Нарық ұғымы, оның функциялары, даму тенденциялары

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 НАРЫҚ ҰҒЫМЫ МӘНІ, АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТІ МЕН ТҮРЛЕРІ
1.1 Нарық жүйесінің мәні мен негізгі элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Нарық құрылымдары мен оның түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Нарық экономикасындағы мемлекеттің рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17

2 НАРЫҚ ОНЫҢ ФУНКЦИЯЛАРЫ, ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ
2.1Нарықтық экономикадағы қазіргі басымдылықтар мен кемшіліктер ... ... ... 20
2.2 Қазақстанның реттемелі нарық экономикасына өтуі және бағыттары ... ... ...
2.3Қазақстан Республикасындағы нарықтың қалыптасу және даму
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30

КІРІСПЕ

Еліміздегі үрдіс пен нарықтық қатынастар жүйесі жылдан жылға дамып келеді. Нарықтың экономиканы ары қарай жетілдіру мен дамыту экономикалық қатынастарға түсімі жақтарды ақпараттар жүйесімен қамтамасыз ету, жан- жақты талдау қызметтерін жүргізу, экономикалық талдау қызметкерлердің қызметін жүргізу, экономикалық тиімді шешім қабылдау үрдісін де.
Нарықтың экономиканың атқаратын рөлі зор. Нарықтық жұмыстың жалпы ішінде: Нарық жүйесінің мәні, элементтері, принциптері, кемшіліктері, Қазақстан Республикасындағы нарықтың қалыптасу және даму стратегиясы сипатталады.
Нарықтың экономикалық жалпы мақсаты- экономиканы тұрақтандыру мақсатында Республика Үкіметі нарыққа өтудің тұжырымдамасын жасап шығарады. Тұжырымдама мемлекеттің және экономикалық егемендіктің қағидаларына негізделген.
Бірінші бөлімде, жалпы Нарық жүйесінің мәні мен негізгі элементтерін, түрлерін, нарық экономикасындағы мемлекеттің рөлі туралы ашып түсінік беріп кеттім.
Екінші бөлімде, Қазақстан Республикасының қалыптасу және даму стратегиясын толығымен аштым. Стратегияның маңызы элементтердің бірі- Қазақстанның қайта түрлеуі мен дамуының қарқыны болып табылады.
Дүниенің бірқатар елдерінде жедел экономикалық өсу стратегиясы ойдағыдай жүзеге асырылған. Олардың қатарында: ГФР, Жапония, Оңтүстік Корея, Сингапур, Тайвано, ГОнг- конг бар.
Осы курстық жұмысты шетел және Қазақстан ғалымдарының әдебиетттерін қолдандым. Олар Осипова Б, Әубакиров Я. Ғ, Колесников В және журнал газеттер қолданып жаздым.

Қолданылған әдебиеттер.

1 Шаихов П. А. Рыночные элементы Казахстана. // Банки Казахстана- 2005. №6.-Б 10-12
2Әубәкіров Я. Ғ, Байжұманов Б. О. Экономикалық теория. Алматы
қазақ университеті- 1999
3. Абугазин Д. Регулирование инвестиционной деятельности в
экономике Казахстана. Алматы -2002
4. Василевский А Конспект лекций по экономической теории.
5. Жүнісов Б. А. Жалпы экономикалық теория. Алматы- 2002
6. Крымова В Экономикалық теория. Алматы -2003
7. Колесникова В. Экономикалық теория. Москва -2000
8. Осипова Б. Экономикалық теория ҚазМУ
9. Разберг Б. А Курсы экономики. Информ 1999
10. Сейтқасимов Ғ. С. Ақша, несие, банктер. Алматы- 2001
11. Разакулова Л.А Қазақстаның қазіргі жағдайы. // Жетісу.-2003. 25 қаңтар
12. Сыздықов Д.Ғ Қазақстанның нарық жағдайы // Егеменді Қазақстан 2005
13. Қазақстаның нарықтық экономикаға көшуі // Атамекен 2006 жыл
1 ақпан, 11 қаңтар.
14. Никитенко Н.З Экономические структуры рынка. // Транзисная
экономика.- 2004 №6.
15. Қожақметова Е.Б Нарық дамуындағы өзгерістер. // Қаржы
қаражат.- 2005 №7. -Б
16. Хазанова Л.Н Қазақстанда нарықтың қалыптасу үрдісі.// Қаржы қаражат
2006 .№1. Б
17. Василева А.А Рыночная экономика Казахстана. // Европейское сообщество 2005. №3.-Б
18. Саядов Р. Г Қазақстандағы нарық экономикасы. // Саясат.- 2004. №5
19. «Роль страны в рыночной экономики» Эльдаров Д. Р. // Альпари, 2004 жыл №1; 2005 жыл №2.
20. Лебедев Л. Р Стратегия развития рынка.// Банки Казахстана.-2004 . №6
21. Қазақстанның статистикалық жылнамасы, Алматы 2001 жыл

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3

1 НАРЫҚ ҰҒЫМЫ МӘНІ, АТҚАРАТЫН ҚЫЗМЕТІ МЕН ТҮРЛЕРІ
1.1 Нарық жүйесінің мәні мен негізгі
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Нарық құрылымдары мен оның
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
1.3 Нарық экономикасындағы мемлекеттің
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17

2 НАРЫҚ ОНЫҢ ФУНКЦИЯЛАРЫ, ДАМУ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ
2.1Нарықтық экономикадағы қазіргі басымдылықтар мен
кемшіліктер ... ... ... 20
2.2 Қазақстанның реттемелі нарық экономикасына өтуі және
бағыттары ... ... ...
2.3Қазақстан Республикасындағы нарықтың қалыптасу және даму
стратегиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...30

КІРІСПЕ

Еліміздегі үрдіс пен нарықтық қатынастар жүйесі жылдан жылға дамып
келеді. Нарықтың экономиканы ары қарай жетілдіру мен дамыту экономикалық
қатынастарға түсімі жақтарды ақпараттар жүйесімен қамтамасыз ету, жан-
жақты талдау қызметтерін жүргізу, экономикалық талдау қызметкерлердің
қызметін жүргізу, экономикалық тиімді шешім қабылдау үрдісін де.
Нарықтың экономиканың атқаратын рөлі зор. Нарықтық жұмыстың жалпы
ішінде: Нарық жүйесінің мәні, элементтері, принциптері, кемшіліктері,
Қазақстан Республикасындағы нарықтың қалыптасу және даму стратегиясы
сипатталады.
Нарықтың экономикалық жалпы мақсаты- экономиканы тұрақтандыру
мақсатында Республика Үкіметі нарыққа өтудің тұжырымдамасын жасап шығарады.
Тұжырымдама мемлекеттің және экономикалық егемендіктің қағидаларына
негізделген.
Бірінші бөлімде, жалпы Нарық жүйесінің мәні мен негізгі элементтерін,
түрлерін, нарық экономикасындағы мемлекеттің рөлі туралы ашып түсінік беріп
кеттім.
Екінші бөлімде, Қазақстан Республикасының қалыптасу және даму
стратегиясын толығымен аштым. Стратегияның маңызы элементтердің бірі-
Қазақстанның қайта түрлеуі мен дамуының қарқыны болып табылады.
Дүниенің бірқатар елдерінде жедел экономикалық өсу стратегиясы
ойдағыдай жүзеге асырылған. Олардың қатарында: ГФР, Жапония, Оңтүстік
Корея, Сингапур, Тайвано, ГОнг- конг бар.
Осы курстық жұмысты шетел және Қазақстан ғалымдарының әдебиетттерін
қолдандым. Олар Осипова Б, Әубакиров Я. Ғ, Колесников В және журнал
газеттер қолданып жаздым.

1 Нарық ұғым, оның мәні атқаратын қызметі, түрлері.
1.1 Нарық жүйесінің мәні мен негізгі элементтері.

Нарық- тауарларлы сатып- алу сату формасындағы өнім өндірушілер мен
тұтынушылар арасындағы жанама, тікелей екі жақты байланыс, тауар- ақша
қатынастарын іске асыру саласы, сонымен бірге құралдардың, әдістердің,
жабдықтардың ұйымдық құқықтық нормалардың, құрылымдардың және тағы басқа
сондай қатынастардың орнығуларын қамтамасыз ететін барша жиынтық. Нарық- ол
сатып алу- сату қатынастарының элементтері болып: тауарлардың, капиталдың,
жұмысшы күшінің, құнды қағаздардың, идеялардың, ақпараттардың және тағы
басқа нарықтары саналады. Нарық- нарықтық экономиканың негізі.
Нарық- ол жеке тауарлар мен қызметтерді көрсетіп, сатып алушылар
(сұраным ұстаушылар) мен сатушылар (дайындап жеткізушілерді) ұштастыратын
құрал немесе тетік. Кейбір нарықтар жергілікті ауқымда, ал кейбіреулері
халықаралық немесе ұлттық сипатта болады. Олардың кейбіреуінде сұраным
ұсынушылар мен дайындап берушілер арасында тікелей байланыс болады. Ал
кейбіреулерінде сатушы мен сатып алушы өзара тікелей байланыста болмайды,
олар бірін- бірі еш уақытта көрмейді және білмейді.
Нарық экономика баға мен рыноктар жүйесі арқылы жұмыс істейтін күрделі
механизм секілді.
Нарық экономикада өнімдер тұтынушылар арасында рыноктік бағаға сәйкес
төлей аларлықтай қабілеттері мен тілектері негізінде бөлінеді.
Нарықтың басты ерекшеліктерінің бірі- оның аяқасты немесе күтпеген
жағдайда үлесін табуы болып саналады. Бұл нарықтық жүйені өзін- өзі
реттейтін және тез дамитын етеді.
Нарық жүйе, негізінен, 5 қағидаға негізделеді. Аяқасты реттілік,
экономикалық еркімділік, бәсеке, жеке меншік, ерікн бағаның құрылуы.
1. Аяқасты реттілікке кіретін элементтері:
а) өзін- өзі реттеу;
б) икемділік, өзгере беретін жағдайға қарай бейімділік;
в) рынок субъектілері арасындағы көптеген байланысытар.
Нарықтық жүйеде кәсіпорындар таза пайда алу және шығынды болдырмау
ойларын басшылыққа ұстайды, сондықтан олар сатылулар тек қана таза пайда
әкелетін шаруаларды ғана өндіріп, шығын әкелетін тауарлардан бас тартады.
Кәсіпорындар өзі өнімдерін өнімдер жөніндегі таңдауларын тұтынушылардың
таңдауларымен сәйкестендіріп отырады.
Тұтынушылар өздеріне керекті, әрі өздері сатып алуға шамалары
келетіндей тауарларға ақшаларын шығарады. Кәсіпорын өз тауарлары таза табыс
әкеліп, тұтынушылар сұранысы тоқтамағанға дейін тауарларын шығара береді.
Сонымен қатар нарықтың жүйе шығынды кәсіпорынды шектеулі ресурстардан
айырады. Бұл процесс ресурстармен қамтамасыз етушілерге де қатысты.
Ресурстар өнімдеріне сұраныс бар салалар мен кәсіпорындаға жеткізіледі.
2. Рыноктың тууының алғышарты жеке тәуелділік түрлерін түгелдей жою
және адамдардың экономикалық бостандыққа ие болуы дейміз. Адам Смиттің
айтуынша, оның экономикалық адамы өзінің жеке эгоистік мүддесін жүзеге
асыруға мүмкіндігі бар. Еркін кәсіпкерлік иститутты өндірушілердің
творчествалық пысықтығын және тәуекел үшін толық жауаптылықтың болуын
көздейді. Нарықтық жүйеде тәуекел мен табыс проблемалары- кәсіпорын
қызметінің ең басты тұжырымдамаларының бірі.
Тәуекел- ол қауіп, шығын немесе зиян мүмкіндігі. Тәуекел деп
кәсіпорындардың өз ресурстарының бір бөлігін жоғалтулары мен табысты ала
алмаулары немесе белгілі өндірістік және қаржылық қызметті жүзеге асыру
нәтижесінде қосымша шығыстар болулары деп қабылдануда.
Қазіргі замандағы нарықтың жүйе тәуекелсіз мүмкін емес.
Тәуекелдің мынадай түрлері болады:
1. Фирманың тапсырыс берушімен жасалған келісім немесе келісім- шарт
жөніндегі өз міндеттемелерінің орындалмауы мүмкін екендігіне
байланысты өндірістік тәуекел.
2. Алған қарызын фирма қызметін қаржыландыру үшін жұмсап қою
нәтижесінде инвестор алдындағы өзінің қаржылық міндеттемелерін
фирманың орындамауы мүмкін екендігіне байланысты қаржылық тәуекел.
3. Өзінің құнды қағаздарынан, сондай- ақ сатып алған құнды қағаздардан
тұратын инвестициялық- қаржылық портфельдің құнсыздануының мүмкін
екендігіне байланысты инвестициялық тәуекел.
4. Өз ұлттық ақшасының, сондай- ақ шет елдің валюта бағасының нарықтың
пайыздық ставкаларының ауытқуы мүмкін екендігіне байланысты нарықтық
тәуекел.
Кез- келген нарықтық өнім тұтынушылар арасында олардың өнім тұтынушылар
арасында олардың тілекетеріжәне оның нарықтың бағасын төлеуге қабілеттілігі
негізінде тұтынушының таңдау еркіндігі принципі бойынша бөлінеді. Өзімшілік
мүдде өрімін тұрған кезде экономика қалай өмір сүреді деген сұраққа А. Смит
көрінбес қол деген белгілі ережесін жасап, жауап береді. Әрбір жеке адам
өз капиталдарын жұмсағанда, шығаратынөнімдерінің аса құнды болуларына
тырысады. Әдеттеол қоғамдық хал- ахуалға ықпал жасауға тырпайды, өз
мүддесін ғана ойлайды... Алайда осы ойдың үстінде көптеген басқа да
жағыдайлардағыдай, көрінбейтін қолымен өз ойында жоқ мақсатқа қарай жылжи
береді. Өзінің жеке басының мүддесі үшін жанталасып, ондай әрекетті дұрыс
деп басының мүддесі үшін жанталасып, ондай әрекетті дұрыс деп ойлайды.
Өйткені оны ол қоғам мүддесіне қызмет ететін ең жақсы тәсіл деп ұғады [21,
67 б].
Нарықтық жүйе бағаның бағдарлы функциясы арқылы кәсіпорындар және
ресурстар мен қамтамасыз етушілер тарапынан тиісті реакция тудырып,
тұтынушылар ықыласындағы өзгерістерді жеткізетін тұруға қабілетті.
3. Бәсекелі нарықтық жүйе техникалық прогресс үшін де ынталылық
тудырады. Өндіріс шығынын азайтатын технологияның алғашқы қолданысы
пионерлік фирмалар үшін қосымша таза табыс табудың көзі болып табылады.
Оның үстіне бәсекелік нарықтық жүйе жаңа технологияның тез таралуына ықпал
етерліктей жағдай тудырады. Бәсекелестер ең прогрессивті фирманың үлгісіне
түсулері керек, әйтпесе олар шығынға батады немесе банкротқа ұшырайды.
Нарық экономикада өндіріс пен тұтынуды қадағалайтын әкімшілік бақылау
жоқ. Нарықтық жүйеде бәсекелестік тетік бақылау функциясын атқарады.
Нарықтық экономика жеке және қоғамдық мүдделердің теңдігін жасайды.
Бәсекелік нарықтық ортаның бас пайдасын ұлғайтуға көздеген кәсіпорындар мен
ресурстарды жеткізушілер, бір мезетте, әлдебір көрінбейтін қолмен
бағытталып, мемлекеттік немесе қоғамдық мүдделерді қамтамасыз етуге ықпал
тудырады.
Бәсекелестік тауар өндіріп, қызмет көрсету кезінде фирмаларды ең тиімді
технологиялық процеске өтуге итермелейді. Бәсекелестік нарықта фирманың ең
тиімді технологияны пайдалану жөнінен орташа қалу оның нарықтан шығуына
әкеп соғады. Яғни бәсекелестік жаңа технологияны пайдалану жөнінен
кәсіпорындарды қамшылап жібереді. Мұның сыртында нарықтық жүйе шектеулі
ресурстарды тиімді бөлуге көмектеседі. Бұл дегеніміз, нарықтық экономикада
бәсеке тетігінің арқасында ресурстар қоғам аса мұқтаж болып отырған
тауарлар мен қызметтерді өндіруге бағытталғанда болады. Болу тиімділігін
болжамдау экономистердің көпшілігін мынадай ойға жетелейді: еркін нарықтық
жұмыс істеуіне мемлекеттің араласуы кейбір жағдайларда ғана қажет болмаса,
ұдайы араласуының керегі жоқ.
Бәсекелестік нарықтық ортаны құру ресурстарды тиімді бөлу мен
еркіндікке жеткізеді.
4. Нарықтық жүйе жағдайында материалдық ресурстар үкіметтікі емес, жеке
адамдар мен жеке институттардың меншігін құрайды.
Жеке меншік еркіндікпен қатар, әріптестерді заңды келісім шарт жасауға
міндеттейді, жеке адамға немесе кәсіпорындарға өз қалауларынша материалдық
есурстарды иемденуге, бақылауға, қолдануға және іске жаратуға мүмкіндік
береді.
Жеке меншік құқығымен құдіреттенген иегерлер экономикалық ресурстарды
толық пайдаланады. Өйткені- алу үшін тұтынушы қажет еткен нәрселерді өзіне
лайықты бағдарымен өндіруде керек. Жеке меншіктің артықшылықтары және оның
ынталандыру рөлі Адам Смиттің Табиғат және халықтар байлығының себептері
туралы зерттеу деген классикалық еңбегінде тұңғыш рет егжей- тегжейлі
сипаттылығынан болады [7, 18 б].
Нарықтық экономиканың жүйе жеке меншікке негізделген. Алайда
экономикалық теорияда меншік құқығы деген ұғымға сүйенген меншік құқығы
деген тұжырымдама пайда болады. Соған сәйкес меншік болып ресурс емес, 11
элемент: иемдену құқығы, пайдалану, басқару, табысқа құқықтылық және тағы
басқа бір бауда құқық меншік болып саналады.
Нарықтық жүйе үшін маңызды ұғым- ғылыми айналымға Рональд Коуз ендірген
трансакциялық шығын болып табылады. Ол былай деп жазады: Нарықтық
трансакцияны жүзеге асыру үшін кімменен келісім жасауды және қандай шарттар
қоюды анықтап, олардың орындалатындығына көз жеткізу үшін алдын- ала
сөйлесіп, келісім- шартты дайындап, мәліметтер жиыстырып көру керек.
Трансакциялық шығынменшік құқығын біреуге беруге байланысты айырбастау
сферасындағы шығынында айқындайды.
Бәсекелі нарықтық экономика өз ресурстарын бөлуге немесе пайдаланудың
тиімділігін жоғары деңгейде өткеруге ықпал етеді деп санайды. Міне,
сондықтан да мұндай экономиканың орнығуына үкіметтің араласуы ешқандай
қажет емес. Үкіметтің рөлі жеке таңдау шешімін жүзеге асыру және жеке
меншікті пайдалану үшін заңды шектеуді белгілеу кезінде керек.
Еркін бағаның құрылуы. Еркін бағаның құрылуы бәсекелестік ортада туады.
Одан көптеген сатушылар мен сатып алушылар, тауарларды бөлшектемеушілік,
нарық субъектілерінің толық мағұлымдарлығы болады деп күтіледі. Бағаның
анықтайтындығы: біз нені қалаймыз, және нені сатып ала аламыз, оқуды
жалғастырамыз ба, әлде мектептен соң бірден жұмыс істеуге кірісеміз бе, қай
жерде және қашан фабрика, зауыт саламыыз, қай бизнес таза табысты болады,
қайсысы зиян т.б.
Баға- заттар мен қызметтердің ақша түріндегі құны. Баға зор көлемді
ақпарат әкеледі.
Бағаның құрылу жүйесі Қалай? деген сұраққа жауап береді. Ол-
сатушының болымсыз шығын шығарып, мейлінше мол таза табыс алуы үшін
тауарларды қалай өндіру керектігіне көмектеседі.
Бағаның құрылуы жүйесі Кім? деген сұраққа жауап береді. Жоғарғы оқу
орындарын бітіргендер, әдетте, жоғары оқу орындарын бітіргендерден гөрі
жалақыны көбірек алады. Рыноктік экономикалық әрекет етуі жиынтығында нарық
жүйесін құрайтын оның белгілі бір элементтерінің болуын көздейді.
Нарықтық экономиканың бірінші әрі маңыздыэлементін өндірушілер мен
тұтынушылар болады. Олар еңбектің қоғамдық бөлінуі процесінде, біреулері
тауар өндіріп басқалары оны тұтынған кезде қалыптасады. Тұтыну жеке өзіндік
және өндіруші болып бөлінеді. Жеке тұтыну кезінде тауарларды өндіріс
сферасынан шығарып, олар халықтың жеке қажеттілігін қанағаттандыру үшін
пайдаланады.
Өндіруші тұтыну өндіріс процесінің жалғасы ретінде жүреді. Бұл кезде
тауар басқа өндірушілер арықарайғы өңдеу үшін пайдаланылады. Бұл жағдайда
өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы өзара әрекет қызмет нәтижелерін
алмасу үшін орнатылады. Нарықтық шаруашылыққа ол тұрақтылығымен
ерекшелініп, мамандандыру негізінде құралды және көтерме рыноктың мәліме
нысанында көрінеді.
Нарықтық экономиканың екінші елементі ретінде өндірістік бірліктерді
корпоративті басқару барысындағы меншіктің жеке немесе аралас нысандарымен
ерекшелінетін экономикалық ерекшелік жүреді.
Нарықтық экономиканың үшінші маңызды элементі баға. Ол айрықша
зерттеуді қажет етеді. Біз бұл жерде екі ескерту жасағымыз келеді. Бірінші,
баға арақатынас әрекет етуші конъюктураға байланысты ауытқитын сұраныс пен
ұсыныс нәтижесінде қалыптасады. Екінші, баға осы географиялық ауданда
өндірілетін осы тауарға деген нарықтық қатынастардың әрекеті сферасын
анықтайды. Осы сфераның шекарасы трансакциялық шығындармен яғни айырбасымен
байланысты айналым шығындарымен анықталады.
Нарықтық элементінің төртінші элементі- орталық буыны сұраныс пен
ұсыныс сияқты бұрамдас болып табылады. Сұраныс нарықта тауарларға деген
қажеттілік түрінде жүреді. Тұтынушылар осы тауарларды қалыптасқан
бағалармен ақша табыстары кезінде сатып ана алады. Ұсыныс өндірістің ең
үнемді әдістері мен ресурстарды тиімді пайдалануға қатысты ынталандырушы
ретінде жүргізіледі. Сұраныс пен ұсыныс материалдық игіліктерді өндірушілер
мен тұтынушылар арасындағы тұрақты байланысты қамтамасыз ететін нарықтық
механизмнің маңызды элементтері болып табылады [16, 10 б].
Нарықтық механизмнің бесінші элементі- бәсеке. Ло пайданы мол табуды
және осының негізінде өндіріс көлемін кеңейтуге жол ашады. Бәсеке нарықтық
субъектілер мен пропорцияны реттеу механизмнің өзара өркенінің нысаны
ретінде жүреді. Адам Смит бәсекені нарықтық көрінбейтін жол деп аталған
және сол арқылы өзінің экономикалық пайдасы түріндегі өз бас пайдасын
ойлаған жекелеген адамдардың талпынысы жалпы қоғамның игілігіне айналады.
Бәсекенің негізгі қызметі пайда процент нормасы, баға және тағы басқа
экономикалық реттеушілер көлемін анықтауда болып табылады.
Нарықтық экономика қызмет өтудің механизімі үш басты принципке
негізделеді:
• маржиналистік талдау;
• балама талдау шығындары;
• экономикалық рационалдық;
Маржиналдық талдау принципі негізінде нарықтық субъектілер мінез- құлық
құрылады, оған орташа емес, шекті шамалар шешуші әсер етеді. Нарықтық
тауарларға толуы, нарықтық бағалардың өзгеруі нәтижесінде нарықтық
экономиканың бір қалыптан (жағдайдан) екіншісіне өтуі бірқалыпты жүреді.
Бұл жаңа, шекті субъектінің сұраныс немесе ұсыныс түрінде нарықтық
экономикаға әсер етуінен болып отыр. Жетілген рынок жағдайында үлкенжәне
тұрақты ұсыныс пен шаруашылықты жүргізуші субъектілердің шексіз саны болған
кезде, осыларды әрқайсы шексіз шағын үлес салмағына ие болады. Маржиналды
жол нарықтық кеңестіктің үздіксіз қызмет етуі қамтамасыз өткендей болып,
сұраныс пен ұсынысты кенеттен ауытқуы пайда болуы мүмкіндігін болдырмайтын
тауар өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы тепе- тең жағдайда ұстап
отырады.
Балама талдау шығындарының принципі балама талдау шығындары ресурстарды
пайдаланбаудың басты тәсілдерінен немесе кәсіпкерлер қызметіне байланысты
туындаған тікелей шығындар мен алынбаған пайдаларды сомасы түрінде болады.
Нарықтық экономиканың құруға жіберіп алынған мүмкіндіктер тізімі ішінен аз,
бірақ кепіл табыс беретін ең нашар вариант таңдап алуына негізделді. Балама
таңдау шығындары принципті өндірушілер қолда бар ресурстарды тиімді
пайдаланудың жол іздеуге итермелейді.
Экономикалық рационалдық принципі пайда шығындарды салыстыруға
негізделеді. Рационалды талдау кепілді табысты пайданың ең төменгі бөлігі
көлемін қамтамасыз ететіні шеткі болып табылатын өзгеріш вариантының
бірінде іске асырылады. Рационалды критерий табысқа деген құқықпен
анықталады. Капитал шектеулі пайдалану кезінде фирмалар пайданы жоғарлатуға
тырысса, тұтынушылар өз игілігін барынша жақсартуға ұмтылады.
Көрсетілген принциптер негізінде нарықтық экономиканы құру бір жағынан,
сұраныс пен ұсыныс сияқты қарама- қарсы күштейді, екінші жағынан,
нарықтықболарды пайдалану негізінен нарықтық механизм орталық проблемасы
болып табылатын тепе- тең жағдай қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Нарық экономика ұғымы жұмыс істейді, егер де мына жағдайлар айқын
болжалып және анықталса:
1. Товарды қанша көлемде өндіру керек, қандай қызмет атқару керек.
Қолда бардың қаншасын немесе қандай бөлінгін жұмсау керек.
2. Не өндіріс керек, яени қоғамның материалдық тұтынымын толығырақ
қамтамасыз ететін товарлар мен атқаратын қызметті анықтау.
3. Қоғамға қажет товарлар қалай өндіріліп, қандай қызмет атқарылуы
керек, яғни өндрістің тиімді түрлерін және өндірісті ұйымдастыруда қандай
технлогияны қолдануды анықтау.
4. Өндірілген өнім кімге арналған, оны кім алу керек, яғни өндірілген
өнім нақты тұтынушылар арасында қалайша бөлінбек.
5. Өзгерістер бола қалса қатысушылардың соған бейімделе білуіне қол
жеткізу, яғни тұтынушылар тарапынан сұраным өзгере қалса экономика тез
соған бейімділік, қолдағы алым- берім мен өндіріс технологиясы жасалуы
керек.
Нарықтық қатынас дегеніміз- аталған бес шарттық міндеттерін шешкен
күнде нақты тұтынушы мен өндіруші арасындағы қарым- қатынас сатушы мен
алушы арасындағы бітістік болып табылады.
Нарықтық қатынас кемеліне келгенде иелік ететін екі жақ та маманданып,
өндіріс технологиясы мен оның өнім өткізу, зат өндіру мен қызмет көлемін
және олардың бағасын алушы мен өндірушілердің өзара алушы мен
өндірушілердің өзара келісімінен нарық белгілейді. Бұған жоғарыдан қатты
қысым жасалмайды.
Нарықтық экономикада өнімнің де, қызметтің де бағасы бар. Егер
тұтынушыға әлде бір өнім көбірек керек болса, өндіруші жоғары пайда табу
үшін оның бағасын көтере түседі, бірақ ол баға билігі бір дәрежеде
шектеледі. Екінші жағынан өнім көбейген жағдайда өндіруші шығынын жабу үшін
бағаны төмендетеді. Нәтижесінде сұраныс пен ұсыныс арасында теңестік туады.
Нарық өндірістің жалпы әлеуметтік экономикалық тиімділігіне де әсерін
тигізеді. Егер өнім пайдалы болса, өндіруші ғылыми- техникалық прогресс пен
озат тәжірибеге сүйене отырып, оны көптеп шығаруға тырысады.
Ал егер өнім пайда бермесе сұраным жоқ болса немесе азайса, өндіруші
өнім шығаруды азайтады. Сөйтіп өндіріс құрылымы реттелінеді.
Тұтынушылар мүддесін қанағаттанған және өндірушілердің баға көтерушілік
ниеттерін тежеу, өнімді сатуға байланысты мәселелерімен маркетинг саласы
айналысады.
Нарық дегеніміз шаруашылық байланыстардың белгілі көрінісі болғандықтан
бөліс, сұраным мен тұтынушы әрекеттерін жарасымды келістіріп отырады.
Нәтижеде нарыққы қатысушылардың бәрінің де сіңірген еңбегі қоғамға қажет,
ол өндірген өнімдері қоғамға пайдалы болып шығады.
Нарықтық қатынас сұраным мен ұсыныс негізделеді. Сұраныс тұтынушылардың
қаражатына қарай нені алатындығын білдіреді. Сұраныстың басты жетекшісі
өнімнің бағасы өссе сұраным арта береді. Алайда, нақтылы өмірде болып
жатқанындай, өнімге деген сұраныстың көлемі сатып алушының орташа кірісі,
нарықтың көлемі, басқа өнімдердің бағасы мен пайдалылығы, бұл өнім орнына
басқадай өнім асу сияқты сатып алушының қалауына байланысты болады [23, 28
б].
Ұсыныс өндірушінің сатуға шығарған товарының санынан- ақ белгі бермек.
Товар неғұрлым тиімді болып, оның бағасы өсіңкі болса, товар өндіру
көбейтіледі түседі немесе керісінше болады. Өйткені бәсеке дегеніміз
біреуге жаны ашығандықтан емес, өндірісті пайда табу үшін ұйымдастырады.
Сондықтан ұсынысқа әсер ететін басты себеп- пайда. Алайда пайда қуалап
бағаны өсіре беруге тежеу жоқ емес, оған сұраным, салық сияқтылығы ықпал
жасайды. Демек, өндіруші технологияны жетілдіре отырып өнімнің сапасын
жақсартады немесе өндіріс шығындарын азайтады.
Тұтынушының сатып алғысы келген товарының саны өндірушінің сатамын
деген товарымен санына дәл келсе, сұраным мен ұсыныстың тең келсе, сұраным
мен ұсыныстың тең болғаны.
Нарықтық адамдар арасындағы сан- салалы экономикалық қарым- қатынас
жүйесі болғандықтан өндіріс барысында, таратуда, айырбас пен тұтынуда
мынадай қағидаларға тіреледі.
1. Жеке адамнан бастап мекеме, бірлестіктерге дейін олардың
экономикалық және кәсіпкерлік іс- әрекеттегі еркінділік заңдылықты сақтаса
ғана еркіне жіберілмек. Мұның өзінде еркіндіктің екі жағы бар. Біріншіден,
әрбір адамға меншіктену мен кәсіпкерлік құқығы беріледі, яғни ол кәсіпке
кіріседі, өз ойындағысын іске асырады. Сөйте жүріп шаруашылық іс-
әрекеттерге байланысты қабылданған ережелер мен нормаларды сақтаса,
экономикалық еркіндік алады. Екіншіден, мекемелер мен азаматтардың
кәсіптерінің түрі, сипаты және көлеміне қатаң тежеушілік жасау жойылады.
2. Мұның өзіне кәсіпкерлерге деген жоқтаусыз еркіндік
болмайтындығынесте сақтау керек. Нарықтық экономиканың қай- қайсы болмасын
өркендетті мемлекеттерде реттеліп отырады. Нарықты және қатынастарды
мемлекет тарапынан реттеп отыру осындайдан туындайды мәселе тек мемлекет
қандай амалдар қолдануында. Нарықтық мемлекеттік реттеушісі ретінде
мемлекет бағдарламалар, салық салу, несие қаржы жүйесі, банк жұмысы, еңбек
жайлы заңдар монополиялық қарсы шаралар, халықтың әлеуметтік қорғау
сияқтылар араласады.
Нарықтық еркіндігі экономикалық жауапкершілікпен, кәсіпкердің
тәуекелімен қатар жүреді. Теңдік құқығы енгізіліп, меншіктердің қанша бар
түрлеріне еркіндік туғызған нарық шығында кәіпкерші шаруа иесі толығынан
экономикалық жауапкершілікте болады.
3. Тұтынушының үстемдігі, яғни тұтынушының өндірушісі өктемдігі
жеткіліксіз дүниеде өндірушіге (өктемдігі) тұтынушыға өз шартын қояды.
Өндіріс өнімі сол қалпында қалса да немесе тіпті өнім беру азайса да баға
дегеніміз көтеріле береді, өндіруші ешнәрседен қаймықпай- ақ өнім сапасын
төмендетіп, пайда табады.
Көлденең араласқа шығынмен шаруа иелерінің экономикалық еркіндігі
кеңейе түседі, ал мұның өзі әрқайсысынан өз жолын тауып, іс- қимылын қайта
қарау, бағаны еркін қою, кіріс пен пайданы бөлісу, қайтадан бөлісу, бәсеке
механизімінің көмегімен қаражат- несие жолдарын пайдаланып, өз білгенін
істеу әрекетін туғызады.
4. Экономиканың ашықтығы. Мұның мәні мемлекет мекемелердің белгілі
шарттарды сақтай отырып, экономикадан тыс байланыстарда еркін
кәсіпкершілікті кеңейте түседі. Шетел фирмаларына жергілікті мекемелермен
бірдей құқықта ішкі нарықта товар өндіруші ғана емес меншік иесі ретінде
кірісуге мүмкіндік беріледі.
5. Бәсекеге бабы. Бәсеке дегеніміз іскерлікті қоздырудың ықпалды да
тиімді құралы, ғылыми- техникалық прогресс жетістіктерін пайдаланып өнім
сапасын арттыру тұтынушының құбылып отыратын мүдделерін қанағаттандыру.
Әрине, бәсеке ең алдымен ұқсас өнімдер шығаратын кәсіпкерлер арасында
туындайды.
6. Финанс және қаржы айналымына әсері. Егер орталықтанған экономика
материалдық- заттар орындарды басқаруда қорлар жасау, өндірер заттың
көлемін белгілеу арқылы жүргізсе, нарықтық экономика басқару жұмысын баға
механизімі, ақша, несие, банк, салық жүйелері арқылы жүргізеді.
7. Нарықтық баға қою жолдары. Нарықта баға деген сатушы мен алушы
арасында қарым- қатынас нәтижесінде қалыптасып, ауызша келісім немесе шарт
жасасды.
Нарықтық бағаны еркін баға деген түсінік бар. Оның тіркелу бағадан
өзгешелігі- ол ұдайы өсе береді. Біріншіден, әсіресе өтпелі кезеңде
мемлекет өзін- өзі ақтаудың орташа көрсеткішіне сәйкестендіріп бағаның
жоғары шегін бақылайды. Екіншіден, тұрақтандырылған экономикада әлдебір
жоғары табыс бере қалса, бәсекелестер ол товарды жарыса өндіріп сатады да
бағаны құлдыратып жібереді. Сөйтіп қалыпты нарықта баға заттың өзіндік
құнынан саласы мен табыс өндірісті кеңейте беруден аспайды.
8. Шарт және контракт қанағаттанының талаптарын сақтау нәтижесінде
жоғарыдан басқару көлденең басқарумен ауысады, яғни тең құқықта шаруа
иелері өзара келіседі. Нәтижесінде негізінен серіктестік қарым- қатынас
қалыптасады. Жалпы заңдалақты, ережелерді сақтау үшін бағыныштылық
қатынасқа онша мән берілмейді. Толық мағынасы нарықта товар өндіру мен сату
ғана емес толықтыру.

1.2. Нарық құрлымдары мен оның түрлері.

Нарық- өте күрделі, көптеген құрылымы бар ұғым. Бұл жағдай нарық
жүйесін құрылымдық жағыдайынан шектеудің көптеген белгілері бар екндігін
анықтайды. Ең алдымен әр түрлі тауар топтарының (тұтыну тауарлары және
өндіріске арналған тауарлар, шикізат және дайын заттар) нарығы.
Сонымен қатар, нарықтың аумақтық өзіндік белгілеріне сәйкес былайша
белгілеуге болады; белгілі бір аймақтың нарығы: салааралық бірлестіктер
нарығы және әлемдік нарық. Нарықтың тағы бір құрылымын анықтайтын белгі-
нарықтық қатынастырдың кемеліне келу деңгейі, яғни дамыған нарық. Нарық
саны мен қатар әр қоғамда енгізіліп, әрекет етіп отырған заңдылыққа
сәйкестігі жағынан ашық (ресми) және жасырын нарық болып ішінара бөлінеді.
Нарық экономика жаңайында нарық түрлері айырбасқа түсетін
субъектілердің ерекшелігіне байланысты бөлінеді. Мәселен, көтерме және
бөлшек сауда үстемдік етіп тұр делік. Бұл жердегі әңгіме айырбасқа
қатысушылар туралы (көтерме сауда нарығында кәсіпорындар мен ұйымдар әрекет
жасайды, ал бөлшек сауда нарығында басты сатып алушы- жеке адамдар,
азаматтар) ал негізгі сатушы- кәсіпорындар және ұйымдар болып отыр.
Нарықтың жеке түрлерін қарастырайық
1. Өндіріс құрал- жабдықтарының нарығы. Нарықтың ішкі құрылымы өте
күрделі, оның маңызды бөлімі- өндіріс- құрал жабдықтарының
нарығы. Бізде ұзақ уақыт өндіріс құрал жабдықтары қозғалысының
формасы материалдық техникалық жабдықтар болып келеді.
Материалдық- техникалық жабдықтау- бұл өндірушілер мен тұтынушыларды бр-
біріне жақындастыру негізіне, бір орталықтан бекітілген қорлар бойынша
ресурстарды жоспарлы түрінде бөлуге негізделген. Мұндай жүйе әкімшілік-
әміршілдік басқару әдісіне тән. Бұл жағдайда тауар- ақша қатынастары
жеткілікті дамымайды.
Көтерме сауда өнім өндіруші кәсіпорындар мен тұтынушы кәсіпорындар
арасындағы тікелей сауда- саттық (коммерциялық) байланысты да, сондай- ақ,
олардың арасындағы шаруашлық есептегі делдал ретіндегі көтерме сауда базасы
арқылы болатын байланысты да қамтиды.
2. Капитал қорлар нарығы. Біздің қоғамда көпке дейін нарық
қатынастары сферасына: жер, кәсіпорындар ғылыми- техникалық
жетістіктер, жұмысшы күші, яғни өндірістің негізгі шарттары
маратылмайды деген көзқарас болғаны рас. Ол бойынша
мемлекеттенген экономиканың шын көрінісін бейнелейді. Сонымен
қатар, ресурстардың көлденең (кәсіпорындар арасында) қозғалысына
жол бермей, әрбір кәсіпорындар мемлекет бюджетінің қаржысы
арқылы ресурстармен қамтамасыз етіліп отыру.
Қазіргі жағдайда бұдан өзгеше және бұл меншіктің әр түрлі формаларына
көшуге тікелей байланысты. Әрине, мұның бәрі бір күннің ісі емес. Бүгінгі
таңда меншіктің әр түрлі формаларының пайда болуына инвестициялық саясатта
өзгеруде. Олардың көлденең (кәсіпорындар арасында) ауыстыру жағдай туа
бастады. Осындай ауыстырудың бір формасы- бағалы қағаз нарығы. Бұл төменде
қаралады.
Қазіргі көптеген коммерциялық банктер ашылады, ал келешекте
кәсіпорындардың әрқайсына өз банктерінашуға (ал келешекте), жағдай жасау
белгіленген. Қоғамдық меншіктегі өндірістік объектілерді аукционда сату кең
өріс алуда. Оларды кооперитивтегі, жеке адамдарға сату басталады.
3. Тұтыну тауарлары мен қызмет түрлерінің нарығы. Біздің бұрынғы
одақта бөлшек сауда (яғни тұтыну тауарлары мен қызмет түрлері) нарығының
қажеттілігі 30 жылдардың өзінде- ақ мойындалған. Бірақ практика жүзінде бұл
сауданың мазмұны бұрмаланады. Бөлшек сауданы нарықтық қатысыңыз бөлуге кең
жол ашылады, тіпті қазірдің өзінде де мемлекеттендірудің әр түрлі формалары
(варианттары) сақталып отырғаны аян.
Бұл, бір жағынан теңгермешілікке әкеліп соқты, ал екінші жағынан, еңбек
шығынына байланысты жоқ табыс мөлшерінің тіркелуіне, жұмысшының белгілі бір
категорияға жататыны себепті оған айрықша жеңілдіктер енгізуге жол ашылып,
бұл құбылыстардың өткен алдына жағдай жасайды [5, 12 б].
Бүгінгі таңда тұтыну нарығының қалыптасу жолындағы кедергі- тауар
таңшылығы міне, осы жағдайда өндірушілер мен сатушылар монополиялық
жағдайға ие болып, сатып алушыларға үстемдік көрсетеді.
Сонымен қатар, кейінгі жыладары жүзеге асырылып жатқан шаралар нарыққа
жол ашда. Ол неге байланысты?
Біріншіден, мемлекеттік сауда монополиясынан бас тарту. Қазіргі
кооператорлар мен жеке сауда саттықпен айналысушылар- сатушалар мен сатып
алушылардың жаңа категорияларының пайда болуына себебін тигізуде және
нақты нарықтың қалыптасуына жол ашуда.
Екіншіден, бұл өзгерістер жеңіл тамақ өндірісі кәсіпорындарын нарық
әдістерімен реттеуге көшуге және бөлшек сауданы қайта құруға байланысты .
Әміршілдік- әкімшілік басқару кезінде: қоғамдық тамақтандыру орындары,
дүкендері, кәсіпорындар өздерінің белсенділігін көрсете алмайды. Бұдан
шығатын бірден- бір жол- өндірушілер мен тұтынушылардың тікелей байланысты.
3. Ғылыми- техникалық шешімдер нарығы. Нарық қандай бір қоғамда
болмасын, олардың даму процесінің барлық кезеңдерінде орын ала
бермегені белгілі. Міне, осыған келіп ғылыми- өндіргіш
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.