Есімдік
ЕСІМДІКТІҢ ЛЕКСИКА.ГРАММАТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
1. Есімдіктің лексика.грамматикалық сипаты.
2. Есімдіктердің қалыптасуы.
3. Есімдіктердің мағыналық түрлері.
4. Есімдіктердің септелу ерекшеліктері.
5. Есімдіктердің басқа сөз таптарына ауысуы және прономиналдану . есімдікке айналу процесі.
6. Есімдіктердің сөйлемдегі қызметі.
1. Есімдіктің лексика.грамматикалық сипаты.
2. Есімдіктердің қалыптасуы.
3. Есімдіктердің мағыналық түрлері.
4. Есімдіктердің септелу ерекшеліктері.
5. Есімдіктердің басқа сөз таптарына ауысуы және прономиналдану . есімдікке айналу процесі.
6. Есімдіктердің сөйлемдегі қызметі.
Проблемалық сұрақтар:
1. Есімдіктердің мағыналық ерекшеліктері неде?
2. Есімдіктерді заттық және сындық мәндегі есімдіктер деп бөлудің себебі неде?
3. Жіктеу есімдктерінің жаққа қатысы қандай?
4. Есімдіктердің грамматикалық категориялары бар ма, неге?
Есімдік – лексика-грамматикалық (семантикалық) сипаты жағынан не затты, не оның сынын я санын нақты атамай, солардың орнына жүретін сөз табы. Сондықтан кейде оны орынбасар сөз табы деп те атайды.
Ұйықтап жатқан жүректі ән оятар, Оның тәтті оралған мәні оятар (А) деген сөйлемде оның деген сөз алғашкы бөлігіндегі ән деген зат есімнің орнына қолданылған: әннің мәні. Бір шалдың төрт ұлы болыпты, Бірде шал сол ұлдарын жинапты (Ертегілер) деген сөйлемдерде сол сөзі төрт деген сан есімнің орнына қолданылған: төрт ұлын жинапты. Кімді айтса, сол келер (мәтел) деген сөйлемде сол сөзі кім дегеннің орнына жұмсалған да, кім дегеннің өзі адам деген заттың атауының орнына қолданылған.
Сөйтіп, есім сөздердің (зат есім, сын есім, сан есімнің) орнына жүретін сөз табы есімдік деп аталады. Есімдік заттың өз атауын да, белгісінің, санының да атын білдірмейді, тек соларды нұсқап, меңзеп көрсетеді де, солардың орнына колданылады. Сондықтан да кейде есімдікті орынбасар сөздөр деп те атайды.
Есімдіктер мағынасына қарай жеті топқа бөлінеді: 1) жіктеу есімдігі; 2) сілтеу есімдігі; 3) сүрау есімдігі; 4) өздік есімдігі; 5) жалпылау есімдігі; 6) болымсыздык есімдігі; .7) белгісіздік есімдігі.
ЖІКТЕУ ЕСІМДІГІ.
Бслгілі бір жақтық ұғыммен байланысты колданылатын есімдіктің түрі жіктеу есімдігі деп аталады. Жіктеу есімдіктері мен, сен, сіз, ол, біз (біздер), сендер, сіздер, олар. Жіктеу есімдіктерінің үш жағы және жекеше, көпше түрі бар.
1. Есімдіктердің мағыналық ерекшеліктері неде?
2. Есімдіктерді заттық және сындық мәндегі есімдіктер деп бөлудің себебі неде?
3. Жіктеу есімдктерінің жаққа қатысы қандай?
4. Есімдіктердің грамматикалық категориялары бар ма, неге?
Есімдік – лексика-грамматикалық (семантикалық) сипаты жағынан не затты, не оның сынын я санын нақты атамай, солардың орнына жүретін сөз табы. Сондықтан кейде оны орынбасар сөз табы деп те атайды.
Ұйықтап жатқан жүректі ән оятар, Оның тәтті оралған мәні оятар (А) деген сөйлемде оның деген сөз алғашкы бөлігіндегі ән деген зат есімнің орнына қолданылған: әннің мәні. Бір шалдың төрт ұлы болыпты, Бірде шал сол ұлдарын жинапты (Ертегілер) деген сөйлемдерде сол сөзі төрт деген сан есімнің орнына қолданылған: төрт ұлын жинапты. Кімді айтса, сол келер (мәтел) деген сөйлемде сол сөзі кім дегеннің орнына жұмсалған да, кім дегеннің өзі адам деген заттың атауының орнына қолданылған.
Сөйтіп, есім сөздердің (зат есім, сын есім, сан есімнің) орнына жүретін сөз табы есімдік деп аталады. Есімдік заттың өз атауын да, белгісінің, санының да атын білдірмейді, тек соларды нұсқап, меңзеп көрсетеді де, солардың орнына колданылады. Сондықтан да кейде есімдікті орынбасар сөздөр деп те атайды.
Есімдіктер мағынасына қарай жеті топқа бөлінеді: 1) жіктеу есімдігі; 2) сілтеу есімдігі; 3) сүрау есімдігі; 4) өздік есімдігі; 5) жалпылау есімдігі; 6) болымсыздык есімдігі; .7) белгісіздік есімдігі.
ЖІКТЕУ ЕСІМДІГІ.
Бслгілі бір жақтық ұғыммен байланысты колданылатын есімдіктің түрі жіктеу есімдігі деп аталады. Жіктеу есімдіктері мен, сен, сіз, ол, біз (біздер), сендер, сіздер, олар. Жіктеу есімдіктерінің үш жағы және жекеше, көпше түрі бар.
ЕСІМДІКТІҢ ЛЕКСИКА-ГРАММАТИКАЛЫҚ СИПАТЫ
1. Есімдіктің лексика-грамматикалық сипаты.
2. Есімдіктердің қалыптасуы.
3. Есімдіктердің мағыналық түрлері.
4. Есімдіктердің септелу ерекшеліктері.
5. Есімдіктердің басқа сөз таптарына ауысуы және прономиналдану –
есімдікке айналу процесі.
6. Есімдіктердің сөйлемдегі қызметі.
Проблемалық сұрақтар:
1. Есімдіктердің мағыналық ерекшеліктері неде?
2. Есімдіктерді заттық және сындық мәндегі есімдіктер деп бөлудің себебі
неде?
3. Жіктеу есімдктерінің жаққа қатысы қандай?
4. Есімдіктердің грамматикалық категориялары бар ма, неге?
Есімдік – лексика-грамматикалық (семантикалық) сипаты жағынан не затты,
не оның сынын я санын нақты атамай, солардың орнына жүретін сөз табы.
Сондықтан кейде оны орынбасар сөз табы деп те атайды.
Ұйықтап жатқан жүректі ән оятар, Оның тәтті оралған мәні оятар (А) деген
сөйлемде оның деген сөз алғашкы бөлігіндегі ән деген зат есімнің орнына
қолданылған: әннің мәні. Бір шалдың төрт ұлы болыпты, Бірде шал сол ұлдарын
жинапты (Ертегілер) деген сөйлемдерде сол сөзі төрт деген сан есімнің
орнына қолданылған: төрт ұлын жинапты. Кімді айтса, сол келер (мәтел) деген
сөйлемде сол сөзі кім дегеннің орнына жұмсалған да, кім дегеннің өзі адам
деген заттың атауының орнына қолданылған.
Сөйтіп, есім сөздердің (зат есім, сын есім, сан есімнің) орнына жүретін
сөз табы есімдік деп аталады. Есімдік заттың өз атауын да, белгісінің,
санының да атын білдірмейді, тек соларды нұсқап, меңзеп көрсетеді де,
солардың орнына колданылады. Сондықтан да кейде есімдікті орынбасар сөздөр
деп те атайды.
Есімдіктер мағынасына қарай жеті топқа бөлінеді: 1) жіктеу есімдігі; 2)
сілтеу есімдігі; 3) сүрау есімдігі; 4) өздік есімдігі; 5) жалпылау
есімдігі; 6) болымсыздык есімдігі; .7) белгісіздік есімдігі.
ЖІКТЕУ ЕСІМДІГІ.
Бслгілі бір жақтық ұғыммен байланысты колданылатын есімдіктің түрі
жіктеу есімдігі деп аталады. Жіктеу есімдіктері мен, сен, сіз, ол, біз
(біздер), сендер, сіздер, олар. Жіктеу есімдіктерінің үш жағы және жекеше,
көпше түрі бар. Олар мынадай:
жак. жекеше түрі Көпше түрі
мен сен біз, біздер
II сіз сендер, сіздер
сыпайы ол олар
III
Бірінші жақ— айтушы, сөйлеуші жақ, екінші жақ — тыңдаушы жақ. Бұлар —
адамға байланысты атаулар, сондықтан кім? деген сүраққа жауап береді.
Үшінші жақ бөгде жақ. Ол — адамға, адамнан басқа да затқа байланысты бола
береді. Сондықтан кім немесе не? деген сұраққа жауап береді. Мысалы: бір
ағашта екі алма, мен (кім?) де алмайын, сен (кім?) де алма (халық әні). Ол
(кім?)— оқыған азамат. Ол (не?)— биік тау т. б.
Жіктеу есімдіктері тәуелденбейді. Тәуелденетін ол (оным, оның, оныңыз,
онысы), олар (оларым, оларың, оларыңыз, олары) дегендер — жіктеу есімдігі
емес, сілтеу есімдігі.
Жіктеу есімдіктері септеледі. Біз, сіз, біздер, сендер, сіздер, олар
деген жіктеу есімдіктері зат есімдерше септеледі, ал мен, сен, ол деген
жіктеу есімдіктерінің септелуінде ерекшеліктер бар.
Жіктеу есімдіктерінің септелу үлгісі.
Септік Мен сен Ол біз сі
з
А. 1. мен ме-ніңсен Ол біз сі
се-ніқ о-ның біз-діңз
і сі
з-
ді
ңд
ің
ді
ді
ң
ді
ң
дд
ің
дд
ің
ді
қ
Б. ма-ған са-ған о-ған біз-ге сі
Т. ме-ні се-ні о-ны біз-ді з-
Ж. мен-де сен-де о-нда біз-де ге
Ш. ме-нен се-нен о-дан біз-денсі
К. мені-мен сені-меоны-менбіз-бенз-
н \ ді
сі
з-
де
сі
з-
де
н
сі
з-
бе
н
Септік сендер сіздер ол
ар
А. сендер Сіздер ол
I. сендер-дің сіздер-дің ар
Б. сендер-ге сіздер-ге ол
Т. сендер-ді сіздер-ді ар
Ж. сендер-де сіздер-де -д
Ш. сендер-ден сіздер-ден ың
К. сендер-мен сіздер-мен ол
ар
-ғ
а
ол
ар
-д
ы
ол
ар
-д
а
ол
ар
-д
ан
ол
ар
-м
ен
Мен, сен, ол деген жіктеу есімдіктерінің септелуінде мынадай ерекшеліктер
байқалады: 1) ілік, табыс} шығыс септіктерде түбірдегі л, ң дыбыстары түсіп
қалады; 2) жатыс септікте түбірдегі л дыбысы н-ға айналады; 3) көмектес
септікте түбір мен жалғаудың арасында -'ы, -і дәнекері пайда болады,
дұрысында түбірдегі ң дыбысы түсіп қалып, кемектес септік жалғауы ілік
септіктің дыбыстық өзгеріске түскен -ны (ң), -ні (ң) тұлғасының үстіне
жалғанады; 4) барыс септік жалғауы жуанданып; л, н түсіп қалған түбірге
-ған түрінде жалғанады.
Жіктеу есімдіктері өз жағында ғана жіктеледі, яғни жіктеу есімдігі қай
жақты білдірсе, оған сол жактың жіктік жалғауы жалғанып жіктеледі.
Жіктеу есімдіктерінің жіктелу үлгісі.
жак. Мен, біз сен, сіз ол,
сендер, олар
сіздер
І мен-мін біз-біз —
- -
ІІ -
сен-сің,
сіз-сіз
ІІІ сендер-сіңдеолар,
р ол
сіздер-сізде
р
-
Жіктеу есімдіктері сөйлемде атау септікте тұрып бастауыш, ілік септікте
тұрып аныктауыш, барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес ссптіктерде тұрып
толықтауыш, жіктеліп келіп баяндауыш қызметін атқарады.
СІЛТЕУ ЕСІМДІГІ.
Сілтеу есімдіктсрі меңзеу, нұскау, көрсету мағыналарын білдіреді. Сілтсу
есімдіктеріне бұл, сол, ол, осы, осынау, сонау, анау, ана, мына, мынау,
тонау, әне, міне, деген сөздер жатады. Әдетте сілтеу есімдіктері сілтеу,
меңзеу, мәнін білдіріп, сын есімнің орнына жұмсалып, қай? деген сұраққа
жауап беріп, анықтауыш кызметін атқарып түрады. Мысалы: Самғай бер асқардан-
асқарға мынау қырандай (Ә. Ә). Бұл ұрыста Төлеген ерекше ерлік көрсетті (М.
Ғ.) деген сөйлемдерде мынау, бұл есімдіктсрі к,ай? (қырандай, ұрыста)?
деген сұраққа жауап беріп, анықтауыш болып түр.
Сілтеу есімдіктеріне кейде көптік, тәуелдік жалгаулары жалғанады, анау,
мынау, сонау, осынау дегендерден басқасы септелініп те қолданылады. Мысалы:
бұл - бұлар, сол - солар, осы - осы-лар, анау - анауым-анауың-анаулары т.
б.
Сілтеу есімдіктерінің. тәуелдену үлгісі.
Жақ бұл сол Ол
I менің бұным соным оным
II сеніңбұның соның оның
сіздің бұныңыз соныңыоныңыз
III оныңбұнысы з онысы
сонысы
I біздіңбұнымыз сонымыонымыз
IІ бұларымыз оларымыз
сендердіз соларыоларың
ң бұларың мыз оларыңыз
сіздердібұларыңысоларыолары
ң з ң
III бұлары солары
олардың ңыз
солары
Жақ Осы мынау анау
(мына)(ана)
I менің осым МынауыАнауым
II сеніңосыным м
осың Анауың
осының Мынауы
ң анауыңыз
Сіздің осыңыз
III оныңосысы мынауы
ңыз анауы
мынауы
Сілтеу есімдіктері септелгенде, заттанып, зат есімнің орнына жұмсалады.
Олардың септелгенде мынадай ерекшеліктері байқалады: 1)
бұл, сол, ол деген сілтеу есімдіктері мен, сен, ол деген жіктеу
есімдіктері сияқты септеледі: а) ілік, табыс, шығыс септіктерде
түбірдегі л дыбысы түсіп қалады; ә) жатыс септікте түбірде л дыбысы н-ға
айналады; б) көмектес септікте түбір мен жалғаудың арасында -ы дәнекері
пайда болады (дұрысында түбірдегі л дыбысы түсіп калып, кемектес септік
жалғауы ілік септіктің дыбыстық өзгеріске түскен -ны (ң) тұлғасының
үстіне жалғанады; е) барыс септік жалғауы түбірдегі л дыбысы түсіп қалған
түбірге -ған түрінде жалғанады; 2) барыс септік жалғауы -ған түрінде
осы, мына, ана деген сілтеу есімдіктеріне де жалғанады: 3) жатыс
септікте осы сілтеу есімдігіне -нда жалғауы жалғанады; 4) бұл сілтеу
есімдігінің түбірі ілік, табыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерде мұ
түрінде де қолданылады.
Сілтеу есімдіктері сөйлемде толықтауыш қызметтерін де атқарады. Сілтеу
есімдіктері сөйлемде атау септікте тұрып бастауыш болғанда, одан кейін
сызықша қойылады. Мысалы: Бұлар — станцияның маңдай алды құрылысшылары (Ө.
Нұрш.). Бұл — аңыраған ана Наталья. (Ғ. М.)
Сұрау есімдігі.
Жауап алу мақсатымен сұрау мағынасында қойылған сұрақтар сұрау есімдігі
болады. Сұрау есімдіктері: кім? не? қай? қандай? қанша? неше? нешеу?
нешінші? қайда? қайдан? қалай? қашан? қайдағы? қашанғы? Зат есімге және зат
есім орнына қолданыла алатын (заттанған) сөздерге қойылатын сұрақтарға
көптік, тәуелдік, септік, жіктік жалғаулар қосыла алады. Мысалы: кім?
кімім? кімдер? кімі? кімдерің? кімге? неге? қайсысы? нешеуі? кіммін? т. б.
Кейбір сұрау есімдіктерінің, тәуелдену үлгісі.
Тәуелдікткім не қайсы Нешеу
ің
жақтары
І менің кімім? Нем? қайсым? нешеуім?
біздің кімімізнеміз?қайсымыз? нешеуіміз?
ІІ сенің ? нең? қайсың? нешеуің?
сіздің кімің? неңіз?қайсыңыз? нешеуіңіз?
сендердіңкіміңізнелеріқайсылары ңнешеулерің
сіздердің? ң? ? ?
кімдерінелеріқайсылары-нешеулер ің
ІІІ. оныңң? - ңыз? із?
олардың кімдеріңіз? қайсысы?
- несі? қайсысы? нешеуі?
ңіз? несі? қайсылары?нешеуі?
кімі? нелері
кіміі? ?
кімдері
?
Сұрау есімдіктерінің адамға қатыстылары ғана I, II жақтарда жіктеледі.
Себебі I және II жақ яғни айтушы (мен, біз) және тыңдаушы (сен, сендер,
сіз, сіздер) адам ғана болады. III жақ адамнан баска да бөгде эатқа катысты
бола береді.
Сұрау есімдіктерінің. жіктелу үлгісі.
Жіктікткім? Кайсы? нешеу? қандай? не?
ің
жақтары
I мен кіммін?қайсымынешеумін?қандаймы н—
біз кімбіз?н? нешеуміз??
II сен кімсің?қайсымынешеусің?қандаймы з-
сендер кімсіңдз? нешеусіңд?
Сіз ер? қайсысыер? қандайсың-
кімсіз?ң? нешеусіз??
қайсысы қандайсың
ң -
дар? дар?
қайсы- қандайсыз
сыз? ?
сіздер кімсіздқайсы-снешеусіз-қандайсы зНе?
III ол ер? ыздар? дер? -дар? нел
олар кім? қайсы? нешеу? қандай? ер?
кімдер?қайсы? нешеу? қандай?
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Есімдіктің лексика-грамматикалық сипаты.
2. Есімдіктердің қалыптасуы.
3. Есімдіктердің мағыналық түрлері.
4. Есімдіктердің септелу ерекшеліктері.
5. Есімдіктердің басқа сөз таптарына ауысуы және прономиналдану –
есімдікке айналу процесі.
6. Есімдіктердің сөйлемдегі қызметі.
Проблемалық сұрақтар:
1. Есімдіктердің мағыналық ерекшеліктері неде?
2. Есімдіктерді заттық және сындық мәндегі есімдіктер деп бөлудің себебі
неде?
3. Жіктеу есімдктерінің жаққа қатысы қандай?
4. Есімдіктердің грамматикалық категориялары бар ма, неге?
Есімдік – лексика-грамматикалық (семантикалық) сипаты жағынан не затты,
не оның сынын я санын нақты атамай, солардың орнына жүретін сөз табы.
Сондықтан кейде оны орынбасар сөз табы деп те атайды.
Ұйықтап жатқан жүректі ән оятар, Оның тәтті оралған мәні оятар (А) деген
сөйлемде оның деген сөз алғашкы бөлігіндегі ән деген зат есімнің орнына
қолданылған: әннің мәні. Бір шалдың төрт ұлы болыпты, Бірде шал сол ұлдарын
жинапты (Ертегілер) деген сөйлемдерде сол сөзі төрт деген сан есімнің
орнына қолданылған: төрт ұлын жинапты. Кімді айтса, сол келер (мәтел) деген
сөйлемде сол сөзі кім дегеннің орнына жұмсалған да, кім дегеннің өзі адам
деген заттың атауының орнына қолданылған.
Сөйтіп, есім сөздердің (зат есім, сын есім, сан есімнің) орнына жүретін
сөз табы есімдік деп аталады. Есімдік заттың өз атауын да, белгісінің,
санының да атын білдірмейді, тек соларды нұсқап, меңзеп көрсетеді де,
солардың орнына колданылады. Сондықтан да кейде есімдікті орынбасар сөздөр
деп те атайды.
Есімдіктер мағынасына қарай жеті топқа бөлінеді: 1) жіктеу есімдігі; 2)
сілтеу есімдігі; 3) сүрау есімдігі; 4) өздік есімдігі; 5) жалпылау
есімдігі; 6) болымсыздык есімдігі; .7) белгісіздік есімдігі.
ЖІКТЕУ ЕСІМДІГІ.
Бслгілі бір жақтық ұғыммен байланысты колданылатын есімдіктің түрі
жіктеу есімдігі деп аталады. Жіктеу есімдіктері мен, сен, сіз, ол, біз
(біздер), сендер, сіздер, олар. Жіктеу есімдіктерінің үш жағы және жекеше,
көпше түрі бар. Олар мынадай:
жак. жекеше түрі Көпше түрі
мен сен біз, біздер
II сіз сендер, сіздер
сыпайы ол олар
III
Бірінші жақ— айтушы, сөйлеуші жақ, екінші жақ — тыңдаушы жақ. Бұлар —
адамға байланысты атаулар, сондықтан кім? деген сүраққа жауап береді.
Үшінші жақ бөгде жақ. Ол — адамға, адамнан басқа да затқа байланысты бола
береді. Сондықтан кім немесе не? деген сұраққа жауап береді. Мысалы: бір
ағашта екі алма, мен (кім?) де алмайын, сен (кім?) де алма (халық әні). Ол
(кім?)— оқыған азамат. Ол (не?)— биік тау т. б.
Жіктеу есімдіктері тәуелденбейді. Тәуелденетін ол (оным, оның, оныңыз,
онысы), олар (оларым, оларың, оларыңыз, олары) дегендер — жіктеу есімдігі
емес, сілтеу есімдігі.
Жіктеу есімдіктері септеледі. Біз, сіз, біздер, сендер, сіздер, олар
деген жіктеу есімдіктері зат есімдерше септеледі, ал мен, сен, ол деген
жіктеу есімдіктерінің септелуінде ерекшеліктер бар.
Жіктеу есімдіктерінің септелу үлгісі.
Септік Мен сен Ол біз сі
з
А. 1. мен ме-ніңсен Ол біз сі
се-ніқ о-ның біз-діңз
і сі
з-
ді
ңд
ің
ді
ді
ң
ді
ң
дд
ің
дд
ің
ді
қ
Б. ма-ған са-ған о-ған біз-ге сі
Т. ме-ні се-ні о-ны біз-ді з-
Ж. мен-де сен-де о-нда біз-де ге
Ш. ме-нен се-нен о-дан біз-денсі
К. мені-мен сені-меоны-менбіз-бенз-
н \ ді
сі
з-
де
сі
з-
де
н
сі
з-
бе
н
Септік сендер сіздер ол
ар
А. сендер Сіздер ол
I. сендер-дің сіздер-дің ар
Б. сендер-ге сіздер-ге ол
Т. сендер-ді сіздер-ді ар
Ж. сендер-де сіздер-де -д
Ш. сендер-ден сіздер-ден ың
К. сендер-мен сіздер-мен ол
ар
-ғ
а
ол
ар
-д
ы
ол
ар
-д
а
ол
ар
-д
ан
ол
ар
-м
ен
Мен, сен, ол деген жіктеу есімдіктерінің септелуінде мынадай ерекшеліктер
байқалады: 1) ілік, табыс} шығыс септіктерде түбірдегі л, ң дыбыстары түсіп
қалады; 2) жатыс септікте түбірдегі л дыбысы н-ға айналады; 3) көмектес
септікте түбір мен жалғаудың арасында -'ы, -і дәнекері пайда болады,
дұрысында түбірдегі ң дыбысы түсіп қалып, кемектес септік жалғауы ілік
септіктің дыбыстық өзгеріске түскен -ны (ң), -ні (ң) тұлғасының үстіне
жалғанады; 4) барыс септік жалғауы жуанданып; л, н түсіп қалған түбірге
-ған түрінде жалғанады.
Жіктеу есімдіктері өз жағында ғана жіктеледі, яғни жіктеу есімдігі қай
жақты білдірсе, оған сол жактың жіктік жалғауы жалғанып жіктеледі.
Жіктеу есімдіктерінің жіктелу үлгісі.
жак. Мен, біз сен, сіз ол,
сендер, олар
сіздер
І мен-мін біз-біз —
- -
ІІ -
сен-сің,
сіз-сіз
ІІІ сендер-сіңдеолар,
р ол
сіздер-сізде
р
-
Жіктеу есімдіктері сөйлемде атау септікте тұрып бастауыш, ілік септікте
тұрып аныктауыш, барыс, табыс, жатыс, шығыс, көмектес ссптіктерде тұрып
толықтауыш, жіктеліп келіп баяндауыш қызметін атқарады.
СІЛТЕУ ЕСІМДІГІ.
Сілтеу есімдіктсрі меңзеу, нұскау, көрсету мағыналарын білдіреді. Сілтсу
есімдіктеріне бұл, сол, ол, осы, осынау, сонау, анау, ана, мына, мынау,
тонау, әне, міне, деген сөздер жатады. Әдетте сілтеу есімдіктері сілтеу,
меңзеу, мәнін білдіріп, сын есімнің орнына жұмсалып, қай? деген сұраққа
жауап беріп, анықтауыш кызметін атқарып түрады. Мысалы: Самғай бер асқардан-
асқарға мынау қырандай (Ә. Ә). Бұл ұрыста Төлеген ерекше ерлік көрсетті (М.
Ғ.) деген сөйлемдерде мынау, бұл есімдіктсрі к,ай? (қырандай, ұрыста)?
деген сұраққа жауап беріп, анықтауыш болып түр.
Сілтеу есімдіктеріне кейде көптік, тәуелдік жалгаулары жалғанады, анау,
мынау, сонау, осынау дегендерден басқасы септелініп те қолданылады. Мысалы:
бұл - бұлар, сол - солар, осы - осы-лар, анау - анауым-анауың-анаулары т.
б.
Сілтеу есімдіктерінің. тәуелдену үлгісі.
Жақ бұл сол Ол
I менің бұным соным оным
II сеніңбұның соның оның
сіздің бұныңыз соныңыоныңыз
III оныңбұнысы з онысы
сонысы
I біздіңбұнымыз сонымыонымыз
IІ бұларымыз оларымыз
сендердіз соларыоларың
ң бұларың мыз оларыңыз
сіздердібұларыңысоларыолары
ң з ң
III бұлары солары
олардың ңыз
солары
Жақ Осы мынау анау
(мына)(ана)
I менің осым МынауыАнауым
II сеніңосыным м
осың Анауың
осының Мынауы
ң анауыңыз
Сіздің осыңыз
III оныңосысы мынауы
ңыз анауы
мынауы
Сілтеу есімдіктері септелгенде, заттанып, зат есімнің орнына жұмсалады.
Олардың септелгенде мынадай ерекшеліктері байқалады: 1)
бұл, сол, ол деген сілтеу есімдіктері мен, сен, ол деген жіктеу
есімдіктері сияқты септеледі: а) ілік, табыс, шығыс септіктерде
түбірдегі л дыбысы түсіп қалады; ә) жатыс септікте түбірде л дыбысы н-ға
айналады; б) көмектес септікте түбір мен жалғаудың арасында -ы дәнекері
пайда болады (дұрысында түбірдегі л дыбысы түсіп калып, кемектес септік
жалғауы ілік септіктің дыбыстық өзгеріске түскен -ны (ң) тұлғасының
үстіне жалғанады; е) барыс септік жалғауы түбірдегі л дыбысы түсіп қалған
түбірге -ған түрінде жалғанады; 2) барыс септік жалғауы -ған түрінде
осы, мына, ана деген сілтеу есімдіктеріне де жалғанады: 3) жатыс
септікте осы сілтеу есімдігіне -нда жалғауы жалғанады; 4) бұл сілтеу
есімдігінің түбірі ілік, табыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерде мұ
түрінде де қолданылады.
Сілтеу есімдіктері сөйлемде толықтауыш қызметтерін де атқарады. Сілтеу
есімдіктері сөйлемде атау септікте тұрып бастауыш болғанда, одан кейін
сызықша қойылады. Мысалы: Бұлар — станцияның маңдай алды құрылысшылары (Ө.
Нұрш.). Бұл — аңыраған ана Наталья. (Ғ. М.)
Сұрау есімдігі.
Жауап алу мақсатымен сұрау мағынасында қойылған сұрақтар сұрау есімдігі
болады. Сұрау есімдіктері: кім? не? қай? қандай? қанша? неше? нешеу?
нешінші? қайда? қайдан? қалай? қашан? қайдағы? қашанғы? Зат есімге және зат
есім орнына қолданыла алатын (заттанған) сөздерге қойылатын сұрақтарға
көптік, тәуелдік, септік, жіктік жалғаулар қосыла алады. Мысалы: кім?
кімім? кімдер? кімі? кімдерің? кімге? неге? қайсысы? нешеуі? кіммін? т. б.
Кейбір сұрау есімдіктерінің, тәуелдену үлгісі.
Тәуелдікткім не қайсы Нешеу
ің
жақтары
І менің кімім? Нем? қайсым? нешеуім?
біздің кімімізнеміз?қайсымыз? нешеуіміз?
ІІ сенің ? нең? қайсың? нешеуің?
сіздің кімің? неңіз?қайсыңыз? нешеуіңіз?
сендердіңкіміңізнелеріқайсылары ңнешеулерің
сіздердің? ң? ? ?
кімдерінелеріқайсылары-нешеулер ің
ІІІ. оныңң? - ңыз? із?
олардың кімдеріңіз? қайсысы?
- несі? қайсысы? нешеуі?
ңіз? несі? қайсылары?нешеуі?
кімі? нелері
кіміі? ?
кімдері
?
Сұрау есімдіктерінің адамға қатыстылары ғана I, II жақтарда жіктеледі.
Себебі I және II жақ яғни айтушы (мен, біз) және тыңдаушы (сен, сендер,
сіз, сіздер) адам ғана болады. III жақ адамнан баска да бөгде эатқа катысты
бола береді.
Сұрау есімдіктерінің. жіктелу үлгісі.
Жіктікткім? Кайсы? нешеу? қандай? не?
ің
жақтары
I мен кіммін?қайсымынешеумін?қандаймы н—
біз кімбіз?н? нешеуміз??
II сен кімсің?қайсымынешеусің?қандаймы з-
сендер кімсіңдз? нешеусіңд?
Сіз ер? қайсысыер? қандайсың-
кімсіз?ң? нешеусіз??
қайсысы қандайсың
ң -
дар? дар?
қайсы- қандайсыз
сыз? ?
сіздер кімсіздқайсы-снешеусіз-қандайсы зНе?
III ол ер? ыздар? дер? -дар? нел
олар кім? қайсы? нешеу? қандай? ер?
кімдер?қайсы? нешеу? қандай?
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz