Мемлекет және азаматтық қоғам
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.4
І. Мемлекет: түсінігі, ұғымы және белгілері
1.1 Мемлекеттің пайда болуының жалпы заңдылықтары ... ... ... ... ... ... 4.7
1.2 Мемлекет ұғымы және белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.11
ІI.Азаматтық қоғам және оның қағидаларының теориялық негіздері
2.1 Азаматтық қоғам, оның тарихы, қалыптасу белгілері, құрылымы және қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11.15
2.2 Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамның қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15.18
2.3 Қазақстанда азаматтық қоғам институттарын қалыптастырудың құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18.21
ІІІ. Азаматтық қоғам мен мемлекеттің арақатынасы ... ... ... ... ...21.23
3.1 Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғамның
перспективалық көрiнiсi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23.25
3.2 Қазақстан Республикасында азаматтық қоғам институттарын
дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25.26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27.28
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.4
І. Мемлекет: түсінігі, ұғымы және белгілері
1.1 Мемлекеттің пайда болуының жалпы заңдылықтары ... ... ... ... ... ... 4.7
1.2 Мемлекет ұғымы және белгілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.11
ІI.Азаматтық қоғам және оның қағидаларының теориялық негіздері
2.1 Азаматтық қоғам, оның тарихы, қалыптасу белгілері, құрылымы және қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11.15
2.2 Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамның қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15.18
2.3 Қазақстанда азаматтық қоғам институттарын қалыптастырудың құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18.21
ІІІ. Азаматтық қоғам мен мемлекеттің арақатынасы ... ... ... ... ...21.23
3.1 Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғамның
перспективалық көрiнiсi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23.25
3.2 Қазақстан Республикасында азаматтық қоғам институттарын
дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25.26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27.28
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Кіріспе
Адами әлеуетті, азаматтардың іскерлігін жандандыру, азаматтық қоғамды одан әрі қалыптастыру негізінде ғана Қазақстанды өмір сүру сапасының стандарттары жоғары, қазіргі заманғы, серпінді мемлекет ретінде дамытуға болады.
Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды дамытудың 2006 – 2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы (бұдан әрі – Тұжырымдама) Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 1 наурыздағы ел халқына Жолдауында белгіленген Демократиялық реформалардың жалпыұлттық бағдарламасына және Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына кіру стратегиясына сәйкес әзірленді.
Бұл Тұжырымдамада қазіргі кезеңде Қазақстанда азаматтық қоғамды дамытудың негізгі үрдістері талданады, сондай-ақ азаматтық қоғамды дамытудың алдағы жылдарға арналған жолдары мен нақты тетіктері баяндалған.
Тұжырымдама азаматтық қоғам институттарын дамытудың негізгі бағыттары мен азаматтық бастамаларды іске асыру мүмкіндіктерін айқындайды. Ол азаматтық институттардың жұмыс істеуі үшін қолайлы жағдай жасауға бағытталған мақсатты бағдарламалар, заңнамалық және басқа нормативтік құқықтық актілер әзірлеу үшін негіз болады
Курстық жұмыстың өзектілігі. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың: «Егер біз мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің мемлекеттігімізді ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн» - деуінің мәні ерекше.
Азаматтық қоғам - мемлекеттік құрылымнан тыс қалыптасатын әлеуметтік - экономикалық және мәдени-рухани қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Оған қатынасушылардың табиғи және азаматтык құқықтарын, бостандығы мен міндетін автономиялық даму жолы қамтамасыз етеді. Азаматтық қоғамда үзіліс болмайды, уақыты шектелмейді, өлкеге-аймаққа бөлінбейді, мемлекеттің барлық жерін, барлық халқын біріктіреді.
Азаматтық қоғам - мемлекетке тәуелді емес, дербес, ашық, жариялы қоғам. Қазақстанда азаматтық қоғамның қалыптасу ерекшеліктері: кеңестік мейлінше мемлекеттендірілген күйден шығу, қоғам мен мемлекеттің арақатынасын тәуелсіз - дербестікте дамыту.
Республика Конституциясы Қазақстандағы азаматтық қоғамның барлық даму сатыларын мемлекетке бағындырмастан (оның айғағы - онда «Азаматтық қоғам» бөлімінің әдейі болмауы) әлеуметтік бағдарлы нарық экономикасы мен жеке адамның автономиясын тұрақты қалыптастыру үшін оған қажетті құқықтық жағдайлардың негізін қалайды. Оған: тең дәрежеде танылатын және қорғалатын мемлекеттік меншік пен жеке меншікті (6-бап-тың 1-тармағы); адам және азамат құқықтарының кең ауқымды және біртұтас кешенің; отбасын, ана мен әке және баланы мемлекеттің қорғауын (27-бап); идеологиялық және саяси әр алуандылықты (5-бап) және тағы басқа жаңа
Конституцияда бекітілген қазақстандық-азаматтық қоғамды ерікті дамытудың алғы шарттарын жатқызуға болады.
Курстық жұмыстың мақсаты. Мемлекет және азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет туралы және оның қалыптасуы, дамуы бойынша мәліметтер жинақтап, тақырыптың мәнін ашу.
Курстық жұмыстың міндеттері. Жұмыс мақсатына сай, мынадай міндеттер қарастырылады:
Адами әлеуетті, азаматтардың іскерлігін жандандыру, азаматтық қоғамды одан әрі қалыптастыру негізінде ғана Қазақстанды өмір сүру сапасының стандарттары жоғары, қазіргі заманғы, серпінді мемлекет ретінде дамытуға болады.
Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды дамытудың 2006 – 2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы (бұдан әрі – Тұжырымдама) Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 1 наурыздағы ел халқына Жолдауында белгіленген Демократиялық реформалардың жалпыұлттық бағдарламасына және Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу елдің қатарына кіру стратегиясына сәйкес әзірленді.
Бұл Тұжырымдамада қазіргі кезеңде Қазақстанда азаматтық қоғамды дамытудың негізгі үрдістері талданады, сондай-ақ азаматтық қоғамды дамытудың алдағы жылдарға арналған жолдары мен нақты тетіктері баяндалған.
Тұжырымдама азаматтық қоғам институттарын дамытудың негізгі бағыттары мен азаматтық бастамаларды іске асыру мүмкіндіктерін айқындайды. Ол азаматтық институттардың жұмыс істеуі үшін қолайлы жағдай жасауға бағытталған мақсатты бағдарламалар, заңнамалық және басқа нормативтік құқықтық актілер әзірлеу үшін негіз болады
Курстық жұмыстың өзектілігі. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың: «Егер біз мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің мемлекеттігімізді ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн» - деуінің мәні ерекше.
Азаматтық қоғам - мемлекеттік құрылымнан тыс қалыптасатын әлеуметтік - экономикалық және мәдени-рухани қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Оған қатынасушылардың табиғи және азаматтык құқықтарын, бостандығы мен міндетін автономиялық даму жолы қамтамасыз етеді. Азаматтық қоғамда үзіліс болмайды, уақыты шектелмейді, өлкеге-аймаққа бөлінбейді, мемлекеттің барлық жерін, барлық халқын біріктіреді.
Азаматтық қоғам - мемлекетке тәуелді емес, дербес, ашық, жариялы қоғам. Қазақстанда азаматтық қоғамның қалыптасу ерекшеліктері: кеңестік мейлінше мемлекеттендірілген күйден шығу, қоғам мен мемлекеттің арақатынасын тәуелсіз - дербестікте дамыту.
Республика Конституциясы Қазақстандағы азаматтық қоғамның барлық даму сатыларын мемлекетке бағындырмастан (оның айғағы - онда «Азаматтық қоғам» бөлімінің әдейі болмауы) әлеуметтік бағдарлы нарық экономикасы мен жеке адамның автономиясын тұрақты қалыптастыру үшін оған қажетті құқықтық жағдайлардың негізін қалайды. Оған: тең дәрежеде танылатын және қорғалатын мемлекеттік меншік пен жеке меншікті (6-бап-тың 1-тармағы); адам және азамат құқықтарының кең ауқымды және біртұтас кешенің; отбасын, ана мен әке және баланы мемлекеттің қорғауын (27-бап); идеологиялық және саяси әр алуандылықты (5-бап) және тағы басқа жаңа
Конституцияда бекітілген қазақстандық-азаматтық қоғамды ерікті дамытудың алғы шарттарын жатқызуға болады.
Курстық жұмыстың мақсаты. Мемлекет және азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет туралы және оның қалыптасуы, дамуы бойынша мәліметтер жинақтап, тақырыптың мәнін ашу.
Курстық жұмыстың міндеттері. Жұмыс мақсатына сай, мынадай міндеттер қарастырылады:
Қолданылған әдебиеттер тізімі
Нормативтік актілер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995 жыл 30 тамыз (2007жылғы 21 мамырдағы №254-ІІІ Заңымен енгізілген өзгертулер
2. Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды дамытудың 2006-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2006 жылғы 25 шiлдедегi N 154 Жарлығы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2006 ж., N 26, 270-құжат
Оқулық:
1. Ғ.Маймақов. ҚР-ның саяси-құқықтық тарихы. Алматы-2000 ж.
2. Ғ.Сапарғалиев, Агибраева. Мемлекет және құқық теориясы. А:1998 ж
3. Ағдарбеков, Т. Құқық және мемлекет теориясы, «Болашақ – Баспа – 2001»
4. Жоламан, Қ.Д., Мұхтарова, А.Қ., Тәукелов,А.Н., Мемлекет және құқық теориясы, Алматы – 1999
5. Сапарғалиев Г.С. Мемлекет және құқық теориясы Алматы, 1997
6. Дулатбеков Н.О., Жұмабекова Г.Х. «Мемлекет және құқық негіздері» курсы бойынша әдістемелік нұсқаулар - Қарағанды, 1998
Нормативтік актілер:
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы, 1995 жыл 30 тамыз (2007жылғы 21 мамырдағы №254-ІІІ Заңымен енгізілген өзгертулер
2. Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды дамытудың 2006-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы Қазақстан Республикасы Президентiнiң 2006 жылғы 25 шiлдедегi N 154 Жарлығы Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2006 ж., N 26, 270-құжат
Оқулық:
1. Ғ.Маймақов. ҚР-ның саяси-құқықтық тарихы. Алматы-2000 ж.
2. Ғ.Сапарғалиев, Агибраева. Мемлекет және құқық теориясы. А:1998 ж
3. Ағдарбеков, Т. Құқық және мемлекет теориясы, «Болашақ – Баспа – 2001»
4. Жоламан, Қ.Д., Мұхтарова, А.Қ., Тәукелов,А.Н., Мемлекет және құқық теориясы, Алматы – 1999
5. Сапарғалиев Г.С. Мемлекет және құқық теориясы Алматы, 1997
6. Дулатбеков Н.О., Жұмабекова Г.Х. «Мемлекет және құқық негіздері» курсы бойынша әдістемелік нұсқаулар - Қарағанды, 1998
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
І. Мемлекет: түсінігі, ұғымы және белгілері
1.1 Мемлекеттің пайда болуының жалпы
заңдылықтары ... ... ... ... ... ... .4-7
1.2 Мемлекет ұғымы және
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..7-11
ІI.Азаматтық қоғам және оның қағидаларының теориялық негіздері
2.1 Азаматтық қоғам, оның тарихы, қалыптасу белгілері, құрылымы және
қағидалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..11-15
2.2 Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамның
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15-18
2.3 Қазақстанда азаматтық қоғам институттарын қалыптастырудың құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 18-21
ІІІ. Азаматтық қоғам мен мемлекеттің арақатынасы ... ... ... ... ...21-
23
3.1 Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғамның
перспективалық
көрiнiсi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..23-25
3.2 Қазақстан Республикасында азаматтық қоғам институттарын
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25-26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..27-28
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...29
Кіріспе
Адами әлеуетті, азаматтардың іскерлігін жандандыру, азаматтық қоғамды
одан әрі қалыптастыру негізінде ғана Қазақстанды өмір сүру сапасының
стандарттары жоғары, қазіргі заманғы, серпінді мемлекет ретінде дамытуға
болады.
Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды дамытудың
2006 – 2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы (бұдан әрі – Тұжырымдама)
Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 1 наурыздағы ел халқына
Жолдауында белгіленген Демократиялық реформалардың жалпыұлттық
бағдарламасына және Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу
елдің қатарына кіру стратегиясына сәйкес әзірленді.
Бұл Тұжырымдамада қазіргі кезеңде Қазақстанда азаматтық қоғамды
дамытудың негізгі үрдістері талданады, сондай-ақ азаматтық қоғамды
дамытудың алдағы жылдарға арналған жолдары мен нақты тетіктері баяндалған.
Тұжырымдама азаматтық қоғам институттарын дамытудың негізгі бағыттары
мен азаматтық бастамаларды іске асыру мүмкіндіктерін айқындайды. Ол
азаматтық институттардың жұмыс істеуі үшін қолайлы жағдай жасауға
бағытталған мақсатты бағдарламалар, заңнамалық және басқа нормативтік
құқықтық актілер әзірлеу үшін негіз болады
Курстық жұмыстың өзектілігі. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың: Егер біз
мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің мемлекеттігімізді ұзақ уақытқа меңзеп
құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн -
деуінің мәні ерекше.
Азаматтық қоғам - мемлекеттік құрылымнан тыс қалыптасатын әлеуметтік -
экономикалық және мәдени-рухани қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Оған
қатынасушылардың табиғи және азаматтык құқықтарын, бостандығы мен міндетін
автономиялық даму жолы қамтамасыз етеді. Азаматтық қоғамда үзіліс болмайды,
уақыты шектелмейді, өлкеге-аймаққа бөлінбейді, мемлекеттің барлық жерін,
барлық халқын біріктіреді.
Азаматтық қоғам - мемлекетке тәуелді емес, дербес, ашық, жариялы қоғам.
Қазақстанда азаматтық қоғамның қалыптасу ерекшеліктері: кеңестік мейлінше
мемлекеттендірілген күйден шығу, қоғам мен мемлекеттің арақатынасын
тәуелсіз - дербестікте дамыту.
Республика Конституциясы Қазақстандағы азаматтық қоғамның барлық даму
сатыларын мемлекетке бағындырмастан (оның айғағы - онда Азаматтық қоғам
бөлімінің әдейі болмауы) әлеуметтік бағдарлы нарық экономикасы мен жеке
адамның автономиясын тұрақты қалыптастыру үшін оған қажетті құқықтық
жағдайлардың негізін қалайды. Оған: тең дәрежеде танылатын және қорғалатын
мемлекеттік меншік пен жеке меншікті (6-бап-тың 1-тармағы); адам және
азамат құқықтарының кең ауқымды және біртұтас кешенің; отбасын, ана мен әке
және баланы мемлекеттің қорғауын (27-бап); идеологиялық және саяси әр
алуандылықты (5-бап) және тағы басқа жаңа
Конституцияда бекітілген қазақстандық-азаматтық қоғамды ерікті дамытудың
алғы шарттарын жатқызуға болады.
Курстық жұмыстың мақсаты. Мемлекет және азаматтық қоғам және құқықтық
мемлекет туралы және оның қалыптасуы, дамуы бойынша мәліметтер жинақтап,
тақырыптың мәнін ашу.
Курстық жұмыстың міндеттері. Жұмыс мақсатына сай, мынадай міндеттер
қарастырылады:
- Мемлекет және азаматтық қоғамның мәнін, түсінігін анықтау;
- Мемлекет және азаматтық қоғам қағидаларын қарастыру;
- Мемлекет және азаматтық қоғам идеалын және оны қалыптастыруды
зерттеу т.б.
І. Мемлекет: түсінігі, ұғымы және белгілері
1.1 Мемлекеттің пайда болуының жалпы заңдылықтары
Ру дәуірінде адамдар тек жаратылыстың даяр өнімдерін жинап қорек етіп,
өмір сүрген. Келе-келе адамдар өндіріс құралдарын жасап алып, өздері
шарушылықпен айналысады. Сөйтіп, терімшіліктен өндіріс шарушылығына ауыса
бастайды. Мал бағудан егіншілікке ауысады.
Егіншіліктің нәтижесінде отырықшылық қалыптасып, елді мекендер, қалалар
салына бастайды. Қалаларда қолөнері пайда болып, ол мал шаруашылығы және
диқаншылық сияқты табыс көзіне айналады. Экономиканың аталған салалары
бірінен-бірі бөлініп шығып, дербес өмір сүре бастағаннан кейін, бірінің
өндірген өніміне келесісі мұқтаж екендігі байқалады. Диқандарға – мал
өнімі, малшыларға – жер өнімі, қолөнершілерге – тамақ қажет болады. Сөйтіп,
соларға делдалдық жасайтын алыпсатарлар қалыптаса бастады.
Алғашқы қауымдық құрылыс, яғни рулық қауым жетілу деңгейі төмен, даму
жағы тұралап қалған қоғам болатын. Мұнда бірлесіп еңбектенудің негізгі
түрлері – терімшілік, аң және балық аулау болатын. Еңбектенудің осындай
түрлеріне сай, еңбек құралдары да қарапайым, жетілдірілмеген болып келетін.
Алғашқы қауымдық құрылыста (рулық қауымда) әлеуметтік билік орын
алатын. Мұнай билік, әдетте, ең алдымен еңбектенуге негізделетін де, онда
күштеп еңбек етуге мәжбүрлеу болмайтын. Адамдар міндеттерін өз еркімен
атқаратын, еңбек ету қауымдағы адамдардың барлығына бірдей болатын,
еңбектену нәтижесінде табылған қоректер рулық қауым адамдары арасында
теңдей етіп бөлінетін, қауымдастардың құқықтары да, міндеттері мен
жауапкершіліктері де тең болған.
Рулық қауым, яғни алғашқы қауымдық құрылыстың негізгі басқару органдары
көсем – ру басы, яғни қауым бастығы, ру ағалар кеңесі және қауымдастардың
жалпы жиналысынан тұратын. Рулық қауымның болмысына байланысты ең маңызды
мәселелерді шешу күн тәртібіне қойылғанда ғана қауымдастардың жалпы
жиналысы шақырылатын болаған. Рулық қауымның әрбір ересек мүшесі қандай да
болсын мәселелерді талқылауға, оларды шешуге қатысуға хақылы болатын.
Рулық қауымдағы күнделікті мәселелерді дер кезінде шешуді ұйымдастырып,
басқарып отыру үшін қауымның ең беделді мүшелері арасынан қауым бастығы
көсем (ру ағасы) сайланатын. Бұл лауазымға адамдар сайлау арқылы ие
болатын.
Ру ағасы (көсем) қауымның басқа мүшелерімен тең болатын және барлық
қауымдастар тәрізді солардың үлесіндей мөлшерде үлес алатын болған. Оның
биліктік беделі тек қана қауымдастардың оған деген құрметіне, сеніміне
негізделеді. Соғыс туындағанда әскерге басшылық ету үшін әскери көсем
сайланатын, қауым ішінде осылайша көсемдер (қариялар) кеңесі құрылатын.
Уақыт өте келе, рулар өзара бірігіп тайпаларды құрайды. өз кезегінде
олар әлгі рулар өкілдерінен тұратын көсемдер (қариялар) кеңесі арқылы
басқарылатын. Тайпаны басқаратын көсемдер (қариялар) кеңесі тайпа көсемін
сайлайтын. Бұл лауазым да қоғам дамуының алғашқы кезеңдерінде алмастырылып
отыратын және ол лауазым иесіне ешқандай артықшылық бермейтін.
Қоғам дамуының барысында тайпалар да бірігуді бастады. Алғашында мұндай
бірігу уақытша сипатта болатын, кейіннен тайпалардың бірігуі тұрақты сипат
ала бастады. Сөйтіп, тайпалар одағы қоғам дамуының қозғаушы күштерінің
біріне айналды.
Тайпалар одағы тайпа көсемдері кеңесі арқылы басқарылатын, олар болса
одақ көсемін сайлайтын. Қоғам дамуы барысында кейінірек көсемдер өз қызмет
бағыттарын өмір бойы атқаратын болды.
Жоғарыда айтылғандарды тұжырымдай келгенде, алғашқы қауымдық құрылыс
(яғни рулық қауым) жөнінде оларға ғана тән мынадай сипаттарды атауға
болады:
1. Ру (алғашқы қауым) мүшелері ортақ шаруашылықпен айналысуында
қандас туыстастығына, бір аумақта бірлесіп өмір сүруіне
сүйенген;
2. Ортақ тілде сөйлеген және дәстүрлері, әдет-ғұрыптары жалпы
барлығына бірдей болған;
3. Ру адамдары арасында некелік қатынастардың орын алуына тыйым
салынған. Мысалы, қазақтарда некелік қатынастарына тыйым салу
жеті атаға жеткенге дейін сақталып келген, яғни жақын туыстар
түгілі, жамағайындар арасындағы некелік қатынастарға да тыйым
салынатын болған;
4. Ру (қауым) өлген адамды барлық барлық қауымдастарға ортақ
қабірге жерлейтін болған;
5. Әрбір рудың (қауымның) өзіне тән атауы болатын;
6. Руды (қауымды) ең беделді қауым мүшесі – көсем (ру ағасы)
басқаратын, оның өзі қауымның жалпы жиналысында сайланатын.
Сонымен, мемлекеттілік кезеңге дейінгі әлеуметтік билік тікелей түрде
қоғамдық болған, оның құрылуы алғашқы қауымдық демократияға, өзін-өзі
басқаруға негізделтін, оның ықпалы тек ру (қауым) тегіне ғана таралатын да,
сол рудың (қауымның) ырқын (ерік-жігерін) білдіретін, қандас туыстардың
өзара қарым-қатынастарына негізделетін, мұнда қауымның жиналысы биліктің
органы ретінде іс атқаратын, ру ағалары алғашында ешқандай артықшылықтарға
ие болмаған деп тұжырым жасауға болады.
Неміс ойшылы философ Ф.Энгельс Отбасы, жеке меншік және мемлекеттің
пайда болуы деген еңбегінде алғашқы қауымдық құрылысты алғашқы қауымдық
коммунизм, адамзаттың алтын ғасыры деп атаған.
Алғашқы қауымдық кезеңде қоғамдық қатынастарды нормативтік реттеу рулар
мен тайпалардың әлеуметтік-экономикалық бірлігін білдірді және оны
қамтамасыз етіп отырған адамдардың тіршілік ету әрекеттерінде орын алды.
Мұның өзі еңбек құралдарының жетілдірілмеген қарапайымдылығына, еңбек
өнімділігінің мардымсыздығына байланысты еді. Осыдан барып бірлесіп тұру
еңбек құралдарына қоғамдық меншіктің болуын және өндірілген қоректі
өнімдерді теңдей етіп бөлу қажеттілігін туындатты. Ал мұның өзі алғашқы
қауымдық қоғам нормаларының табиғи болмысына әжептәуір ықпалые тигізді.
Нормалар алғашында табу - тыйымдар түрінде болды, бірте-бірте олар
әдет-ғұрыптарға ұласты. Кейініректе моральдық нормалар пайда бола бастады.
Әдет-ғұрып – қауымдағы адамдардың қарым-қатынасын реттейтін, дағдыға
айналған географиялық, ұлттық, экономикалық факторларға байланысты тарихи
қалыптасқан, жазылмаған мінез-құлық қағидасы. Олар ру тұрмысының дамуына
байланысты, ру мүшелерінің арасындағы қатынасты жөнге салып, реттеу үшін,
олардың өсіп-өніп, өмір сүруін қамтамасыз ету үшін қажетті құрал ретінде
қолданылды. Ру әдеттері барлық ру мүшелерінің еркін білдіріп, мүдделерін
қорғайтын қағидалар деп танылып, оны мүлтіксіз орындау әрбір ру мүшелерінің
дағдысына айналды. Ру әдет-ғұрыптарын сақтау, орындау міндет пе ,әлде құқық
па деген сауал ру мүшелрінің ойына кіріп те шықпайтын. Олардың түсінігінше,
ру әдеттерін, дәстүрлерін бұлжытпай орындау табиғи, өзін-өзі түсінікті
жағдай болып саналды.
Құрал-саймандардың жетілдірілуіне байланысты, еңбек өнімділігі де
өседі. Соның нәтижесмінде артық өнім пайда болды. Рулық қауымда барлық
жиналған, табылған өнім ру мүшелерінің жалпы меншігі болған еді. Енді,
еңбек өнімділігінің өсуіне байланысты, артық өнім жеке адамдардың , жеке
отбасылардың меншігіне айнала бастады. Сөйтіп, малға, жерге, қолөнер
бұйымдарына жекелеген иелер пайда болды. Ақырын, ру қауымының жалпы
меншігінің орнына жеке адамдардың меншігі пайда болып, меншіктің айрықша
түрі – жеке меншік қалыптасты. Жеке меншіктің пайда болуына байланысты,
қоғам таптарға бөлінді. Бір жағынан, құрал-жабдықтар, өндірілген бұйымдар,
мүлік-дәулет адамдардың бір тобының қолында шоғырланады да, байлар пайда
болды. Екінше жағынан, кедейлер, жарлылар пайда болды. Сөйтіп рулық қауым
өзіне тән белгілерінен айырылып, құлдырады. Оның орнына жеке меншікке
негізделген, айрықша екі үлкен әлеуметтік топтан тұратын қоғам қалыптасты.
Мұндай жағдайда рулық қоғамдағы барлық ру мүшелерінің игілігін көздеп,
еркін білдіретін қауымдық билеу құрылымы өз міндетін, қызметін атқара
алмады.
Меншік иелерінің – байлардың айрықша мүдделері болғандықтан, басқа ру
мүшелерімен, кедей-жарлылармен қатар отырып, мәселелерді тең негізде шешуге
бармайды. Содан байлар мен кедейлердің арасында қайшылықтар пайда бола
бастады. Қоғамдағы осындай түбегейлі экономикалық-әлеуметтік өзгерістердің
нәтижесінде қоғамды билеу, басқару жүйесі де өзгерді. Рулық биліктің орнын
саяси билік, саяси құрылым баса бастайды. Сөйтіп, қоғамның белгілі бір
сатысында мелекет пайда болды.
Қазақстан Республикасы заң – мемлекеттің жылдам қалыптасуы, Қазақстан
қоғамының қалыпты қозғалысы мен үнемі жаңарып отыруы шеңберінде болып
жатқан оң өзгерістерді басқаша көзқарастар тұрғысынан зерделеп, бағамдап
алу міндетін алдыға тартады.
Мемлекет пайда болуы қоғамдық ұйымдық құрылымды объективті түрде қажет
ететін ішкі эволюциясымен байланысты. Мемлекеттің пайда болуының бірнеше
түсіндірмелері бар. Ең алдымен - теологиялық теория, ол мемлекеттің пайда
болуын құдайдың құдыретімен байланыстырады. Бұл теорияның негізгі
идеологтары Августин (354-430) және Фома Аквинский (1225-1274) болып
табылады.
Сонымен, мемлекет – қоғамның ұйымдық құрылымды объективті қажет ететін
ұйым ретінде жұмыс жүргізеді.
1.2. Мемлекет ұғымы және белгілері
Мемлекет – басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен қоғамның
тіршілік-тынысын қамтамасыз ететін, оған қажетті жағдайлар мен алғышарттар
жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша нысаны. Өзіне тән
ерекше белгілері мен қажетіне, сондай-ақ өзіндегі аса мо мүмкіндіктеріне
қарай мемлекет экономиканы дамытудың, әлеуметтік-саяси, рухани, ұлтаралық
және жеке адамдардың арасындағы қатынастардың маңызды мәселелерін шешуге
нақты қатысып, қоғамдағы істердің жағдайын белсенді түрде әсер ете алады.
Мемлекет тек өзіне ғана тән функциялары, әсер ету нысандары мен әдістері
бар айрықша құрылым ретінде сипатталады. Соның арқасында оны қоғамда,
ұйымда, құрылымдар мен институттарда әрекет ететін басқалардан
ерекшелігімен көзге түсетін күрделі саяси организм ретінде ұғынамыз.
Көрсетілген негізгі жағдайлар біздің түсінігімізде мелмлекетті
анықтауда өзінің көрінісін табуы керек. өзінің көрінісін тапқан құбылыстың
күрделілігі мен көп аспектілігіне қарай оның біржақты болуы мүмкін емес.
Мемлекет дегеніміз – адамзат қоғамы дамуының нәтижесінде пайда болған
саяси ұйым.
Мемлекет – қоғамды басқару міндетін атқаратын, адамдардың, топтардың,
таптардың қарым-қатынастарын реттеп отыратын, заңдарды қабылдайтын саяси
ұйым.
Мемлекет – қоғамның саясатын жүзеге асыратын саяси ұйым.
Мемлекет туралы ұғымның толық болуы үшін оның белгілеріне егжей-
тегжейлі тоқталып, олардың мазмұны мен мәнін тереңірек ашу қажет.
Мемлекеттік билік әлеуметтік биліктің ерекше түрі болып табылады. Бұл
мемлекеттің мәжбүрлеуге сүйенетін субъектілердің арасындағы үстемдік пен
бағынушылықтың саяси-бұқаралық қатынасы.
Көрсетілген негізгі жағдайлар біздің түсінігімізде және мемлекетті
анықтауда өзінің көрінісін табуы керек. Өзінің көрінісін тапқан құбылыстың
күрделілігі мен көп аспектілігіне қарай оның біржақты болуы мүмкін емес
және бірнеше қабатты қамтиды.
Мемлекет дегеніміз бұл - адамзат қоғамы дамуының маңызды кезеңдеріне
тән саяси ұйым:
а) қоғамды басқару міндетін атқару, адамдардың, топтардың, таптардың
және басқа да әлеуметтік субъектілердің қарым-қатынасын реттеп - бағыттау,
олардың бірлескен іс-қимылына жағдай жасау жүктелген;
б) оның саясатын жүзеге асыру жүктелген кең тармақты органдар жүйесі
және биліктің ұйымдастырушылық құралдары бар;
в) тапсырмасының орындалуын қоғамдық өмірдің барлық субъектілері
қамтамасыз ететін әкімшілік-мәжбүрлеу өкілеттігі берілген.
Мемлекеттік билік толып жатқан субъектілердің сан алуан нақты
қызметтері арқылы іске асып, орындалып жатады. Осы мемлекеттің сан алуан
қызметтерін мемлекеттік биліктің орындалуының құқықтық нысаны дейді.
Бұл мемлекеттік биліктің нақты орындалуының құқықтық нысаны екі түрге
бөлінеді:
- нормативтік актілер арқылы орындалу нысаны;
- жалпылама нормативтік актілер арқылы орындалу нысаны.
Нақты нысанның өзі үшке бөлінеді:
- құқық шығармашылық;
- құқықты орындаушылық;
- құқықты қорғаушылық.
Мемлекеттік билікті орындаудың ерекше нақты түрі - әкімшілік шарт
арқылы іске асу. Шарттың түрлері толып жатыр. Оның бір жағының немесе екі
жағының субъектісі мемлекеттік орган болады.
Мемлекеттік биліктің ерекшеліктері мыналардан көрінеді:
- бұқаралық саяси бірлік.
- аппараттық билік.
- легитимдік (заңды деп танылған) билік.
Мемлекет билігі жалпылама нормативтік актілерінің орындалу нысаны
бірнеше түрге бөлінеді: экономикалық, саяси, идеологиялық ұйымдастырушылық,
халықаралық, мемлекетаралық т.б.
Мемлекеттік билікті орындау құқықтық нысандармен шектелмейді. Бұл іске
мемлекеттің ұйымдастыру қызметі көп үлес қосады. Мемлекеттің ұйымдастыру
қызметі заңға тәуелді іс-әрекет, әр мемлекеттік аппарат, әр мемлекеттік
орган қоғамдағы заңға, нормативтік актілерге сәйкес қызмет атқарады. Бұл
қызметке нормативтік актілердің қажеті жоқ.
Мемлекеттің ұйымдастыру қызметінің түрлері:
- жаңа шыққан заңдарды, нормативтік актілерді насихаттау, түсінік беру;
- мемлекеттік органдарға көмек көрсету, бақылау, тексеру жүргізу;
-материалдық-техникалық операциялар жүргізу, баяндамалар, іс-
қағаздарын дайындау, заңдарды, нормативтік актілерді басып шығару т.б.
қүжаттардың өмірге келуін қамтамасыз ету;
-әртүрлі жиналыстар, мәжілістер, конференциялар өткізу;
-мемлекеттік органның тәжірибелерін жинақтап, қорытынды
жасау;
-мемлекеттің қызметі туралы қоғамдық ұйымдардың, еңбек ұжымдар- ының
ой-пікірлерін, ұсыныстарын жинақтап, қорытынды жасау;
-мемлекеттік органның жұмысына халықты, қоғамдық ұйымдарды, саяси
партияларды қатыстыруды ұйымдастыру;
-шет елдермен қарым-қатынасты ұйымдастырып, басқару т.б. қызмет істері.
Таптық қоғамдағы саяси биліктің негізгі құралы болып табылатын мемлекет
қоғамдық еңбек бөлінісінің, жеке меншік пен антагонистік таптардың
түзілуінің нәтижесінде пайда болған.
Егер, мемлекетке дейінгі рулық қоғамда билікті ақсақалдар жүргізіп,
өмір әдет-ғұрыптар арқылы реттеліп отырған болса, ал мемлекеттің құрылуына
орай, өкімет билігі (халық билігі) пайда болды. Үстем таптың еркін жүзеге
асыратын әскер, сот органдары, түрме мекемелері құрылып, оның мүддесін
қорғау үшін құқық пайда болды. Осылайша, үстем таптың мүддесін қорғау үшін
қалыптасқан құқық нормалары бірте-бірте әдет-ғұрыптарды ығыстыра бастайды.
Мемлекет алғашқы қауымдық құрылыстан мемлекет билігін жүзеге асыратын
айрықша органдар мен мекемелер жүйесі, яғни басқарудың айрықша қызметін
күштеп жүргізетін аппараты болуымен; мемлекет санкция берген белгілі бір
нормалар жүйесін бекіткен құқықтың, сондай-ақ осы мемлекеттің юрисдикциясы
жүретін белгілі бір аумақтың болуымен де ерекшеленеді. Сөйтіп, мемлекет
дегеніміз - өзі орналасқан аумақтағы бүкіл ел көлемінде билік жүргізетін
басқару және мәжбүрлеу аппараты бар, өз алдына дербес ерекше саяси ұйым.
Мемлекеттің пайда болуына орай, адамдар тура мағынасында айтқанда нақты бір
аумаққа байланып қалады. Қондырма ретіндегі мемлекеттің мәні нақты
коғамдағы өндірістік қатынастардың тиісті түрлеріне орай айқындалады.
Бүгінгі тандағы мемлекеттің басты ерекшелігі азаматтарды мемлекеттік
және қоғамдық істерге нақтылы қатыстыруды қамтамасыз ететін, шын мәніндегі,
демократиялық қоғам кұру болып табылатындығында. Республика
Конституциясының 3-бабында: Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы -
халық деп көрсетілсе, 1-бабында Қазақстан Республикасы демократиялык,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады деп атап
көрсетілген. Мұның мәні неде? Оның мәні бәрінен бұрын ізгілік іргетасының
қалануында, яғни азаматтың, жеке адамның бостандығы, ар-ожданы, ар-намысы
қорғалатындығында. Бұл - халықтың, қоғам мен мемлекеттің өмірінде заңның
үстем болуы арқылы қол жеткізілетін нәрсе. Ол адамның құқығы мен
бостандығын, бейбітшіл азаматтық қоғам құруды және ұлтаралық татулықты,
сондай-ақ адамның өзі және өз ұрпақтары үшін лайықты өмір сүруін қамтамасыз
етеді.
Мемлекетті рулық құрылымдағы әлеуметтік биліктен ажырататын мынадай
белгілері болады:
1. Басқарушы билеуші органдарының болуы. Яғни, мемлекеттің орталық және
жергілікті билік органдары жүйесі болады, оған заң шығарушы, заңды атқарушы
және сот органдары жатады. Ерекше атап кету жөн, мәжбүрлеу органдары -
әскер, полиция, абақты. Осы органдар қоғамдағы заңды орнықтырылған тәртіпті
қамтамасыз ету үшін керек. Мемлекет органдарында тек басқару қызметімен
шұғылданатын шенеуніктер (мемлекеттік қызметкерлер) болады. Сыртқы
жаулардың жансыздарынан сақтану үшін қарсы барлау органын ұйымдастырады;
2. Халық – мемлекеттің тұрғындары әкімшілік-аумақтық бірлестіктерге
(облыс, аудан, ауыл т.с.с.) бөлінеді (ол бірлестік әр елде түрліше
аталады). Мемлекет өз аумағында өмір сүруші барлық адамдарды өз билігімен
және қорғау арқылы біріктіреді.
3. Мемлекет аумағы – мемлекеттің шекарасы анық белгіленген аумағы
болады. Сол аумақта мемлекет құрылады, өз қызметін атқарады, билік
жүргізеді. өз аумағының тұтастығын мемлекет барлық күш қуатымен сақтап,
қорғауға тынымсыз әрекет жасайды. Мемлекет арасындағы қайшылықтар,
келіспеушіліктер, соғыстар көбінесе осы жер, аумақ мәселесіне байлнысты.
Мемлекеттің аумағы басқаруды тиімді жүзеге асыру үшін әкімшіліктерге
бөлінеді. Халық әкімшілік-аумақтық бөліктерге бөлініп тұрғандықтан, олардың
құқықтық жағдайы соған байланысты болды. Мемлекет өз аумағында өмір сүруші
барлық адамдарды өз билігімен және қорғау арқылы біріктіреді.
4. Салық және салық жүйесі – мемлекеттің әскерді, полицияны, сотты,
басқа мемлекеттік мекемелерде қызмет істейтін шенеуніктерді ұстауы үшін
салық жинайды. Салықтар – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер. Салықтар мемлекеттің өмір
сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеріу,
өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымн
бірге қалыптасады. Салық салу жүйесі – мемлекетте алынатын салық
түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық қызметі
органдарының жиынтығы. Жалпы олар мемлекеттік аппараттың өмір сүруін
қамтамасыз ету үшін қажет.
5. Заңдар – мемлекет заңдар және басқа нормативтік құқықтық актілер
шығарады, заңдар негізінде қоғамда тәртіп орнатады. әр мемлекеттің құқықтық
жүйесі болады. Құқықтық нормалардың жиынтығы мемлекеттің құқықтық жүйесін
құрайды. Мемлекет құқықсыз өмір сүре алмайды, себебі, құқық мемлекеттік
билікті заңдастырады.
6. Егемендік – мемлекет басқа мемлекеттерден тәуелсіз болады, оларға
бағынышты емес. Мемлекет өзінің ішкі және сыртқы саясатын өзі
қалыптастырып, өз еркімен жүзеге асырады. Былайша айтқанда, басқа
мемлекеттерге жалтақтамай, өзінің ішкі және сыртқы істерін өзі атқарады.
Мемлекет – қоғамды басқаратын және оның дамуын қамтамасых ететін арнайы
басқару және мәжбүрлеу аппараты болатын бұқаралық биліктің саяси-аумақтық,
егеменді ұйымы.
ІI. Азаматтық қоғам және оның қағидаларының теориялық негіздері
2.1 Азаматтық қоғам, оның тарихы, қалыптасу белгілері, құрылымы және
қағидалары
Адам қоғамы қалай қалыптасты, оның себептері қандай - бұл туралы бір
қорытынды пікір жоқ. Бірақ бұл түсінікті ең бірінші ғылымға енгізген Адам
Смит, Давид Рикардо, оған саяси сипаттама берген Гегель. Дүниежүзілік
ғылыми, саяси қайраткерлердің, ойшылдардың айтуынша - қоғам саналы
адамдардың ерікті түрде бірігіп өмір сүруі. Бұл бірігудің негізгі себебі
адамдардың бір мүдделігі, бір тілектестігі. Мұнсыз бірігу мүмкін емес.
Мүдде екі түрлі болады: жеке адамның мүддесі және қоғамның мүддесі. Қоғам
осы екі мүдде - мақсатты біріктіріп, дамытып отырады. Осы объективтік даму
процесінде адамдардың өзара ынтымақтастығы қалыптасты. Сол арқылы жеке
адамның қолынан келмейтін, әлі жетпейтін істерді атқаруға мүмкіншілік туды.
К.Маркс қысқаша: "Қоғам - адамдардың өзара еңбек жасауының одағы", - дейді.
Қоғамдық мүдде - мақсат, қоғамдық тілек уақытша емес, түпкілікті,
нақты, объективтік мағынада қалыптасуы керек. Сонда ғана қоғамның жақсы
дамуға, нығаюға мүмкіншілігі болады. Себебі, қоғам саналы адамдардың ерікті
түрде қалыптасқан одағы. Егер бұл одақ, бұл бірлік еріксіз, озбырлық түрде
ұйымдастырылса, ондай қоғам нәтижесіз тез тарқап кетер еді. Адам қоғамның
бірінші - клеткасы. Қоғам адамдардың күрделі әлеуметтік бірлестігі. Бұл
бірлестік, бұл қоғам дұрыс, жақсы даму үшін оның ішіндегі қарым -
қатынастарды реттеп, басқару керек болды. Оны қоғамның объективтік даму
процесінің заңдарына сүйене отырып, адамдар өздері әлеуметтік нормалар
арқылы реттеп, басқарып отырады. Адамдар өз тарихын өздері жасайды, - деп
жазды Маркс, - бірақ олар оны өз қалауынша жасай алмайды, қолындағы барды,
бұрынғыдан қалған мұраны қолдануға мәжбүр болады.
Азаматтық қоғамның тарихи объективтік қалыптасқан негізгі белгілері:
- саналы адамдардың ерікті түрде бірлесіп одақ құруы;
- қоғамдық түпкілікті, нақты, объективтік мүдде мақсаттың болуы;
- адамдардың өзара ынтымақтастығының, бірлігінің қалыптасуы;
- қоғамдық мүдде - мақсат, тілек арқылы қарым - қатынастарды реттеп -
басқаруы;
-қоғамды басқаратын, қоғамдық тәртіпті қорғайтын аппараттың,
мемлекеттік биліктің өмірге келуі.
Қоғам - саналы адамдардың бір мүддені, бір мақсатты орындау үшін саналы
түрде өзара бірігуі. Мұнда міндетті түрде екі шартты элемент бар: мүдде -
мақсаттың қалыптасуы және саналы адамдардың саналы түрде бірігуі.
Адамның объективтік тарихи даму процесіне және күнделікті қарым-
қатынасында қоғамның бірнеше түрлері болады: өндірістік қоғам, шаруашылық
қоғам, әлеуметтік қоғам, азаматтық қоғам т.б. Осылардың ішіндегі ең
күрделісі, ең түпкіліктісі адаммен бірге дамып келе жатқан азаматтық қоғам.
Қоғамның басқа түрлері тез құрылып, тез тарап жатады. Олардың өмірі, іс-
әрекетінің шеңбері, кеңістігі көп өлкеге жайылмайды, уақыты көпке
созылмайды.
Азаматтық қоғам - мемлекеттік құрылымнан тыс қалыптасатын әлеуметтік -
экономикалық және мәдени - рухани қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Оған
қатынасушылардың табиғи және азаматтық құқықтарын, бостандығы мен міндетін
автономиялық даму жолы қамтамасыз етеді. Азаматтық қоғамда үзіліс болмайды,
уақыты шектелмейді, өлкеге - аймаққа бөлінбейді, мемлекеттің барлық жерін,
барлық халқын біріктіреді.
Азаматтық қоғам - мемлекетке тәуелді емес, дербес, ашық, жариялы қоғам.
Қазақстанда азаматтық қоғамның қалыптасу ерекшеліктері: кеңестік мейлінше
мемлекеттендірілген күйден шығу, қоғам мен мемлекеттің арақатынасын
тәуелсіз - дербестікте дамыту.
Республика Конституциясы Қазақстандағы азаматтық қоғамның барлық даму
сатыларын мемлекетке бағындырмастан (оның айғағы - онда Азаматтық қоғам
бөлімінің әдейі болмауы) әлеуметтік бағдарлы нарық экономикасы мен жеке
адамның автономиясын тұрақты қалыптастыру үшін оған қажетті құқықтық
жағдайлардың негізін қалайды. Оған: тең дәрежеде танылатын және қорғалатын
мемлекеттік меншік пен жеке меншікті (6-бап-тың 1-тармағы); адам және
азамат құқықтарының кең ауқымды және біртұтас кешенің; отбасын, ана мен әке
және баланы мемлекеттің қорғауын (27-бап); идеологиялық және саяси әр
алуандылықты (5-бап) және тағы басқа жаңа Конституцияда бекітілген
қазақстандық - азаматтық қоғамды ерікті дамытудың алғы шарттарын жатқызуға
болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында елімізде азаматтық қоғамды
қалыптастырып, демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік мемлекет құру
бағыттары көрсетілген. Бұл бағыт мемлекетіміздің ең күрделі, ең жауапты
мүдде-мақсаты.
Азаматтық қоғамның құрылымы. Қоғамды өзінің табиғи мүдде - мақсаттарына
сәйкес құрушы, реттеп, басқарушы - адам. Адам қоғам құрылымының негізгі
элементі - діңгегі. Адамдардың бірлестіктері, ұйымдары, одақтары, еңбек
ұжымдары, саяси партиялары, мемлекет, олардың арақатынастары - азаматтық
қоғамның элементтері.
Қазіргі Қазақстанның азаматтық қоғамын бес жүйеге бөлуге болады:
әлеуметтік, саяси, экономикалық, рухани - мәдени және ақпараттық жүйелер.
Әлеуметтік жүйе - объективтік тұрғыдан қалыптасқан адамдардың
бірлестіктері, ұйымдары, одақтары т.б., олардың өзара байланысы. Бұл жүйе
азаматтық қоғамның ең негізгі ұйымдастырушы жүйесі, өзі үш топқа бөлінеді:
бірінші тобы - қоғамның үзіліссіз өмір сүру негізін жасаушы, дамытушы топ:
отбасы, бала тәрбиелеу, табиғи өмірді жалғастыру; екінші тобы - адамдардың
өзара, бір-бірімен байланысы, қатынасы; үшінші тобы -қоғамдық ұйымдардың,
таптардың, топтардың, ұлттардың арақатынастары.
Экономикалық жүйе - қоғамдағы меншіктің түрлері, өндіруші күш пен
өндірістік қатынастар, материалдық кірісті әділ бөлуді қалыптастыру. Бұл
жүйенің құрылым элементтері: жеке, мунициналдық, акционерлік,
кооперативтік, мемлекеттік, фермерлік меншіктер мен шаруашылықтар және
қоғамдық кірісті, байлықты әділ бөлу.
Саяси жүйе - мемлекет, саяси партиялар, қоғамдық ұйымдар, бірлестіктер
және жеке адамдар, депутаттар т.б., олардың ара қатынастары. Оның ішінде ең
күрделісі мемлекеттік билікті іске асырудағы қатынастар. Қатынастардың даму
процесінде субъектілерге бостандық берілуге тиіс. Күштеу тек заңдылықты,
тәртіпті бұзса ғана қолданылу қажет.
Рухани - мәдени жүйесі - осы бағыттағы мемлекеттік, қоғамдық, органдар
мен ұйымдар, олардың арақатынастары. Бұл жүйенің негізгі бағыттары: білім,
ғылым, мәдениет, рухани сана - сезім, дін, адамдардың денсаулығы.
Ақпараттық жүйе - осы ақпараттық бағыттағы барлық ұйымдар,
бірлестіктер, мемлекеттік органдар, саяси партиялар, олардың жұмыстары мен
арақатынастары. Бұл бағытта іс әрекеттерге толық бостандық берілуі қажет.
Осы көрсетілген азаматтық қоғам жүйелерінің жақсы, сапалы дамуына зор
маңызды үлес қосатын мемлекет пен құқық, қоғамдық ұйымдар мен партиялар
және қоғамдағы демократияның жоғары дәрежеде болуы.
Азаматтық қоғамның белгі - нысандары:
-адамдардың экономикалық, әлеуметтік, саяси бостандығы мен құқықтарының
қамтамасыз етілуі;
-қоғамда бостандықтың, жариялылықтың болуы, ақпараттың жұмысына
азаматтардың қатысуы, ішкі-сыртқы байланыстарға қатысуға, жүріп-тұруға
толық құқықтарының болуы;
-азаматтардың қоғамдық ұйымдар, бірлестіктер құрып, өз мүдде-
мақсаттарын орындауға, іске асыруға және шет елдердің сондай ұйымдарымен
байланыс жасауға құқықтарының болуы;
- жергілікті өзін-өзі басқаруға толық бостандық болуы, оның жұмысына
мемлекеттің араласпауы, қажет болса тиісті көмегін көрсетуі; жергілікті
өзін-өзі басқаратын мекеме жергілікті мемлекеттік органмен тығыз байланыста
жұмыс жасауы;
-азаматтық қоғам - толық бостандық, демократия қалыптасқан қоғам болуы
қажет, ол болашақ құқықтық мемлекеттің талаптарын іске асырып, сол
мемлекеттің объективтік тұрғыдан негізі болуға тиісті.
Сонымен, азаматтық қоғам және мемлекет екеуі қатар дамып, өрескел
қайшылықтарды бірлесіп реттеп, қоғамның бейбітшілік, прогрестік жолмен
дамуына толық мүмкіншілік жасаулары қажет. Қазақстан Республикасының
Конституциясында бұл мәселенің негізгі бағыттары көрсетілген. Оның бірінші
бабында азаматтық қоғамның және құқықтық мемлекеттің ең негізгі қағидалары
былай деп жарияланған: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат
қазынасы — адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары. (ҚР
Конституциясы. А. 1995. 4 б.)
Азаматтық қоғамның негізгі қағидалары
Азаматтық қоғамды одан әрі дамыту мынадай принциптерге негізделеді:
-адам мен азаматтың іргелі құқықтары мен бостандықтарын сақтау;
эволюциялылық және кезеңділік;
-қоғамдық өмір салаларында, ең алдымен экономикалық салада, әлемдік
дамудың жаһандық үрдістерін ескере отырып қайта құрулармен бірге
бағдарланушылық;
-заңның үстемділігі, барлығының бөле жармастан заң алдында теңдігі;
-мемлекеттің істерін басқаруға және басқа да қоғамдық пайдалы
міндеттерді шешуге Қазақстан Республикасының азаматтары мен олардың
өкілетті өкілдерінің қатысуы;
-елдегі демократиялық процестерге азаматтардың қатысуы үшін тең
мүмкіндіктерді қамтамасыз ету;
-азаматтарды демократиялық мәдениет мінез-құлқына тарту;
-билік пен қоғамның үндесу мен ынтымақтастық мәдениетіне бейімдігі.
Азаматтардың бірлестіктері мен олардың құрылымдық бөлімшелерінің
ешқайсы да көпшілік билікпен өзара қатынастарда азаматтық бастаманың бүкіл
секторының мүддесін қорғай алмайды.
Осы Тұжырымдаманы әзірлеу мен іске асыру үшін мыналар құқықтық негіз
болып табылады: Қазақстан Республикасының Конституциясы; Азаматтық және
саяси құқықтар туралы халықаралық пакт (1966 жылғы 16 желтоқсанда жасалған,
Қазақстан Республикасы 2005 жылғы 28 қарашада ратификациялаған);
Ассоциация бостандығы және ұйымдастыру кіру құқығын қорғау туралы
Халықаралық еңбек ұйымның № 87 конвенциясы (1948 жылғы 9 шілдеде
қабылданған, Қазақстан Республикасы 1999 жылғы 30 желтоқсанда
ратификациялаған); Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 жылғы 10
қазандағы Қазақстан – 2030; Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі,
қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы атты Қазақстан халқына Жолдауы;
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы (Қазақстан Республикасы
Президентінің 2001 жылғы 4 желтоқсандағы № 735 Жарлығымен бекітілген),
Қазақстан Республикасының мемлекеттік сәйкестілігін қалыптастыру
тұжырымдамасы (Қазақстан Республикасы Президентінің 1996 жылғы 23 мамырдағы
№ 2995 өкімімен мақұлданған), Қазақстан Республикасының құқықтық саясат
тұжырымдамасы (Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 23
қыркүйектегі № 949 Жарлығымен мақұлданған), Қазақстан Республикасының
үкіметтік емес ұйымдарын мемлекеттік қолдаудың тұжырымдамасы (Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 23 қаңтардағы № 949 қаулысымен
мақұлданған).
Осы Тұжырымдаманың мақсаты адам құқықтары мен адами өлшем саласындағы
халықаралық шарттар мен пактiлер шеңберiндегi халықаралық-құқықтық
құралдарға сәйкес азаматтық қоғам институттарын жан-жақты дамыту әрi
олардың мемлекетпен және бизнес-секторлармен тең құқылы серiктестiгi үшiн
заңнамалық, әлеуметтiк-экономикалық және ұйымдастыру-әдiстемелiк базаны
одан әрi жетiлдiру болып табылады.
Алға қойылған мақсатқа қол жеткiзу үшiн күш-жiгердi негiзгi бес
мiндетке шоғырландыру қажет:
-адам, оның құқықтары мен бостандықтары басты құндылық болып табылатын
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет құру;
-үкiметтiк емес ұйымдар, бизнес-сектор және мемлекет арасында
үйлесiмдi, тең құқылы әрi серiктестiк қатынастар жүйесiн құру;
-YEҰ жобаларына бизнес-сектордың қатысуы үшiн экономикалық
ынталандырулар әзiрлеу, қайырымдылық пен меценаттықты дамыту;
-азаматтық қоғамның барлық институттарын дамыту үшiн қолайлы құқықтық
база қалыптастыру;
-өмiр сүру сапасының жоғарғы стандарттарына қол жеткiзу, еңбек
қатынастарын үйлестiру, халықтың бай және кедей жiктерi кiрiстерiнiң
арасындағы айырмашылықты қысқарту.
2.2 Қазақстан Республикасында азаматтық
қоғамның қалыптасуы
1980 жылдардың аяғы мен 1990 жылдардың басында басталған экономикалық,
әлеуметтік және саяси салалардағы түбегейлі реформалар
түрлі әлеуметтік топтардың құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін қоғамдық
бірлестіктердің құрылуын ынталандырды.
Қазақстанда алғашқылардың бірі болып экономиканың мемлекеттік емес
секторы қызметкерлерінің мүдделерін білдірген тәуелсіз кәсіподақтар пайда
бола бастады. Бұқаралық ақпарат құралдары (БАҚ), қоғамдық және діни
бірлестіктер, саяси партиялар белсенді түрде институцияланды. Невада –
Семей қоғамдық қозғалысы азаматтық сана-сезімнің анағұрлым жарқын көрінісі
болды, ол өз алдына ядролық полигондарды жабу міндетін қойды.
Елдегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
І. Мемлекет: түсінігі, ұғымы және белгілері
1.1 Мемлекеттің пайда болуының жалпы
заңдылықтары ... ... ... ... ... ... .4-7
1.2 Мемлекет ұғымы және
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ..7-11
ІI.Азаматтық қоғам және оның қағидаларының теориялық негіздері
2.1 Азаматтық қоғам, оның тарихы, қалыптасу белгілері, құрылымы және
қағидалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..11-15
2.2 Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамның
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15-18
2.3 Қазақстанда азаматтық қоғам институттарын қалыптастырудың құқықтық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 18-21
ІІІ. Азаматтық қоғам мен мемлекеттің арақатынасы ... ... ... ... ...21-
23
3.1 Қазақстан Республикасындағы азаматтық қоғамның
перспективалық
көрiнiсi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..23-25
3.2 Қазақстан Республикасында азаматтық қоғам институттарын
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..25-26
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..27-28
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...29
Кіріспе
Адами әлеуетті, азаматтардың іскерлігін жандандыру, азаматтық қоғамды
одан әрі қалыптастыру негізінде ғана Қазақстанды өмір сүру сапасының
стандарттары жоғары, қазіргі заманғы, серпінді мемлекет ретінде дамытуға
болады.
Қазақстан Республикасында азаматтық қоғамды дамытудың
2006 – 2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы (бұдан әрі – Тұжырымдама)
Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 1 наурыздағы ел халқына
Жолдауында белгіленген Демократиялық реформалардың жалпыұлттық
бағдарламасына және Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті елу
елдің қатарына кіру стратегиясына сәйкес әзірленді.
Бұл Тұжырымдамада қазіргі кезеңде Қазақстанда азаматтық қоғамды
дамытудың негізгі үрдістері талданады, сондай-ақ азаматтық қоғамды
дамытудың алдағы жылдарға арналған жолдары мен нақты тетіктері баяндалған.
Тұжырымдама азаматтық қоғам институттарын дамытудың негізгі бағыттары
мен азаматтық бастамаларды іске асыру мүмкіндіктерін айқындайды. Ол
азаматтық институттардың жұмыс істеуі үшін қолайлы жағдай жасауға
бағытталған мақсатты бағдарламалар, заңнамалық және басқа нормативтік
құқықтық актілер әзірлеу үшін негіз болады
Курстық жұмыстың өзектілігі. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың: Егер біз
мемлекет болғымыз келсе, өзіміздің мемлекеттігімізді ұзақ уақытқа меңзеп
құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын түсінгеніміз жөн -
деуінің мәні ерекше.
Азаматтық қоғам - мемлекеттік құрылымнан тыс қалыптасатын әлеуметтік -
экономикалық және мәдени-рухани қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Оған
қатынасушылардың табиғи және азаматтык құқықтарын, бостандығы мен міндетін
автономиялық даму жолы қамтамасыз етеді. Азаматтық қоғамда үзіліс болмайды,
уақыты шектелмейді, өлкеге-аймаққа бөлінбейді, мемлекеттің барлық жерін,
барлық халқын біріктіреді.
Азаматтық қоғам - мемлекетке тәуелді емес, дербес, ашық, жариялы қоғам.
Қазақстанда азаматтық қоғамның қалыптасу ерекшеліктері: кеңестік мейлінше
мемлекеттендірілген күйден шығу, қоғам мен мемлекеттің арақатынасын
тәуелсіз - дербестікте дамыту.
Республика Конституциясы Қазақстандағы азаматтық қоғамның барлық даму
сатыларын мемлекетке бағындырмастан (оның айғағы - онда Азаматтық қоғам
бөлімінің әдейі болмауы) әлеуметтік бағдарлы нарық экономикасы мен жеке
адамның автономиясын тұрақты қалыптастыру үшін оған қажетті құқықтық
жағдайлардың негізін қалайды. Оған: тең дәрежеде танылатын және қорғалатын
мемлекеттік меншік пен жеке меншікті (6-бап-тың 1-тармағы); адам және
азамат құқықтарының кең ауқымды және біртұтас кешенің; отбасын, ана мен әке
және баланы мемлекеттің қорғауын (27-бап); идеологиялық және саяси әр
алуандылықты (5-бап) және тағы басқа жаңа
Конституцияда бекітілген қазақстандық-азаматтық қоғамды ерікті дамытудың
алғы шарттарын жатқызуға болады.
Курстық жұмыстың мақсаты. Мемлекет және азаматтық қоғам және құқықтық
мемлекет туралы және оның қалыптасуы, дамуы бойынша мәліметтер жинақтап,
тақырыптың мәнін ашу.
Курстық жұмыстың міндеттері. Жұмыс мақсатына сай, мынадай міндеттер
қарастырылады:
- Мемлекет және азаматтық қоғамның мәнін, түсінігін анықтау;
- Мемлекет және азаматтық қоғам қағидаларын қарастыру;
- Мемлекет және азаматтық қоғам идеалын және оны қалыптастыруды
зерттеу т.б.
І. Мемлекет: түсінігі, ұғымы және белгілері
1.1 Мемлекеттің пайда болуының жалпы заңдылықтары
Ру дәуірінде адамдар тек жаратылыстың даяр өнімдерін жинап қорек етіп,
өмір сүрген. Келе-келе адамдар өндіріс құралдарын жасап алып, өздері
шарушылықпен айналысады. Сөйтіп, терімшіліктен өндіріс шарушылығына ауыса
бастайды. Мал бағудан егіншілікке ауысады.
Егіншіліктің нәтижесінде отырықшылық қалыптасып, елді мекендер, қалалар
салына бастайды. Қалаларда қолөнері пайда болып, ол мал шаруашылығы және
диқаншылық сияқты табыс көзіне айналады. Экономиканың аталған салалары
бірінен-бірі бөлініп шығып, дербес өмір сүре бастағаннан кейін, бірінің
өндірген өніміне келесісі мұқтаж екендігі байқалады. Диқандарға – мал
өнімі, малшыларға – жер өнімі, қолөнершілерге – тамақ қажет болады. Сөйтіп,
соларға делдалдық жасайтын алыпсатарлар қалыптаса бастады.
Алғашқы қауымдық құрылыс, яғни рулық қауым жетілу деңгейі төмен, даму
жағы тұралап қалған қоғам болатын. Мұнда бірлесіп еңбектенудің негізгі
түрлері – терімшілік, аң және балық аулау болатын. Еңбектенудің осындай
түрлеріне сай, еңбек құралдары да қарапайым, жетілдірілмеген болып келетін.
Алғашқы қауымдық құрылыста (рулық қауымда) әлеуметтік билік орын
алатын. Мұнай билік, әдетте, ең алдымен еңбектенуге негізделетін де, онда
күштеп еңбек етуге мәжбүрлеу болмайтын. Адамдар міндеттерін өз еркімен
атқаратын, еңбек ету қауымдағы адамдардың барлығына бірдей болатын,
еңбектену нәтижесінде табылған қоректер рулық қауым адамдары арасында
теңдей етіп бөлінетін, қауымдастардың құқықтары да, міндеттері мен
жауапкершіліктері де тең болған.
Рулық қауым, яғни алғашқы қауымдық құрылыстың негізгі басқару органдары
көсем – ру басы, яғни қауым бастығы, ру ағалар кеңесі және қауымдастардың
жалпы жиналысынан тұратын. Рулық қауымның болмысына байланысты ең маңызды
мәселелерді шешу күн тәртібіне қойылғанда ғана қауымдастардың жалпы
жиналысы шақырылатын болаған. Рулық қауымның әрбір ересек мүшесі қандай да
болсын мәселелерді талқылауға, оларды шешуге қатысуға хақылы болатын.
Рулық қауымдағы күнделікті мәселелерді дер кезінде шешуді ұйымдастырып,
басқарып отыру үшін қауымның ең беделді мүшелері арасынан қауым бастығы
көсем (ру ағасы) сайланатын. Бұл лауазымға адамдар сайлау арқылы ие
болатын.
Ру ағасы (көсем) қауымның басқа мүшелерімен тең болатын және барлық
қауымдастар тәрізді солардың үлесіндей мөлшерде үлес алатын болған. Оның
биліктік беделі тек қана қауымдастардың оған деген құрметіне, сеніміне
негізделеді. Соғыс туындағанда әскерге басшылық ету үшін әскери көсем
сайланатын, қауым ішінде осылайша көсемдер (қариялар) кеңесі құрылатын.
Уақыт өте келе, рулар өзара бірігіп тайпаларды құрайды. өз кезегінде
олар әлгі рулар өкілдерінен тұратын көсемдер (қариялар) кеңесі арқылы
басқарылатын. Тайпаны басқаратын көсемдер (қариялар) кеңесі тайпа көсемін
сайлайтын. Бұл лауазым да қоғам дамуының алғашқы кезеңдерінде алмастырылып
отыратын және ол лауазым иесіне ешқандай артықшылық бермейтін.
Қоғам дамуының барысында тайпалар да бірігуді бастады. Алғашында мұндай
бірігу уақытша сипатта болатын, кейіннен тайпалардың бірігуі тұрақты сипат
ала бастады. Сөйтіп, тайпалар одағы қоғам дамуының қозғаушы күштерінің
біріне айналды.
Тайпалар одағы тайпа көсемдері кеңесі арқылы басқарылатын, олар болса
одақ көсемін сайлайтын. Қоғам дамуы барысында кейінірек көсемдер өз қызмет
бағыттарын өмір бойы атқаратын болды.
Жоғарыда айтылғандарды тұжырымдай келгенде, алғашқы қауымдық құрылыс
(яғни рулық қауым) жөнінде оларға ғана тән мынадай сипаттарды атауға
болады:
1. Ру (алғашқы қауым) мүшелері ортақ шаруашылықпен айналысуында
қандас туыстастығына, бір аумақта бірлесіп өмір сүруіне
сүйенген;
2. Ортақ тілде сөйлеген және дәстүрлері, әдет-ғұрыптары жалпы
барлығына бірдей болған;
3. Ру адамдары арасында некелік қатынастардың орын алуына тыйым
салынған. Мысалы, қазақтарда некелік қатынастарына тыйым салу
жеті атаға жеткенге дейін сақталып келген, яғни жақын туыстар
түгілі, жамағайындар арасындағы некелік қатынастарға да тыйым
салынатын болған;
4. Ру (қауым) өлген адамды барлық барлық қауымдастарға ортақ
қабірге жерлейтін болған;
5. Әрбір рудың (қауымның) өзіне тән атауы болатын;
6. Руды (қауымды) ең беделді қауым мүшесі – көсем (ру ағасы)
басқаратын, оның өзі қауымның жалпы жиналысында сайланатын.
Сонымен, мемлекеттілік кезеңге дейінгі әлеуметтік билік тікелей түрде
қоғамдық болған, оның құрылуы алғашқы қауымдық демократияға, өзін-өзі
басқаруға негізделтін, оның ықпалы тек ру (қауым) тегіне ғана таралатын да,
сол рудың (қауымның) ырқын (ерік-жігерін) білдіретін, қандас туыстардың
өзара қарым-қатынастарына негізделетін, мұнда қауымның жиналысы биліктің
органы ретінде іс атқаратын, ру ағалары алғашында ешқандай артықшылықтарға
ие болмаған деп тұжырым жасауға болады.
Неміс ойшылы философ Ф.Энгельс Отбасы, жеке меншік және мемлекеттің
пайда болуы деген еңбегінде алғашқы қауымдық құрылысты алғашқы қауымдық
коммунизм, адамзаттың алтын ғасыры деп атаған.
Алғашқы қауымдық кезеңде қоғамдық қатынастарды нормативтік реттеу рулар
мен тайпалардың әлеуметтік-экономикалық бірлігін білдірді және оны
қамтамасыз етіп отырған адамдардың тіршілік ету әрекеттерінде орын алды.
Мұның өзі еңбек құралдарының жетілдірілмеген қарапайымдылығына, еңбек
өнімділігінің мардымсыздығына байланысты еді. Осыдан барып бірлесіп тұру
еңбек құралдарына қоғамдық меншіктің болуын және өндірілген қоректі
өнімдерді теңдей етіп бөлу қажеттілігін туындатты. Ал мұның өзі алғашқы
қауымдық қоғам нормаларының табиғи болмысына әжептәуір ықпалые тигізді.
Нормалар алғашында табу - тыйымдар түрінде болды, бірте-бірте олар
әдет-ғұрыптарға ұласты. Кейініректе моральдық нормалар пайда бола бастады.
Әдет-ғұрып – қауымдағы адамдардың қарым-қатынасын реттейтін, дағдыға
айналған географиялық, ұлттық, экономикалық факторларға байланысты тарихи
қалыптасқан, жазылмаған мінез-құлық қағидасы. Олар ру тұрмысының дамуына
байланысты, ру мүшелерінің арасындағы қатынасты жөнге салып, реттеу үшін,
олардың өсіп-өніп, өмір сүруін қамтамасыз ету үшін қажетті құрал ретінде
қолданылды. Ру әдеттері барлық ру мүшелерінің еркін білдіріп, мүдделерін
қорғайтын қағидалар деп танылып, оны мүлтіксіз орындау әрбір ру мүшелерінің
дағдысына айналды. Ру әдет-ғұрыптарын сақтау, орындау міндет пе ,әлде құқық
па деген сауал ру мүшелрінің ойына кіріп те шықпайтын. Олардың түсінігінше,
ру әдеттерін, дәстүрлерін бұлжытпай орындау табиғи, өзін-өзі түсінікті
жағдай болып саналды.
Құрал-саймандардың жетілдірілуіне байланысты, еңбек өнімділігі де
өседі. Соның нәтижесмінде артық өнім пайда болды. Рулық қауымда барлық
жиналған, табылған өнім ру мүшелерінің жалпы меншігі болған еді. Енді,
еңбек өнімділігінің өсуіне байланысты, артық өнім жеке адамдардың , жеке
отбасылардың меншігіне айнала бастады. Сөйтіп, малға, жерге, қолөнер
бұйымдарына жекелеген иелер пайда болды. Ақырын, ру қауымының жалпы
меншігінің орнына жеке адамдардың меншігі пайда болып, меншіктің айрықша
түрі – жеке меншік қалыптасты. Жеке меншіктің пайда болуына байланысты,
қоғам таптарға бөлінді. Бір жағынан, құрал-жабдықтар, өндірілген бұйымдар,
мүлік-дәулет адамдардың бір тобының қолында шоғырланады да, байлар пайда
болды. Екінше жағынан, кедейлер, жарлылар пайда болды. Сөйтіп рулық қауым
өзіне тән белгілерінен айырылып, құлдырады. Оның орнына жеке меншікке
негізделген, айрықша екі үлкен әлеуметтік топтан тұратын қоғам қалыптасты.
Мұндай жағдайда рулық қоғамдағы барлық ру мүшелерінің игілігін көздеп,
еркін білдіретін қауымдық билеу құрылымы өз міндетін, қызметін атқара
алмады.
Меншік иелерінің – байлардың айрықша мүдделері болғандықтан, басқа ру
мүшелерімен, кедей-жарлылармен қатар отырып, мәселелерді тең негізде шешуге
бармайды. Содан байлар мен кедейлердің арасында қайшылықтар пайда бола
бастады. Қоғамдағы осындай түбегейлі экономикалық-әлеуметтік өзгерістердің
нәтижесінде қоғамды билеу, басқару жүйесі де өзгерді. Рулық биліктің орнын
саяси билік, саяси құрылым баса бастайды. Сөйтіп, қоғамның белгілі бір
сатысында мелекет пайда болды.
Қазақстан Республикасы заң – мемлекеттің жылдам қалыптасуы, Қазақстан
қоғамының қалыпты қозғалысы мен үнемі жаңарып отыруы шеңберінде болып
жатқан оң өзгерістерді басқаша көзқарастар тұрғысынан зерделеп, бағамдап
алу міндетін алдыға тартады.
Мемлекет пайда болуы қоғамдық ұйымдық құрылымды объективті түрде қажет
ететін ішкі эволюциясымен байланысты. Мемлекеттің пайда болуының бірнеше
түсіндірмелері бар. Ең алдымен - теологиялық теория, ол мемлекеттің пайда
болуын құдайдың құдыретімен байланыстырады. Бұл теорияның негізгі
идеологтары Августин (354-430) және Фома Аквинский (1225-1274) болып
табылады.
Сонымен, мемлекет – қоғамның ұйымдық құрылымды объективті қажет ететін
ұйым ретінде жұмыс жүргізеді.
1.2. Мемлекет ұғымы және белгілері
Мемлекет – басқару функциясын орындайтын және соның көмегімен қоғамның
тіршілік-тынысын қамтамасыз ететін, оған қажетті жағдайлар мен алғышарттар
жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдастырудың айрықша нысаны. Өзіне тән
ерекше белгілері мен қажетіне, сондай-ақ өзіндегі аса мо мүмкіндіктеріне
қарай мемлекет экономиканы дамытудың, әлеуметтік-саяси, рухани, ұлтаралық
және жеке адамдардың арасындағы қатынастардың маңызды мәселелерін шешуге
нақты қатысып, қоғамдағы істердің жағдайын белсенді түрде әсер ете алады.
Мемлекет тек өзіне ғана тән функциялары, әсер ету нысандары мен әдістері
бар айрықша құрылым ретінде сипатталады. Соның арқасында оны қоғамда,
ұйымда, құрылымдар мен институттарда әрекет ететін басқалардан
ерекшелігімен көзге түсетін күрделі саяси организм ретінде ұғынамыз.
Көрсетілген негізгі жағдайлар біздің түсінігімізде мелмлекетті
анықтауда өзінің көрінісін табуы керек. өзінің көрінісін тапқан құбылыстың
күрделілігі мен көп аспектілігіне қарай оның біржақты болуы мүмкін емес.
Мемлекет дегеніміз – адамзат қоғамы дамуының нәтижесінде пайда болған
саяси ұйым.
Мемлекет – қоғамды басқару міндетін атқаратын, адамдардың, топтардың,
таптардың қарым-қатынастарын реттеп отыратын, заңдарды қабылдайтын саяси
ұйым.
Мемлекет – қоғамның саясатын жүзеге асыратын саяси ұйым.
Мемлекет туралы ұғымның толық болуы үшін оның белгілеріне егжей-
тегжейлі тоқталып, олардың мазмұны мен мәнін тереңірек ашу қажет.
Мемлекеттік билік әлеуметтік биліктің ерекше түрі болып табылады. Бұл
мемлекеттің мәжбүрлеуге сүйенетін субъектілердің арасындағы үстемдік пен
бағынушылықтың саяси-бұқаралық қатынасы.
Көрсетілген негізгі жағдайлар біздің түсінігімізде және мемлекетті
анықтауда өзінің көрінісін табуы керек. Өзінің көрінісін тапқан құбылыстың
күрделілігі мен көп аспектілігіне қарай оның біржақты болуы мүмкін емес
және бірнеше қабатты қамтиды.
Мемлекет дегеніміз бұл - адамзат қоғамы дамуының маңызды кезеңдеріне
тән саяси ұйым:
а) қоғамды басқару міндетін атқару, адамдардың, топтардың, таптардың
және басқа да әлеуметтік субъектілердің қарым-қатынасын реттеп - бағыттау,
олардың бірлескен іс-қимылына жағдай жасау жүктелген;
б) оның саясатын жүзеге асыру жүктелген кең тармақты органдар жүйесі
және биліктің ұйымдастырушылық құралдары бар;
в) тапсырмасының орындалуын қоғамдық өмірдің барлық субъектілері
қамтамасыз ететін әкімшілік-мәжбүрлеу өкілеттігі берілген.
Мемлекеттік билік толып жатқан субъектілердің сан алуан нақты
қызметтері арқылы іске асып, орындалып жатады. Осы мемлекеттің сан алуан
қызметтерін мемлекеттік биліктің орындалуының құқықтық нысаны дейді.
Бұл мемлекеттік биліктің нақты орындалуының құқықтық нысаны екі түрге
бөлінеді:
- нормативтік актілер арқылы орындалу нысаны;
- жалпылама нормативтік актілер арқылы орындалу нысаны.
Нақты нысанның өзі үшке бөлінеді:
- құқық шығармашылық;
- құқықты орындаушылық;
- құқықты қорғаушылық.
Мемлекеттік билікті орындаудың ерекше нақты түрі - әкімшілік шарт
арқылы іске асу. Шарттың түрлері толып жатыр. Оның бір жағының немесе екі
жағының субъектісі мемлекеттік орган болады.
Мемлекеттік биліктің ерекшеліктері мыналардан көрінеді:
- бұқаралық саяси бірлік.
- аппараттық билік.
- легитимдік (заңды деп танылған) билік.
Мемлекет билігі жалпылама нормативтік актілерінің орындалу нысаны
бірнеше түрге бөлінеді: экономикалық, саяси, идеологиялық ұйымдастырушылық,
халықаралық, мемлекетаралық т.б.
Мемлекеттік билікті орындау құқықтық нысандармен шектелмейді. Бұл іске
мемлекеттің ұйымдастыру қызметі көп үлес қосады. Мемлекеттің ұйымдастыру
қызметі заңға тәуелді іс-әрекет, әр мемлекеттік аппарат, әр мемлекеттік
орган қоғамдағы заңға, нормативтік актілерге сәйкес қызмет атқарады. Бұл
қызметке нормативтік актілердің қажеті жоқ.
Мемлекеттің ұйымдастыру қызметінің түрлері:
- жаңа шыққан заңдарды, нормативтік актілерді насихаттау, түсінік беру;
- мемлекеттік органдарға көмек көрсету, бақылау, тексеру жүргізу;
-материалдық-техникалық операциялар жүргізу, баяндамалар, іс-
қағаздарын дайындау, заңдарды, нормативтік актілерді басып шығару т.б.
қүжаттардың өмірге келуін қамтамасыз ету;
-әртүрлі жиналыстар, мәжілістер, конференциялар өткізу;
-мемлекеттік органның тәжірибелерін жинақтап, қорытынды
жасау;
-мемлекеттің қызметі туралы қоғамдық ұйымдардың, еңбек ұжымдар- ының
ой-пікірлерін, ұсыныстарын жинақтап, қорытынды жасау;
-мемлекеттік органның жұмысына халықты, қоғамдық ұйымдарды, саяси
партияларды қатыстыруды ұйымдастыру;
-шет елдермен қарым-қатынасты ұйымдастырып, басқару т.б. қызмет істері.
Таптық қоғамдағы саяси биліктің негізгі құралы болып табылатын мемлекет
қоғамдық еңбек бөлінісінің, жеке меншік пен антагонистік таптардың
түзілуінің нәтижесінде пайда болған.
Егер, мемлекетке дейінгі рулық қоғамда билікті ақсақалдар жүргізіп,
өмір әдет-ғұрыптар арқылы реттеліп отырған болса, ал мемлекеттің құрылуына
орай, өкімет билігі (халық билігі) пайда болды. Үстем таптың еркін жүзеге
асыратын әскер, сот органдары, түрме мекемелері құрылып, оның мүддесін
қорғау үшін құқық пайда болды. Осылайша, үстем таптың мүддесін қорғау үшін
қалыптасқан құқық нормалары бірте-бірте әдет-ғұрыптарды ығыстыра бастайды.
Мемлекет алғашқы қауымдық құрылыстан мемлекет билігін жүзеге асыратын
айрықша органдар мен мекемелер жүйесі, яғни басқарудың айрықша қызметін
күштеп жүргізетін аппараты болуымен; мемлекет санкция берген белгілі бір
нормалар жүйесін бекіткен құқықтың, сондай-ақ осы мемлекеттің юрисдикциясы
жүретін белгілі бір аумақтың болуымен де ерекшеленеді. Сөйтіп, мемлекет
дегеніміз - өзі орналасқан аумақтағы бүкіл ел көлемінде билік жүргізетін
басқару және мәжбүрлеу аппараты бар, өз алдына дербес ерекше саяси ұйым.
Мемлекеттің пайда болуына орай, адамдар тура мағынасында айтқанда нақты бір
аумаққа байланып қалады. Қондырма ретіндегі мемлекеттің мәні нақты
коғамдағы өндірістік қатынастардың тиісті түрлеріне орай айқындалады.
Бүгінгі тандағы мемлекеттің басты ерекшелігі азаматтарды мемлекеттік
және қоғамдық істерге нақтылы қатыстыруды қамтамасыз ететін, шын мәніндегі,
демократиялық қоғам кұру болып табылатындығында. Республика
Конституциясының 3-бабында: Мемлекеттік биліктің бірден-бір бастауы -
халық деп көрсетілсе, 1-бабында Қазақстан Республикасы демократиялык,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады деп атап
көрсетілген. Мұның мәні неде? Оның мәні бәрінен бұрын ізгілік іргетасының
қалануында, яғни азаматтың, жеке адамның бостандығы, ар-ожданы, ар-намысы
қорғалатындығында. Бұл - халықтың, қоғам мен мемлекеттің өмірінде заңның
үстем болуы арқылы қол жеткізілетін нәрсе. Ол адамның құқығы мен
бостандығын, бейбітшіл азаматтық қоғам құруды және ұлтаралық татулықты,
сондай-ақ адамның өзі және өз ұрпақтары үшін лайықты өмір сүруін қамтамасыз
етеді.
Мемлекетті рулық құрылымдағы әлеуметтік биліктен ажырататын мынадай
белгілері болады:
1. Басқарушы билеуші органдарының болуы. Яғни, мемлекеттің орталық және
жергілікті билік органдары жүйесі болады, оған заң шығарушы, заңды атқарушы
және сот органдары жатады. Ерекше атап кету жөн, мәжбүрлеу органдары -
әскер, полиция, абақты. Осы органдар қоғамдағы заңды орнықтырылған тәртіпті
қамтамасыз ету үшін керек. Мемлекет органдарында тек басқару қызметімен
шұғылданатын шенеуніктер (мемлекеттік қызметкерлер) болады. Сыртқы
жаулардың жансыздарынан сақтану үшін қарсы барлау органын ұйымдастырады;
2. Халық – мемлекеттің тұрғындары әкімшілік-аумақтық бірлестіктерге
(облыс, аудан, ауыл т.с.с.) бөлінеді (ол бірлестік әр елде түрліше
аталады). Мемлекет өз аумағында өмір сүруші барлық адамдарды өз билігімен
және қорғау арқылы біріктіреді.
3. Мемлекет аумағы – мемлекеттің шекарасы анық белгіленген аумағы
болады. Сол аумақта мемлекет құрылады, өз қызметін атқарады, билік
жүргізеді. өз аумағының тұтастығын мемлекет барлық күш қуатымен сақтап,
қорғауға тынымсыз әрекет жасайды. Мемлекет арасындағы қайшылықтар,
келіспеушіліктер, соғыстар көбінесе осы жер, аумақ мәселесіне байлнысты.
Мемлекеттің аумағы басқаруды тиімді жүзеге асыру үшін әкімшіліктерге
бөлінеді. Халық әкімшілік-аумақтық бөліктерге бөлініп тұрғандықтан, олардың
құқықтық жағдайы соған байланысты болды. Мемлекет өз аумағында өмір сүруші
барлық адамдарды өз билігімен және қорғау арқылы біріктіреді.
4. Салық және салық жүйесі – мемлекеттің әскерді, полицияны, сотты,
басқа мемлекеттік мекемелерде қызмет істейтін шенеуніктерді ұстауы үшін
салық жинайды. Салықтар – мемлекеттік бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгілі бір мөлшерде түсетін міндетті төлемдер. Салықтар мемлекеттің өмір
сүріп, дамуының негізі болып табылады. Мемлекет құрылымының өзгеріу,
өркендеуі қашан да болса оның салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңаруымн
бірге қалыптасады. Салық салу жүйесі – мемлекетте алынатын салық
түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің, салық қызметі
органдарының жиынтығы. Жалпы олар мемлекеттік аппараттың өмір сүруін
қамтамасыз ету үшін қажет.
5. Заңдар – мемлекет заңдар және басқа нормативтік құқықтық актілер
шығарады, заңдар негізінде қоғамда тәртіп орнатады. әр мемлекеттің құқықтық
жүйесі болады. Құқықтық нормалардың жиынтығы мемлекеттің құқықтық жүйесін
құрайды. Мемлекет құқықсыз өмір сүре алмайды, себебі, құқық мемлекеттік
билікті заңдастырады.
6. Егемендік – мемлекет басқа мемлекеттерден тәуелсіз болады, оларға
бағынышты емес. Мемлекет өзінің ішкі және сыртқы саясатын өзі
қалыптастырып, өз еркімен жүзеге асырады. Былайша айтқанда, басқа
мемлекеттерге жалтақтамай, өзінің ішкі және сыртқы істерін өзі атқарады.
Мемлекет – қоғамды басқаратын және оның дамуын қамтамасых ететін арнайы
басқару және мәжбүрлеу аппараты болатын бұқаралық биліктің саяси-аумақтық,
егеменді ұйымы.
ІI. Азаматтық қоғам және оның қағидаларының теориялық негіздері
2.1 Азаматтық қоғам, оның тарихы, қалыптасу белгілері, құрылымы және
қағидалары
Адам қоғамы қалай қалыптасты, оның себептері қандай - бұл туралы бір
қорытынды пікір жоқ. Бірақ бұл түсінікті ең бірінші ғылымға енгізген Адам
Смит, Давид Рикардо, оған саяси сипаттама берген Гегель. Дүниежүзілік
ғылыми, саяси қайраткерлердің, ойшылдардың айтуынша - қоғам саналы
адамдардың ерікті түрде бірігіп өмір сүруі. Бұл бірігудің негізгі себебі
адамдардың бір мүдделігі, бір тілектестігі. Мұнсыз бірігу мүмкін емес.
Мүдде екі түрлі болады: жеке адамның мүддесі және қоғамның мүддесі. Қоғам
осы екі мүдде - мақсатты біріктіріп, дамытып отырады. Осы объективтік даму
процесінде адамдардың өзара ынтымақтастығы қалыптасты. Сол арқылы жеке
адамның қолынан келмейтін, әлі жетпейтін істерді атқаруға мүмкіншілік туды.
К.Маркс қысқаша: "Қоғам - адамдардың өзара еңбек жасауының одағы", - дейді.
Қоғамдық мүдде - мақсат, қоғамдық тілек уақытша емес, түпкілікті,
нақты, объективтік мағынада қалыптасуы керек. Сонда ғана қоғамның жақсы
дамуға, нығаюға мүмкіншілігі болады. Себебі, қоғам саналы адамдардың ерікті
түрде қалыптасқан одағы. Егер бұл одақ, бұл бірлік еріксіз, озбырлық түрде
ұйымдастырылса, ондай қоғам нәтижесіз тез тарқап кетер еді. Адам қоғамның
бірінші - клеткасы. Қоғам адамдардың күрделі әлеуметтік бірлестігі. Бұл
бірлестік, бұл қоғам дұрыс, жақсы даму үшін оның ішіндегі қарым -
қатынастарды реттеп, басқару керек болды. Оны қоғамның объективтік даму
процесінің заңдарына сүйене отырып, адамдар өздері әлеуметтік нормалар
арқылы реттеп, басқарып отырады. Адамдар өз тарихын өздері жасайды, - деп
жазды Маркс, - бірақ олар оны өз қалауынша жасай алмайды, қолындағы барды,
бұрынғыдан қалған мұраны қолдануға мәжбүр болады.
Азаматтық қоғамның тарихи объективтік қалыптасқан негізгі белгілері:
- саналы адамдардың ерікті түрде бірлесіп одақ құруы;
- қоғамдық түпкілікті, нақты, объективтік мүдде мақсаттың болуы;
- адамдардың өзара ынтымақтастығының, бірлігінің қалыптасуы;
- қоғамдық мүдде - мақсат, тілек арқылы қарым - қатынастарды реттеп -
басқаруы;
-қоғамды басқаратын, қоғамдық тәртіпті қорғайтын аппараттың,
мемлекеттік биліктің өмірге келуі.
Қоғам - саналы адамдардың бір мүддені, бір мақсатты орындау үшін саналы
түрде өзара бірігуі. Мұнда міндетті түрде екі шартты элемент бар: мүдде -
мақсаттың қалыптасуы және саналы адамдардың саналы түрде бірігуі.
Адамның объективтік тарихи даму процесіне және күнделікті қарым-
қатынасында қоғамның бірнеше түрлері болады: өндірістік қоғам, шаруашылық
қоғам, әлеуметтік қоғам, азаматтық қоғам т.б. Осылардың ішіндегі ең
күрделісі, ең түпкіліктісі адаммен бірге дамып келе жатқан азаматтық қоғам.
Қоғамның басқа түрлері тез құрылып, тез тарап жатады. Олардың өмірі, іс-
әрекетінің шеңбері, кеңістігі көп өлкеге жайылмайды, уақыты көпке
созылмайды.
Азаматтық қоғам - мемлекеттік құрылымнан тыс қалыптасатын әлеуметтік -
экономикалық және мәдени - рухани қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Оған
қатынасушылардың табиғи және азаматтық құқықтарын, бостандығы мен міндетін
автономиялық даму жолы қамтамасыз етеді. Азаматтық қоғамда үзіліс болмайды,
уақыты шектелмейді, өлкеге - аймаққа бөлінбейді, мемлекеттің барлық жерін,
барлық халқын біріктіреді.
Азаматтық қоғам - мемлекетке тәуелді емес, дербес, ашық, жариялы қоғам.
Қазақстанда азаматтық қоғамның қалыптасу ерекшеліктері: кеңестік мейлінше
мемлекеттендірілген күйден шығу, қоғам мен мемлекеттің арақатынасын
тәуелсіз - дербестікте дамыту.
Республика Конституциясы Қазақстандағы азаматтық қоғамның барлық даму
сатыларын мемлекетке бағындырмастан (оның айғағы - онда Азаматтық қоғам
бөлімінің әдейі болмауы) әлеуметтік бағдарлы нарық экономикасы мен жеке
адамның автономиясын тұрақты қалыптастыру үшін оған қажетті құқықтық
жағдайлардың негізін қалайды. Оған: тең дәрежеде танылатын және қорғалатын
мемлекеттік меншік пен жеке меншікті (6-бап-тың 1-тармағы); адам және
азамат құқықтарының кең ауқымды және біртұтас кешенің; отбасын, ана мен әке
және баланы мемлекеттің қорғауын (27-бап); идеологиялық және саяси әр
алуандылықты (5-бап) және тағы басқа жаңа Конституцияда бекітілген
қазақстандық - азаматтық қоғамды ерікті дамытудың алғы шарттарын жатқызуға
болады.
Қазақстан Республикасының Конституциясында елімізде азаматтық қоғамды
қалыптастырып, демократиялық, зайырлы, құқықтық, әлеуметтік мемлекет құру
бағыттары көрсетілген. Бұл бағыт мемлекетіміздің ең күрделі, ең жауапты
мүдде-мақсаты.
Азаматтық қоғамның құрылымы. Қоғамды өзінің табиғи мүдде - мақсаттарына
сәйкес құрушы, реттеп, басқарушы - адам. Адам қоғам құрылымының негізгі
элементі - діңгегі. Адамдардың бірлестіктері, ұйымдары, одақтары, еңбек
ұжымдары, саяси партиялары, мемлекет, олардың арақатынастары - азаматтық
қоғамның элементтері.
Қазіргі Қазақстанның азаматтық қоғамын бес жүйеге бөлуге болады:
әлеуметтік, саяси, экономикалық, рухани - мәдени және ақпараттық жүйелер.
Әлеуметтік жүйе - объективтік тұрғыдан қалыптасқан адамдардың
бірлестіктері, ұйымдары, одақтары т.б., олардың өзара байланысы. Бұл жүйе
азаматтық қоғамның ең негізгі ұйымдастырушы жүйесі, өзі үш топқа бөлінеді:
бірінші тобы - қоғамның үзіліссіз өмір сүру негізін жасаушы, дамытушы топ:
отбасы, бала тәрбиелеу, табиғи өмірді жалғастыру; екінші тобы - адамдардың
өзара, бір-бірімен байланысы, қатынасы; үшінші тобы -қоғамдық ұйымдардың,
таптардың, топтардың, ұлттардың арақатынастары.
Экономикалық жүйе - қоғамдағы меншіктің түрлері, өндіруші күш пен
өндірістік қатынастар, материалдық кірісті әділ бөлуді қалыптастыру. Бұл
жүйенің құрылым элементтері: жеке, мунициналдық, акционерлік,
кооперативтік, мемлекеттік, фермерлік меншіктер мен шаруашылықтар және
қоғамдық кірісті, байлықты әділ бөлу.
Саяси жүйе - мемлекет, саяси партиялар, қоғамдық ұйымдар, бірлестіктер
және жеке адамдар, депутаттар т.б., олардың ара қатынастары. Оның ішінде ең
күрделісі мемлекеттік билікті іске асырудағы қатынастар. Қатынастардың даму
процесінде субъектілерге бостандық берілуге тиіс. Күштеу тек заңдылықты,
тәртіпті бұзса ғана қолданылу қажет.
Рухани - мәдени жүйесі - осы бағыттағы мемлекеттік, қоғамдық, органдар
мен ұйымдар, олардың арақатынастары. Бұл жүйенің негізгі бағыттары: білім,
ғылым, мәдениет, рухани сана - сезім, дін, адамдардың денсаулығы.
Ақпараттық жүйе - осы ақпараттық бағыттағы барлық ұйымдар,
бірлестіктер, мемлекеттік органдар, саяси партиялар, олардың жұмыстары мен
арақатынастары. Бұл бағытта іс әрекеттерге толық бостандық берілуі қажет.
Осы көрсетілген азаматтық қоғам жүйелерінің жақсы, сапалы дамуына зор
маңызды үлес қосатын мемлекет пен құқық, қоғамдық ұйымдар мен партиялар
және қоғамдағы демократияның жоғары дәрежеде болуы.
Азаматтық қоғамның белгі - нысандары:
-адамдардың экономикалық, әлеуметтік, саяси бостандығы мен құқықтарының
қамтамасыз етілуі;
-қоғамда бостандықтың, жариялылықтың болуы, ақпараттың жұмысына
азаматтардың қатысуы, ішкі-сыртқы байланыстарға қатысуға, жүріп-тұруға
толық құқықтарының болуы;
-азаматтардың қоғамдық ұйымдар, бірлестіктер құрып, өз мүдде-
мақсаттарын орындауға, іске асыруға және шет елдердің сондай ұйымдарымен
байланыс жасауға құқықтарының болуы;
- жергілікті өзін-өзі басқаруға толық бостандық болуы, оның жұмысына
мемлекеттің араласпауы, қажет болса тиісті көмегін көрсетуі; жергілікті
өзін-өзі басқаратын мекеме жергілікті мемлекеттік органмен тығыз байланыста
жұмыс жасауы;
-азаматтық қоғам - толық бостандық, демократия қалыптасқан қоғам болуы
қажет, ол болашақ құқықтық мемлекеттің талаптарын іске асырып, сол
мемлекеттің объективтік тұрғыдан негізі болуға тиісті.
Сонымен, азаматтық қоғам және мемлекет екеуі қатар дамып, өрескел
қайшылықтарды бірлесіп реттеп, қоғамның бейбітшілік, прогрестік жолмен
дамуына толық мүмкіншілік жасаулары қажет. Қазақстан Республикасының
Конституциясында бұл мәселенің негізгі бағыттары көрсетілген. Оның бірінші
бабында азаматтық қоғамның және құқықтық мемлекеттің ең негізгі қағидалары
былай деп жарияланған: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат
қазынасы — адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары. (ҚР
Конституциясы. А. 1995. 4 б.)
Азаматтық қоғамның негізгі қағидалары
Азаматтық қоғамды одан әрі дамыту мынадай принциптерге негізделеді:
-адам мен азаматтың іргелі құқықтары мен бостандықтарын сақтау;
эволюциялылық және кезеңділік;
-қоғамдық өмір салаларында, ең алдымен экономикалық салада, әлемдік
дамудың жаһандық үрдістерін ескере отырып қайта құрулармен бірге
бағдарланушылық;
-заңның үстемділігі, барлығының бөле жармастан заң алдында теңдігі;
-мемлекеттің істерін басқаруға және басқа да қоғамдық пайдалы
міндеттерді шешуге Қазақстан Республикасының азаматтары мен олардың
өкілетті өкілдерінің қатысуы;
-елдегі демократиялық процестерге азаматтардың қатысуы үшін тең
мүмкіндіктерді қамтамасыз ету;
-азаматтарды демократиялық мәдениет мінез-құлқына тарту;
-билік пен қоғамның үндесу мен ынтымақтастық мәдениетіне бейімдігі.
Азаматтардың бірлестіктері мен олардың құрылымдық бөлімшелерінің
ешқайсы да көпшілік билікпен өзара қатынастарда азаматтық бастаманың бүкіл
секторының мүддесін қорғай алмайды.
Осы Тұжырымдаманы әзірлеу мен іске асыру үшін мыналар құқықтық негіз
болып табылады: Қазақстан Республикасының Конституциясы; Азаматтық және
саяси құқықтар туралы халықаралық пакт (1966 жылғы 16 желтоқсанда жасалған,
Қазақстан Республикасы 2005 жылғы 28 қарашада ратификациялаған);
Ассоциация бостандығы және ұйымдастыру кіру құқығын қорғау туралы
Халықаралық еңбек ұйымның № 87 конвенциясы (1948 жылғы 9 шілдеде
қабылданған, Қазақстан Республикасы 1999 жылғы 30 желтоқсанда
ратификациялаған); Қазақстан Республикасы Президентінің 1997 жылғы 10
қазандағы Қазақстан – 2030; Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі,
қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы атты Қазақстан халқына Жолдауы;
Қазақстанның 2030 жылға дейінгі даму стратегиясы (Қазақстан Республикасы
Президентінің 2001 жылғы 4 желтоқсандағы № 735 Жарлығымен бекітілген),
Қазақстан Республикасының мемлекеттік сәйкестілігін қалыптастыру
тұжырымдамасы (Қазақстан Республикасы Президентінің 1996 жылғы 23 мамырдағы
№ 2995 өкімімен мақұлданған), Қазақстан Республикасының құқықтық саясат
тұжырымдамасы (Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 23
қыркүйектегі № 949 Жарлығымен мақұлданған), Қазақстан Республикасының
үкіметтік емес ұйымдарын мемлекеттік қолдаудың тұжырымдамасы (Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 23 қаңтардағы № 949 қаулысымен
мақұлданған).
Осы Тұжырымдаманың мақсаты адам құқықтары мен адами өлшем саласындағы
халықаралық шарттар мен пактiлер шеңберiндегi халықаралық-құқықтық
құралдарға сәйкес азаматтық қоғам институттарын жан-жақты дамыту әрi
олардың мемлекетпен және бизнес-секторлармен тең құқылы серiктестiгi үшiн
заңнамалық, әлеуметтiк-экономикалық және ұйымдастыру-әдiстемелiк базаны
одан әрi жетiлдiру болып табылады.
Алға қойылған мақсатқа қол жеткiзу үшiн күш-жiгердi негiзгi бес
мiндетке шоғырландыру қажет:
-адам, оның құқықтары мен бостандықтары басты құндылық болып табылатын
демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет құру;
-үкiметтiк емес ұйымдар, бизнес-сектор және мемлекет арасында
үйлесiмдi, тең құқылы әрi серiктестiк қатынастар жүйесiн құру;
-YEҰ жобаларына бизнес-сектордың қатысуы үшiн экономикалық
ынталандырулар әзiрлеу, қайырымдылық пен меценаттықты дамыту;
-азаматтық қоғамның барлық институттарын дамыту үшiн қолайлы құқықтық
база қалыптастыру;
-өмiр сүру сапасының жоғарғы стандарттарына қол жеткiзу, еңбек
қатынастарын үйлестiру, халықтың бай және кедей жiктерi кiрiстерiнiң
арасындағы айырмашылықты қысқарту.
2.2 Қазақстан Республикасында азаматтық
қоғамның қалыптасуы
1980 жылдардың аяғы мен 1990 жылдардың басында басталған экономикалық,
әлеуметтік және саяси салалардағы түбегейлі реформалар
түрлі әлеуметтік топтардың құқықтары мен мүдделерін қорғау үшін қоғамдық
бірлестіктердің құрылуын ынталандырды.
Қазақстанда алғашқылардың бірі болып экономиканың мемлекеттік емес
секторы қызметкерлерінің мүдделерін білдірген тәуелсіз кәсіподақтар пайда
бола бастады. Бұқаралық ақпарат құралдары (БАҚ), қоғамдық және діни
бірлестіктер, саяси партиялар белсенді түрде институцияланды. Невада –
Семей қоғамдық қозғалысы азаматтық сана-сезімнің анағұрлым жарқын көрінісі
болды, ол өз алдына ядролық полигондарды жабу міндетін қойды.
Елдегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz