлығы 3590 шақырымдық орыс пайдасы үшін желі тартылды. Оңтүстік жағын Сырдария – Жетісу жерлері мен түйсіктіріп, қазақ даласын түгел әскери күшпен қоршауға алды». Әскери отарлаушылар қазақ жерін шарлап, үлкен 3 бөлікке бөліп тастады. Олар Шығыс, Орта және Батыс бөлік болып аталады. Торғай даласы осы үш бөліктің шығысына қарады, 1845 жылы Торғай өзенінің оң жағасына бекіністің іргесі қаланып, оған Орынбор қазақтарының бірнеше отбасы көшіріліп әкелінді. Оларды жерсіндіріп тұрақтандыру үшін әскери міндеттен, салықтан босатты. Оларды жергілікті халық шабылуынан қорғау үшін 2 рота солдат ұстады. 1868 жылы патша әкімшілігінің шешімімен қазіргі Арқалық қаласынан 289 шақырым қашықтықтағы Торғай бекінісі қала болып аталады. Ресей отарлаушылары көздеген мақсатына жету үшін қазақ даласына басқару жүйесін күн сайын жақындатуды көздеген. Сөйтіп, 1868 жылы 21 қазанда орынбор даласындағы және Сібір ведомствасына қарайтын қазақтарды қиындықтан құтқару үшін деген желеумен жаңа Ереже шығарды. Бұл Ереже бойынша Торғай, Орал, Ақмола облыстары құрылды. Бұрынғы Орынбор облыстық басқармасы таратылып, орнына Торғай облыстық басқармасы құрылды. Торғай облысы солтүстігінде Орынбор губерниясымен, батысында Орал, оңтүстігінде Сырдария, шығысында Ақмола облыстары мен шектесті. Торғай облысы Торғай, Ырғыз, Елек, Николаев деген төрт уезге бөлінді. Жаңа ереже қазақтардың қалыптасқан басқару жүйесін быт-шыт қылды. Аға сұлтандық билік жаратылды. Сұлтандар, ел билеуші ру басшылары мен билердің, дін иелерінің ісіне шек қойылды. Сот құрылымы өзгеріп олардың бәрінің орнына ауылдық, болыстық, уездік жүйе құрылды.
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда егемендігімізді алып, тәуелсіз елге айналған шағымызда өз билігіміз өзімізге дара тиіп, төл тарихымызға деп қойылып, ақтаңдықтар ашылуда, жаңа тарихтар жазылуда. Сол жаңа тарих ортамызға қазақ халқының Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан Жұмабаев, сынды азаттық үшін күрескен кемеңгер азаматтарын қайта оралып, елімен қауыштырды. Тарихшылар көтерер жүк өте ауыр. Олардың алдынан құм жұтқан қазақтың қалаларының тарихын зерттеу міндеті түскен жоқ.
Ресей патшаларының қай қайсысы болмасын қазақ даласын отарлауды басшы мақсат еткені тарихтан белгілі Ресей пастшасының 1732 жылы берген уәдесі далада қалып, қазақ жері бөлшектенуге түсті, орыс отарлаушылары Жайық бойымен ішке қарай 744 шақырым, жоғарғы Жайыққа дейін 561,5 шақырым, жоғары Жайықтан үйге дейін 753 шақырым, Үйден Омбыға дейін 641 шақырым, Омбыдан Өскемен –Ертіске дейін 950, барлығы 3590 шақырымдық орыс пайдасы үшін желі тартылды. Оңтүстік жағын Сырдария – Жетісу жерлері мен түйсіктіріп, қазақ даласын түгел әскери күшпен қоршауға алды». Әскери отарлаушылар қазақ жерін шарлап, үлкен 3 бөлікке бөліп тастады. Олар Шығыс, Орта және Батыс бөлік болып аталады. Торғай даласы осы үш бөліктің шығысына қарады, 1845 жылы Торғай өзенінің оң жағасына бекіністің іргесі қаланып, оған Орынбор қазақтарының бірнеше отбасы көшіріліп әкелінді. Оларды жерсіндіріп тұрақтандыру үшін әскери міндеттен, салықтан босатты. Оларды жергілікті халық шабылуынан қорғау үшін 2 рота солдат ұстады. 1868 жылы патша әкімшілігінің шешімімен қазіргі Арқалық қаласынан 289 шақырым қашықтықтағы Торғай бекінісі қала болып аталады. Ресей отарлаушылары көздеген мақсатына жету үшін қазақ даласына басқару жүйесін күн сайын жақындатуды көздеген. Сөйтіп, 1868 жылы 21 қазанда орынбор даласындағы және Сібір ведомствасына қарайтын қазақтарды қиындықтан құтқару үшін деген желеумен жаңа Ереже шығарды. Бұл Ереже бойынша Торғай, Орал, Ақмола облыстары құрылды. Бұрынғы Орынбор облыстық басқармасы таратылып, орнына Торғай облыстық басқармасы құрылды. Торғай облысы солтүстігінде Орынбор губерниясымен, батысында Орал, оңтүстігінде Сырдария, шығысында Ақмола облыстары мен шектесті. Торғай облысы Торғай, Ырғыз, Елек, Николаев деген төрт уезге бөлінді. Жаңа ереже қазақтардың қалыптасқан басқару жүйесін быт-шыт қылды. Аға сұлтандық билік жаратылды. Сұлтандар, ел билеуші ру басшылары мен билердің, дін иелерінің ісіне шек қойылды. Сот құрылымы өзгеріп олардың бәрінің орнына ауылдық, болыстық, уездік жүйе құрылды.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1 “Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010.ISBN 9965-26-096-6
2 «Маңғыстау» энциклопедиясына, Компьютерлік-баспа орталығы, 2007
3 «Батыс Қазақстан облысы» энциклопедиясы, Алматы, 2002;
4 Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2
5 Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 ж., 509 бет. ISBN 5-7667-2616-3
6 Қазақстан жазушылары: Анықтамалық/Құрастырушы: Қамшыгер Саят, Жұмашева Қайырниса - Алматы: “Аң арыс” баспасы, 2009
7 “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
8 Қазақстанның қазіргі заман тарихы: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған окулық. 2-басылымы, өңделген. Жалпы редакциясын басқарған тарих ғылымының докторы, профессор Б. Ғ. Аяған. Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-933-9
9 Н.Ә. Назарбаев. Тарих толқынында.-Алматы, 1999, 172-173 бб.
10 Назарбаев Н.Ә. Елдіктің белгісі - Елорда. Астана қаласының 10 жылдық мерейтойында сөйлеген сөзі. // Егемен Қазақстан. 14 шілде 2008 жыл.
11 Мәмбет Қойгелдиев, «Алаш қозғалысының ұлт тағдырындағы орны жөнінде»,«Алаш қозғалысы идеясының Еуразия кеңістігіндегі ықпалы: тарих және қазіргі кезең» халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары, Семей, 2008 жыл, 26 б.
12 Х.Әбжанов, Алаш қозғалысындағы ұлттық идея эволюциясы, «Алаш қозғалысы идеясының Еуразия кеңістігіндегі ықпалы: тарих және қазіргі кезең» халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары, Семей, 2008 жыл, 9 б.
13 Фрадлин Е.М. Принципы формирования патриотизма. – М., 2002.
14 Кенжалин Ж. Ұлт рухын ұлықтаған ұрпақпыз. – Алматы, 2005. 46-47 бб.
15 Абсаттаров Р.Б. Воспитание казахстанского народа: вопросы теории и практики // Актуальные вопросы общественной жизни. Сборник статей. –Алматы,1994. - С.71.
16 Ұлттық бірлік – біздің стратегиялық таңдауымыз. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқы Ассамблеясының XV сессиясында сөйлеген сөзі //Егемен Қазақстан. 2009 жыл, 27 қазан.
17 Мустафин Т. Патриотизм и идеология //Казахстанский патриотизм: проблемы становления. Материалы науч.-прак. конф. – А.,1997. – С.40-44.
18 Абдыгалиев Б. Этнические факторы формирования казахстанского патриотизма //Казахстанский патриотизм: проблемы становления. Материалы науч.-прак. конф. – А.,1997. – С.88-92.
19 Кенжалин Ж. Ұлт рухын ұлықтаған ұрпақпыз. – Алматы: «Өлке» баспасы, 2005. – 160 б.
20 Борбасов С.М. Қазақстандағы ұлттық процестер және ұлт саясаты. Монография. – Семей: Семей пед-қ инс-ы, 1995. – 180 б.
1 “Қазақ әдебиеті. Энциклопедиялық анықтамалық. - Алматы: «Аруна Ltd.» ЖШС, 2010.ISBN 9965-26-096-6
2 «Маңғыстау» энциклопедиясына, Компьютерлік-баспа орталығы, 2007
3 «Батыс Қазақстан облысы» энциклопедиясы, Алматы, 2002;
4 Тарихи тұлғалар. Танымдық - көпшілік басылым. Мектеп жасындағы оқушылар мен көпшілікке арналған. Құрастырушы: Тоғысбаев Б. Сужикова А. – Алматы. “Алматыкітап баспасы”, 2009 ISBN 978-601-01-0268-2
5 Қазақ тілі. Энциклопедия. Алматы: Қазақстан Республикасы Білім, мәдениет және денсаулық сақтау министрлігі, Қазақстан даму институты, 1998 ж., 509 бет. ISBN 5-7667-2616-3
6 Қазақстан жазушылары: Анықтамалық/Құрастырушы: Қамшыгер Саят, Жұмашева Қайырниса - Алматы: “Аң арыс” баспасы, 2009
7 “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
8 Қазақстанның қазіргі заман тарихы: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған окулық. 2-басылымы, өңделген. Жалпы редакциясын басқарған тарих ғылымының докторы, профессор Б. Ғ. Аяған. Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-933-9
9 Н.Ә. Назарбаев. Тарих толқынында.-Алматы, 1999, 172-173 бб.
10 Назарбаев Н.Ә. Елдіктің белгісі - Елорда. Астана қаласының 10 жылдық мерейтойында сөйлеген сөзі. // Егемен Қазақстан. 14 шілде 2008 жыл.
11 Мәмбет Қойгелдиев, «Алаш қозғалысының ұлт тағдырындағы орны жөнінде»,«Алаш қозғалысы идеясының Еуразия кеңістігіндегі ықпалы: тарих және қазіргі кезең» халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары, Семей, 2008 жыл, 26 б.
12 Х.Әбжанов, Алаш қозғалысындағы ұлттық идея эволюциясы, «Алаш қозғалысы идеясының Еуразия кеңістігіндегі ықпалы: тарих және қазіргі кезең» халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары, Семей, 2008 жыл, 9 б.
13 Фрадлин Е.М. Принципы формирования патриотизма. – М., 2002.
14 Кенжалин Ж. Ұлт рухын ұлықтаған ұрпақпыз. – Алматы, 2005. 46-47 бб.
15 Абсаттаров Р.Б. Воспитание казахстанского народа: вопросы теории и практики // Актуальные вопросы общественной жизни. Сборник статей. –Алматы,1994. - С.71.
16 Ұлттық бірлік – біздің стратегиялық таңдауымыз. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқы Ассамблеясының XV сессиясында сөйлеген сөзі //Егемен Қазақстан. 2009 жыл, 27 қазан.
17 Мустафин Т. Патриотизм и идеология //Казахстанский патриотизм: проблемы становления. Материалы науч.-прак. конф. – А.,1997. – С.40-44.
18 Абдыгалиев Б. Этнические факторы формирования казахстанского патриотизма //Казахстанский патриотизм: проблемы становления. Материалы науч.-прак. конф. – А.,1997. – С.88-92.
19 Кенжалин Ж. Ұлт рухын ұлықтаған ұрпақпыз. – Алматы: «Өлке» баспасы, 2005. – 160 б.
20 Борбасов С.М. Қазақстандағы ұлттық процестер және ұлт саясаты. Монография. – Семей: Семей пед-қ инс-ы, 1995. – 180 б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ СОҢЫ МЕН ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН
1.1 XIX ғ. екінші жартысындағы Қазақстан
мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .7
1.2 1905–1907 жылдардағы орыс революциясына Қазақстан халқының қатысуы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3 XX ғасыр басындағы Қазақстан
мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.4 Торғай
көтерілісі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.5 Қазақстан азамат соғысы
жылдарында ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
ІІ. ТОРҒАЙДАҒЫ ЗИЯЛЫЛАРДЫҢ ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫНДА АЛАТЫН ОРНЫ
2.1 Ыбырай Алтынсариннің ағартушылық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.2 Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық идеясы тәрбие үлгісі
ретінде ... ... .25
2.3 Ахмет Байтұрсынұлының саяси қызметі және Алаш Орда
идеясы ... ... ... ...32
2.4 Міржақып Дулатұлы және Алаш
тұлғалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.5 Торғай зиялылары және Алаш Орда құрылтайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
ІІІ. АЛАШ ҚАЙРАТКЕРЛЕРІ ЖӘНЕ ҰЛТ МӘСЕЛЕСІ
3.1 Алаш қайраткерлері және қазақ
тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.2 Алаш тағылымы және қазіргі қазақ
руханияты ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..55
3.3 Алаш жолындағы Тәуелсіз
Қазақстан ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 78
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда егемендігімізді алып, тәуелсіз
елге айналған шағымызда өз билігіміз өзімізге дара тиіп, төл тарихымызға
деп қойылып, ақтаңдықтар ашылуда, жаңа тарихтар жазылуда. Сол жаңа тарих
ортамызға қазақ халқының Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан
Жұмабаев, сынды азаттық үшін күрескен кемеңгер азаматтарын қайта оралып,
елімен қауыштырды. Тарихшылар көтерер жүк өте ауыр. Олардың алдынан құм
жұтқан қазақтың қалаларының тарихын зерттеу міндеті түскен жоқ.
Ресей патшаларының қай қайсысы болмасын қазақ даласын отарлауды басшы
мақсат еткені тарихтан белгілі Ресей пастшасының 1732 жылы берген уәдесі
далада қалып, қазақ жері бөлшектенуге түсті, орыс отарлаушылары Жайық
бойымен ішке қарай 744 шақырым, жоғарғы Жайыққа дейін 561,5 шақырым, жоғары
Жайықтан үйге дейін 753 шақырым, Үйден Омбыға дейін 641 шақырым, Омбыдан
Өскемен –Ертіске дейін 950, барлығы 3590 шақырымдық орыс пайдасы үшін желі
тартылды. Оңтүстік жағын Сырдария – Жетісу жерлері мен түйсіктіріп, қазақ
даласын түгел әскери күшпен қоршауға алды. Әскери отарлаушылар қазақ жерін
шарлап, үлкен 3 бөлікке бөліп тастады. Олар Шығыс, Орта және Батыс бөлік
болып аталады. Торғай даласы осы үш бөліктің шығысына қарады, 1845 жылы
Торғай өзенінің оң жағасына бекіністің іргесі қаланып, оған Орынбор
қазақтарының бірнеше отбасы көшіріліп әкелінді. Оларды жерсіндіріп
тұрақтандыру үшін әскери міндеттен, салықтан босатты. Оларды жергілікті
халық шабылуынан қорғау үшін 2 рота солдат ұстады. 1868 жылы патша
әкімшілігінің шешімімен қазіргі Арқалық қаласынан 289 шақырым қашықтықтағы
Торғай бекінісі қала болып аталады. Ресей отарлаушылары көздеген мақсатына
жету үшін қазақ даласына басқару жүйесін күн сайын жақындатуды көздеген.
Сөйтіп, 1868 жылы 21 қазанда орынбор даласындағы және Сібір ведомствасына
қарайтын қазақтарды қиындықтан құтқару үшін деген желеумен жаңа Ереже
шығарды. Бұл Ереже бойынша Торғай, Орал, Ақмола облыстары құрылды. Бұрынғы
Орынбор облыстық басқармасы таратылып, орнына Торғай облыстық басқармасы
құрылды. Торғай облысы солтүстігінде Орынбор губерниясымен, батысында Орал,
оңтүстігінде Сырдария, шығысында Ақмола облыстары мен шектесті. Торғай
облысы Торғай, Ырғыз, Елек, Николаев деген төрт уезге бөлінді. Жаңа ереже
қазақтардың қалыптасқан басқару жүйесін быт-шыт қылды. Аға сұлтандық билік
жаратылды. Сұлтандар, ел билеуші ру басшылары мен билердің, дін иелерінің
ісіне шек қойылды. Сот құрылымы өзгеріп олардың бәрінің орнына ауылдық,
болыстық, уездік жүйе құрылды.
Қазақ күн көрісінің негізгі – малдық өрісі, шабындағы халық жер-жерде
көтерілістер жасап жаты. Олар: Торғай облыстарының Арыстанов Ханғали сұлтан
патша үкіметінің жаңа ережесіне қарсы көтеріліс жасады. Жаңа Ереже бойынша
Торғай уезінің географиялық жағдай, бұрынғыға қарағанда билік жүргізуге
оңай, ықшам - деп жазды уезд бастығы А.П.Яковиев, 1888 жылғы есебінде
Торғай облысына орыс қарашекпенділері ХІХ ғасырдың аяғына жақын еркін ене
бастады. 1882 жылғы мәлімет бойынша Торғай 501 келімсек болса, 1901 жылы
оның саны бірнеше есеге өскен. Келімсектер саны өскен. Келімсектер саны
өскен сайы қазақ халқының да мінез-құлқы, дәстүр –салты өзгере бастағанын
көреміз. Амал не, ол өзгерістер оң өзгеріс емес еді.
Қазақ даласында, онымен қатар Торғай өңірінде де отаршыларға қарсы
жекелеп күресу, қарсылық көрсету нәтижесіз екенін қазақ зиялылары жақсы
білді. Сондықтан да күш біріктіріп, жаппай жұмыла қарсы күрес мәселесін
көрерді. Бұл мәселе жөнінде өзінің әділ сөзін Ә.Бөкейханов Қазақ газетіне
1913 жылғы 23 қарашадағы №39 сонында жазды.
Торғай өңірі халқының өмірі жыл сайын құлдырап бара жатқандығы жөнінде
Тургайская газета, Қазақ басылымдары қатты алаңдаушылық білдірді.
Торғай түнегі кешеңгер Ахмет Байтұрсынов: Қазақтар жылма жыл кедейленіп,
халық күш-қуатынан айырылуда, егіншілікті дамытуға қаражаттары жоқ. Сондай-
ақ, құнарлы жерлерді переселендер иеленіп келіп жатыр деп патша саяхатын
әшкерленген еді. Сол кездегі қазақ ахуалына ара түскен қазақ зиялылары
бірен-саран болса да болды. 1941 жылғы 23 қаңтарда Қазақ газетінің №97
санында Досымжал Қылышбай.
Өткен жылдарда Есіл өзені бойындағы ата-бабаларымыздан бері мекен етіп
атқарған қыстаулық, жаздық, егіндік жерлерімізді мұжықтарға тартып алып
берді.
Өзімізді тақыр далаға айдап шықаннан кейін ол жерде малымызға жайылым
болмай, арық болып қыстан қырыла бастады - деп жазды. Мақалада орыстардың
қарсылық көрсеткен қазақтарды заңсыз өлтіргенін де жазады.
Бұл 1941 жылғы жағдай болғанмен орыс отаршыларының қазақ жеріне тұяғы
тигеннен бергі әрекеті екені даусыз.
Халқының тағдыры таразыға түскен қиын-қыстау күндерде Торғайдың
тонжарған түлегі Мыржақып Дулатов, Қалғанша жарты қасық қаным мен сенікі,
пайдалан шаруаңа жараса, Алаш деп жария салды. Оян, қазақ кітабында.
Торғай елі, көпке томырақ шаша алмай шұрайлы жерлерінен айырылды.
Жоқшылық пен кедейшіліктің зардабын тартты. Оның үстіне бірінші
дүниежүзілік соғысқа қатысқан Ресей мемлекетіне жылу жинауға отырған Торғай
халқына патша үкіметіне 1916 жылғы 25 маусымдағы қазақтарды майданның қара
жұмысына алу жөніндегі жарлығы жараның алдын алды. Қазақ даласында, жарлық
шыққан кейін бес күн өткенде Қостанайдың Қарабалық болысында көтеріліс
алауы бұрқ етті. Ол көтерілісті Осман, Әбдіғаппар, Айжарқын, Кейкі,
Амангелді сияқты батырлар басқарды. Торғай өңірінде, әсіресе Түйікше,
Бетпаққарада, Құмкешуде, Доғалда, Ақшығанақта, Татырда патша әскеріне
қарсы, ірі шайқастар өтті.
Қылыш ұстаған сарбаздар жан қиярлықпен қарсы тұрды. 1916 жылғы 25
маусым жорлығынан бұрын-ақ яғни сәуірдің 24 күні Ахмет Байтұрсынов:
Оқушының көбі өртті көрмейді, біз сабырлы болғанмен үкімет көшіп барады
деп заман ағымын ескерткен екен. Оның үстіне 25 маусымнан кейін Әлихан,
Ахмет, Мыржақып аталарымыз ... қазақ шын қарсылық қылатын болса, елге
отряд шығады. Елдің іргесі бұзылады - деп халықты сабырлыққа шақырып, ақыл
кеңестерін айтты.
Көтерілісті патша жендеттері асқан қатыгездікпен басты. Жазалаушы әскер
халыққа зұлымдықтың не бір түрін жасап, елдің мол мүмкін тонады. Ашу-ызадан
ғана тұрған көтеріліс, ықпалды пікірлер, ойласпаған ғылыми-әскери тактика
болмағандықтан осылай басылып жаншылып қалды. Бірақ көшпенділер көне
береді деген патшалық пікірінің быт-шыты шығып, қазақ халқы өз намысын
таптатпайтынын дәлелдеді.
Кеңес үкіметі, Торғай уезінде 1917 жылдық желтоқсан айының аяғында
құрылды. Осы аласапыран кезінде Ахмет Байтұрсынов 4 шілдеде Сарыарқа
газетінің 45 – санында Большевиктерден келер зиян-тынышсыздық. Олар
мемлекет қалпына лайық істердің бәрін аздырды, бүлдірді, жайды мемлекет
қазынасын құртты, өнеркәсіптің бәрі тоқтады ... деп большевиктердің бет
пердесін елге айқындап берді. Ақыры большевиктер қазақ даласын қанға бояп,
дегеніне жетті Ресейге әбден тәуелді Қазақ Автономиялық Социалистік Кеңес
Республикасын орнатты.
Осы астаң-кестең заманда Торғай даласы тағы да қанды майдан алқабына
айналды. Патша әскері де, қызылдар да, халыққа ойранды салып бақты. Ел
тонаудан, жылаудан көз ашпады. Торғай даласы талай-талай бөлістерге түсіп,
дағдылы шаруашылық, әлеуметтік қалпынан айырылып, естері шықты.
Елдің есін жиғызбау мақсатында коммунистік партия 1936-1938 жылдарда
тағы да қасырет науқанын бастады. Торғай өңірінің ғана емес бүкіл қазақ
халқының кемеңгері атанған А.Байтұрсынов, М.Дулатовтан бастап талай
азаматтар осы қасірет құйынына ілікті, Торғай топырағында- -адам жазықсыз
жазаланып, халық жауы аталды, Бүкіл саналы ғұмырларын халыққа, ұлтына,
еліне, жеріне арнаған, сол үшін өмірлерін де қия алатын азаматтар сондай
атақ алды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні: Қазақстан тарихы.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны: Торғайдағы зиялылардың Қазақстан
тарихындағы орны.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Торғайдағы зиялылардың Қазақстан
тарихындағы орнын анықтау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның мәдени-
қоғамдық өміріне сипаттама беру;
- Торғайдан шыққан зиялылардың өмірі мен қызметіне, халық үшін еткен
еңбегіне шолу жасау;
- Торғайдағы зиялылардың Қазақстан тарихындағы орнын анықтап беру.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ СОҢЫ МЕН ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН
1.1 XIX ғ. екінші жартысындағы Қазақстан мәдениеті
1905–1907 жылдардағы революция жеңілгеннен кейін Ресейде реакция кезеңі
басталды. 1907 жылы 3-маусымда Екінші мемлекеттік Думаның таратылғаны,
Үшінші мемлекеттік Дума сайлауы туралы ережеге өзгерістер енгізілгені
жөнінде патша жарлығы шықты. Заң бойынша қазақтар мен өлкені мекендеген
басқа шағын халықтар сайлау құқынан айырылды.
Осы кезде революциялық ұйымдар мен қозғалысқа қатысқандарды сотсыз және
тергеусіз жазалайтын тәртіп енгізілді.
Патша өкіметі тек қана қудалау жасаумен ғана шектелмеді, сонымен қатар
шаруалар қауымын күшпен ыдырату саясатын жүргізе бастады. 1906 жылы 9-шы
қарашада Столыпин шаруаларды қауымнан хуторға бөлу туралы жаңа жер иелену
заңын шығарды.
П. А. Столыпин 1906–1911 жылдары Министрлер Кеңесінің төрағасы болған
кезде өзінің аграрлық реформаларын әзірледі. Оның бірінші шарты шаруаны
жердің иесі етіп бекіту болатын. П. А. Столыпиннің аграрлық саясатының мәні
үш заң актісінде көрсетілді. Бұл Сенаттың қарауына берілген 1906 жылғы 9-
қарашадағы Шаруалардың жер иеленуіне және жер пайдалануына қатысты
қолданылып жүрген заңның кейбір қаулыларын толықтыру туралы жарлық. Ол
III-Мемлекеттік Думада 1910 жылы 14 маусымдағы Шаруалардың жер иеленуі
жайлы кейбір қаулыларды өзгерту мен толықтырулар туралы заң етіп қайта
қаралып толықтырылды.
1911 жылғы 29-мамырда Жерге орналастыру туралы заң қабылданды.
Аграрлық реформалар бойынша шараларды жүргізу оның барысында шаруалардың
көшіп-қонуына еркіндік берілді, нәтижесінде олардың шет аймақтарға, соның
ішінде Қазақстанға жаппай көшуі кеңінен өрістеді.
1910–1911 жж. жаңа экономикалық өрлеуге байланысты Қазақстанда
ереуілдік қозғалыстар жандана түсті. 1911 жылы мамыр айында Перовск және
Түркістан станциялары теміржол шеберханаларының жұмысшылары, Атбасар мыс
рудалары акционерлік қоғамы рудниктеріндегі кеншілер ереуілге шықты.
1912 жылы Ресейдің жұмысшы қозғалысында жаңа революциялық өрлеу
басталды. Сол жылғы мамырда Қазақстанда Спасск мыс қорыту зауытында
басталған ереуіл 1913 жылдың маусым айына дейін созылды. 1913 жылғы
қыркүйекте Торғай уезінің Шоқпаркөл көмір кендерінде болған жұмысшылардың
толқуы 1914 жылдың бірінші жартысында Ембі мұнайшыларының ереуілдерімен
ұласты. Жаңа революциялық өрлеу кезінде Қазақстанның жұмысшы табы жалақыны
арттыруға, қожайындардың айыптарды көбейтуден бас тартуына қол жеткізді.
Өлке жұмысшыларының ереуілдері патша өкіметіне қарсы шаруалар толқуларының
артуына, ұлт-азаттық қозғалысының дамуына ықпал етті.
1.2 1905–1907 жылдардағы орыс революциясына Қазақстан халқының қатысуы.
Қазақстан еңбекшілерінің 1905–1907 жылдардағы ереуілдері орыс халқының
революциялық күресімен тығыз байланысты еді.
1905 жылы ақпанда Орал, Перовск, Түркістан, Шалқар теміржолшылары
өздерінің экономикалық жағдайларын жақсарту талабын қойған ереуіл жасады.
1904 жылы пайда болған Сібір социал-демократиялық одағы, оның Омбы,
Орынбор, Саратов комитеттері Қазақстан жерінде революциялық жұмысты күшейте
түсті.
1905 жыл Қазан айындағы Бүкілресейлік ереуілдің әсерімен Қазақстанның
барлық қалаларында шерулер, митингілер мен жиналыстар болып өтті.
Перовскідегі, Оралдағы, Қарқаралыдағы, Павлодардағы манифестациялар
неғұрлым ірі болды. Оларды орыстар арасынан және қазақтардан шыққан
жергілікті зиялылар ұйымдастырды. Қарқаралыдағы 1905 жылғы 15 қарашадағы
үлкен саяси митингке қазақтардан, татарлардан, орыстардан және
басқаларынан тұратын 400-дей адам қатысты. Олар патша өкіметіне қарсы
бірқатар талаптар қойды, отаршылық әкімшілікке қарсы күресуге шақырды.
Кейіннен Қарқаралы оқиғасының басшылары қуғынға ұшырады. А. Байтұрсынов
Орынборға, Ж. Ақбаев Якутияға жер аударылды.
Патша өкіметі 1905 жылы 17 қазанда елдегі революциялық қозғалысты басу
мақсатында арнайы манифест қабылдады. Бірақ бұл жоғары мәртебелі манифест
жұмысшы қозғалысын бәсеңдеткен жоқ, қайта кейбір жерлерде күшейте түсті.
Қазақ жұмысшылары мен шаруалары патша өкіметіне орыс жұмысшыларымен
және қоныстанған шаруалармен қол ұстаса отырып қарсы шықты. Қазақ шаруалары
ең алдымен жер, су үшін, теңдік, бостандық пен тәуелсіздік үшін күресті.
1905 жылы жазда Семей, Торғай және Орал облыстарында жер үшін толқулар
болды.
Мәскеудегі желтоқсан қарулы көтерілісінің әсерімен 1905 жыл 11
желтоқсанда Успен руднигіндегі жұмысшылардың ірі ереуілі өтті. Ереуіл
барысында орыс жұмыскері Петр Топорнин мен қазақ жұмысшысы Әлімжан
Байшағыров басқарған Орыс-қырғыз одағы құрылды. Жұмысшылар өздерінің
жалпы жиналысында қабылдаған талаптарын Петиция ретінде рудник басшысы Н.
Фелльге тапсырды. Оның бірде-бір пункті қабылданбағандықтан Орыс-қырғыз
одағының шақыруымен рудникте ереуіл басталды. Рудник кеңсесі үстіне қызыл
жалау көтерілді. Успен руднигі жұмысшыларының ереуілі 1905–1907 жылдары
Қазақстанда болған революциялық қозғалыс тарихында көрнекті орын алады.
Яғни, ол өлкеде революциялық қозғалыстың ең жоғарғы шарықтаған кезі деп
саналады.
1906 жылы 6 қаңтарда патшаның арнаулы жарлығымен Ақмола және Семей
облыстарының бүкіл аумағына соғыс жағдайы енгізілді. Солтүстік Қазақстанға
Меллер-Закомельскийдің жазалау экспедициясы әкелінді.
1905–1907 жж. болған революциялық қозғалыстармен байланысты Қазақстан
жұмысшыларының кәсіподақ ұйымдары бой көтерді. Алғашқылардың бірі болып
Оралдағы теміржолшылардың кәсіподағы (1905 ж. қараша) құрылды, оған Н.
Смуров, Н. А. Покатилов және Н. И. Ульянов басшылық жасады. 1905–1906 жж.
Орынбор-Ташкент теміржолшыларының кәсіподағы ең ірі ұйым болып саналды.
Оның 6 мың мүшесі болған.
1905 жылы желтоқсан айында I Мемлекеттік Думаны шақыру туралы патша
үкіметінің жарлығы шығып, оған Қазақстаннан 9 депутат, оның ішінде 4 қазақ
сайланды. Олар: Ә. Бөкейханов, А. Бірімжанов, А. Қалменов, Б. Құлманов.
1906 жылы тамыз айында II Мемлекеттік Дума шақырылды. Оған Қазақстаннан 14
депутат сайланды, оның алтауы қазақ халық өкілдері болды. Олар: Ш.
Қошығұлов – Ақмола облысынан, Х. Нұрекенов – Семей облысынан, Б. Қаратаев –
Орал облысынан, А. Бірімжанов – Торғай облысынан, Т. Аллабергенов –
Сырдария облысынан, М. Тынышбаев – Жетісу облысынан.
Ұлттық қозғалыстың Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов бастаған жетекшілері
халықтың азаттық қозғалысын конституциялық монархия, либерал –демократиялық
реформалар жүргізу үшін күреске бағыттағысы келді. 1905 жылы қазанда ұлттық
интеллигенция өкілдері Оралда бес облыстағы қазақтардың делегаттарының
съезін өткізіп, онда олардың ұлттық мүддесін қорғауға тиісті Ресейдің
конституциялық-демократиялық партиясының филиалын құрмақшы болды. 1906 жылы
сәуір-мамыр айларында Семейде қазақтардың екінші съезі болып өтті.
Қазақ еңбекші бұқарасының 1905–1907 жылдардағы ұлт-азаттық қозғалысы
көп жағдайда ұйымдаспаған түрде өтті.
1.3 XX ғасыр басындағы Қазақстан мәдениеті
Оқу ағарту ісі. XIX ғ. аяғы – XX ғ. басында Ресей империясының халыққа
білім беру ісі мен мектеп жүйесіндегі өзіндік ерекшеліктері Қазақстандағы
халыққа білім беру ісі мен бүкіл ағарту жүйесіне көп дәрежеде өз ықпалын
жасады. Оқу ағарту ісі айқын таптық сипатта болды, оның Қазақстандағы
айырмашылығы ұлттық ерекшелікке орай жүргізілді. Ұлттық мектептер туралы
1870 жылы қабылданған Ресейді мекендейтін бұратаналарға білім беру
жөніндегі шаралар туралы заң ұлттық мектептердегі және ұлттық шет
аймақтардағы бүкіл ағарту жүйесін: 1) әлі аз орыстанғандар үшін, 2)
орыстары көп жерде тұратындар үшін, 3) жеткілікті дәрежеде орыстанғандар
үшін деп, 3 санатқа бөлді.
Заңды жүзеге асыру нәтижесінде Қазақстанда әр түрлі облыстарда әр алуан
үлгідегі мектептер құрыла бастады. Мәселен, Ақмола және Семей облыстарында
– мектеп-интернаттар мен ауыл шаруашылық бастауыш училищелері, Торғай мен
Оралда – ауылдық мектептер, болыстық (бір сыныпты), екі сыныпты училищелер,
Жетісу мен Сырдарияда — орыс бұратаналық мектептер, Ішкі Ордада (Бөкей
Ордасында) старшындық және учаскелік училищелер құрылды. Олардың бәрі Халық
ағарту министрлігіне бағынды.
Халыққа білім беру саласындағы империялық саясат шеңберінде 1906 жылы
тамызда болып өткен III жалпымұсылмандық съезі халыққа білім беру ісі
бойынша тұтас бағдарлама жасады. Съезд шешімдерінде былай деп белгіленді:
барлық қоныстарда балалар мен қыздарға міндетті бастауыш білім беретін
мектептер ашылсын;
оқыту бір бағдарлама бойынша және араб әліпбиі негізінде ана тілінде
жүргізілуі тиіс болды;
мектептерді ұстау земствоның, қала молдасының қарауында, ал басқару
мен бақылау мұсылмандардың өз қолында болуға тиіс;
мұғалімдер мен оқушылар құқықтары жөнінен орыс мектептерінің
мұғалімдерімен және оқушыларымен теңестірілуге тиіс болды.
1907 жылы Ресей империясында жалпы білім беруді енгізу туралы жоба
жарияланды, онда бастауыш мектептер желісін құру көзделді. Жоба бойынша
білім беру ісі 7–11 жастағы балаларды қамтуға тиіс болды, бастауыш білім
беруді 10 жыл ішінде енгізу жорамалданды.
Нақ осы жылдарда бастауыш білім беру мұқтаждарына қаражат босату туралы
заң (1908) және 1909 жылы Халық ағарту министрлігі жанына мектеп-құрылыс
қорын құру туралы заң қабылданды. Бұл заң актілері мектепте білім беру
жүйесін кеңейтті, халыққа білім беру ісінің, соның ішінде Қазақстанның
бүкіл аумағында орыс-қазақ мектептерінің (ол кездегі құжаттарда – орыс-
қырғыз және орыс-туземдік) кең желісін құруға кейбір дәрежеде жағдайлар
жасады.
Мерзімді баспасөз. XX ғасырдың басына қарай Қазақстанда ұлттық қазақ
зиялыларының қалыптасу үрдісі жүріп жатты, олардың бір бөлігі еуропалық
білім алғандар еді. 1905–1907 жылдардағы революциядан кейін Ресейдегі
мұсылмандардың, соның ішінде түрік халықтарының қозғалысы жаңа қарқын алды.
Мерзімді баспасөздің пайда болуы мен дамуына капитализмнің, тауар-ақша
қатынастарының, көлік пен байланыстың дамуы да, өлкені одан әрі отарлау да
себепші болды. Туып келе жатқан ұлттық буржуазияның үстемдік етуші орыс
буржуазиясымен бәсекесі, шетел капиталының енуі білім беру, баспасөз және
байланыс жүйесі реформасының қажеттігін туғызды.
Қазақ тіліндегі мерзімді баспасөздің алғашқы басылымдары Түркістан
уәлаятының газетін (1870–1882), Дала уәлаятының газетін (1888–1902) және
Түркістан генерал-губернаторлығының ресми органы болды, ал екіншісін Омбыда
Дала генерал-губернаторлығы шығарды (1902 жылдан кейін олар Ақмола және
Жетісу облыстарының Ведомостарына қосымша ретінде шығарылды. Сондай-ақ
бұл басылымдар ақпараттық-анықтамалық сипатта болды. Сонымен қатар газет
ұйымдарына империяның қамқорлығындағы отарлық өлкенің тұрмыс салтын
насихаттау миссиясы жүктелді. Осы мақсатпен ресми емес бөлімде түркі
халықтарының тарихы, этнографиясы мен әдебиеті жөніндегі материалдар
жарияланды.
Қазақ ұлттық баспасөзінің дамуы. Ресми емес қазақ мерзімді
баспасөзінің қалыптасуы XX ғасырдың басындағы жалпы азаттық қозғалыспен
тығыз байланысты. Ол 1905–1907 жылдардағы революциның арқасында ғана туды.
Алайда бұл басылымдар дүниеге едәуір қиындықпен келді. 1907 жылғы 28
наурызда II Мемлекеттік Думаның депутаты Шаймерден Қосшығұловтың
бастамасымен Улфат газетіне қосымша ретінде Серке газетінің бірінші
нөмірі шықты. Ш. Қосшығұловтың айтуынша, небәрі 3–4 нөмірі шығарылған.
Цензура оны қауіпті деп тауып, газет жабылып қалған. 1907 жылғы наурызда
Троицкіде Қазақ газетінің бірінші (әрі соңғы) нөмірі шықты.
Қазақ қоғамы демократияшыл жұртшылығының ұлттық баспасөз ұйымын құру
жөніндегі ынтасы күшейе берді. 1911 жылғы 16 наурызда Орал қаласында қазақ
және орыс тілдерінде шағын көлемді Қазақстан газеті шықты. 1913 жылы
қыркүйектен желтоқсанға дейін Петропавлда Ешім даласы газеті шығып тұрды.
Алайда таралымы шектеулі бұл газеттер орасан үлкен аймақтың түрлі
топтарының өскелең талап-тілегін қанағаттандыра алмады. Жалпыұлттық
көлемде мерзімді баспасөз құру бұрынғысынша жалпыұлттық проблема болып қала
берді.
Айқап журналы. 1911 жылғы 10 қаңтарда Троицкіде қазақ халқының
тарихындағы тұңғыш Айқап ұлттық журналының бірінші нөмірі шықты.
Ұйымдастырушы және баспагер, идеялық басшысы және редакторы М. Сералин
(1872–1929) бұрын педагогтік және журналистік қызметпен айналысқан, сол
кезге қарай белгілі ақын, әдебиетші, қоғам қайраткері болған
Айқап журналы 1911 жылғы қаңтардан 1915 жылғы қыркүйекке дейін
әуелгіде айына бір рет, ал сонан соң екі рет шығып тұрды. Барлығы 88 нөмірі
шықты, таралымы 1000 данаға дейін жетті. Айқап журналы ағарту ісі мен
мәдениеттің жаршысы болды.
М. Сералин Айқап беттерінде мұсылмандардың қасиетті кітабының
мазмұнын ыңғайлы, түсінікті нысанда баяндауға тырысқын авторлардың
мақалаларын жариялап отырды. Айқап журналының қазақ фольклорын
зерттеудегі, абайтануды қалыптастырудағы, орыс және дүниежүзілік
классикалық әдебиетінің рухани мұрасын насихаттауда атқарған рөлі зор.
Бірінші дүниежүзілік соғыстың басталуы жағдайында едәуір шиеленіскен
зор қаржы қиындықтары, зиялылардың бір бөлігінің сол кезге қарай өзінің
көркемдік толысқандығымен, қазақ әдеби тілін түлетуімен, стилінің
сындарлылығымен және ең бастысы толғағы жеткен жалпыұлттық проблемаларды
қоюымен әйгілі болған Қазақ газеті жағына шығуы 1915 жылдың тамызында
Айқап журналы шығуының тоқтатылуына себеп болды.
Қазақ газеті. Қазақ газеті апталық басылым болып шықты. 1913 жылғы
ақпаннан 1918 жылғы қаңтарға дейінгі кезең ішінде 3000 дана таралыммен 265
нөмірі жарық көрді. Жекелеген нөмірлері 8000 данаға дейін жететін
таралыммен шықты. Редакциялық алқа 1914 жылғы жаңа жылдық 45-нөмірінде
газетті 10 облыстың қазақтары жаздырып алатынын хабарлаған. Бұған қоса оны
Орынбор, Уфа, Қазан, Петербург, Мәскеу, Томск қалаларындағы, басқа да
бірқатар қалалардағы, сондай-ақ Түркия мен Қытайдағы оқырмандар алып тұрды.
Қазақ газетінің редакторы Орынборда айдауда жүрген кезінде сол кезге
қарай ағартушылық қозғалыстың танымал көшбасшысы болған, аса көрнекті ақын,
көсемсөзші, түркі тілінің маманы, ой-өрісі кең және ұлт дамуының жолдарын
көре білген жалынды қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынов болды. 1914 жылғы 19
мамырда Баспасөз істері жөніндегі бас басқарманың кеңсесі М. Дулатовқа
Қазақ газетінің екінші жауапты редакторы міндетін атқаруға рұқсат етті.
Қазақ газеті 1918 жылы (№№261 – 265) Жанұзақ Жәнібековтың редакциялауымен
шықты.
XX ғасырдың басындағы демократияшыл қазақ зиялыларының бүкіл азаттық
қозғалысы сияқты, бұл газеттің де жетекші бағытын белгілеуде қазақ халқының
бостандығы жолындағы аса көрнекті күрескер, саясатшы, экономист, тарихшы,
этнограф, әдебиеттанушы, статистик-социолог, көсемсөзші, энциклопедиялық
тұрғыдағы ғұлама Ә. Бөкейханов зор рөл атқарды.
Біртұтас болып біріккен үштік – А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ә.
Бөкейханов қалың қазақ елінің мүддесін білдіріп, оның шамшырағы болған
ғасырдың ұлттық газетін құра білді.
Газетті оның негізін қалаушылар Қазақ деп атады. Халықтың өз атын
қалпына келтіріп, олар сол арқылы отаршылар тарапынан бұратаналарға
менсінбей қарауға қарсы наразылық білдірді, қазақтар арасына ұлтжандылық
мақтаныш және бірлік идеясын таратты.
Қазақ шын мәнінде бүкілресейлік газет болды. Ол халықаралық жағдайға
жүйелі түрде талдау жасап, ондағы Ресейдің рөлін анықтап отырды, елдегі
және шетелдегі демографиялық жағдайды ашып көрсетіп, бүкіл түрік
дүниесінің, мұсылмандар қозғалысының тағдырын қадағалады. Газет Мемлекеттік
Думаның жұмысына, оның мінберінен қазақ халқының мүдделерін қорғау
мәселелеріне ерекше мүдделік танытты.
Қазақ әдебиеті. Ресейдегі XX ғасырдың басындағы революциялық қозғалыс
ұлттық шет аймақтардың, соның ішінде Қазақстанның да жағдайына әсерін
тигізді. Саны аз ұлттық зиялылар осы жағдайды пайдаланып, тәуелсіздік пен
бостандық үшін, халықты ғасырлар бойындағы ұйқыдан ояту үшін, қос езгіден:
патша өкіметінің отаршылдық бұғауынан және жергілікті патриархаттық-рулық
зорлық-зомбылықтан құтылу үшін күрес бастады. Зиялылар халықты тәуелсіздік
жолына шығарды, білімді, ғылымды, өнерді меңгеруге шақырды.
XX ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті дамуының ерекшелігі оның басқа
халықтардың әдебиеттерімен байланысы болып табылады. Тарихи жағдай қоғамдық-
экономикалық байланыстардың күшеюіне себепші болып қана қоймай, рухани
мәдениет саласындағы қарым-қатынас үрдісін жандандыра түсті. XX ғасырдың
басындағы қазақ әдебиеті сол тарихи дәуірдегі халық өмірінің шындығы туралы
көркем шежіре болды.
1.4 Торғай көтерілісі
XIX ғасыр Қазақстан үшін Ресей империясына тұтастай бодандыққа көшуімен
ерекшеленеді. XXғасырдың басында ол шикізат өндіретін әрі сауда рыногы
болып танылған отарлы өлке санатында жалпыресейлік шаруашылық кешенінің
құрамды бөлігіне айналады.
Капиталистік қатынастарға ерте көшкен елдер дамуы жағынан едәуір озып
кетіп, әлемнің қарқынды дамыған мемлекеттерінің алдыңғы легін құрды. Ресей
капиталистік экономика жолына кеш түссе де, жедел дамып, орташа дамыған
екінші лекте өзін нық сезінді. Азияның, Африканың, Латын Америкасының баяу
дамыған елдеріне қысым жасады, олардың олардың ішкі істеріне қол
сұқты,байлығы мен шикізатын пайдаланды.Ресей де Азия елдерінде көз тікті,
шет өңірледі өзінің отарына-шикізат, тұрақты нарық көзіне айналдырды.
Ресейдің алға шығуына негізгі кедергі-феодализм қалдықтары:биліктің
патшалық болмысы, дворяндардың үстемдігі, помещиктік жер иелену,
буржуазияның, халық бұқарасының саяси биліктен шеттетілуі болатын.
Шаруалардың жерінің аздығы, олардың меншікке байланысты бөлшектенуі, елдің
тұрмыс жағдайының ауырлығы, халықтың кедейлене түсуі, "бұратана" деп
аталған халықтардың ұлттық езілуі сияқты факторлар да Ресейді етектен
тартты.
XXғасырдың басында капиталистік елдер арасындағы қайшылықтар күшейе
түсті. Дамыған мемлекеттер бөлшектеніп кеткен отарларды қайта бөлгісі
келді. Оларға арзан шикізат көзі жетіспеді. Өзара топ құрып одақтасқан
бәсекелес әскери-саяси блоктар-үштік Одақ (Германия, Австро-венгрия) пен
Антанта (Франция, Англия, Ресей) тартысы 38 мемлекет қатысқан дүниежүзлік
соғысқа әкеліп соқтырды.
Қазақ сахарасының болмысы XXғасырдың басында күрделене түсті. Ресей
Азиялық Шығысты отарлауды жедел қарқынмен жүргізді. 1907-1912ж-дың өзінде
елдің еуропалық бөлігіне 2млн мың 400 мың адам әкеліп қоныстандырылды.
Қазақтар шұрайлы жерінен айырылды.Сонау Столыпин реформасының бас кезінде
-ақ "Санкт-Петербургские ведомость" газеті:"Егер мемлекет мүддесі
қырғыздарды құрбан етуді талап етсе,әрине,бұған қарсы шығудың керегі
жоқ..." –деп жазған болатын.
Өлкені талан-таражға салу бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында
бұрынғысынан да жеделдете жүргізіліп, ауқымды сипат алды. Қазақ даласынан
арзан бағамен орасан көп мөлшерде мал сатып алынды.Патша армиясы үшін
киіз үй мен бұйымдар жиналды.Салық мөлшері өсіп, соғыс салығы енгізілді,
мемлекттік заемдар таратылды, бажсалығын төлеу міндеттелді,жергілікті
халық соғысқа арналған жүктерді(негізінен, азықты)теміржол
станциясынатасуға мәжбүрболды.
Көтерілістің себептері және басталуы. Қазақ даласынан ет,
мыңдаған жылқы мен түйе майданғажіберілді.Әскерге алынған отбасыларына
көмек көрсетуді желеу етіп, батырақ қазақтарды кулактар шаруашылықтарын,
кәсіпорындарға "ерікті түрде"жұмысқа тартты. 1916жылы патша әкімшілігі
ресейлік отаршылдар үшін жаңадан жертартып алуды ойластырды.
А.Байтұрсынұлы сонау 1913 жылдың өзінде: "Қазақ ұлтының өмір сүруінің өзі
проблемаға айналды", - деп жазған еді.
Көтерілістіңнегізгі себебі ұлттық және әлеуметтік езгінің халықтың
кегін қайнататын деңгейге жетуінен болды. Отаршылдық болмысқа,туған елдің
талануына, кіндік қаны тамған жерден айырылуғашыдамаған халық бұқарасы
патша үкіметіне қарсы жаппай күреске шықты. Қазақтан қара жұмысқа алу –
көтеріліске желеу болған негізгі себепші фактор еді.
1916 жылғы 25 маусымдағыпатша Жарлығы бойынша, қара жұмысқа 19-дан 43
жасқа дейінгі еңбекке жарамды барлық ер адамдар алынуға тиіс болатын.Сол
арқылы патша үкіметікөптеген орыс солдаттарымен жұмысшыларыннеғұрлым
көбіс және арзан жұмыс күші ретінде "реквизицияланған бұратаналармен
"ауыстырып, оларды қорғаныс құрылыстары мен басқа да тыл жұмыстарынан
босатқысы келді. Түркістан мен Дала өлкесінен 500 мыңнан астам жігіт
алу көзделді. Бұл жағдай қазақ даласына үлкен қобалжу туғызды.
М.Дулатұлы айтқандай: " жұрт сеңдей соғылды,түнде ұйқыдан, күндіз
күлкіден айырылды".
1916 жылғы 23 тамызда генерал- губернатор А.Куропаткиннің құпия
бұйрығымен қара жұмысқа шақырудан босатылғандар: болыстық, ауылдық
басқармалардың лауазымды адамдары; жергілікті бұратаналарданшыққан
төменгі полициялық шенділер; имамдар, молдалар мен мүдәрістер; ұсақ
несие мекемелеріндегі жоғары лауазымды жергілікті бұратаналар; дворян
және ата – бабасынан бастап, сондай –ақ жеке басы құрметті азамат
құқықтарын пайдаланатынжергілікті ұлт өкілдері.
Патша өкіметі айла қолданып, қоғамның болмашы бір бөлігін –
жергілікті әкімшілікті әкімшілікті, байлар мен мұсылман дінбасыларының
бірқатарын жалпыұлттық қозғалыстан бөлшектеп, аман алып қалды да олар
жергіліктіәкімшіліктің тыл жұмыстарынаадамдар алуына көмектесті.Сол
көмегі үшін олардың балалары қара жұмыстан босатылып отырды. Бұл
кедейлердің ызасын келтірді.
Патша жарлығына жауап ретінде орасан ауқымды өңірдің – Қазақстан
мен Түркістанның халқы стихиялы түрде бір мезгілде көтеріліске шықты.
Жер-жерде көтерілісші жасақтары құрылып, олар қара жұмысқа шақырылушы
жастардың тізімінтартып алып, жойып жіберді,байлардың ауылынашабуыл
жасады, борышқорлықжәне салық тілхаттарын жойды, жерді сату
басқармаларын, болыстардың ауылдарын талқандады. Көтерілісшілердің патша
әскерімен қақтығыстары жиілей түсті.
Көтеріліске шыққан халық бірінші кезекте отарлауға дейінгі дәсстүрлі
мемлекеттік басқару жүйелерін қалпына келтірді. Кей жерде дала дәстүрі
бойынша ақсүйек өкілдерінен хан сайланып жатты.
Көтеріліске шыққан халық күш біріктіру қажет екенін түсінді.
Верный уезінің көтерілісшілері Наманған және Таластың жоғарғы
ағысындағы Әулиеата уездерінің көтерісшілерімен байланыс орнатты.
Көтеріліске шыққан албандар ұйғырлармен, қырғыздармен және
дүнгендермен күш біріктіріп қимыл жасады.
Қазақ демократтарының саяси көзқарастары. Жергіліктіпатша
әкімшілігінің анықтамасы бойынша, қазақ даласында біреуі – жұмысшылар
бергісі келмейтін, екіншісі – бұйрықты орындауға келісетін екі партия
құрылды. Ат төбеліндей байлар, ауыл старшындары патша Жарлығын жақтап
шықты.
Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы бастаған қазақтың либерал-
демократиялық зиялы қауымы басқа бағыт ұстанды.Олар қазақтарды "Ресей
мемлекетінің бодандары,Оттанның перзенті" деп санады. Ахмет Байтұрсынұлы:
"Қазақ секілді іргелі жұрт өзгелер қатарында соғыс майданында қару-жарақ
асынып,мемлекетті қорғауға лайық еді.қатарда жоқ қара жұмысқа байлануын
кемшілік санаймыз", -деп жазды.Әлихан Бөкейханов,Ахмет
Байтұрсынұлы,Міржақып Дулатұлы өздері қол қоиған үндеуде екі баламаны алға
тартты:"Бірі-барса, алынған жігіттер қазаға,бейнетке аз ұщырайды,екіншісі-
"бармаймын"деп қарсылық қылса, елге зор бүліншілік келеді..."
Қозғалыс басшылары қазақтарды тыл жұмыстарына шақыруды уақытша кейінге
қалдыруды, оны тиісті дайындық жұмыстарынан соң жүзеге асыруды ұсынды.Бұл
орайда олар соғыс жеңіспен біткен жағдайда өз халқының тағдырын
жеңілдетуден же ұлттық автономия құрудан үміттенді.Олар:"қарусыз халық
үкметтің жазалау шараларының құрбаны болады",-деп жазды олар 1916 жылғы
қазандағы Үндеу хатында.Қазақ халқының либералдық-демократиялық ойшыл
өкілдері отаршыл империямен парасаты ымырластық тәсілін жүргізуді,халықтың
амандығын же оның етностық тұтастығын сақтау идеясын бірінші орында
ұстады.Тарих осы бағыттаң дұрыс блғанын дәлелдеді.
Ұлт-азаттық қозғалысқа революцияшыл-демократияшыл зиялылардың
Т.Рұсқылов, Т.Бокин, Ә.Майкөтов, С.Сейфуллин, С.Мендешев, Ә.Жангелдин,
Б.Алманов сияқты өкілдері де қатысты.Күрес барысындаәлеуметтік жанжалдарды
шешуде әр түрлі топтардың белгілі бір көзқарастары сынақтан өтті.
Қозғалыстың сипаты, қозғаушы күштері. 1916 жылғы қозғалыс бүкіл
Қазақстанда, Орта Азияны, Сібір мен Кавказдың бір бөлігін қамтыды. Ол
стихиялы түрде басталды же әлеуметтік құрамы жағынан біртекті блған
жоқ.Оған көмір кеніштерінің,мұнай кәсіпшіліктерінің,Ертіс кемшіліктерінің,
Омбы,Орынбор-Ташкент теміржолының қазақ жұмысшылары қатысты.Олардың ауылмен
же шаруа қожалықтарымен байланысты қозғалысқа стихиялы шаруалар қозғалысы
сипатын берді.
Қозғалыстың басты күші тұтастай халық бұқарасы болатын.
Қозғалыстың ауқымды әлеуметтік негізі бар еді. Жалпыұлттық бірігу же
ұлттық тәуелсіздік идеясы қазақ шаруалары мен жұмысшыларының түрлі
топтарын, қалыптасып келе жатқан ұлттық буржуазия мен даланың дәстүрлі
ақсүйектерін, ұлт зиялыларын орыс же шетелкапиталына қарсы біріктірді.
Тұтас ауылдар, болыстар, уездер өздерімен бірге барлық мүліктері мен малын
алып, дала қойнауына тереңдеді, көтеріліс шыққан аумақтарда оларға байлар
да қосылуға мәжбүр болды. Басқа "бұратаналар"-дүнген, ұйғыр, қырғыздар да
көтерілісшілерді жақтап шықты.
1916 жылғы қозғалыстың ең ірі оқиғаларының бірі Торғай
обылысында орын алды. Мұнда қазақ шаруаларының күресі мейлінше
табанды болып, ұзаққа созылды. Жергілікті ауылдық-болыстық әкімшіл
басқарудан аластатылып, билік көтерілісшілердің қолын көшті. Торғай
уезіндегі қыпшақ руының көтеріліске шыққан қазақтары Орта жүздің
ықпалды биі Нияздың немересі, аса беделді Әбділғафар Жанбосыновты
өздерігің ханы етіп сайлады. Атақты Иман батырдың немересі
Амангелдіні сардарбегі етіп тағайындады.
Торғайдағы қозғалыс ошағы биліктің бір орталықта болуымен,
көтерілісшілер қозғалысын басқарудың тәртіпке келтірілген жүйесімен
көзге түсті. Әскери іс мәселелеріне Әскери Кеңес баса назар аударып
отырды. 1916 жылғы қыркүйекте Торғай уезінде Амангелді Иманов
көтерілісшілердің үлкен жасағын құрып, қару жасаушыларды ұйымдастырды
және көтерілісшілерді әскери өнерге өзі үйретті. Олардың жалпы саны
20 мыңға дейін жеткен.Көтерілісшілер қатарын Ырғыздан, Қостанайдан,
Ақтөбеден, Байқоңыр және Шоқпаркөл кеніштерінен, Орынбор-Ташкент
теміржолынан келгн жұмысшылар толықтырды.
Қазан айының соңында Амангелді Иманов бастаған 15 мың
көтерілісші Торғай қаласын қоршады.Көтерілісті талқандау үшін патша
үкіметі генерал Лаверентьев басқарған тоғыз мың адамдық жазалаушы
экспедициялық корпус жіберді. Торғайға беттеген жолында жазалаушы
отряд қазақ ауылдарын шапты. Торғайды ала алмайтын болғандықтан,
көтерілісшілер қоршауды тоқтатып, Бетпаққара жазығы мен Аққұм құмының
маңына ірге теуіп, партизандық күрес әдісіне көшті.
Доғал – Үрпек түбіндегі ұрыс жеңіліс пен аяқталды. Шегіне отырып
ұрыс жүргізген 40 сарбазды жазалаушылар қоршап алды. Сарбаздар соңғы оғы
қалғанша атысып, тірі қалғандары кешке қарай қолына найза алып,
қоян-қолтық айқасқа түсті. Көтерілістің аяусыз жанышталғанына
қарамастан, көп жерде бой көрсету бұдан кейінде біраз уақытқа
жалғасты.
Патша үкіметі көтерісшілерден аяусыз кек алды. 3000-ға жуық адам
жазаланды. Жүздеген ауылдар өртеліп, көптеген бейкүнә адамдар атылды.
Алайда тарихтың өзі тәрік еткен отаршылдық жүйені жазалау экспедициялары
да, әскери-дала соттары да атып-асуда құтқарып қала алмады. Бұл
қазақ халқының езілген Ресей халықтары азаттық күресінің жалпы
тасқынына біржола қосылған еді.
Қозғалыстың қортындылары, жеңілу себептері және тарихи маңызы. 1916
жылғы ұлт-азаттық қозғалыс империялизмге, отаршылдыққа қарсы сипатта
болды. Ол Шығысты қамтыған революциялық дағдарыстың маңызды
элементтерінің бірі еді. Қазақтардың ата қонысына Ресей мұжықтарын
қоныстандыру арқылы жүргізілген отарлау саясаты қарқын алған сайын
өптеген орыс – украин қныстары мен казак станицалары пайда болған
аймақтардағы көтеріліс орыстарға қарсы сипат алды.
Орыс шаруаларының бір бөлігі көтерлісшілерге жанашырлықпен
қарады, көтеріске қатысқандарды жасырып қалды, оларға көмектесті.
Ұлт-азаттық қозғалысты басып – жаныштау барысында патша өкіметі
өзінің дала стратегиясын жүзеге асыры. Түркістан өлкесі генерал –
губернаторының айтуы бойынша, Қазақстан мен Қырғыстанның отарлауға
мейлінше қолайлы аудандарын “тазалау” болатын. 1916 жылы Қазақстан
жеріндегі қазақтардың саны жарты млн-ға жуық кеміді.
Көтерлістің жеңіліс табуының басты себептері, оның
бытыранқылығынан, ұйымшылдықтың жеткіліксіздігінен, арақатынастың
тұрақты болмауынан еді. Шын мәнінде өте қарапайым қарулармен
қаруланған халықпен сол кездегі техниканың жетістіктерін пайдаланған
империяның тұрақты армисы соғысты. Патша шенеуніктері қоныстандыру
қозғалысы жеделдете жүргізіліп жатқан өңірлерде орыс украин
шаруалары, дүнген, ұйғыр, өзбек диқандары арасындағы қайшылық тарды
пайдалана білді.
Ұлттық – демократиялық зиялылар қатарында бірлік болмады. Кейбір
бай – феодалдар , хандар көтерлісшілердің мүдделерін сатып кетіп
отырды. Патша үкіметі тез арада көтерлісшілерді басшыларынан айыра
білді. Жетісудағы қозғалдыс басшыларының бірі Бекболат Әшекеев
Боралдай асуында жұрт алдында дарға асылды. Қарқарадағы көтерліс
жетекшілерінің бірі Жәменке Мәмбетов абақтыға қамалы, басқа 12
басшымен бірге азаптап өлтірілді.
Көтеріліс қазақ халқының таптық сана-сезімінің өскендігін
көрсетті. Мыңдаған көтерілісшілер патша билігіне қарсы қарулы күрес
мектебінен өтті. Отаршылдық езгінің ұзақ жылдары ішінде олар ұлттық
мүдделерінің ортақтығын тұңғыш рет ұғынды, белсенді саяси қызметке
құлшынып, өзін Ресей билігінің отаршылдық экспанциясына қарсы күрес
жүргізе алатын күш деп сезінді.
Халықтық қозғалыс барысында өкімет құрылымы, қарулы күштер,
басқару аппараты құрылды. Ауқымдылығы мен қатысушыларды қамтуы және
зардаптары жағынан алғанда, ол империя құрамындағы отаршылдық
құлдықтың бүкіл кезеңіндегі азаттық күресінің шырқау шыңы болды. Ол
туралы Әлихан Бөкейханов былай деп жазды: “Қазақ-қырғыз осы
көтерілісте көп адамын өлтіріп, шаруасын күйзелтсе де, келешекке
қандай ел екенін білдірді... Алыспаған, жұлыспаған бостандық атына
мінбейді, бұғаудан босамайды, ері құлдықтан, әйелі күндіктен шықпайды,
малына да, басына да ие болмайды”. Шын мәнінде, 1916 жыл-XX ғасырдың
соңында қазақ халқының қолы жеткен саяси тәуелсіздігі мен ұлттық
мемлекеттігі үшін күрестің бір белесі болып, тарихта өз орнын алды.
1.5 Қазақстан азамат соғысы жылдарында
1914 жылы басталған дүниежүзілік соғыстың салдарынан Ресей империясы
үлкен дағдарысқа ұшырады: бірінші – экономикалық , екінші – саяси
дағдарыс.
Соғыстың салдарынан елдің шаруашылығы қирады, өндіріс орындары тоқтады,
теміржол қатынасы бұзылды, ауыл шаруашылығы күйреді. Бұл дағдарыс
жұмысшылар мен шаруалардың өкіметке деген үлкен наразылығын туғызды.
Патша өкіметі бұл дағдарыстан шығудың жолын таба алмады, сөйтіп елді
басқару қабілеті төмен болды.
Осы аталған дағдарыс патша өкіметінің 1917ж. ақпан айында құлауына
себеп болды. Оны Ақпан төңкетісі деп атайды. Осы төңкерістің нәтижесінде
қос өкімет - жұмысшылар мен шаруалардың кеңесі және буржуазиялық Уақытша
өкімет құрылды.
Патша өкіметі құлатылғаннан кейін бүкіл Ресейдегі сияқты Қазақстанда да
қос өкімет орнады. Бұрынғы патша шенеуліктері, эсерлер, меньшевик- тер
және буржуазиялық ұлтшылдар басқарған буржуазиялық Уақытша өкі- мет
органдарымен қатар халықтық өкіметтің жаңа органдары–жұмысшылар, шаруалар
және солдат депутаттарынң кеңестері құрылды.
Жергілікті жерлерде Уақытша өкіметті органдары құрыла бастады.
Қазақстанда қазақ интеллигенциясы басқарған қазақтардың ұлттық облыстық
және уездік комитеттері ұйымдастырлды. Оларға комиссарлар болып ұлттық
интеллигенцияның өкілдері, атап айтқанда Торғай облысында Әлихан Бөкейханов
Жетісу облысында Мұхамеджан Тынышпаев, Түркістанда Мұстафа Шоқаев
тағайындалды.
Патша өкіметінің құлатылуын Қазақстан еңбекшілері саяси және ұлттық
азат алудың бастамасы ретінде қабылдады. Бұл жеңіс өлкедегі еңбекшілердің
саяси белсенділігін арттырды. Қазақстанның әртүрлі қалаларында қазақ
жастарының 20 шақты үйірмелері мен топтары пайда болды. Олар халық арасында
листовкалар, сол күндердің көкейтесті мәселелеріне арналған тақпақ-өлеңдер
таратты. Әулиеатада Тұрар Рысқұлов Қазақ жастарының революцияшыл одағы
деген ұйым құрды. Оның құрамына қазақ халқының орташа және кедей топтарынан
шыққан алдыңғы қатардағы жастар енді
Буржуазиялық уақытша өкіметке үміт артқан қазақ зиялылары өз халқын
еркіндікке жеткізуді, отарлаудан құтылуды арман етті. Осы мақсатқа жету
үшін олар қазақтың ұлттық саяси партиясын құру жолын іздеді. Олар Қазақ
газеті арқылы қазақ халқына арнайы үндеу жолдады. 1917ж. 21-26 шілдеде
Орынборда болған Бүкілқазақтық съезде Алаш партиясы қалыптасып, басшы
органдарын сайлады. Оның құрамына Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов,
Міржақып Дулатов, Мұстафа Шоқай, Мұхаметжан Тынышпаев т.б. кірді. Бұл
партияның сол жылы 5-13 желтоқ- санда Орынборда өткен екінші съезінде Қазақ
автономиясы Алашорда үкіметі – ұлт Кеңесі құрылды. Алаш партиясының
бағдарламасы бекітілді. Ол негізгі 10 бөліммнен тұрады. Олар: 1) Ресей
демократиялық федерация болып жариялану туралы; 2) Ресей құрамында Қазақ
ұлт автономиясын құру; 3) Халықтар арасында тең құқықтық орнату; 4) Дін
туралы, дінді мемлекеттен ажыратып шығару; 5) Елдегі билік және сот туралы;
6) Елді қорғау, әскер және халықтық милиция құру; 7) Халықтың табысына
қарай салық салу; 8) Жұмысшылар туралы; 9) Ғылым және білім туралы; 10) Жер
мәселесі.
Жаңа құрылған үкіметтің құрамына 15 адам кірді, оның төрағасы болып
Әлихан Бөкейханов бекітілді. Азамат соғысы басталғанда Алашорда үкіметі
екіге бөлінді: оның Батыс Қазақстандағы бөлігін Халел, Жанша
Досмұхамедовтар, Шығыстағы бөлігін Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов
т.б. басқарды. Бірақ Уақытша өкіметтің өмірі де ұзақ болмады. 1917 ж. 25
қазанда Уақытша өкімет құлап, оның орнына большевиктер басқарған Кеңес
өкіметі орнады. Бұл жұмысшылар мен шаруалардың билігі орнаған өкіметі еді.
Оның мақсаты – пролетариат диктатурасының басшылы- ғымен Ресейде жаңа қоғам
– социализмді орнату.
Бұл оқиға бүкіл әлемді дүр сілкіндірді, себебі социализмге жол ашуды
бірінші Ресей бастады.
Қазан төңкерісі елді экономикалық және саяси дағдарыстан шығуға жол
ашты. В.И.Ленин бастған большевиктер партиясы осы дағдарыстан шығудың сара
жолы – Ресейдің империалистік соғысты тоқтатып, бейбіт өмірге көшу деп
білді. Сондықтан Ресей ең бірінші болып бірінші дүниежүзілік соғыстан
шығады.
Кеңес өкіметі әуелі орталықта Петроградта орнады да, одан әрі тез арада
Ресейдің шет аймақтарына дейін орнады.
Ресейдің қол астында болып келген орыс емес басқа халықтардың еңбекші
бұқарасы Қазан төңкерісінен кейін экономикалық-әлеуметтік күйзелістен
шығумен бірге отаршылдықтың бұғауынан босанып, тәуелсіздік алатын шығармыз
деп үміттенді. Большевиктер барлық ұлттар мен ұлыстардың, халықтардың
теңдігі мен бостандығын, азаттығын жариялай отырып, оларды төңкеріс туының
астынан кетпеуге шақырды.
Кеңес өкіметі Қазақстанда да орнай бастады. 1917 ж. қазаннан 1918ж.
наурызға дейін Қазақстанның көптеген аудандарында Кеңес өкіметі орнады.
Кеңес өкіметінің орнаған алғашқы жері Перовск (Қызылорда) қаласы болды.
Мұнда жұмысшылар мен солдаттар өкімет билігін 1917 ж. 30 қазанда өз қолына
алды. Перовскіде үлкен әскери гарнизон орналасқан еді және темір жол
станцясы болатын.
1917ж. қараша айының орта кезінде Кеңес өкіметі Черняев (Шымкент)
қаласында жеңді. Қараша – желтоқсан айларында Кеңес өкіметі Әулиеатада
(Тараз), Түркістанда, Қазалыда, Арал поселкесінде және Сырдария облысы- ның
басқа да ірі елді мекендерінде қан төгізсіз бейбіт жылмен орнады. Петропавл
қаласында жаңа өкімет 10 қарашада орнады.
1917 ж. желтоқсан – 1918 ж. наурыз аралығында Кеңес өкіметі Торғай
облысының орталығы және Қостанай, Ақтөбе қалалары мен басқа да ірі елді
мекендерде орнады. Семейде өкімет билігі жергілікті Кеңестің қолына 1918 ж.
ақпанның орта кезінде көшті.
Жетісуда Кеңес өкіметін орнату жылындағы күрес 1918 ж. көктеміне дейін
соғылды. Себебі мұнда төңкеріс қарсыластары күштері басым болды. Верный
қаласы Жетісу қазақ-орыс әскерлерінің орталығы болды, ал қазақтар патшаның
тірегі болғаны белгілі.
Кеңес өкіметі 1917 ж. наурыз айында Жаркентас, Сергиопльда (Аягөз),
Талдықорғанда, сәуірдің бас кезінде Лепсіде орнады.
Кеңес өкіметінің ең соңғы орнаған ауданы – Орал қаласы болды, онда жаңа
өкіметтің билігі наурыз айында жұмысшылардың қолына көшті.
Сөйтіп, 1917 жылдың қазан айынан бастап 1918ж. наурыз айына дейін Кеңес
өкіметі. Қазақстанның көп жерінде жеңіске жетті.
Сонымен Қазан төңкерісін қолдайтын күштер басым болған жерлерде
жергілікті билік кеңестер жағына түгелдей шықты. Мұндай жағдай Қазақ-
станның Солтүстік-Шығыс облыстарының көптеген аудандарында, Сырдария және
Бөкей ордасында орын алды. Бірақ төңкеріс қарсыластарының күштері көбірек
шоғырланғыан Орынбор, Орал, Жетісу облыстарында өкімет билігі жұмысшылар
мен шаруалардың қолына қарсылық көрсеткендерді талқандау арқылы көшті.
Қазан төңкерісінен кейін Қазақстанда кеңестік аппарат құру және
экономика саласында алғашқы өзгерістер енгізіле басталды. Ол қандай
шаралар:
-ескі мекмелер, оның, ішінде уақытша өкіметінің комиссарлары, отарлау-
шенеуіктік әкімшілік қоныстандыру басқармасы, бұрынғы сот жүйелері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ СОҢЫ МЕН ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН
1.1 XIX ғ. екінші жартысындағы Қазақстан
мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .7
1.2 1905–1907 жылдардағы орыс революциясына Қазақстан халқының қатысуы.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3 XX ғасыр басындағы Қазақстан
мәдениеті ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.4 Торғай
көтерілісі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.5 Қазақстан азамат соғысы
жылдарында ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
ІІ. ТОРҒАЙДАҒЫ ЗИЯЛЫЛАРДЫҢ ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫНДА АЛАТЫН ОРНЫ
2.1 Ыбырай Алтынсариннің ағартушылық
қызметі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...24
2.2 Ыбырай Алтынсариннің педагогикалық идеясы тәрбие үлгісі
ретінде ... ... .25
2.3 Ахмет Байтұрсынұлының саяси қызметі және Алаш Орда
идеясы ... ... ... ...32
2.4 Міржақып Дулатұлы және Алаш
тұлғалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.5 Торғай зиялылары және Алаш Орда құрылтайы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
ІІІ. АЛАШ ҚАЙРАТКЕРЛЕРІ ЖӘНЕ ҰЛТ МӘСЕЛЕСІ
3.1 Алаш қайраткерлері және қазақ
тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
3.2 Алаш тағылымы және қазіргі қазақ
руханияты ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..55
3.3 Алаш жолындағы Тәуелсіз
Қазақстан ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 78
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда егемендігімізді алып, тәуелсіз
елге айналған шағымызда өз билігіміз өзімізге дара тиіп, төл тарихымызға
деп қойылып, ақтаңдықтар ашылуда, жаңа тарихтар жазылуда. Сол жаңа тарих
ортамызға қазақ халқының Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Мағжан
Жұмабаев, сынды азаттық үшін күрескен кемеңгер азаматтарын қайта оралып,
елімен қауыштырды. Тарихшылар көтерер жүк өте ауыр. Олардың алдынан құм
жұтқан қазақтың қалаларының тарихын зерттеу міндеті түскен жоқ.
Ресей патшаларының қай қайсысы болмасын қазақ даласын отарлауды басшы
мақсат еткені тарихтан белгілі Ресей пастшасының 1732 жылы берген уәдесі
далада қалып, қазақ жері бөлшектенуге түсті, орыс отарлаушылары Жайық
бойымен ішке қарай 744 шақырым, жоғарғы Жайыққа дейін 561,5 шақырым, жоғары
Жайықтан үйге дейін 753 шақырым, Үйден Омбыға дейін 641 шақырым, Омбыдан
Өскемен –Ертіске дейін 950, барлығы 3590 шақырымдық орыс пайдасы үшін желі
тартылды. Оңтүстік жағын Сырдария – Жетісу жерлері мен түйсіктіріп, қазақ
даласын түгел әскери күшпен қоршауға алды. Әскери отарлаушылар қазақ жерін
шарлап, үлкен 3 бөлікке бөліп тастады. Олар Шығыс, Орта және Батыс бөлік
болып аталады. Торғай даласы осы үш бөліктің шығысына қарады, 1845 жылы
Торғай өзенінің оң жағасына бекіністің іргесі қаланып, оған Орынбор
қазақтарының бірнеше отбасы көшіріліп әкелінді. Оларды жерсіндіріп
тұрақтандыру үшін әскери міндеттен, салықтан босатты. Оларды жергілікті
халық шабылуынан қорғау үшін 2 рота солдат ұстады. 1868 жылы патша
әкімшілігінің шешімімен қазіргі Арқалық қаласынан 289 шақырым қашықтықтағы
Торғай бекінісі қала болып аталады. Ресей отарлаушылары көздеген мақсатына
жету үшін қазақ даласына басқару жүйесін күн сайын жақындатуды көздеген.
Сөйтіп, 1868 жылы 21 қазанда орынбор даласындағы және Сібір ведомствасына
қарайтын қазақтарды қиындықтан құтқару үшін деген желеумен жаңа Ереже
шығарды. Бұл Ереже бойынша Торғай, Орал, Ақмола облыстары құрылды. Бұрынғы
Орынбор облыстық басқармасы таратылып, орнына Торғай облыстық басқармасы
құрылды. Торғай облысы солтүстігінде Орынбор губерниясымен, батысында Орал,
оңтүстігінде Сырдария, шығысында Ақмола облыстары мен шектесті. Торғай
облысы Торғай, Ырғыз, Елек, Николаев деген төрт уезге бөлінді. Жаңа ереже
қазақтардың қалыптасқан басқару жүйесін быт-шыт қылды. Аға сұлтандық билік
жаратылды. Сұлтандар, ел билеуші ру басшылары мен билердің, дін иелерінің
ісіне шек қойылды. Сот құрылымы өзгеріп олардың бәрінің орнына ауылдық,
болыстық, уездік жүйе құрылды.
Қазақ күн көрісінің негізгі – малдық өрісі, шабындағы халық жер-жерде
көтерілістер жасап жаты. Олар: Торғай облыстарының Арыстанов Ханғали сұлтан
патша үкіметінің жаңа ережесіне қарсы көтеріліс жасады. Жаңа Ереже бойынша
Торғай уезінің географиялық жағдай, бұрынғыға қарағанда билік жүргізуге
оңай, ықшам - деп жазды уезд бастығы А.П.Яковиев, 1888 жылғы есебінде
Торғай облысына орыс қарашекпенділері ХІХ ғасырдың аяғына жақын еркін ене
бастады. 1882 жылғы мәлімет бойынша Торғай 501 келімсек болса, 1901 жылы
оның саны бірнеше есеге өскен. Келімсектер саны өскен. Келімсектер саны
өскен сайы қазақ халқының да мінез-құлқы, дәстүр –салты өзгере бастағанын
көреміз. Амал не, ол өзгерістер оң өзгеріс емес еді.
Қазақ даласында, онымен қатар Торғай өңірінде де отаршыларға қарсы
жекелеп күресу, қарсылық көрсету нәтижесіз екенін қазақ зиялылары жақсы
білді. Сондықтан да күш біріктіріп, жаппай жұмыла қарсы күрес мәселесін
көрерді. Бұл мәселе жөнінде өзінің әділ сөзін Ә.Бөкейханов Қазақ газетіне
1913 жылғы 23 қарашадағы №39 сонында жазды.
Торғай өңірі халқының өмірі жыл сайын құлдырап бара жатқандығы жөнінде
Тургайская газета, Қазақ басылымдары қатты алаңдаушылық білдірді.
Торғай түнегі кешеңгер Ахмет Байтұрсынов: Қазақтар жылма жыл кедейленіп,
халық күш-қуатынан айырылуда, егіншілікті дамытуға қаражаттары жоқ. Сондай-
ақ, құнарлы жерлерді переселендер иеленіп келіп жатыр деп патша саяхатын
әшкерленген еді. Сол кездегі қазақ ахуалына ара түскен қазақ зиялылары
бірен-саран болса да болды. 1941 жылғы 23 қаңтарда Қазақ газетінің №97
санында Досымжал Қылышбай.
Өткен жылдарда Есіл өзені бойындағы ата-бабаларымыздан бері мекен етіп
атқарған қыстаулық, жаздық, егіндік жерлерімізді мұжықтарға тартып алып
берді.
Өзімізді тақыр далаға айдап шықаннан кейін ол жерде малымызға жайылым
болмай, арық болып қыстан қырыла бастады - деп жазды. Мақалада орыстардың
қарсылық көрсеткен қазақтарды заңсыз өлтіргенін де жазады.
Бұл 1941 жылғы жағдай болғанмен орыс отаршыларының қазақ жеріне тұяғы
тигеннен бергі әрекеті екені даусыз.
Халқының тағдыры таразыға түскен қиын-қыстау күндерде Торғайдың
тонжарған түлегі Мыржақып Дулатов, Қалғанша жарты қасық қаным мен сенікі,
пайдалан шаруаңа жараса, Алаш деп жария салды. Оян, қазақ кітабында.
Торғай елі, көпке томырақ шаша алмай шұрайлы жерлерінен айырылды.
Жоқшылық пен кедейшіліктің зардабын тартты. Оның үстіне бірінші
дүниежүзілік соғысқа қатысқан Ресей мемлекетіне жылу жинауға отырған Торғай
халқына патша үкіметіне 1916 жылғы 25 маусымдағы қазақтарды майданның қара
жұмысына алу жөніндегі жарлығы жараның алдын алды. Қазақ даласында, жарлық
шыққан кейін бес күн өткенде Қостанайдың Қарабалық болысында көтеріліс
алауы бұрқ етті. Ол көтерілісті Осман, Әбдіғаппар, Айжарқын, Кейкі,
Амангелді сияқты батырлар басқарды. Торғай өңірінде, әсіресе Түйікше,
Бетпаққарада, Құмкешуде, Доғалда, Ақшығанақта, Татырда патша әскеріне
қарсы, ірі шайқастар өтті.
Қылыш ұстаған сарбаздар жан қиярлықпен қарсы тұрды. 1916 жылғы 25
маусым жорлығынан бұрын-ақ яғни сәуірдің 24 күні Ахмет Байтұрсынов:
Оқушының көбі өртті көрмейді, біз сабырлы болғанмен үкімет көшіп барады
деп заман ағымын ескерткен екен. Оның үстіне 25 маусымнан кейін Әлихан,
Ахмет, Мыржақып аталарымыз ... қазақ шын қарсылық қылатын болса, елге
отряд шығады. Елдің іргесі бұзылады - деп халықты сабырлыққа шақырып, ақыл
кеңестерін айтты.
Көтерілісті патша жендеттері асқан қатыгездікпен басты. Жазалаушы әскер
халыққа зұлымдықтың не бір түрін жасап, елдің мол мүмкін тонады. Ашу-ызадан
ғана тұрған көтеріліс, ықпалды пікірлер, ойласпаған ғылыми-әскери тактика
болмағандықтан осылай басылып жаншылып қалды. Бірақ көшпенділер көне
береді деген патшалық пікірінің быт-шыты шығып, қазақ халқы өз намысын
таптатпайтынын дәлелдеді.
Кеңес үкіметі, Торғай уезінде 1917 жылдық желтоқсан айының аяғында
құрылды. Осы аласапыран кезінде Ахмет Байтұрсынов 4 шілдеде Сарыарқа
газетінің 45 – санында Большевиктерден келер зиян-тынышсыздық. Олар
мемлекет қалпына лайық істердің бәрін аздырды, бүлдірді, жайды мемлекет
қазынасын құртты, өнеркәсіптің бәрі тоқтады ... деп большевиктердің бет
пердесін елге айқындап берді. Ақыры большевиктер қазақ даласын қанға бояп,
дегеніне жетті Ресейге әбден тәуелді Қазақ Автономиялық Социалистік Кеңес
Республикасын орнатты.
Осы астаң-кестең заманда Торғай даласы тағы да қанды майдан алқабына
айналды. Патша әскері де, қызылдар да, халыққа ойранды салып бақты. Ел
тонаудан, жылаудан көз ашпады. Торғай даласы талай-талай бөлістерге түсіп,
дағдылы шаруашылық, әлеуметтік қалпынан айырылып, естері шықты.
Елдің есін жиғызбау мақсатында коммунистік партия 1936-1938 жылдарда
тағы да қасырет науқанын бастады. Торғай өңірінің ғана емес бүкіл қазақ
халқының кемеңгері атанған А.Байтұрсынов, М.Дулатовтан бастап талай
азаматтар осы қасірет құйынына ілікті, Торғай топырағында- -адам жазықсыз
жазаланып, халық жауы аталды, Бүкіл саналы ғұмырларын халыққа, ұлтына,
еліне, жеріне арнаған, сол үшін өмірлерін де қия алатын азаматтар сондай
атақ алды.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні: Қазақстан тарихы.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны: Торғайдағы зиялылардың Қазақстан
тарихындағы орны.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Торғайдағы зиялылардың Қазақстан
тарихындағы орнын анықтау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның мәдени-
қоғамдық өміріне сипаттама беру;
- Торғайдан шыққан зиялылардың өмірі мен қызметіне, халық үшін еткен
еңбегіне шолу жасау;
- Торғайдағы зиялылардың Қазақстан тарихындағы орнын анықтап беру.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ХІХ ҒАСЫРДЫҢ СОҢЫ МЕН ХХ ҒАСЫРДЫҢ БАСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАН
1.1 XIX ғ. екінші жартысындағы Қазақстан мәдениеті
1905–1907 жылдардағы революция жеңілгеннен кейін Ресейде реакция кезеңі
басталды. 1907 жылы 3-маусымда Екінші мемлекеттік Думаның таратылғаны,
Үшінші мемлекеттік Дума сайлауы туралы ережеге өзгерістер енгізілгені
жөнінде патша жарлығы шықты. Заң бойынша қазақтар мен өлкені мекендеген
басқа шағын халықтар сайлау құқынан айырылды.
Осы кезде революциялық ұйымдар мен қозғалысқа қатысқандарды сотсыз және
тергеусіз жазалайтын тәртіп енгізілді.
Патша өкіметі тек қана қудалау жасаумен ғана шектелмеді, сонымен қатар
шаруалар қауымын күшпен ыдырату саясатын жүргізе бастады. 1906 жылы 9-шы
қарашада Столыпин шаруаларды қауымнан хуторға бөлу туралы жаңа жер иелену
заңын шығарды.
П. А. Столыпин 1906–1911 жылдары Министрлер Кеңесінің төрағасы болған
кезде өзінің аграрлық реформаларын әзірледі. Оның бірінші шарты шаруаны
жердің иесі етіп бекіту болатын. П. А. Столыпиннің аграрлық саясатының мәні
үш заң актісінде көрсетілді. Бұл Сенаттың қарауына берілген 1906 жылғы 9-
қарашадағы Шаруалардың жер иеленуіне және жер пайдалануына қатысты
қолданылып жүрген заңның кейбір қаулыларын толықтыру туралы жарлық. Ол
III-Мемлекеттік Думада 1910 жылы 14 маусымдағы Шаруалардың жер иеленуі
жайлы кейбір қаулыларды өзгерту мен толықтырулар туралы заң етіп қайта
қаралып толықтырылды.
1911 жылғы 29-мамырда Жерге орналастыру туралы заң қабылданды.
Аграрлық реформалар бойынша шараларды жүргізу оның барысында шаруалардың
көшіп-қонуына еркіндік берілді, нәтижесінде олардың шет аймақтарға, соның
ішінде Қазақстанға жаппай көшуі кеңінен өрістеді.
1910–1911 жж. жаңа экономикалық өрлеуге байланысты Қазақстанда
ереуілдік қозғалыстар жандана түсті. 1911 жылы мамыр айында Перовск және
Түркістан станциялары теміржол шеберханаларының жұмысшылары, Атбасар мыс
рудалары акционерлік қоғамы рудниктеріндегі кеншілер ереуілге шықты.
1912 жылы Ресейдің жұмысшы қозғалысында жаңа революциялық өрлеу
басталды. Сол жылғы мамырда Қазақстанда Спасск мыс қорыту зауытында
басталған ереуіл 1913 жылдың маусым айына дейін созылды. 1913 жылғы
қыркүйекте Торғай уезінің Шоқпаркөл көмір кендерінде болған жұмысшылардың
толқуы 1914 жылдың бірінші жартысында Ембі мұнайшыларының ереуілдерімен
ұласты. Жаңа революциялық өрлеу кезінде Қазақстанның жұмысшы табы жалақыны
арттыруға, қожайындардың айыптарды көбейтуден бас тартуына қол жеткізді.
Өлке жұмысшыларының ереуілдері патша өкіметіне қарсы шаруалар толқуларының
артуына, ұлт-азаттық қозғалысының дамуына ықпал етті.
1.2 1905–1907 жылдардағы орыс революциясына Қазақстан халқының қатысуы.
Қазақстан еңбекшілерінің 1905–1907 жылдардағы ереуілдері орыс халқының
революциялық күресімен тығыз байланысты еді.
1905 жылы ақпанда Орал, Перовск, Түркістан, Шалқар теміржолшылары
өздерінің экономикалық жағдайларын жақсарту талабын қойған ереуіл жасады.
1904 жылы пайда болған Сібір социал-демократиялық одағы, оның Омбы,
Орынбор, Саратов комитеттері Қазақстан жерінде революциялық жұмысты күшейте
түсті.
1905 жыл Қазан айындағы Бүкілресейлік ереуілдің әсерімен Қазақстанның
барлық қалаларында шерулер, митингілер мен жиналыстар болып өтті.
Перовскідегі, Оралдағы, Қарқаралыдағы, Павлодардағы манифестациялар
неғұрлым ірі болды. Оларды орыстар арасынан және қазақтардан шыққан
жергілікті зиялылар ұйымдастырды. Қарқаралыдағы 1905 жылғы 15 қарашадағы
үлкен саяси митингке қазақтардан, татарлардан, орыстардан және
басқаларынан тұратын 400-дей адам қатысты. Олар патша өкіметіне қарсы
бірқатар талаптар қойды, отаршылық әкімшілікке қарсы күресуге шақырды.
Кейіннен Қарқаралы оқиғасының басшылары қуғынға ұшырады. А. Байтұрсынов
Орынборға, Ж. Ақбаев Якутияға жер аударылды.
Патша өкіметі 1905 жылы 17 қазанда елдегі революциялық қозғалысты басу
мақсатында арнайы манифест қабылдады. Бірақ бұл жоғары мәртебелі манифест
жұмысшы қозғалысын бәсеңдеткен жоқ, қайта кейбір жерлерде күшейте түсті.
Қазақ жұмысшылары мен шаруалары патша өкіметіне орыс жұмысшыларымен
және қоныстанған шаруалармен қол ұстаса отырып қарсы шықты. Қазақ шаруалары
ең алдымен жер, су үшін, теңдік, бостандық пен тәуелсіздік үшін күресті.
1905 жылы жазда Семей, Торғай және Орал облыстарында жер үшін толқулар
болды.
Мәскеудегі желтоқсан қарулы көтерілісінің әсерімен 1905 жыл 11
желтоқсанда Успен руднигіндегі жұмысшылардың ірі ереуілі өтті. Ереуіл
барысында орыс жұмыскері Петр Топорнин мен қазақ жұмысшысы Әлімжан
Байшағыров басқарған Орыс-қырғыз одағы құрылды. Жұмысшылар өздерінің
жалпы жиналысында қабылдаған талаптарын Петиция ретінде рудник басшысы Н.
Фелльге тапсырды. Оның бірде-бір пункті қабылданбағандықтан Орыс-қырғыз
одағының шақыруымен рудникте ереуіл басталды. Рудник кеңсесі үстіне қызыл
жалау көтерілді. Успен руднигі жұмысшыларының ереуілі 1905–1907 жылдары
Қазақстанда болған революциялық қозғалыс тарихында көрнекті орын алады.
Яғни, ол өлкеде революциялық қозғалыстың ең жоғарғы шарықтаған кезі деп
саналады.
1906 жылы 6 қаңтарда патшаның арнаулы жарлығымен Ақмола және Семей
облыстарының бүкіл аумағына соғыс жағдайы енгізілді. Солтүстік Қазақстанға
Меллер-Закомельскийдің жазалау экспедициясы әкелінді.
1905–1907 жж. болған революциялық қозғалыстармен байланысты Қазақстан
жұмысшыларының кәсіподақ ұйымдары бой көтерді. Алғашқылардың бірі болып
Оралдағы теміржолшылардың кәсіподағы (1905 ж. қараша) құрылды, оған Н.
Смуров, Н. А. Покатилов және Н. И. Ульянов басшылық жасады. 1905–1906 жж.
Орынбор-Ташкент теміржолшыларының кәсіподағы ең ірі ұйым болып саналды.
Оның 6 мың мүшесі болған.
1905 жылы желтоқсан айында I Мемлекеттік Думаны шақыру туралы патша
үкіметінің жарлығы шығып, оған Қазақстаннан 9 депутат, оның ішінде 4 қазақ
сайланды. Олар: Ә. Бөкейханов, А. Бірімжанов, А. Қалменов, Б. Құлманов.
1906 жылы тамыз айында II Мемлекеттік Дума шақырылды. Оған Қазақстаннан 14
депутат сайланды, оның алтауы қазақ халық өкілдері болды. Олар: Ш.
Қошығұлов – Ақмола облысынан, Х. Нұрекенов – Семей облысынан, Б. Қаратаев –
Орал облысынан, А. Бірімжанов – Торғай облысынан, Т. Аллабергенов –
Сырдария облысынан, М. Тынышбаев – Жетісу облысынан.
Ұлттық қозғалыстың Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов бастаған жетекшілері
халықтың азаттық қозғалысын конституциялық монархия, либерал –демократиялық
реформалар жүргізу үшін күреске бағыттағысы келді. 1905 жылы қазанда ұлттық
интеллигенция өкілдері Оралда бес облыстағы қазақтардың делегаттарының
съезін өткізіп, онда олардың ұлттық мүддесін қорғауға тиісті Ресейдің
конституциялық-демократиялық партиясының филиалын құрмақшы болды. 1906 жылы
сәуір-мамыр айларында Семейде қазақтардың екінші съезі болып өтті.
Қазақ еңбекші бұқарасының 1905–1907 жылдардағы ұлт-азаттық қозғалысы
көп жағдайда ұйымдаспаған түрде өтті.
1.3 XX ғасыр басындағы Қазақстан мәдениеті
Оқу ағарту ісі. XIX ғ. аяғы – XX ғ. басында Ресей империясының халыққа
білім беру ісі мен мектеп жүйесіндегі өзіндік ерекшеліктері Қазақстандағы
халыққа білім беру ісі мен бүкіл ағарту жүйесіне көп дәрежеде өз ықпалын
жасады. Оқу ағарту ісі айқын таптық сипатта болды, оның Қазақстандағы
айырмашылығы ұлттық ерекшелікке орай жүргізілді. Ұлттық мектептер туралы
1870 жылы қабылданған Ресейді мекендейтін бұратаналарға білім беру
жөніндегі шаралар туралы заң ұлттық мектептердегі және ұлттық шет
аймақтардағы бүкіл ағарту жүйесін: 1) әлі аз орыстанғандар үшін, 2)
орыстары көп жерде тұратындар үшін, 3) жеткілікті дәрежеде орыстанғандар
үшін деп, 3 санатқа бөлді.
Заңды жүзеге асыру нәтижесінде Қазақстанда әр түрлі облыстарда әр алуан
үлгідегі мектептер құрыла бастады. Мәселен, Ақмола және Семей облыстарында
– мектеп-интернаттар мен ауыл шаруашылық бастауыш училищелері, Торғай мен
Оралда – ауылдық мектептер, болыстық (бір сыныпты), екі сыныпты училищелер,
Жетісу мен Сырдарияда — орыс бұратаналық мектептер, Ішкі Ордада (Бөкей
Ордасында) старшындық және учаскелік училищелер құрылды. Олардың бәрі Халық
ағарту министрлігіне бағынды.
Халыққа білім беру саласындағы империялық саясат шеңберінде 1906 жылы
тамызда болып өткен III жалпымұсылмандық съезі халыққа білім беру ісі
бойынша тұтас бағдарлама жасады. Съезд шешімдерінде былай деп белгіленді:
барлық қоныстарда балалар мен қыздарға міндетті бастауыш білім беретін
мектептер ашылсын;
оқыту бір бағдарлама бойынша және араб әліпбиі негізінде ана тілінде
жүргізілуі тиіс болды;
мектептерді ұстау земствоның, қала молдасының қарауында, ал басқару
мен бақылау мұсылмандардың өз қолында болуға тиіс;
мұғалімдер мен оқушылар құқықтары жөнінен орыс мектептерінің
мұғалімдерімен және оқушыларымен теңестірілуге тиіс болды.
1907 жылы Ресей империясында жалпы білім беруді енгізу туралы жоба
жарияланды, онда бастауыш мектептер желісін құру көзделді. Жоба бойынша
білім беру ісі 7–11 жастағы балаларды қамтуға тиіс болды, бастауыш білім
беруді 10 жыл ішінде енгізу жорамалданды.
Нақ осы жылдарда бастауыш білім беру мұқтаждарына қаражат босату туралы
заң (1908) және 1909 жылы Халық ағарту министрлігі жанына мектеп-құрылыс
қорын құру туралы заң қабылданды. Бұл заң актілері мектепте білім беру
жүйесін кеңейтті, халыққа білім беру ісінің, соның ішінде Қазақстанның
бүкіл аумағында орыс-қазақ мектептерінің (ол кездегі құжаттарда – орыс-
қырғыз және орыс-туземдік) кең желісін құруға кейбір дәрежеде жағдайлар
жасады.
Мерзімді баспасөз. XX ғасырдың басына қарай Қазақстанда ұлттық қазақ
зиялыларының қалыптасу үрдісі жүріп жатты, олардың бір бөлігі еуропалық
білім алғандар еді. 1905–1907 жылдардағы революциядан кейін Ресейдегі
мұсылмандардың, соның ішінде түрік халықтарының қозғалысы жаңа қарқын алды.
Мерзімді баспасөздің пайда болуы мен дамуына капитализмнің, тауар-ақша
қатынастарының, көлік пен байланыстың дамуы да, өлкені одан әрі отарлау да
себепші болды. Туып келе жатқан ұлттық буржуазияның үстемдік етуші орыс
буржуазиясымен бәсекесі, шетел капиталының енуі білім беру, баспасөз және
байланыс жүйесі реформасының қажеттігін туғызды.
Қазақ тіліндегі мерзімді баспасөздің алғашқы басылымдары Түркістан
уәлаятының газетін (1870–1882), Дала уәлаятының газетін (1888–1902) және
Түркістан генерал-губернаторлығының ресми органы болды, ал екіншісін Омбыда
Дала генерал-губернаторлығы шығарды (1902 жылдан кейін олар Ақмола және
Жетісу облыстарының Ведомостарына қосымша ретінде шығарылды. Сондай-ақ
бұл басылымдар ақпараттық-анықтамалық сипатта болды. Сонымен қатар газет
ұйымдарына империяның қамқорлығындағы отарлық өлкенің тұрмыс салтын
насихаттау миссиясы жүктелді. Осы мақсатпен ресми емес бөлімде түркі
халықтарының тарихы, этнографиясы мен әдебиеті жөніндегі материалдар
жарияланды.
Қазақ ұлттық баспасөзінің дамуы. Ресми емес қазақ мерзімді
баспасөзінің қалыптасуы XX ғасырдың басындағы жалпы азаттық қозғалыспен
тығыз байланысты. Ол 1905–1907 жылдардағы революциның арқасында ғана туды.
Алайда бұл басылымдар дүниеге едәуір қиындықпен келді. 1907 жылғы 28
наурызда II Мемлекеттік Думаның депутаты Шаймерден Қосшығұловтың
бастамасымен Улфат газетіне қосымша ретінде Серке газетінің бірінші
нөмірі шықты. Ш. Қосшығұловтың айтуынша, небәрі 3–4 нөмірі шығарылған.
Цензура оны қауіпті деп тауып, газет жабылып қалған. 1907 жылғы наурызда
Троицкіде Қазақ газетінің бірінші (әрі соңғы) нөмірі шықты.
Қазақ қоғамы демократияшыл жұртшылығының ұлттық баспасөз ұйымын құру
жөніндегі ынтасы күшейе берді. 1911 жылғы 16 наурызда Орал қаласында қазақ
және орыс тілдерінде шағын көлемді Қазақстан газеті шықты. 1913 жылы
қыркүйектен желтоқсанға дейін Петропавлда Ешім даласы газеті шығып тұрды.
Алайда таралымы шектеулі бұл газеттер орасан үлкен аймақтың түрлі
топтарының өскелең талап-тілегін қанағаттандыра алмады. Жалпыұлттық
көлемде мерзімді баспасөз құру бұрынғысынша жалпыұлттық проблема болып қала
берді.
Айқап журналы. 1911 жылғы 10 қаңтарда Троицкіде қазақ халқының
тарихындағы тұңғыш Айқап ұлттық журналының бірінші нөмірі шықты.
Ұйымдастырушы және баспагер, идеялық басшысы және редакторы М. Сералин
(1872–1929) бұрын педагогтік және журналистік қызметпен айналысқан, сол
кезге қарай белгілі ақын, әдебиетші, қоғам қайраткері болған
Айқап журналы 1911 жылғы қаңтардан 1915 жылғы қыркүйекке дейін
әуелгіде айына бір рет, ал сонан соң екі рет шығып тұрды. Барлығы 88 нөмірі
шықты, таралымы 1000 данаға дейін жетті. Айқап журналы ағарту ісі мен
мәдениеттің жаршысы болды.
М. Сералин Айқап беттерінде мұсылмандардың қасиетті кітабының
мазмұнын ыңғайлы, түсінікті нысанда баяндауға тырысқын авторлардың
мақалаларын жариялап отырды. Айқап журналының қазақ фольклорын
зерттеудегі, абайтануды қалыптастырудағы, орыс және дүниежүзілік
классикалық әдебиетінің рухани мұрасын насихаттауда атқарған рөлі зор.
Бірінші дүниежүзілік соғыстың басталуы жағдайында едәуір шиеленіскен
зор қаржы қиындықтары, зиялылардың бір бөлігінің сол кезге қарай өзінің
көркемдік толысқандығымен, қазақ әдеби тілін түлетуімен, стилінің
сындарлылығымен және ең бастысы толғағы жеткен жалпыұлттық проблемаларды
қоюымен әйгілі болған Қазақ газеті жағына шығуы 1915 жылдың тамызында
Айқап журналы шығуының тоқтатылуына себеп болды.
Қазақ газеті. Қазақ газеті апталық басылым болып шықты. 1913 жылғы
ақпаннан 1918 жылғы қаңтарға дейінгі кезең ішінде 3000 дана таралыммен 265
нөмірі жарық көрді. Жекелеген нөмірлері 8000 данаға дейін жететін
таралыммен шықты. Редакциялық алқа 1914 жылғы жаңа жылдық 45-нөмірінде
газетті 10 облыстың қазақтары жаздырып алатынын хабарлаған. Бұған қоса оны
Орынбор, Уфа, Қазан, Петербург, Мәскеу, Томск қалаларындағы, басқа да
бірқатар қалалардағы, сондай-ақ Түркия мен Қытайдағы оқырмандар алып тұрды.
Қазақ газетінің редакторы Орынборда айдауда жүрген кезінде сол кезге
қарай ағартушылық қозғалыстың танымал көшбасшысы болған, аса көрнекті ақын,
көсемсөзші, түркі тілінің маманы, ой-өрісі кең және ұлт дамуының жолдарын
көре білген жалынды қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынов болды. 1914 жылғы 19
мамырда Баспасөз істері жөніндегі бас басқарманың кеңсесі М. Дулатовқа
Қазақ газетінің екінші жауапты редакторы міндетін атқаруға рұқсат етті.
Қазақ газеті 1918 жылы (№№261 – 265) Жанұзақ Жәнібековтың редакциялауымен
шықты.
XX ғасырдың басындағы демократияшыл қазақ зиялыларының бүкіл азаттық
қозғалысы сияқты, бұл газеттің де жетекші бағытын белгілеуде қазақ халқының
бостандығы жолындағы аса көрнекті күрескер, саясатшы, экономист, тарихшы,
этнограф, әдебиеттанушы, статистик-социолог, көсемсөзші, энциклопедиялық
тұрғыдағы ғұлама Ә. Бөкейханов зор рөл атқарды.
Біртұтас болып біріккен үштік – А. Байтұрсынов, М. Дулатов, Ә.
Бөкейханов қалың қазақ елінің мүддесін білдіріп, оның шамшырағы болған
ғасырдың ұлттық газетін құра білді.
Газетті оның негізін қалаушылар Қазақ деп атады. Халықтың өз атын
қалпына келтіріп, олар сол арқылы отаршылар тарапынан бұратаналарға
менсінбей қарауға қарсы наразылық білдірді, қазақтар арасына ұлтжандылық
мақтаныш және бірлік идеясын таратты.
Қазақ шын мәнінде бүкілресейлік газет болды. Ол халықаралық жағдайға
жүйелі түрде талдау жасап, ондағы Ресейдің рөлін анықтап отырды, елдегі
және шетелдегі демографиялық жағдайды ашып көрсетіп, бүкіл түрік
дүниесінің, мұсылмандар қозғалысының тағдырын қадағалады. Газет Мемлекеттік
Думаның жұмысына, оның мінберінен қазақ халқының мүдделерін қорғау
мәселелеріне ерекше мүдделік танытты.
Қазақ әдебиеті. Ресейдегі XX ғасырдың басындағы революциялық қозғалыс
ұлттық шет аймақтардың, соның ішінде Қазақстанның да жағдайына әсерін
тигізді. Саны аз ұлттық зиялылар осы жағдайды пайдаланып, тәуелсіздік пен
бостандық үшін, халықты ғасырлар бойындағы ұйқыдан ояту үшін, қос езгіден:
патша өкіметінің отаршылдық бұғауынан және жергілікті патриархаттық-рулық
зорлық-зомбылықтан құтылу үшін күрес бастады. Зиялылар халықты тәуелсіздік
жолына шығарды, білімді, ғылымды, өнерді меңгеруге шақырды.
XX ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті дамуының ерекшелігі оның басқа
халықтардың әдебиеттерімен байланысы болып табылады. Тарихи жағдай қоғамдық-
экономикалық байланыстардың күшеюіне себепші болып қана қоймай, рухани
мәдениет саласындағы қарым-қатынас үрдісін жандандыра түсті. XX ғасырдың
басындағы қазақ әдебиеті сол тарихи дәуірдегі халық өмірінің шындығы туралы
көркем шежіре болды.
1.4 Торғай көтерілісі
XIX ғасыр Қазақстан үшін Ресей империясына тұтастай бодандыққа көшуімен
ерекшеленеді. XXғасырдың басында ол шикізат өндіретін әрі сауда рыногы
болып танылған отарлы өлке санатында жалпыресейлік шаруашылық кешенінің
құрамды бөлігіне айналады.
Капиталистік қатынастарға ерте көшкен елдер дамуы жағынан едәуір озып
кетіп, әлемнің қарқынды дамыған мемлекеттерінің алдыңғы легін құрды. Ресей
капиталистік экономика жолына кеш түссе де, жедел дамып, орташа дамыған
екінші лекте өзін нық сезінді. Азияның, Африканың, Латын Америкасының баяу
дамыған елдеріне қысым жасады, олардың олардың ішкі істеріне қол
сұқты,байлығы мен шикізатын пайдаланды.Ресей де Азия елдерінде көз тікті,
шет өңірледі өзінің отарына-шикізат, тұрақты нарық көзіне айналдырды.
Ресейдің алға шығуына негізгі кедергі-феодализм қалдықтары:биліктің
патшалық болмысы, дворяндардың үстемдігі, помещиктік жер иелену,
буржуазияның, халық бұқарасының саяси биліктен шеттетілуі болатын.
Шаруалардың жерінің аздығы, олардың меншікке байланысты бөлшектенуі, елдің
тұрмыс жағдайының ауырлығы, халықтың кедейлене түсуі, "бұратана" деп
аталған халықтардың ұлттық езілуі сияқты факторлар да Ресейді етектен
тартты.
XXғасырдың басында капиталистік елдер арасындағы қайшылықтар күшейе
түсті. Дамыған мемлекеттер бөлшектеніп кеткен отарларды қайта бөлгісі
келді. Оларға арзан шикізат көзі жетіспеді. Өзара топ құрып одақтасқан
бәсекелес әскери-саяси блоктар-үштік Одақ (Германия, Австро-венгрия) пен
Антанта (Франция, Англия, Ресей) тартысы 38 мемлекет қатысқан дүниежүзлік
соғысқа әкеліп соқтырды.
Қазақ сахарасының болмысы XXғасырдың басында күрделене түсті. Ресей
Азиялық Шығысты отарлауды жедел қарқынмен жүргізді. 1907-1912ж-дың өзінде
елдің еуропалық бөлігіне 2млн мың 400 мың адам әкеліп қоныстандырылды.
Қазақтар шұрайлы жерінен айырылды.Сонау Столыпин реформасының бас кезінде
-ақ "Санкт-Петербургские ведомость" газеті:"Егер мемлекет мүддесі
қырғыздарды құрбан етуді талап етсе,әрине,бұған қарсы шығудың керегі
жоқ..." –деп жазған болатын.
Өлкені талан-таражға салу бірінші дүниежүзілік соғыс жылдарында
бұрынғысынан да жеделдете жүргізіліп, ауқымды сипат алды. Қазақ даласынан
арзан бағамен орасан көп мөлшерде мал сатып алынды.Патша армиясы үшін
киіз үй мен бұйымдар жиналды.Салық мөлшері өсіп, соғыс салығы енгізілді,
мемлекттік заемдар таратылды, бажсалығын төлеу міндеттелді,жергілікті
халық соғысқа арналған жүктерді(негізінен, азықты)теміржол
станциясынатасуға мәжбүрболды.
Көтерілістің себептері және басталуы. Қазақ даласынан ет,
мыңдаған жылқы мен түйе майданғажіберілді.Әскерге алынған отбасыларына
көмек көрсетуді желеу етіп, батырақ қазақтарды кулактар шаруашылықтарын,
кәсіпорындарға "ерікті түрде"жұмысқа тартты. 1916жылы патша әкімшілігі
ресейлік отаршылдар үшін жаңадан жертартып алуды ойластырды.
А.Байтұрсынұлы сонау 1913 жылдың өзінде: "Қазақ ұлтының өмір сүруінің өзі
проблемаға айналды", - деп жазған еді.
Көтерілістіңнегізгі себебі ұлттық және әлеуметтік езгінің халықтың
кегін қайнататын деңгейге жетуінен болды. Отаршылдық болмысқа,туған елдің
талануына, кіндік қаны тамған жерден айырылуғашыдамаған халық бұқарасы
патша үкіметіне қарсы жаппай күреске шықты. Қазақтан қара жұмысқа алу –
көтеріліске желеу болған негізгі себепші фактор еді.
1916 жылғы 25 маусымдағыпатша Жарлығы бойынша, қара жұмысқа 19-дан 43
жасқа дейінгі еңбекке жарамды барлық ер адамдар алынуға тиіс болатын.Сол
арқылы патша үкіметікөптеген орыс солдаттарымен жұмысшыларыннеғұрлым
көбіс және арзан жұмыс күші ретінде "реквизицияланған бұратаналармен
"ауыстырып, оларды қорғаныс құрылыстары мен басқа да тыл жұмыстарынан
босатқысы келді. Түркістан мен Дала өлкесінен 500 мыңнан астам жігіт
алу көзделді. Бұл жағдай қазақ даласына үлкен қобалжу туғызды.
М.Дулатұлы айтқандай: " жұрт сеңдей соғылды,түнде ұйқыдан, күндіз
күлкіден айырылды".
1916 жылғы 23 тамызда генерал- губернатор А.Куропаткиннің құпия
бұйрығымен қара жұмысқа шақырудан босатылғандар: болыстық, ауылдық
басқармалардың лауазымды адамдары; жергілікті бұратаналарданшыққан
төменгі полициялық шенділер; имамдар, молдалар мен мүдәрістер; ұсақ
несие мекемелеріндегі жоғары лауазымды жергілікті бұратаналар; дворян
және ата – бабасынан бастап, сондай –ақ жеке басы құрметті азамат
құқықтарын пайдаланатынжергілікті ұлт өкілдері.
Патша өкіметі айла қолданып, қоғамның болмашы бір бөлігін –
жергілікті әкімшілікті әкімшілікті, байлар мен мұсылман дінбасыларының
бірқатарын жалпыұлттық қозғалыстан бөлшектеп, аман алып қалды да олар
жергіліктіәкімшіліктің тыл жұмыстарынаадамдар алуына көмектесті.Сол
көмегі үшін олардың балалары қара жұмыстан босатылып отырды. Бұл
кедейлердің ызасын келтірді.
Патша жарлығына жауап ретінде орасан ауқымды өңірдің – Қазақстан
мен Түркістанның халқы стихиялы түрде бір мезгілде көтеріліске шықты.
Жер-жерде көтерілісші жасақтары құрылып, олар қара жұмысқа шақырылушы
жастардың тізімінтартып алып, жойып жіберді,байлардың ауылынашабуыл
жасады, борышқорлықжәне салық тілхаттарын жойды, жерді сату
басқармаларын, болыстардың ауылдарын талқандады. Көтерілісшілердің патша
әскерімен қақтығыстары жиілей түсті.
Көтеріліске шыққан халық бірінші кезекте отарлауға дейінгі дәсстүрлі
мемлекеттік басқару жүйелерін қалпына келтірді. Кей жерде дала дәстүрі
бойынша ақсүйек өкілдерінен хан сайланып жатты.
Көтеріліске шыққан халық күш біріктіру қажет екенін түсінді.
Верный уезінің көтерілісшілері Наманған және Таластың жоғарғы
ағысындағы Әулиеата уездерінің көтерісшілерімен байланыс орнатты.
Көтеріліске шыққан албандар ұйғырлармен, қырғыздармен және
дүнгендермен күш біріктіріп қимыл жасады.
Қазақ демократтарының саяси көзқарастары. Жергіліктіпатша
әкімшілігінің анықтамасы бойынша, қазақ даласында біреуі – жұмысшылар
бергісі келмейтін, екіншісі – бұйрықты орындауға келісетін екі партия
құрылды. Ат төбеліндей байлар, ауыл старшындары патша Жарлығын жақтап
шықты.
Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынұлы, М.Дулатұлы бастаған қазақтың либерал-
демократиялық зиялы қауымы басқа бағыт ұстанды.Олар қазақтарды "Ресей
мемлекетінің бодандары,Оттанның перзенті" деп санады. Ахмет Байтұрсынұлы:
"Қазақ секілді іргелі жұрт өзгелер қатарында соғыс майданында қару-жарақ
асынып,мемлекетті қорғауға лайық еді.қатарда жоқ қара жұмысқа байлануын
кемшілік санаймыз", -деп жазды.Әлихан Бөкейханов,Ахмет
Байтұрсынұлы,Міржақып Дулатұлы өздері қол қоиған үндеуде екі баламаны алға
тартты:"Бірі-барса, алынған жігіттер қазаға,бейнетке аз ұщырайды,екіншісі-
"бармаймын"деп қарсылық қылса, елге зор бүліншілік келеді..."
Қозғалыс басшылары қазақтарды тыл жұмыстарына шақыруды уақытша кейінге
қалдыруды, оны тиісті дайындық жұмыстарынан соң жүзеге асыруды ұсынды.Бұл
орайда олар соғыс жеңіспен біткен жағдайда өз халқының тағдырын
жеңілдетуден же ұлттық автономия құрудан үміттенді.Олар:"қарусыз халық
үкметтің жазалау шараларының құрбаны болады",-деп жазды олар 1916 жылғы
қазандағы Үндеу хатында.Қазақ халқының либералдық-демократиялық ойшыл
өкілдері отаршыл империямен парасаты ымырластық тәсілін жүргізуді,халықтың
амандығын же оның етностық тұтастығын сақтау идеясын бірінші орында
ұстады.Тарих осы бағыттаң дұрыс блғанын дәлелдеді.
Ұлт-азаттық қозғалысқа революцияшыл-демократияшыл зиялылардың
Т.Рұсқылов, Т.Бокин, Ә.Майкөтов, С.Сейфуллин, С.Мендешев, Ә.Жангелдин,
Б.Алманов сияқты өкілдері де қатысты.Күрес барысындаәлеуметтік жанжалдарды
шешуде әр түрлі топтардың белгілі бір көзқарастары сынақтан өтті.
Қозғалыстың сипаты, қозғаушы күштері. 1916 жылғы қозғалыс бүкіл
Қазақстанда, Орта Азияны, Сібір мен Кавказдың бір бөлігін қамтыды. Ол
стихиялы түрде басталды же әлеуметтік құрамы жағынан біртекті блған
жоқ.Оған көмір кеніштерінің,мұнай кәсіпшіліктерінің,Ертіс кемшіліктерінің,
Омбы,Орынбор-Ташкент теміржолының қазақ жұмысшылары қатысты.Олардың ауылмен
же шаруа қожалықтарымен байланысты қозғалысқа стихиялы шаруалар қозғалысы
сипатын берді.
Қозғалыстың басты күші тұтастай халық бұқарасы болатын.
Қозғалыстың ауқымды әлеуметтік негізі бар еді. Жалпыұлттық бірігу же
ұлттық тәуелсіздік идеясы қазақ шаруалары мен жұмысшыларының түрлі
топтарын, қалыптасып келе жатқан ұлттық буржуазия мен даланың дәстүрлі
ақсүйектерін, ұлт зиялыларын орыс же шетелкапиталына қарсы біріктірді.
Тұтас ауылдар, болыстар, уездер өздерімен бірге барлық мүліктері мен малын
алып, дала қойнауына тереңдеді, көтеріліс шыққан аумақтарда оларға байлар
да қосылуға мәжбүр болды. Басқа "бұратаналар"-дүнген, ұйғыр, қырғыздар да
көтерілісшілерді жақтап шықты.
1916 жылғы қозғалыстың ең ірі оқиғаларының бірі Торғай
обылысында орын алды. Мұнда қазақ шаруаларының күресі мейлінше
табанды болып, ұзаққа созылды. Жергілікті ауылдық-болыстық әкімшіл
басқарудан аластатылып, билік көтерілісшілердің қолын көшті. Торғай
уезіндегі қыпшақ руының көтеріліске шыққан қазақтары Орта жүздің
ықпалды биі Нияздың немересі, аса беделді Әбділғафар Жанбосыновты
өздерігің ханы етіп сайлады. Атақты Иман батырдың немересі
Амангелдіні сардарбегі етіп тағайындады.
Торғайдағы қозғалыс ошағы биліктің бір орталықта болуымен,
көтерілісшілер қозғалысын басқарудың тәртіпке келтірілген жүйесімен
көзге түсті. Әскери іс мәселелеріне Әскери Кеңес баса назар аударып
отырды. 1916 жылғы қыркүйекте Торғай уезінде Амангелді Иманов
көтерілісшілердің үлкен жасағын құрып, қару жасаушыларды ұйымдастырды
және көтерілісшілерді әскери өнерге өзі үйретті. Олардың жалпы саны
20 мыңға дейін жеткен.Көтерілісшілер қатарын Ырғыздан, Қостанайдан,
Ақтөбеден, Байқоңыр және Шоқпаркөл кеніштерінен, Орынбор-Ташкент
теміржолынан келгн жұмысшылар толықтырды.
Қазан айының соңында Амангелді Иманов бастаған 15 мың
көтерілісші Торғай қаласын қоршады.Көтерілісті талқандау үшін патша
үкіметі генерал Лаверентьев басқарған тоғыз мың адамдық жазалаушы
экспедициялық корпус жіберді. Торғайға беттеген жолында жазалаушы
отряд қазақ ауылдарын шапты. Торғайды ала алмайтын болғандықтан,
көтерілісшілер қоршауды тоқтатып, Бетпаққара жазығы мен Аққұм құмының
маңына ірге теуіп, партизандық күрес әдісіне көшті.
Доғал – Үрпек түбіндегі ұрыс жеңіліс пен аяқталды. Шегіне отырып
ұрыс жүргізген 40 сарбазды жазалаушылар қоршап алды. Сарбаздар соңғы оғы
қалғанша атысып, тірі қалғандары кешке қарай қолына найза алып,
қоян-қолтық айқасқа түсті. Көтерілістің аяусыз жанышталғанына
қарамастан, көп жерде бой көрсету бұдан кейінде біраз уақытқа
жалғасты.
Патша үкіметі көтерісшілерден аяусыз кек алды. 3000-ға жуық адам
жазаланды. Жүздеген ауылдар өртеліп, көптеген бейкүнә адамдар атылды.
Алайда тарихтың өзі тәрік еткен отаршылдық жүйені жазалау экспедициялары
да, әскери-дала соттары да атып-асуда құтқарып қала алмады. Бұл
қазақ халқының езілген Ресей халықтары азаттық күресінің жалпы
тасқынына біржола қосылған еді.
Қозғалыстың қортындылары, жеңілу себептері және тарихи маңызы. 1916
жылғы ұлт-азаттық қозғалыс империялизмге, отаршылдыққа қарсы сипатта
болды. Ол Шығысты қамтыған революциялық дағдарыстың маңызды
элементтерінің бірі еді. Қазақтардың ата қонысына Ресей мұжықтарын
қоныстандыру арқылы жүргізілген отарлау саясаты қарқын алған сайын
өптеген орыс – украин қныстары мен казак станицалары пайда болған
аймақтардағы көтеріліс орыстарға қарсы сипат алды.
Орыс шаруаларының бір бөлігі көтерлісшілерге жанашырлықпен
қарады, көтеріске қатысқандарды жасырып қалды, оларға көмектесті.
Ұлт-азаттық қозғалысты басып – жаныштау барысында патша өкіметі
өзінің дала стратегиясын жүзеге асыры. Түркістан өлкесі генерал –
губернаторының айтуы бойынша, Қазақстан мен Қырғыстанның отарлауға
мейлінше қолайлы аудандарын “тазалау” болатын. 1916 жылы Қазақстан
жеріндегі қазақтардың саны жарты млн-ға жуық кеміді.
Көтерлістің жеңіліс табуының басты себептері, оның
бытыранқылығынан, ұйымшылдықтың жеткіліксіздігінен, арақатынастың
тұрақты болмауынан еді. Шын мәнінде өте қарапайым қарулармен
қаруланған халықпен сол кездегі техниканың жетістіктерін пайдаланған
империяның тұрақты армисы соғысты. Патша шенеуніктері қоныстандыру
қозғалысы жеделдете жүргізіліп жатқан өңірлерде орыс украин
шаруалары, дүнген, ұйғыр, өзбек диқандары арасындағы қайшылық тарды
пайдалана білді.
Ұлттық – демократиялық зиялылар қатарында бірлік болмады. Кейбір
бай – феодалдар , хандар көтерлісшілердің мүдделерін сатып кетіп
отырды. Патша үкіметі тез арада көтерлісшілерді басшыларынан айыра
білді. Жетісудағы қозғалдыс басшыларының бірі Бекболат Әшекеев
Боралдай асуында жұрт алдында дарға асылды. Қарқарадағы көтерліс
жетекшілерінің бірі Жәменке Мәмбетов абақтыға қамалы, басқа 12
басшымен бірге азаптап өлтірілді.
Көтеріліс қазақ халқының таптық сана-сезімінің өскендігін
көрсетті. Мыңдаған көтерілісшілер патша билігіне қарсы қарулы күрес
мектебінен өтті. Отаршылдық езгінің ұзақ жылдары ішінде олар ұлттық
мүдделерінің ортақтығын тұңғыш рет ұғынды, белсенді саяси қызметке
құлшынып, өзін Ресей билігінің отаршылдық экспанциясына қарсы күрес
жүргізе алатын күш деп сезінді.
Халықтық қозғалыс барысында өкімет құрылымы, қарулы күштер,
басқару аппараты құрылды. Ауқымдылығы мен қатысушыларды қамтуы және
зардаптары жағынан алғанда, ол империя құрамындағы отаршылдық
құлдықтың бүкіл кезеңіндегі азаттық күресінің шырқау шыңы болды. Ол
туралы Әлихан Бөкейханов былай деп жазды: “Қазақ-қырғыз осы
көтерілісте көп адамын өлтіріп, шаруасын күйзелтсе де, келешекке
қандай ел екенін білдірді... Алыспаған, жұлыспаған бостандық атына
мінбейді, бұғаудан босамайды, ері құлдықтан, әйелі күндіктен шықпайды,
малына да, басына да ие болмайды”. Шын мәнінде, 1916 жыл-XX ғасырдың
соңында қазақ халқының қолы жеткен саяси тәуелсіздігі мен ұлттық
мемлекеттігі үшін күрестің бір белесі болып, тарихта өз орнын алды.
1.5 Қазақстан азамат соғысы жылдарында
1914 жылы басталған дүниежүзілік соғыстың салдарынан Ресей империясы
үлкен дағдарысқа ұшырады: бірінші – экономикалық , екінші – саяси
дағдарыс.
Соғыстың салдарынан елдің шаруашылығы қирады, өндіріс орындары тоқтады,
теміржол қатынасы бұзылды, ауыл шаруашылығы күйреді. Бұл дағдарыс
жұмысшылар мен шаруалардың өкіметке деген үлкен наразылығын туғызды.
Патша өкіметі бұл дағдарыстан шығудың жолын таба алмады, сөйтіп елді
басқару қабілеті төмен болды.
Осы аталған дағдарыс патша өкіметінің 1917ж. ақпан айында құлауына
себеп болды. Оны Ақпан төңкетісі деп атайды. Осы төңкерістің нәтижесінде
қос өкімет - жұмысшылар мен шаруалардың кеңесі және буржуазиялық Уақытша
өкімет құрылды.
Патша өкіметі құлатылғаннан кейін бүкіл Ресейдегі сияқты Қазақстанда да
қос өкімет орнады. Бұрынғы патша шенеуліктері, эсерлер, меньшевик- тер
және буржуазиялық ұлтшылдар басқарған буржуазиялық Уақытша өкі- мет
органдарымен қатар халықтық өкіметтің жаңа органдары–жұмысшылар, шаруалар
және солдат депутаттарынң кеңестері құрылды.
Жергілікті жерлерде Уақытша өкіметті органдары құрыла бастады.
Қазақстанда қазақ интеллигенциясы басқарған қазақтардың ұлттық облыстық
және уездік комитеттері ұйымдастырлды. Оларға комиссарлар болып ұлттық
интеллигенцияның өкілдері, атап айтқанда Торғай облысында Әлихан Бөкейханов
Жетісу облысында Мұхамеджан Тынышпаев, Түркістанда Мұстафа Шоқаев
тағайындалды.
Патша өкіметінің құлатылуын Қазақстан еңбекшілері саяси және ұлттық
азат алудың бастамасы ретінде қабылдады. Бұл жеңіс өлкедегі еңбекшілердің
саяси белсенділігін арттырды. Қазақстанның әртүрлі қалаларында қазақ
жастарының 20 шақты үйірмелері мен топтары пайда болды. Олар халық арасында
листовкалар, сол күндердің көкейтесті мәселелеріне арналған тақпақ-өлеңдер
таратты. Әулиеатада Тұрар Рысқұлов Қазақ жастарының революцияшыл одағы
деген ұйым құрды. Оның құрамына қазақ халқының орташа және кедей топтарынан
шыққан алдыңғы қатардағы жастар енді
Буржуазиялық уақытша өкіметке үміт артқан қазақ зиялылары өз халқын
еркіндікке жеткізуді, отарлаудан құтылуды арман етті. Осы мақсатқа жету
үшін олар қазақтың ұлттық саяси партиясын құру жолын іздеді. Олар Қазақ
газеті арқылы қазақ халқына арнайы үндеу жолдады. 1917ж. 21-26 шілдеде
Орынборда болған Бүкілқазақтық съезде Алаш партиясы қалыптасып, басшы
органдарын сайлады. Оның құрамына Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов,
Міржақып Дулатов, Мұстафа Шоқай, Мұхаметжан Тынышпаев т.б. кірді. Бұл
партияның сол жылы 5-13 желтоқ- санда Орынборда өткен екінші съезінде Қазақ
автономиясы Алашорда үкіметі – ұлт Кеңесі құрылды. Алаш партиясының
бағдарламасы бекітілді. Ол негізгі 10 бөліммнен тұрады. Олар: 1) Ресей
демократиялық федерация болып жариялану туралы; 2) Ресей құрамында Қазақ
ұлт автономиясын құру; 3) Халықтар арасында тең құқықтық орнату; 4) Дін
туралы, дінді мемлекеттен ажыратып шығару; 5) Елдегі билік және сот туралы;
6) Елді қорғау, әскер және халықтық милиция құру; 7) Халықтың табысына
қарай салық салу; 8) Жұмысшылар туралы; 9) Ғылым және білім туралы; 10) Жер
мәселесі.
Жаңа құрылған үкіметтің құрамына 15 адам кірді, оның төрағасы болып
Әлихан Бөкейханов бекітілді. Азамат соғысы басталғанда Алашорда үкіметі
екіге бөлінді: оның Батыс Қазақстандағы бөлігін Халел, Жанша
Досмұхамедовтар, Шығыстағы бөлігін Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов
т.б. басқарды. Бірақ Уақытша өкіметтің өмірі де ұзақ болмады. 1917 ж. 25
қазанда Уақытша өкімет құлап, оның орнына большевиктер басқарған Кеңес
өкіметі орнады. Бұл жұмысшылар мен шаруалардың билігі орнаған өкіметі еді.
Оның мақсаты – пролетариат диктатурасының басшылы- ғымен Ресейде жаңа қоғам
– социализмді орнату.
Бұл оқиға бүкіл әлемді дүр сілкіндірді, себебі социализмге жол ашуды
бірінші Ресей бастады.
Қазан төңкерісі елді экономикалық және саяси дағдарыстан шығуға жол
ашты. В.И.Ленин бастған большевиктер партиясы осы дағдарыстан шығудың сара
жолы – Ресейдің империалистік соғысты тоқтатып, бейбіт өмірге көшу деп
білді. Сондықтан Ресей ең бірінші болып бірінші дүниежүзілік соғыстан
шығады.
Кеңес өкіметі әуелі орталықта Петроградта орнады да, одан әрі тез арада
Ресейдің шет аймақтарына дейін орнады.
Ресейдің қол астында болып келген орыс емес басқа халықтардың еңбекші
бұқарасы Қазан төңкерісінен кейін экономикалық-әлеуметтік күйзелістен
шығумен бірге отаршылдықтың бұғауынан босанып, тәуелсіздік алатын шығармыз
деп үміттенді. Большевиктер барлық ұлттар мен ұлыстардың, халықтардың
теңдігі мен бостандығын, азаттығын жариялай отырып, оларды төңкеріс туының
астынан кетпеуге шақырды.
Кеңес өкіметі Қазақстанда да орнай бастады. 1917 ж. қазаннан 1918ж.
наурызға дейін Қазақстанның көптеген аудандарында Кеңес өкіметі орнады.
Кеңес өкіметінің орнаған алғашқы жері Перовск (Қызылорда) қаласы болды.
Мұнда жұмысшылар мен солдаттар өкімет билігін 1917 ж. 30 қазанда өз қолына
алды. Перовскіде үлкен әскери гарнизон орналасқан еді және темір жол
станцясы болатын.
1917ж. қараша айының орта кезінде Кеңес өкіметі Черняев (Шымкент)
қаласында жеңді. Қараша – желтоқсан айларында Кеңес өкіметі Әулиеатада
(Тараз), Түркістанда, Қазалыда, Арал поселкесінде және Сырдария облысы- ның
басқа да ірі елді мекендерінде қан төгізсіз бейбіт жылмен орнады. Петропавл
қаласында жаңа өкімет 10 қарашада орнады.
1917 ж. желтоқсан – 1918 ж. наурыз аралығында Кеңес өкіметі Торғай
облысының орталығы және Қостанай, Ақтөбе қалалары мен басқа да ірі елді
мекендерде орнады. Семейде өкімет билігі жергілікті Кеңестің қолына 1918 ж.
ақпанның орта кезінде көшті.
Жетісуда Кеңес өкіметін орнату жылындағы күрес 1918 ж. көктеміне дейін
соғылды. Себебі мұнда төңкеріс қарсыластары күштері басым болды. Верный
қаласы Жетісу қазақ-орыс әскерлерінің орталығы болды, ал қазақтар патшаның
тірегі болғаны белгілі.
Кеңес өкіметі 1917 ж. наурыз айында Жаркентас, Сергиопльда (Аягөз),
Талдықорғанда, сәуірдің бас кезінде Лепсіде орнады.
Кеңес өкіметінің ең соңғы орнаған ауданы – Орал қаласы болды, онда жаңа
өкіметтің билігі наурыз айында жұмысшылардың қолына көшті.
Сөйтіп, 1917 жылдың қазан айынан бастап 1918ж. наурыз айына дейін Кеңес
өкіметі. Қазақстанның көп жерінде жеңіске жетті.
Сонымен Қазан төңкерісін қолдайтын күштер басым болған жерлерде
жергілікті билік кеңестер жағына түгелдей шықты. Мұндай жағдай Қазақ-
станның Солтүстік-Шығыс облыстарының көптеген аудандарында, Сырдария және
Бөкей ордасында орын алды. Бірақ төңкеріс қарсыластарының күштері көбірек
шоғырланғыан Орынбор, Орал, Жетісу облыстарында өкімет билігі жұмысшылар
мен шаруалардың қолына қарсылық көрсеткендерді талқандау арқылы көшті.
Қазан төңкерісінен кейін Қазақстанда кеңестік аппарат құру және
экономика саласында алғашқы өзгерістер енгізіле басталды. Ол қандай
шаралар:
-ескі мекмелер, оның, ішінде уақытша өкіметінің комиссарлары, отарлау-
шенеуіктік әкімшілік қоныстандыру басқармасы, бұрынғы сот жүйелері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz