Табыстар мен шығыстар есебі
ЖОСПАРЫ
Кіріспе
І. Бөлім Табыстар мен шығыстар есебі
1.1. Шығыстар мен Табыстар бухгалтерлік
есеп шоттарын жабудың тәртібі
1.2. Шығыстар мен Табыстар бухгалтерлік
есепшоттары туралы түсінік
1.3. Шығыстар мен Табыстар есеп саясатының мазмұны
1.4. Алдағы кезең шығыстарының есебі
1.5. Алдағы кезең кірістерінің есебі
1.6. Басқа да есептелген шығындар есебі
1.7. Кіріс және Шығыс кассадағы ордерлері қолма.қол ақшаның есебі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
І. Бөлім Табыстар мен шығыстар есебі
1.1. Шығыстар мен Табыстар бухгалтерлік
есеп шоттарын жабудың тәртібі
1.2. Шығыстар мен Табыстар бухгалтерлік
есепшоттары туралы түсінік
1.3. Шығыстар мен Табыстар есеп саясатының мазмұны
1.4. Алдағы кезең шығыстарының есебі
1.5. Алдағы кезең кірістерінің есебі
1.6. Басқа да есептелген шығындар есебі
1.7. Кіріс және Шығыс кассадағы ордерлері қолма.қол ақшаның есебі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Осы тақырыпқа сай “Шығыстар мен Табыстар есебі” бухгалтерлік есептің шоттар жүргізуге байланысты. 1941 жылы Американың бухгалтерлер институтында бухгалтерлік есепке былайша анықтама берілген: “Есеп дегеніміз шоттарда операцияларды ақшалай өлшем бірлігінде тіркеу арқылы жіктеу және жалпылама көрсету мәдениеті, яғни кем дегенде оның бір бөлігі қаржылық сипат алатын, сонымен қатар алынған нәтижені көрсететін жазу”.
Қазіргі уақытта Қазақстан нарық экономикасына түгелімен көшті, оны бүкіл әлемдік қауымдастық та мойындады. Бұндай жағдайда біздің елімізде әлемдік нарықта бәсекелестік қабілеті бар кәсіпорындар, мекемелер көп болса, соғұрлым біздің экономикамыздың деңгейі де жоғарылай береді. Ал кәсіпорындардың қызметінің дұрыс жолға қойылуы көптеген факторларға байланысты болып келеді. Соның ішінде бухгалтерлік есептің, аудиттің, оның ішінде қаржылық есептің, ішкі аудиттің және талдаудың дұрыс ұйымдастырылып жүргізілуі үлкен роль атқарады.
Осы тақырыпқа сай “Шығыстар мен Табыстар есебі” бухгалтерлік есептің шоттар жүргізуге байланысты. 1941 жылы Американың бухгалтерлер институтында бухгалтерлік есепке былайша анықтама берілген: “Есеп дегеніміз шоттарда операцияларды ақшалай өлшем бірлігінде тіркеу арқылы жіктеу және жалпылама көрсету мәдениеті, яғни кем дегенде оның бір бөлігі қаржылық сипат алатын, сонымен қатар алынған нәтижені көрсететін жазу”.
Қазіргі уақытта Қазақстан нарық экономикасына түгелімен көшті, оны бүкіл әлемдік қауымдастық та мойындады. Бұндай жағдайда біздің елімізде әлемдік нарықта бәсекелестік қабілеті бар кәсіпорындар, мекемелер көп болса, соғұрлым біздің экономикамыздың деңгейі де жоғарылай береді. Ал кәсіпорындардың қызметінің дұрыс жолға қойылуы көптеген факторларға байланысты болып келеді. Соның ішінде бухгалтерлік есептің, аудиттің, оның ішінде қаржылық есептің, ішкі аудиттің және талдаудың дұрыс ұйымдастырылып жүргізілуі үлкен роль атқарады.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1)Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері
Қ.К. Келумжанов; Н.А Құдайбергенов
2)Бухгалтерлік есеп
Назарова Вера Леонидовна
3)Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп
В.К. Радостовец ;Т.Ғ. Ғабдуллин; В.В. Радостовец;
О.И. Шмидт
4)Салық және салық салу
А.Д. Үмбетәлиев; Г.Е. Керімбек
Алматы Экономика 2006 ж
5)Қазақстандағы «Бухгалтерлік есепке алу және қаржылық есеп беру туралы» Заңы 26/2 96 ж
6) Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау
К. Ш. Дүйсенбаев; Э.Т Төлегенов; Ж.Г Жумагалиева.
7) Бухгалтерлік есептің стандарттары мен әдістемелік ұсынымдары
8) Әбдіқалықов Т.Ә., Сәтмұрзаев А.А. Шағын кәсіпорындарда бухгалтерлік есепті ұйымдастыру. 1966 ж.
9) Дүйсенбаев К. Тасмағанбетов Т.А. Шаруашылық қызметін талдау теориясы. 1991 ж.
10) Ержанов М.С. Ержанова С.М. Учетная политика на казахстанском предприятий. Алматы 1994 г.
11) Кәсіпорындардағы бухгалтерлік есеп: оқу құралы.
Тасмағанбетов Г. 1997 ж.
12) Радостовец В.К., Кеулімжаев К.Г. Бухгалтерлік есеп теориясы Алматы 1996 ж.
1)Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері
Қ.К. Келумжанов; Н.А Құдайбергенов
2)Бухгалтерлік есеп
Назарова Вера Леонидовна
3)Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп
В.К. Радостовец ;Т.Ғ. Ғабдуллин; В.В. Радостовец;
О.И. Шмидт
4)Салық және салық салу
А.Д. Үмбетәлиев; Г.Е. Керімбек
Алматы Экономика 2006 ж
5)Қазақстандағы «Бухгалтерлік есепке алу және қаржылық есеп беру туралы» Заңы 26/2 96 ж
6) Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау
К. Ш. Дүйсенбаев; Э.Т Төлегенов; Ж.Г Жумагалиева.
7) Бухгалтерлік есептің стандарттары мен әдістемелік ұсынымдары
8) Әбдіқалықов Т.Ә., Сәтмұрзаев А.А. Шағын кәсіпорындарда бухгалтерлік есепті ұйымдастыру. 1966 ж.
9) Дүйсенбаев К. Тасмағанбетов Т.А. Шаруашылық қызметін талдау теориясы. 1991 ж.
10) Ержанов М.С. Ержанова С.М. Учетная политика на казахстанском предприятий. Алматы 1994 г.
11) Кәсіпорындардағы бухгалтерлік есеп: оқу құралы.
Тасмағанбетов Г. 1997 ж.
12) Радостовец В.К., Кеулімжаев К.Г. Бухгалтерлік есеп теориясы Алматы 1996 ж.
ЖОСПАРЫ
Кіріспе
І. Бөлім Табыстар мен шығыстар есебі
1.1. Шығыстар мен Табыстар бухгалтерлік
есеп шоттарын жабудың тәртібі
2. Шығыстар мен Табыстар бухгалтерлік
есепшоттары туралы түсінік
1.3. Шығыстар мен Табыстар есеп саясатының мазмұны
1.4. Алдағы кезең шығыстарының есебі
1.5. Алдағы кезең кірістерінің есебі
1.6. Басқа да есептелген шығындар есебі
1.7. Кіріс және Шығыс кассадағы ордерлері қолма-қол ақшаның есебі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Бөлім Табыстар мен шығыстар есебі
1.1. Шығыстар мен Табыстар бухгалтерлік
есеп шоттарын жабудың
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
-8
3. Шығыстар мен Табыстар бухгалтерлік
есепшоттары туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..8-11
1.3. Шығыстар мен Табыстар есеп саясатының
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... .12-13
1.4. Алдағы кезең шығыстарының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .13-14
1.5. Алдағы кезең кірістерінің
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15-
16
1.6. Басқа да есептелген шығындар
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 17-19
1.7. Кіріс және Шығыс кассадағы ордерлері қолма-қол ақшаның
есебі ... ... .19-26
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Осы тақырыпқа сай “Шығыстар мен Табыстар есебі” бухгалтерлік есептің
шоттар жүргізуге байланысты. 1941 жылы Американың бухгалтерлер институтында
бухгалтерлік есепке былайша анықтама берілген: “Есеп дегеніміз шоттарда
операцияларды ақшалай өлшем бірлігінде тіркеу арқылы жіктеу және жалпылама
көрсету мәдениеті, яғни кем дегенде оның бір бөлігі қаржылық сипат алатын,
сонымен қатар алынған нәтижені көрсететін жазу”.
Қазіргі уақытта Қазақстан нарық экономикасына түгелімен көшті, оны
бүкіл әлемдік қауымдастық та мойындады. Бұндай жағдайда біздің елімізде
әлемдік нарықта бәсекелестік қабілеті бар кәсіпорындар, мекемелер көп
болса, соғұрлым біздің экономикамыздың деңгейі де жоғарылай береді. Ал
кәсіпорындардың қызметінің дұрыс жолға қойылуы көптеген факторларға
байланысты болып келеді. Соның ішінде бухгалтерлік есептің, аудиттің, оның
ішінде қаржылық есептің, ішкі аудиттің және талдаудың дұрыс ұйымдастырылып
жүргізілуі үлкен роль атқарады.
Кәсіпорынның өндіріске жұмсалған шығындар есебін зерттеп бақылай
отырып кез-келген кәсіпорынның жабдықтаушылары мен клиенттерінің кім
екендігін, олардың қандай тауар сататынын, қызмет көрсететінін, олармен
қандай қарым-қатынастарда, қандай тәртіпте, қандай құжат негізінде жүзеге
асатынын көріп білуге болады.
Есепке алу мәліметтегі кәсіпорынның және оның құрылымдық
бөлімшелерінің қызметін жедел және тиімді басқару үшін экономикалық
болжамдар мен ағымдық жоспарлау жасау үшін және де халқымыздың
экономикасының даму заңдылықтарын терең зерттеу үшін пайдаланылады.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында кәсіпорынның күрделі
экономикалық тетігін нық, дұрыс жолға қойылған есеп жүйесінсіз, сондай-ақ
сенімді экономикалық ақпаратсыз басқару іс жүзінде мүмкін емес. Осы
тұрғыдан есептегенде ақша қаражаттарының есебі мен ішкі аудиті өзекті болып
есептелінеді.
1. Бөлім Шығыстар мен Табыстар есебі
1.1. Шығыстар мен Табыстар бухгалтерлік есеп шоттарын жабудың тәртібі
Кәсіпорындардың түпкі мақсаты – пайда табу болып табылады. Пайданың
жалпы сомасын шығару үшін Табыстар мен Шығыстар айырымын есептеу қажет.
Шоттарды жабу жұмыстары да осы пайданың көлемін белгілі бір мерзімге қарай
есептеу үшін орындалады. Халақаралық бухгелтерлік есеп стандарттарында
қолданылып келе жатқан тәртіп бойынша шоттарды жабу үшін ең әуелі қосымша
пайда Жинақ шоты ашылады. Бұл счетқа Табыстар мен Шығыстар счеттары
бойынша жинақталған қалдықты көшіріп жазу керек.
Мысалы, Табыстар шотындағы соңғы қалдық 2000 теңге болып, Шығыстар
шотындағы соңғы қалдық 1300 теңге болса, онда бұл мәліметтерді шотқа
түсіреміз.
____Дт Пайда Жинақ Кт
1300 2000
Мұның негізінде Пайда-Жинақ счетындағы 7000 теңгені құрағандығын
көруге болады. Бұл сома есепті жылға жататын сома. Сондықтан: Пайда-
Жинақ шотының дебеті арқылы түскен пайданы Бөлінбеген таза пайда
шоттының кредитіне жазамыз. Мұның нәтижесінде уақытша қолданған Пайда-
Жинақ шотты жабылды. Кәсіпорынның пайда жөніндегі қорытынды есебі
(отчеты) төмендегідей тәртіппен жасалады.
А кәсіпорынның пайда жөніндегі есебі:
Табыстар 20000
Шығындар 1300
Пайда 7000 Жинақ шотты
Осылайша пайда жөніндегі есептің негізіне сүйене отырып, бухгалтерлік
есептің жинақтаушы счеттары Табыстар, Шығыстар және Пайда-Жинақ
шоттары жабылады. Бұл шоттар уақытша ендірілген. Бұл шоттарды әрбір есепті
жылдың басында ашып, жыл аяғына дейін жүргізуге болады. Активті
қаражаттарға арналған шоттардағы бастапқы қалдық дебеттік, ал міндеттемелер
мен капитал есебі және қозғалыстан жүргізуге арналған шоттардағы бастапқы
қалдық кредиттік болатындығын есте сақтау қажет. Активті қаражаттар мен
міндеттемелер және капитал есебіне арналған шоттардағы соңғы қалдық келесі
жылға көшіріліп отырады. Сонымен пайданы есептеуге арналған шоттар уақытша
енгізілген, ал баланстық шоттар тұрақты шоттарға жатады. Көптеген
кәсіпорындар өз пайдаларын дұрыс есептеу және жан-жақты таңдауға ыңғайлы
болуы үшін табыстар мен шығындар шотын жекелеген шығын баптарына жіктеп
көрсетеді.
Мысалы, еңбек ақы, негізгі құралдарды пайдалану, сақтандыру сияқты
шығындарды. Кейбір жағдайда табыстарды есептеп отыру үшін 2-3
номенклатуралық бап қажет болса, шығыстар есебіне 10-ға жуық
номенкулатуралық баптар енгізуге тура келеді.
Табыстар туралы алты бөлімнен тұрады. Бұл счеттарда негізгі қызметтен
түскен табыстар, сатылған тауарларды қайтару және сату шегерімі мен баға
шегерімінен пайда болған табыстар және негізгі қызметке жатпайтын іс-
әрекеттерден түскен табыстардың есебі мен қозғалысы жөніндегі операцияларға
арналған шоттар тізімі берілген.
6000 Өнімдерді сатудан және қызмет көрсетуден алынатын кіріс
6010 Өнімдерді сатудан және қызмет көрсетуден алынатын кіріс
6020 Сатылған өнімдерді қайтару
6030 Бағадан және сатудан түскен жеңілдіктер
6100 Қаржыландырудан түскен кіріс
6110 Сыйақылар бойынша кірістер
6120 Дивиденттер бойынша кірістер
6130 Қаржылық жалдау бойынша кірістер
6140 Инвестициялық жылжымайтын мүлік операцияларынан алынатын кіріс
6150 Қаржылық аспаптардың әділ құнының өзгеруден түскен кірістер
6161 Қаржыландырудан түсетін басқа да кірістер
6200 Басқа да кірістер
6210 Активтердің шығуынан түскен кірістер
6220 Өтеусіз алынған активтерден алынатын кірістер
6230 Мемлекттік субсидиялардан алынатын кірістер
6240 Құнсыздандан залалды қалпына келтіруден алынатын кірістер
6350 Бағамдық айырмадан түскен кірістер
620 Операциялық жалдауан түскен кірістер
6270 Биологиялық активтердің әділ құнын өзгертуден түскен кірістер
6280 Басқа да кірістер
6300 Қысқартылатын қызметпен байланысты кірістер
6310 Қысқартылатын қызметпен байланысты кірістер
6400 Үлестік қатысуы бойынша есепке ескерілетін ұйымдар пайдасының үлесі
6410 Қауымдастырылған ұйымдардың пайда үлесі
6420 Бірлескен ұйымдардағы пайданың үлесі
Шығыстар тарауы сегіз бөлімнен тұрады. Аталмыш тараудағы шоттар
сатылған тауарлардың өзіндік құнын шығару, тауарларды сатуға байланысты
жұмсалған шығындардың, жалпы әкімшілік шығындардың, пайыздық төлемдерге
байланысты шығындардың, негізгі қызметке жатпайтын іс -әрекеттерге
жұмсалған шығындардың, табыс салыққа байланысты шығындардың, төтенше
жағдайын және тоқтатылған операциялардан пайда болған табыстар, басқа да
ұйымдарға үлес қосудан түскен табыс есебін жүргізуге арналған шоттардың
тізімі берілген.
7000 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құы
7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құы
7100 Өнімдерді сату және қызметтер көрсету бойынша шығыстар
7110 Өнімдерді сату және қызметтер көрсету бойынша шығыстар
7200 Әкімшілік шығыстар
7210 Әкімшілік шығыстар
7300 Қаржыландыруға арналған шығыстар
7310 Сыйақылар бойынша шығысар
7320 Қаржылық жалдау бойынща пайыздарды төлеуге арналған шығыстар
7330 Қаржылық аспаптардың әділ құнын өзгертуден алынатын шығыстар
7340 Қаржыландыруға арналған басқа да шығыстар
7400 Басқа да шығыстар
7410 Активтердің шығуынан алынатын шығыстар
7420 Активтердің құнсыздануынан түсетін шығыстар
7430 Бағамдық айырма бойынша шығыстар
7440 Резервті құру және үмітсіз талаптарды есептен шығару бойынша
шығыстар
7450 Операциялық жалдау бойынша шығыстар
7460 Биологиялық активтердің әділ құнын өзгертуден түсетін шығстар
7470 Басқа да шығыстар
7500 Қысқартылған қызметпен байланысты шығыстар
7510 Қысқартылған қызметпен байланысты шығыстар
7600 Үлестік қатысу әдісімен ескерілетін ұйымдардың залалындағы үлес
7610 Қауымдастырылған ұйымдардың залалындағы үлесі
7620 Бірлескен ұйымдардағы залалындағы үлесі
7700 Корпорациялық табыс салығы бойынша шығыстар
7710 Корпорациялық табыс салығы бойынша шығыстар
Қазақстан Республикасында есеп жүйесінің тәжірибесіне енгізіліп Бас
счеттар жоспры:
1. қызмет атқарушы бухгалтерлердің күнделікті жұмысына бағыт беру;
2. кәсіпорындар деңгейінде орын алған шаруашылық операцияларының
ақпараттарын жинақтап, өзара байланыс жүйесіне келтіру;
3. шаруашылық қызметіндегі мәліметтер мен көрсеткіштерді бақылап,
тексеруді қамтамасыз ету;
4. атқарушы бухгалтерлердің білім дәрежесін жетілдіріп отыруға бағыт
беру;
5. мәліметтер мен ақпараттар жүйесін республика деңгейінде
топтастырып, жинақтау үрдісін жеңілдету болып табылады.
Бас шоттар жоспары номативтік құжат ретінде қолданылады. Шоттардың жүйеге
келтірілген тізіміне қарай шаруашылық операцияларының мазмұны шоттар аралық
корреспонденцияланады. Сонымен қатар, кәсіпорын бухгалтериясында қызмет
атқарушы бухгалтерлер арасында өзара міндет бөлу жұмысы Бас шоттар жоспары
құрылымына қарай орындалады.
Бас шоттар жоспарынсыз шоттар болмайды, ал счеттарсыз шаруашылық
операциялары корреспонденцияға түспейді. Ел экономикасының өмірінде
қолданылып жүрген шоттар жоспары бухгалтерлік баланс баптарымен тығыз
байланыста болуын және шаруашылық қаражаттары дөңгелек айналысын қамтамасыз
ету мақсатын қамтамасыз етуі керек. Қазіргі кезеңде Бас счеттар жоспары
негізінен шетелдік қаржы салымшы инвесторлардың және жеке меншікті қолдау
мақсатымен құрылған.
Тауардың, дайын өнімнің есебі және оларды сатумен байланысты шығыстар.
Дайын өнім- негізгі және қосалқы цехтарының сатуға арналған өнімі.
Дайын өнімнің өндірісте жасалғаны, оның біртұтастығы, стандартпен
немесе техникалық шарттарға сәйкестігі, техникалық бақылау (сынау)
қызметінен өткендігі, паспорты, сертификаты (яғни сапасы) және басқадай
құжаттармен куәландырғаны, қоймаға тапсырылғаны, тапсырыс берушілердің
қабылдап алғаны және басқа жайлары – міндетті түрде актімен рәсімделеді.
Дайын өнімді есептеу үшін 1320 Дайын өнім деп аталатын активті
инвентарлық (мүліктік) шот пайдаланылады. Дайын өнім кәсіпорынның айналым
қаражатының құрамына кіреді және ол қаржылық есеп беруде нақты өзіндік құны
бойынша көрініс табады.
Кейінге қалдырылған табыс салығы және сонымен байланысты есеп айырысулар.
Кейінге қалдырылған салықтың есебі үшін 7310 Кейінге қалдырылған табыс
салығы шоты арналған. Бұл шотта бухгалтерлік есеп және салық есебінің
талаптарындағы айырманың нәтижесінде пайда болған уақытша сомалары
көрсетіледі.
Бухгалтерлік есепте табыс пен зиян есеп саясатында қаралған және есеп
стандарттармен қарастырылған қағидасы бойынша қаржылық-шаруашылық
қызметінің нәтижесі анықталады. Салықтық есепте табыс пен зиянның сомасы
бухгалтерлік есепте көрсетілген сомамен салыстырылып, солардың арасындағы
айырмасына тиісті түзетулердің көмегімен анықталады.
1.2. Шығыстар мен Табыстар бухгалтерлік есепшоттары туралы түсінік
Баланс шаруашылық құралдары мен олардың құрылу көздері жағдайының
–белгілі бір сәтке жалпы көрнісін береді. Алайда бұл жеткіліксіз.
Кәсіпорынның шаруашылық қызметін оңтайлы басқару және бақылау үшін
шаруашылық құралдары мен олардың құрылу көздерінің жеке топтар бойынша
ағымдағы егжей-тегжейлі ақпараттары керек. Ал мұндай деректер күнделікті
қажет болып тұрады. Осындай мәліметтерді бухгалтерлік есеп шоттардың
көмегімен қамтамасыз етеді.
Бухгалтерлік шоттар – бұл ағымда есепке алу үшін кәсіпорынның шаруашылық
құралдарының, олардың құрылу көздерінің және шаруашылық процестерінің
құрамында болып жататын өзгерістерді ақшалай және заттай бірліктерді
экономикалық жағынан топтастыру әдісі.
Шот-бұл сонымен қатар есеп беру үшін ақпараттарды жинақтаушы.
Әрбір шоттың атауы онда шаруашылық құралдары мен олардың құрылу
көздерінің қандай топтары есепке алынатындығына байланысты, мысалы:
Касса, Есеп айырысу шоты, Жарғылық капитал және тағы басқалар.
Бухгалтерлік шотты сызба түрінде екі жақты кесте ретінде көрсетуге болады,
сол жағын Дебет, ал оның оң жағын Кредит деп атайды.
Бұл ұғымдар тарихи түрде Италияда дүниеге келген. Бірақ есептің дамуы мен
олар өздерінің бастапқы мағыналарын жоғалтқандықтан, олардың қолданылуы
шартты болып табылады. Дебет және Кредит ұғымдары шаруашылық
әрекеттерін жүргізу барысында әртүрлі бухгалтерлік есепшоттарының өзара
байланыстылығын көрсету үшін пайдаланылады.
Бухгалтерлік есепшоттарында қалдықтарды белгілеу үшін Сальдо (қалдық)
ұғымы қолданылады.
Бухгалтерлік шоттың нысаны мынадай:
ШОТ
(шоттың атауы)
ДЕБЕТ КРЕДИТ
Осы сызбаны пайдалана отырып, шоттарда әрекеттерді жазу үшін оларда тек
қана әрекеттердің нөмірі мен сомасын ғана көрсетеміз.
Шоттар шаруашылық құралдары мен олардың құрылу көздерінің жағдайы, яғни
қалдығы кірістелуі мен шығысталуы туралы сипаттама беруге болатындай етіп
құрылады. Барлық шоттардың құрылуы бірдей, бірақ шоттарда дебет пен
кредиттің мағыналары мен жазбалардың мазмұны әртүрлі болып келеді. Ол
шоттардың нені есепке алатындығына байланысты: шаруашылық құралдары немесе
олардың құрылу көздері.
Балансқа қатысы бойынша бухгалтерлік есептің барлық шоттары активті және
пассивті болып бөлінеді. Сөйтіп, шоттардағы жазбалардың екі сызбасын
көрсетуге болады. Активтік шоттар – бұл шаруашылық құралдарының құрамы,
орналастырылуы және құралдардың пайдаланылуы көрсетілетін шоттар.
Пассивтік шоттар- бұл шаруашылық құралдарының құрылу көздері мен
қаражаттардың мақсатты бағытталуы көрсетілетін шоттар.
Активті шоттардағы жазбалар сызбасы мынадай:
АКТИВТІК ШОТ
ШОТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
(шоттың аталуы)
ДЕБЕТ КРЕДИТ
1. Бқ-бастапқы қалдық Шаруашылық Шаруашылық әрекеттерінің нәтижесінде
әрекеттерінің нәтижесінде көбеюі (+)азаюы (-)
2.Дебет бойынша айналым (барлық 3.Кредит бойынша айналым (барлық
Шаруашылық әрекеттерінің сомасы) Шаруашылық әрекеттерінің сомасы)
Сқ соңғы қалдық
Активтік шоттардың дебетінде қалдығы мен шаруашылық құралдарының көбеюі,
ал кредитінде-есепке алынатын объектілердің азаюы көрсетіледі. Бухгалтерлік
есепшоттарында жазылған әрекеттер сомасы айналымы деп аталады. Шоттың
дебеті бойынша сомасы тиісінше дебеттік айналым, ал кредиті бойынша сомасы
кредиттік айналым деп аталады. Шаруашылық әрекеттерін жүргізудің соңғы
қалдығы мынадай формуламен анықталады:
Сқ =Бқ +Д.айн. – К. Айн.,
Мұндағы: Д.айн. – дебет бойынша айналым;
К. Айн. – кредит бойынша айналым;
Активтік шоттағы қалдық тек қана дебеттік немесе нөлге тең болуы
мүмкін. Пассивті шоттардағы жазбалар сызбасы:
ПАССИВТІК ШОТ
ШОТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
(шоттың аталуы)
ДЕБЕТ КРЕДИТ
Шаруашылық әрекеттерінің нәтижесінде1. Бқ-бастапқы қалдық Шаруашылық
азаюы (-) әрекеттерінің нәтижесінде көбеюі (+)
3.Дебет бойынша айналым (барлық 2.Кредит бойынша айналым (барлық
Шаруашылық әрекеттерінің сомасы) Шаруашылық әрекеттерінің сомасы)
Сқ соңғы қалдық
(1+2-3)
Пассивті шоттардың кредитінде қалдығы мен обьектілердің көбеюі, ал
дебетінде азаюы көрсетіледі. Шаруашылық әрекеттерін жүргізудің соңғы
қалдығы келесідей формуламен анықталады.
Сқ =Бқ + К. айн - Д.айн.
Пассивті шоттардың қалдығы тек қана кредиттік немесе нөлге тең болуы
мүмкін. Активті және пассивті шоттар бухгалтерлік есеп шоттары жүйесінің
негізін құрайды.
Егер шоттың бастапқы қалдығы дебиттік болса, соңғы қалдақты табу үшін
бастапқы қалдық сомасына дебиттік айналым сомасы қосылып, одан кредиттік
айналым сомасы шегеріледі. Ал шоттың бастапқы қалдығы кредиттік болған
жағдайда, соңғы қалдық сомасын септеу үшін бастапқы қалдыққа кредиттік
айналымды қосып, одан дебиттік айналымды шегеру қажет.
Бұл айтқандарымыз түсініктірек болу үшін төмендегі екі шотты
қарастырайық.
ДЕБЕТ КАССА ШОТЫ
КРЕДИТ
Бастапқы қалдық 5000
1) 3) 50000
20000 4) 10000
2) айналым 60000
45000
айналым 65000
соңғы қалдық (5000+65000-60000)
10000
Жоғарыдағы касса деп аталатын шоттың соңғы қалдығын есептеу үшін сол
шоттың бастапқы қалдығы(дебиттік) 50000(бес мың) теңгеге дебиттік айналым
65000 (алпыс бес мың) теңге қосылып, кредиттік айналым 60000 (алпыс мың)
теңге азайтылды. Соның нәтижесінде бұл шоттың соңғы қалдығы (дебиттік)
10000 (он мың) теңге болды (5000+65000-60000).
Бұл мысалдардан көріп отырғанымыздай, негізінде шоттардың бастапқы қалдығы
дебитті болса, онда ол шоттың соңғы қалдығы да дбиттік, ал шоттың бастапқы
қалдығы кредиттік болса, онда ол шоттың соңғы қалдығы да кредиттік болуы
тиіс.
Кейбір жағдайларда шоттың бастапқы немесе соңғы қалдық сомалары нөлге
тең болуы мүмкін. Мұндай жағдайда, яғни шоттың соңғы қалдығы нөлге тең
болғанда шотты жабылған шот деп атайды. Қазақстан Республикасында типтік
бухгалтерлік есепшоттар кестесінің Өнімдерді сатудан және қызмет көрсетуден
алынатын Табыстар мен Шығыстар деп аталатын бөлім шоттары есепті
кезеңнің соңында міндетті түрде жабылады. Бұл шоттарда транзиттік шоттар
деп атайды. Осыған сәйкес жоғарыдағы аталған Табыстар мен Шығыстар деп
аталатын екі бөлімнің шоттарында жинақталған сома Жиынтық табыс немесе
жабылмаған зиян шотына апарылады. Яғни Табыстар деп аталатын бөлім шот
дебиттелініп Жиынтық табыс немесе жабылмаған зиян шоты кредиттелінеді
және Шығыстар деп аталатын бөлм шот кредиттелініп Жиынтық табыс немесе
жабылмаған зиян шотына дебиттелінеді. Осыдан кейін Жиынтық табыс немесе
жабылмаған зиян шотының соңғы қалдығы есептелінеді. Егер бұл шоттың соңғы
қалдығы дебиттік болса, кәсіпорын бұл есепті кезеңінді зиянмен аяқтағаны,
ал соңғы қалдық кредиттік болған жағдайда ұйым есепті кезеңді пайдамен
аяқтап болып табылады. Ал бұл Жиынтық табыс немесе жабылмаған зиян
шотының соңғы қалдығының нөлге тең болуы кәсіпорынның осы есепті кезеңдегі
табыстары мен сол табысты табуға кеткен шығындарды сомасының те
болғандығын көрсетеді.
1.3. Шығыстар мен Табыстар есеп саясатының мазмұны
Кәсіпорынның есеп саясаты сол кәсіпорында қолданылатын бухгалтерлік есеп
жүйесінің тұтастығын және оны құраушы әдістемелік, техникалық,
ұйымдастырушылық жақтардың барлығын қамтиды. Есеп саясатының әдістемелік
жағына мына элеметтер кіреді: мүлік пен міндеттемелерді бағалау әдістері,
мүліктің әрбір түрлері бойынша амортизация (тозу) есептеу әдістері, табысты
(түсімді) есептеу әдістері және тағы сол сияқты. Осылайша белгіленген заңға
сәйкес кез келген заңды тұлға болып табылатын ұйым өзінің есеп саясатын
құрастырған уақытта төменде аталған бухгалтерлік есептің негізгі
әдістемелік аспектілерін айқындауы қажет.
• Негізгі құралдарды амортизациялық аударым сомасын есептеу әдістері.
• Материалдық есем активтеріне амортизациялық аударым сомасын есептеу
және оларды есептен шығару жолдары.
• Шығындарды топтау мен өндіріс шығындарына жатқызу әдістері.
• Өндіріс шығыстарын және өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни
калькуляциялау жүйесі.
• Жанама шығындарды анықтау және оларды обьектілер арасында тарату
әдісі.
• Дайын өнімдерді кіріске алудың есебі.
• Аяқталмаған өндірістік анықтау және бағалау жолдары.
• Материалдық қорларды бағалау әдістері.
• Негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындар есебін ұйымдастыру.
• Курстық айырманы есептеу.
• Тағы да басқалары.
Өндірістік шығындарды есептеу мен өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни
калькуляциялау жүйесі.
Өндірістің технологиялық және ұйымдастырушылық ерекшеліктеріне,
өндірістік циклдің ұзақтығына, өнім түріне, оның күрделілігіне, өндірістің
түрі мен сипатына байланысты кәсіпорындар шығындарды есептеу мен өнім құнын
калькуляциялаудың келесі негізгі әдістерін қолдана алады:
• Нормативтік әдіс (нормативный).
• Өндірістік өңдеу сатысы (попередельный).
• Тапсырыстық әдіс (показаный)
Жанама шығындарды калькуляциялау обьектілері арасында тарату әдісі.
Жанама (қосымша) шығындарды тарату базасы ретінде кәсіпорын мына төменде
аталған әдістерді пайдалана алады:
• Өндірістік жұмысшылардың еңбекақысын төлеуге байланысты тікелей
(прямые) шығындар.
• Тікелей шығындардың жалпы сомасы.
• Материалдық шығындардың сомасы.
• Сметалық мөлшерлеме.
• Өткізілген (шығарылған) өнім көлемі.
Аяқталмаған өндірістің бағалануы
Жаппай және сериялы өндірісте аяқталмаған өндіріс былайша бағаланады:
• Нақты немесе нормативтік(жоспарланған) өндірістік құн бойынша.
• Тікелей шығындар бойынша.
• Жұмсалған шикі заттар мен материалдардың құндары бойынша.
Өнімнің бір ғана түрін өндіретін кәсіпорындардың бухгалтерлік балансында
өндіріс нақты жұмсалған шығындар бойынша есептелінеді.
1.4. Алдағы кезең шығыстарының есебі
Алдағы кезең шығыстары деп есеп беретін кезеңде шығарылған, бірақ
келесі есеп беретін кезеңнің шығындарына жататын шығындарды айтады. Олардың
қатарына жататындар:
• Алдын ала (мерзімінен бұрын) төленген сақтандыру полисінің сомасы.
• Келесі кезеңдерге жазылған газет, журнал және басқа да ақпарат
құралдарының құны.
• Маусыммен жұмыс істейтін өндірістердің маусымдық шығындары және тағы
да басқалар.
Осы айтылғандармен қатар алдағы кезең шығындарына жаңа өндірісті дайындау
және меңгеруге байланысты шығындар, кен өндіруші өнеркәсіпті пайдалануға
дайындау жұмыстарының шығындары, жаңа кәсіпорындарды іске қосу шығындары
жатады.
Сақтандыру полисі шотында төленген сақтандыру полисінің сомасы
есептеледі.
Сақтандыру полисін алу үшін есеп айырысу шотынан төленген сомаға:
Д-: Сақтандыру полисі шоты;
К-т: Есеп айырысу шоты түріндегі бухгалтерлік жазу жазылады.
Сақтандыру полисін алу барысында болған шығындар сомасына есеп беретін
уақытта мына түрдегі екі жақты жазу жазылады:
Д-т: Тауарларды сату бойынша шығындар;
Жалпы және әкімшілік шығындары;
Үстеме шығындар шоттарының тиістілері;
К-т: Сақтандыру полисі шоты.
Жал төлемі шоты алдағы кезеңдер үшін төленген жал төлемдерінің сомасын
көрсетеді. Аталмыш шотқа байлансты төмендегідей бухгалтерлік жазулар
жазылады:
Алдағы кезеңдер үщін жал төлемі төленген жағдайда:
Д-т: Жал төлемі шоты;
К-т: Ақшалар шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы.
Ал есепті кезеңге жатқызылатын жал төлемі есептен шығарылған уақытта:
Д т: Тауарларды сату бойынша шығындар;
Жалпы және әкімшілік шығындары;
Үстеме шығындар және тағы да басқа шоттардың тиістілері;
К-т: Жал төлемі шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы.
Басқадай алдағы кезең шығындары шоты Сақтандыру полисі мен Жал төлемі
деп аталатын шоттарда аталмай кеткен басқадай алдағы кезең шығындары жайлы
ақпараттарды есептеу үшін арналған.
Алдағы кезең шығындары шоты бойынша жүргізілетін операциялар
№ Операциялар мазмұны Дебиттелетін шот Кредиттелетін шот
1 Сақтандыру полисін алу үшін есеп 314 1040
айырысу шотынан төленген сома
2 Сақтандыру полисін алу барысында
болған шығындар сомасы есеп 7110, 7210 2920
беретін уақытта тиісті шоттарға
апарылды
3 Алдағы кезеңнің жал төлемі есеп
айырысу шотынан аванс ретінде 1260 1040
алдын ала аударылуды.
4 Есеп беретін уақытта жал төлемі 7110, 7210 1630
есептен шығарылды
1.5. Алдағы кезең кірістерінің есебі
Кәсіпорынның ағымдағы (есепті) кезеңде алған, бірақ бұдан кейінгі есепті
кезеңдерге жататын табыстары алдағы (болашақ) кезеңдерінің табыстары болып
есептеледі. Есепті кезеңдер арасындағы осындай кезеңдерді шектеу ұйымның
шаруашылық қызметін дәлме-дәл анықтау, салық салу және қаржылық есеп беруді
тиімді етіп жасау үшін қажет болып табылады. Алдағы кезеңдер табыстарының
есебі Алдағы кезең табыстары деп аталатын шотта жүргізіледі.
Кәсіпорындар орта және ұзақ мерзімді бағалы қағаздарды олардың атаулы
(номиналдық) құнынан жоғары бағамен сату арқылы таратуына болады. Бұл
жағдайда сату бағасы мен атаулы құнының арасындағы жағымды айырма Алдағы
кезең кірістері деп аталатын шоттың кредиті бойынша есепке алынып, содан
кейін құнның төмендеуіне қарай:
Д-т: Алдағы кезең кірістері деп аталатын шот.
К-т: Бағалы қағаздардың шығыс тілуінен алынатын кірістер деп аталатын шот
түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.
Алдағы кезең кірістері деп аталатын шотта алдын ала сатылған айлық
және тоқсандық жол беру билеттері бойынша кәсіпорынға келіп түскен ақшалар
және жук немесе жолаушылар таситын көлік (автокөлік, теміржол көлігі, әуе
жолы көлігі және тағы басқа) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
І. Бөлім Табыстар мен шығыстар есебі
1.1. Шығыстар мен Табыстар бухгалтерлік
есеп шоттарын жабудың тәртібі
2. Шығыстар мен Табыстар бухгалтерлік
есепшоттары туралы түсінік
1.3. Шығыстар мен Табыстар есеп саясатының мазмұны
1.4. Алдағы кезең шығыстарының есебі
1.5. Алдағы кезең кірістерінің есебі
1.6. Басқа да есептелген шығындар есебі
1.7. Кіріс және Шығыс кассадағы ордерлері қолма-қол ақшаның есебі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Бөлім Табыстар мен шығыстар есебі
1.1. Шығыстар мен Табыстар бухгалтерлік
есеп шоттарын жабудың
тәртібі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
-8
3. Шығыстар мен Табыстар бухгалтерлік
есепшоттары туралы
түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..8-11
1.3. Шығыстар мен Табыстар есеп саясатының
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... .12-13
1.4. Алдағы кезең шығыстарының
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .13-14
1.5. Алдағы кезең кірістерінің
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15-
16
1.6. Басқа да есептелген шығындар
есебі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 17-19
1.7. Кіріс және Шығыс кассадағы ордерлері қолма-қол ақшаның
есебі ... ... .19-26
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Осы тақырыпқа сай “Шығыстар мен Табыстар есебі” бухгалтерлік есептің
шоттар жүргізуге байланысты. 1941 жылы Американың бухгалтерлер институтында
бухгалтерлік есепке былайша анықтама берілген: “Есеп дегеніміз шоттарда
операцияларды ақшалай өлшем бірлігінде тіркеу арқылы жіктеу және жалпылама
көрсету мәдениеті, яғни кем дегенде оның бір бөлігі қаржылық сипат алатын,
сонымен қатар алынған нәтижені көрсететін жазу”.
Қазіргі уақытта Қазақстан нарық экономикасына түгелімен көшті, оны
бүкіл әлемдік қауымдастық та мойындады. Бұндай жағдайда біздің елімізде
әлемдік нарықта бәсекелестік қабілеті бар кәсіпорындар, мекемелер көп
болса, соғұрлым біздің экономикамыздың деңгейі де жоғарылай береді. Ал
кәсіпорындардың қызметінің дұрыс жолға қойылуы көптеген факторларға
байланысты болып келеді. Соның ішінде бухгалтерлік есептің, аудиттің, оның
ішінде қаржылық есептің, ішкі аудиттің және талдаудың дұрыс ұйымдастырылып
жүргізілуі үлкен роль атқарады.
Кәсіпорынның өндіріске жұмсалған шығындар есебін зерттеп бақылай
отырып кез-келген кәсіпорынның жабдықтаушылары мен клиенттерінің кім
екендігін, олардың қандай тауар сататынын, қызмет көрсететінін, олармен
қандай қарым-қатынастарда, қандай тәртіпте, қандай құжат негізінде жүзеге
асатынын көріп білуге болады.
Есепке алу мәліметтегі кәсіпорынның және оның құрылымдық
бөлімшелерінің қызметін жедел және тиімді басқару үшін экономикалық
болжамдар мен ағымдық жоспарлау жасау үшін және де халқымыздың
экономикасының даму заңдылықтарын терең зерттеу үшін пайдаланылады.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында кәсіпорынның күрделі
экономикалық тетігін нық, дұрыс жолға қойылған есеп жүйесінсіз, сондай-ақ
сенімді экономикалық ақпаратсыз басқару іс жүзінде мүмкін емес. Осы
тұрғыдан есептегенде ақша қаражаттарының есебі мен ішкі аудиті өзекті болып
есептелінеді.
1. Бөлім Шығыстар мен Табыстар есебі
1.1. Шығыстар мен Табыстар бухгалтерлік есеп шоттарын жабудың тәртібі
Кәсіпорындардың түпкі мақсаты – пайда табу болып табылады. Пайданың
жалпы сомасын шығару үшін Табыстар мен Шығыстар айырымын есептеу қажет.
Шоттарды жабу жұмыстары да осы пайданың көлемін белгілі бір мерзімге қарай
есептеу үшін орындалады. Халақаралық бухгелтерлік есеп стандарттарында
қолданылып келе жатқан тәртіп бойынша шоттарды жабу үшін ең әуелі қосымша
пайда Жинақ шоты ашылады. Бұл счетқа Табыстар мен Шығыстар счеттары
бойынша жинақталған қалдықты көшіріп жазу керек.
Мысалы, Табыстар шотындағы соңғы қалдық 2000 теңге болып, Шығыстар
шотындағы соңғы қалдық 1300 теңге болса, онда бұл мәліметтерді шотқа
түсіреміз.
____Дт Пайда Жинақ Кт
1300 2000
Мұның негізінде Пайда-Жинақ счетындағы 7000 теңгені құрағандығын
көруге болады. Бұл сома есепті жылға жататын сома. Сондықтан: Пайда-
Жинақ шотының дебеті арқылы түскен пайданы Бөлінбеген таза пайда
шоттының кредитіне жазамыз. Мұның нәтижесінде уақытша қолданған Пайда-
Жинақ шотты жабылды. Кәсіпорынның пайда жөніндегі қорытынды есебі
(отчеты) төмендегідей тәртіппен жасалады.
А кәсіпорынның пайда жөніндегі есебі:
Табыстар 20000
Шығындар 1300
Пайда 7000 Жинақ шотты
Осылайша пайда жөніндегі есептің негізіне сүйене отырып, бухгалтерлік
есептің жинақтаушы счеттары Табыстар, Шығыстар және Пайда-Жинақ
шоттары жабылады. Бұл шоттар уақытша ендірілген. Бұл шоттарды әрбір есепті
жылдың басында ашып, жыл аяғына дейін жүргізуге болады. Активті
қаражаттарға арналған шоттардағы бастапқы қалдық дебеттік, ал міндеттемелер
мен капитал есебі және қозғалыстан жүргізуге арналған шоттардағы бастапқы
қалдық кредиттік болатындығын есте сақтау қажет. Активті қаражаттар мен
міндеттемелер және капитал есебіне арналған шоттардағы соңғы қалдық келесі
жылға көшіріліп отырады. Сонымен пайданы есептеуге арналған шоттар уақытша
енгізілген, ал баланстық шоттар тұрақты шоттарға жатады. Көптеген
кәсіпорындар өз пайдаларын дұрыс есептеу және жан-жақты таңдауға ыңғайлы
болуы үшін табыстар мен шығындар шотын жекелеген шығын баптарына жіктеп
көрсетеді.
Мысалы, еңбек ақы, негізгі құралдарды пайдалану, сақтандыру сияқты
шығындарды. Кейбір жағдайда табыстарды есептеп отыру үшін 2-3
номенклатуралық бап қажет болса, шығыстар есебіне 10-ға жуық
номенкулатуралық баптар енгізуге тура келеді.
Табыстар туралы алты бөлімнен тұрады. Бұл счеттарда негізгі қызметтен
түскен табыстар, сатылған тауарларды қайтару және сату шегерімі мен баға
шегерімінен пайда болған табыстар және негізгі қызметке жатпайтын іс-
әрекеттерден түскен табыстардың есебі мен қозғалысы жөніндегі операцияларға
арналған шоттар тізімі берілген.
6000 Өнімдерді сатудан және қызмет көрсетуден алынатын кіріс
6010 Өнімдерді сатудан және қызмет көрсетуден алынатын кіріс
6020 Сатылған өнімдерді қайтару
6030 Бағадан және сатудан түскен жеңілдіктер
6100 Қаржыландырудан түскен кіріс
6110 Сыйақылар бойынша кірістер
6120 Дивиденттер бойынша кірістер
6130 Қаржылық жалдау бойынша кірістер
6140 Инвестициялық жылжымайтын мүлік операцияларынан алынатын кіріс
6150 Қаржылық аспаптардың әділ құнының өзгеруден түскен кірістер
6161 Қаржыландырудан түсетін басқа да кірістер
6200 Басқа да кірістер
6210 Активтердің шығуынан түскен кірістер
6220 Өтеусіз алынған активтерден алынатын кірістер
6230 Мемлекттік субсидиялардан алынатын кірістер
6240 Құнсыздандан залалды қалпына келтіруден алынатын кірістер
6350 Бағамдық айырмадан түскен кірістер
620 Операциялық жалдауан түскен кірістер
6270 Биологиялық активтердің әділ құнын өзгертуден түскен кірістер
6280 Басқа да кірістер
6300 Қысқартылатын қызметпен байланысты кірістер
6310 Қысқартылатын қызметпен байланысты кірістер
6400 Үлестік қатысуы бойынша есепке ескерілетін ұйымдар пайдасының үлесі
6410 Қауымдастырылған ұйымдардың пайда үлесі
6420 Бірлескен ұйымдардағы пайданың үлесі
Шығыстар тарауы сегіз бөлімнен тұрады. Аталмыш тараудағы шоттар
сатылған тауарлардың өзіндік құнын шығару, тауарларды сатуға байланысты
жұмсалған шығындардың, жалпы әкімшілік шығындардың, пайыздық төлемдерге
байланысты шығындардың, негізгі қызметке жатпайтын іс -әрекеттерге
жұмсалған шығындардың, табыс салыққа байланысты шығындардың, төтенше
жағдайын және тоқтатылған операциялардан пайда болған табыстар, басқа да
ұйымдарға үлес қосудан түскен табыс есебін жүргізуге арналған шоттардың
тізімі берілген.
7000 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құы
7010 Өткізілген өнімнің және көрсетілген қызметтердің өзіндік құы
7100 Өнімдерді сату және қызметтер көрсету бойынша шығыстар
7110 Өнімдерді сату және қызметтер көрсету бойынша шығыстар
7200 Әкімшілік шығыстар
7210 Әкімшілік шығыстар
7300 Қаржыландыруға арналған шығыстар
7310 Сыйақылар бойынша шығысар
7320 Қаржылық жалдау бойынща пайыздарды төлеуге арналған шығыстар
7330 Қаржылық аспаптардың әділ құнын өзгертуден алынатын шығыстар
7340 Қаржыландыруға арналған басқа да шығыстар
7400 Басқа да шығыстар
7410 Активтердің шығуынан алынатын шығыстар
7420 Активтердің құнсыздануынан түсетін шығыстар
7430 Бағамдық айырма бойынша шығыстар
7440 Резервті құру және үмітсіз талаптарды есептен шығару бойынша
шығыстар
7450 Операциялық жалдау бойынша шығыстар
7460 Биологиялық активтердің әділ құнын өзгертуден түсетін шығстар
7470 Басқа да шығыстар
7500 Қысқартылған қызметпен байланысты шығыстар
7510 Қысқартылған қызметпен байланысты шығыстар
7600 Үлестік қатысу әдісімен ескерілетін ұйымдардың залалындағы үлес
7610 Қауымдастырылған ұйымдардың залалындағы үлесі
7620 Бірлескен ұйымдардағы залалындағы үлесі
7700 Корпорациялық табыс салығы бойынша шығыстар
7710 Корпорациялық табыс салығы бойынша шығыстар
Қазақстан Республикасында есеп жүйесінің тәжірибесіне енгізіліп Бас
счеттар жоспры:
1. қызмет атқарушы бухгалтерлердің күнделікті жұмысына бағыт беру;
2. кәсіпорындар деңгейінде орын алған шаруашылық операцияларының
ақпараттарын жинақтап, өзара байланыс жүйесіне келтіру;
3. шаруашылық қызметіндегі мәліметтер мен көрсеткіштерді бақылап,
тексеруді қамтамасыз ету;
4. атқарушы бухгалтерлердің білім дәрежесін жетілдіріп отыруға бағыт
беру;
5. мәліметтер мен ақпараттар жүйесін республика деңгейінде
топтастырып, жинақтау үрдісін жеңілдету болып табылады.
Бас шоттар жоспары номативтік құжат ретінде қолданылады. Шоттардың жүйеге
келтірілген тізіміне қарай шаруашылық операцияларының мазмұны шоттар аралық
корреспонденцияланады. Сонымен қатар, кәсіпорын бухгалтериясында қызмет
атқарушы бухгалтерлер арасында өзара міндет бөлу жұмысы Бас шоттар жоспары
құрылымына қарай орындалады.
Бас шоттар жоспарынсыз шоттар болмайды, ал счеттарсыз шаруашылық
операциялары корреспонденцияға түспейді. Ел экономикасының өмірінде
қолданылып жүрген шоттар жоспары бухгалтерлік баланс баптарымен тығыз
байланыста болуын және шаруашылық қаражаттары дөңгелек айналысын қамтамасыз
ету мақсатын қамтамасыз етуі керек. Қазіргі кезеңде Бас счеттар жоспары
негізінен шетелдік қаржы салымшы инвесторлардың және жеке меншікті қолдау
мақсатымен құрылған.
Тауардың, дайын өнімнің есебі және оларды сатумен байланысты шығыстар.
Дайын өнім- негізгі және қосалқы цехтарының сатуға арналған өнімі.
Дайын өнімнің өндірісте жасалғаны, оның біртұтастығы, стандартпен
немесе техникалық шарттарға сәйкестігі, техникалық бақылау (сынау)
қызметінен өткендігі, паспорты, сертификаты (яғни сапасы) және басқадай
құжаттармен куәландырғаны, қоймаға тапсырылғаны, тапсырыс берушілердің
қабылдап алғаны және басқа жайлары – міндетті түрде актімен рәсімделеді.
Дайын өнімді есептеу үшін 1320 Дайын өнім деп аталатын активті
инвентарлық (мүліктік) шот пайдаланылады. Дайын өнім кәсіпорынның айналым
қаражатының құрамына кіреді және ол қаржылық есеп беруде нақты өзіндік құны
бойынша көрініс табады.
Кейінге қалдырылған табыс салығы және сонымен байланысты есеп айырысулар.
Кейінге қалдырылған салықтың есебі үшін 7310 Кейінге қалдырылған табыс
салығы шоты арналған. Бұл шотта бухгалтерлік есеп және салық есебінің
талаптарындағы айырманың нәтижесінде пайда болған уақытша сомалары
көрсетіледі.
Бухгалтерлік есепте табыс пен зиян есеп саясатында қаралған және есеп
стандарттармен қарастырылған қағидасы бойынша қаржылық-шаруашылық
қызметінің нәтижесі анықталады. Салықтық есепте табыс пен зиянның сомасы
бухгалтерлік есепте көрсетілген сомамен салыстырылып, солардың арасындағы
айырмасына тиісті түзетулердің көмегімен анықталады.
1.2. Шығыстар мен Табыстар бухгалтерлік есепшоттары туралы түсінік
Баланс шаруашылық құралдары мен олардың құрылу көздері жағдайының
–белгілі бір сәтке жалпы көрнісін береді. Алайда бұл жеткіліксіз.
Кәсіпорынның шаруашылық қызметін оңтайлы басқару және бақылау үшін
шаруашылық құралдары мен олардың құрылу көздерінің жеке топтар бойынша
ағымдағы егжей-тегжейлі ақпараттары керек. Ал мұндай деректер күнделікті
қажет болып тұрады. Осындай мәліметтерді бухгалтерлік есеп шоттардың
көмегімен қамтамасыз етеді.
Бухгалтерлік шоттар – бұл ағымда есепке алу үшін кәсіпорынның шаруашылық
құралдарының, олардың құрылу көздерінің және шаруашылық процестерінің
құрамында болып жататын өзгерістерді ақшалай және заттай бірліктерді
экономикалық жағынан топтастыру әдісі.
Шот-бұл сонымен қатар есеп беру үшін ақпараттарды жинақтаушы.
Әрбір шоттың атауы онда шаруашылық құралдары мен олардың құрылу
көздерінің қандай топтары есепке алынатындығына байланысты, мысалы:
Касса, Есеп айырысу шоты, Жарғылық капитал және тағы басқалар.
Бухгалтерлік шотты сызба түрінде екі жақты кесте ретінде көрсетуге болады,
сол жағын Дебет, ал оның оң жағын Кредит деп атайды.
Бұл ұғымдар тарихи түрде Италияда дүниеге келген. Бірақ есептің дамуы мен
олар өздерінің бастапқы мағыналарын жоғалтқандықтан, олардың қолданылуы
шартты болып табылады. Дебет және Кредит ұғымдары шаруашылық
әрекеттерін жүргізу барысында әртүрлі бухгалтерлік есепшоттарының өзара
байланыстылығын көрсету үшін пайдаланылады.
Бухгалтерлік есепшоттарында қалдықтарды белгілеу үшін Сальдо (қалдық)
ұғымы қолданылады.
Бухгалтерлік шоттың нысаны мынадай:
ШОТ
(шоттың атауы)
ДЕБЕТ КРЕДИТ
Осы сызбаны пайдалана отырып, шоттарда әрекеттерді жазу үшін оларда тек
қана әрекеттердің нөмірі мен сомасын ғана көрсетеміз.
Шоттар шаруашылық құралдары мен олардың құрылу көздерінің жағдайы, яғни
қалдығы кірістелуі мен шығысталуы туралы сипаттама беруге болатындай етіп
құрылады. Барлық шоттардың құрылуы бірдей, бірақ шоттарда дебет пен
кредиттің мағыналары мен жазбалардың мазмұны әртүрлі болып келеді. Ол
шоттардың нені есепке алатындығына байланысты: шаруашылық құралдары немесе
олардың құрылу көздері.
Балансқа қатысы бойынша бухгалтерлік есептің барлық шоттары активті және
пассивті болып бөлінеді. Сөйтіп, шоттардағы жазбалардың екі сызбасын
көрсетуге болады. Активтік шоттар – бұл шаруашылық құралдарының құрамы,
орналастырылуы және құралдардың пайдаланылуы көрсетілетін шоттар.
Пассивтік шоттар- бұл шаруашылық құралдарының құрылу көздері мен
қаражаттардың мақсатты бағытталуы көрсетілетін шоттар.
Активті шоттардағы жазбалар сызбасы мынадай:
АКТИВТІК ШОТ
ШОТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
(шоттың аталуы)
ДЕБЕТ КРЕДИТ
1. Бқ-бастапқы қалдық Шаруашылық Шаруашылық әрекеттерінің нәтижесінде
әрекеттерінің нәтижесінде көбеюі (+)азаюы (-)
2.Дебет бойынша айналым (барлық 3.Кредит бойынша айналым (барлық
Шаруашылық әрекеттерінің сомасы) Шаруашылық әрекеттерінің сомасы)
Сқ соңғы қалдық
Активтік шоттардың дебетінде қалдығы мен шаруашылық құралдарының көбеюі,
ал кредитінде-есепке алынатын объектілердің азаюы көрсетіледі. Бухгалтерлік
есепшоттарында жазылған әрекеттер сомасы айналымы деп аталады. Шоттың
дебеті бойынша сомасы тиісінше дебеттік айналым, ал кредиті бойынша сомасы
кредиттік айналым деп аталады. Шаруашылық әрекеттерін жүргізудің соңғы
қалдығы мынадай формуламен анықталады:
Сқ =Бқ +Д.айн. – К. Айн.,
Мұндағы: Д.айн. – дебет бойынша айналым;
К. Айн. – кредит бойынша айналым;
Активтік шоттағы қалдық тек қана дебеттік немесе нөлге тең болуы
мүмкін. Пассивті шоттардағы жазбалар сызбасы:
ПАССИВТІК ШОТ
ШОТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
(шоттың аталуы)
ДЕБЕТ КРЕДИТ
Шаруашылық әрекеттерінің нәтижесінде1. Бқ-бастапқы қалдық Шаруашылық
азаюы (-) әрекеттерінің нәтижесінде көбеюі (+)
3.Дебет бойынша айналым (барлық 2.Кредит бойынша айналым (барлық
Шаруашылық әрекеттерінің сомасы) Шаруашылық әрекеттерінің сомасы)
Сқ соңғы қалдық
(1+2-3)
Пассивті шоттардың кредитінде қалдығы мен обьектілердің көбеюі, ал
дебетінде азаюы көрсетіледі. Шаруашылық әрекеттерін жүргізудің соңғы
қалдығы келесідей формуламен анықталады.
Сқ =Бқ + К. айн - Д.айн.
Пассивті шоттардың қалдығы тек қана кредиттік немесе нөлге тең болуы
мүмкін. Активті және пассивті шоттар бухгалтерлік есеп шоттары жүйесінің
негізін құрайды.
Егер шоттың бастапқы қалдығы дебиттік болса, соңғы қалдақты табу үшін
бастапқы қалдық сомасына дебиттік айналым сомасы қосылып, одан кредиттік
айналым сомасы шегеріледі. Ал шоттың бастапқы қалдығы кредиттік болған
жағдайда, соңғы қалдық сомасын септеу үшін бастапқы қалдыққа кредиттік
айналымды қосып, одан дебиттік айналымды шегеру қажет.
Бұл айтқандарымыз түсініктірек болу үшін төмендегі екі шотты
қарастырайық.
ДЕБЕТ КАССА ШОТЫ
КРЕДИТ
Бастапқы қалдық 5000
1) 3) 50000
20000 4) 10000
2) айналым 60000
45000
айналым 65000
соңғы қалдық (5000+65000-60000)
10000
Жоғарыдағы касса деп аталатын шоттың соңғы қалдығын есептеу үшін сол
шоттың бастапқы қалдығы(дебиттік) 50000(бес мың) теңгеге дебиттік айналым
65000 (алпыс бес мың) теңге қосылып, кредиттік айналым 60000 (алпыс мың)
теңге азайтылды. Соның нәтижесінде бұл шоттың соңғы қалдығы (дебиттік)
10000 (он мың) теңге болды (5000+65000-60000).
Бұл мысалдардан көріп отырғанымыздай, негізінде шоттардың бастапқы қалдығы
дебитті болса, онда ол шоттың соңғы қалдығы да дбиттік, ал шоттың бастапқы
қалдығы кредиттік болса, онда ол шоттың соңғы қалдығы да кредиттік болуы
тиіс.
Кейбір жағдайларда шоттың бастапқы немесе соңғы қалдық сомалары нөлге
тең болуы мүмкін. Мұндай жағдайда, яғни шоттың соңғы қалдығы нөлге тең
болғанда шотты жабылған шот деп атайды. Қазақстан Республикасында типтік
бухгалтерлік есепшоттар кестесінің Өнімдерді сатудан және қызмет көрсетуден
алынатын Табыстар мен Шығыстар деп аталатын бөлім шоттары есепті
кезеңнің соңында міндетті түрде жабылады. Бұл шоттарда транзиттік шоттар
деп атайды. Осыған сәйкес жоғарыдағы аталған Табыстар мен Шығыстар деп
аталатын екі бөлімнің шоттарында жинақталған сома Жиынтық табыс немесе
жабылмаған зиян шотына апарылады. Яғни Табыстар деп аталатын бөлім шот
дебиттелініп Жиынтық табыс немесе жабылмаған зиян шоты кредиттелінеді
және Шығыстар деп аталатын бөлм шот кредиттелініп Жиынтық табыс немесе
жабылмаған зиян шотына дебиттелінеді. Осыдан кейін Жиынтық табыс немесе
жабылмаған зиян шотының соңғы қалдығы есептелінеді. Егер бұл шоттың соңғы
қалдығы дебиттік болса, кәсіпорын бұл есепті кезеңінді зиянмен аяқтағаны,
ал соңғы қалдық кредиттік болған жағдайда ұйым есепті кезеңді пайдамен
аяқтап болып табылады. Ал бұл Жиынтық табыс немесе жабылмаған зиян
шотының соңғы қалдығының нөлге тең болуы кәсіпорынның осы есепті кезеңдегі
табыстары мен сол табысты табуға кеткен шығындарды сомасының те
болғандығын көрсетеді.
1.3. Шығыстар мен Табыстар есеп саясатының мазмұны
Кәсіпорынның есеп саясаты сол кәсіпорында қолданылатын бухгалтерлік есеп
жүйесінің тұтастығын және оны құраушы әдістемелік, техникалық,
ұйымдастырушылық жақтардың барлығын қамтиды. Есеп саясатының әдістемелік
жағына мына элеметтер кіреді: мүлік пен міндеттемелерді бағалау әдістері,
мүліктің әрбір түрлері бойынша амортизация (тозу) есептеу әдістері, табысты
(түсімді) есептеу әдістері және тағы сол сияқты. Осылайша белгіленген заңға
сәйкес кез келген заңды тұлға болып табылатын ұйым өзінің есеп саясатын
құрастырған уақытта төменде аталған бухгалтерлік есептің негізгі
әдістемелік аспектілерін айқындауы қажет.
• Негізгі құралдарды амортизациялық аударым сомасын есептеу әдістері.
• Материалдық есем активтеріне амортизациялық аударым сомасын есептеу
және оларды есептен шығару жолдары.
• Шығындарды топтау мен өндіріс шығындарына жатқызу әдістері.
• Өндіріс шығыстарын және өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни
калькуляциялау жүйесі.
• Жанама шығындарды анықтау және оларды обьектілер арасында тарату
әдісі.
• Дайын өнімдерді кіріске алудың есебі.
• Аяқталмаған өндірістік анықтау және бағалау жолдары.
• Материалдық қорларды бағалау әдістері.
• Негізгі құралдарды жөндеу бойынша шығындар есебін ұйымдастыру.
• Курстық айырманы есептеу.
• Тағы да басқалары.
Өндірістік шығындарды есептеу мен өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни
калькуляциялау жүйесі.
Өндірістің технологиялық және ұйымдастырушылық ерекшеліктеріне,
өндірістік циклдің ұзақтығына, өнім түріне, оның күрделілігіне, өндірістің
түрі мен сипатына байланысты кәсіпорындар шығындарды есептеу мен өнім құнын
калькуляциялаудың келесі негізгі әдістерін қолдана алады:
• Нормативтік әдіс (нормативный).
• Өндірістік өңдеу сатысы (попередельный).
• Тапсырыстық әдіс (показаный)
Жанама шығындарды калькуляциялау обьектілері арасында тарату әдісі.
Жанама (қосымша) шығындарды тарату базасы ретінде кәсіпорын мына төменде
аталған әдістерді пайдалана алады:
• Өндірістік жұмысшылардың еңбекақысын төлеуге байланысты тікелей
(прямые) шығындар.
• Тікелей шығындардың жалпы сомасы.
• Материалдық шығындардың сомасы.
• Сметалық мөлшерлеме.
• Өткізілген (шығарылған) өнім көлемі.
Аяқталмаған өндірістің бағалануы
Жаппай және сериялы өндірісте аяқталмаған өндіріс былайша бағаланады:
• Нақты немесе нормативтік(жоспарланған) өндірістік құн бойынша.
• Тікелей шығындар бойынша.
• Жұмсалған шикі заттар мен материалдардың құндары бойынша.
Өнімнің бір ғана түрін өндіретін кәсіпорындардың бухгалтерлік балансында
өндіріс нақты жұмсалған шығындар бойынша есептелінеді.
1.4. Алдағы кезең шығыстарының есебі
Алдағы кезең шығыстары деп есеп беретін кезеңде шығарылған, бірақ
келесі есеп беретін кезеңнің шығындарына жататын шығындарды айтады. Олардың
қатарына жататындар:
• Алдын ала (мерзімінен бұрын) төленген сақтандыру полисінің сомасы.
• Келесі кезеңдерге жазылған газет, журнал және басқа да ақпарат
құралдарының құны.
• Маусыммен жұмыс істейтін өндірістердің маусымдық шығындары және тағы
да басқалар.
Осы айтылғандармен қатар алдағы кезең шығындарына жаңа өндірісті дайындау
және меңгеруге байланысты шығындар, кен өндіруші өнеркәсіпті пайдалануға
дайындау жұмыстарының шығындары, жаңа кәсіпорындарды іске қосу шығындары
жатады.
Сақтандыру полисі шотында төленген сақтандыру полисінің сомасы
есептеледі.
Сақтандыру полисін алу үшін есеп айырысу шотынан төленген сомаға:
Д-: Сақтандыру полисі шоты;
К-т: Есеп айырысу шоты түріндегі бухгалтерлік жазу жазылады.
Сақтандыру полисін алу барысында болған шығындар сомасына есеп беретін
уақытта мына түрдегі екі жақты жазу жазылады:
Д-т: Тауарларды сату бойынша шығындар;
Жалпы және әкімшілік шығындары;
Үстеме шығындар шоттарының тиістілері;
К-т: Сақтандыру полисі шоты.
Жал төлемі шоты алдағы кезеңдер үшін төленген жал төлемдерінің сомасын
көрсетеді. Аталмыш шотқа байлансты төмендегідей бухгалтерлік жазулар
жазылады:
Алдағы кезеңдер үщін жал төлемі төленген жағдайда:
Д-т: Жал төлемі шоты;
К-т: Ақшалар шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы.
Ал есепті кезеңге жатқызылатын жал төлемі есептен шығарылған уақытта:
Д т: Тауарларды сату бойынша шығындар;
Жалпы және әкімшілік шығындары;
Үстеме шығындар және тағы да басқа шоттардың тиістілері;
К-т: Жал төлемі шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы.
Басқадай алдағы кезең шығындары шоты Сақтандыру полисі мен Жал төлемі
деп аталатын шоттарда аталмай кеткен басқадай алдағы кезең шығындары жайлы
ақпараттарды есептеу үшін арналған.
Алдағы кезең шығындары шоты бойынша жүргізілетін операциялар
№ Операциялар мазмұны Дебиттелетін шот Кредиттелетін шот
1 Сақтандыру полисін алу үшін есеп 314 1040
айырысу шотынан төленген сома
2 Сақтандыру полисін алу барысында
болған шығындар сомасы есеп 7110, 7210 2920
беретін уақытта тиісті шоттарға
апарылды
3 Алдағы кезеңнің жал төлемі есеп
айырысу шотынан аванс ретінде 1260 1040
алдын ала аударылуды.
4 Есеп беретін уақытта жал төлемі 7110, 7210 1630
есептен шығарылды
1.5. Алдағы кезең кірістерінің есебі
Кәсіпорынның ағымдағы (есепті) кезеңде алған, бірақ бұдан кейінгі есепті
кезеңдерге жататын табыстары алдағы (болашақ) кезеңдерінің табыстары болып
есептеледі. Есепті кезеңдер арасындағы осындай кезеңдерді шектеу ұйымның
шаруашылық қызметін дәлме-дәл анықтау, салық салу және қаржылық есеп беруді
тиімді етіп жасау үшін қажет болып табылады. Алдағы кезеңдер табыстарының
есебі Алдағы кезең табыстары деп аталатын шотта жүргізіледі.
Кәсіпорындар орта және ұзақ мерзімді бағалы қағаздарды олардың атаулы
(номиналдық) құнынан жоғары бағамен сату арқылы таратуына болады. Бұл
жағдайда сату бағасы мен атаулы құнының арасындағы жағымды айырма Алдағы
кезең кірістері деп аталатын шоттың кредиті бойынша есепке алынып, содан
кейін құнның төмендеуіне қарай:
Д-т: Алдағы кезең кірістері деп аталатын шот.
К-т: Бағалы қағаздардың шығыс тілуінен алынатын кірістер деп аталатын шот
түрінде бухгалтерлік жазу жазылады.
Алдағы кезең кірістері деп аталатын шотта алдын ала сатылған айлық
және тоқсандық жол беру билеттері бойынша кәсіпорынға келіп түскен ақшалар
және жук немесе жолаушылар таситын көлік (автокөлік, теміржол көлігі, әуе
жолы көлігі және тағы басқа) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz