Негізгі қорлар
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
1 НЕГІЗГІ ҚОРЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ, ҚҰРАМЫ ЖӘНЕ ЖІКТЕЛУІ
1.1 Кәсіпорын экономикасында негізгі қорлардың алатын орны
1.2 Негізгі қорлардың құрамы және құрылымы
1.3 Амортизацияның экономикалық негізі мен теориялық мәні
2 НЕГІЗГІ ҚОРЛАРДЫҢ ДЕҢГЕЙІ МЕН ОНЫ ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІ
2.1 Негізгі қорларды қайта бағалау және түгендеу
2.2 Амортизация – негізгі қорлардың ұдайы өндірісінің көзі
2.3 Негізгі қорларды пайдалану тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштерді
талдау
3 НЕГІЗГІ ҚОРЛАРДЫҢ ҰДАЙЫ ӨНДІРІСІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Негізгі қорлардың ұдайы өндірісінің стратегиялары
3.2 Негізгі қорларды жетілдіруде инвестицияның және инновацияның әлеуетін
өсіру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Мемлекетіміздің экономикалық саясатын іске асыруда кәсіпорындардың
атқаратын ролі өте зор. Сондықтан бұл деңгейде қоғамға қажетті өнім
өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын өз бетінше не өндіретіндігін
өзі шешеді және өз қарамағындағы ресурстарды тиімді пайдалану жолдарын
іздестіреді. Бүгінгі таңда, қоғамдық өндірістің даму бағыты- әлемдік
нарықта инновацияға негізделген бәсекеге төтеп беретін өнім шығару. Негізгі
өндіріс еліміздің ұлттық байлығының аса маңызды бөлігін құрайды. Ал оның
негізін қалайтын кәсіпорынның өндірістік негізгі қорлары. Ал негізгі
қорлардың кейбір түрлері еңбек тіршілігіне, өндірістің технологиялық
бағытын дамытуына көмектеседі. Ал өндіріске тікелей қатысатын негізгі
қорлар өнім өндіруде шешуші роль атқарады. Сондықтан, олардың кәсіпорында
бухгалтерлік есебін дұрыс ұйымдастырудың мәселесі туындайды. Қазіргі
уақытта елдің халықаралық бәсекеге қабілеттілігі елдің ұзақ мерзімді
дамуындағы тұрақты экономикалық өсу қарқынымен анықталады. Елдің бұл
экономикалық өсуіне макроэкономикалық жағдайдың тұрақтылығы, қызмет көрсету
саласы мен өндіріс кұрылымының технологиялық деңгейі, мемлекеттік
институттардың сапасы сияқты факторлар әсер етеді.
Ғылым мен технология да елдің экономикалық өсуіне әсер ететін маңызды
факторларының бірі болып келеді. Оны колданыста жүрген ресурстарымыздың
басым бағыттарының өзгеруінен, яғни шикізаттық бағытта ғана жүруден бас
тартып, интеллектуалдықка немесе білімге қарай ауысқанымыздан көруге
болады..
Қазақстан дамуының стратегиялық мақсаты - ғылым мен технологияны
дамыту, яғни олардың нәтижелерін жаңа бағытта дамытуы мен коммерциялық
пайда әкелуі арқылы және де экономикалық өсуді қолдайтын қолайлы
инновациялық ортаны құру болып табылады.Ұлттық инновациялық жүйенің
қалыптасуы және экономиканың барлық секторының ақпараттық-коммуникациялық
технологияларының дамуы да осы аталған мақсатқа жетуге жағдай туғызады.
Өз алдында стратегия үзақ мерзімді мақсаттары мен міндеттеріне жету
үшін басымды әрекеттің қабылданған бағыттары мен ресурстарын орналастыруды
болжайды. ¥зақ мерзімді мақсатты анықтау - ол стратегиялық мақсаттың
логикалық тұрғыда қол жетерліктей бір жүйеге келуін білдіреді. Әрекеттің
қабылданған бағыттары - бұл алға қойылған мақсаттың басты бағытын және
жүзеге асыру әдістерін таңдау. Ресурстарды тиімді орналастыру стратегияның
жүзеге асыру үрдісін қолдаудың басты тетігі болып келеді.
Әлемдік тәжірибеге сай, ұзақ мерзімді және тұрақты экономикалық өсу
қарқынына әлемдік және отандық технологиялық жетістіктерге сәйкес келетін
индустриалды-инновациялық даму стратегиясын таңдау арқылы қол жеткізуге
болады. Сонымен бірге дамыған елдерде ЖІӨ-нің көп бөлігі қызмет көрсету,
жоғары технологиялар, білім, байланыс және ақпараттық-коммуникациялық
технологиялар саласынан құралған.
Менің жазып отырған курстық жұмысымның тақырыбы Негізгі қорлардың
ұдайы өндірісі және оны жетілдіру жолдары. Курстық жұмыс жалпы алғанда
үлкен үш бөлімді қамтиды. Бірінші бөлімінде негізгі қорлардың кәсіпорын
экономикасындағы алатын орны мен құрамын және жіктелуін қарастырдым. Екінші
бөлімінде, негізгі құралдардың есебі баяндалған. Нақтырақ айтатын болсам
негізгі қорлардың кәсіпорынға келіп түсуінің есебі, бухгалтерлік есебі,
есептен шығуы, амортизациялық есебі, қайта бағалау және түгендеу, жалға
алынған негізгі құралдардың есебі ашылып баяндалды. Үшінші бөлімінде
кәсіпорындардың негізгі құралдарының жетілдіру жолдары, негізгі қорлардың
ұдайы өндірісінің стратегиялары мен инвестициялық және инновациялық
әлеуетін өсіру қарастырылған.
Ғылыми зерттеуді орындау барысында Қазақстан Республикасының
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы Заңы, Қазақстандық
бухгалтерлік есеп стандарттары, халықаралық қаржылық есеп стандарттары, әр
түрлі экономикалық әдебиеттер және өзге де құқықтық- нормативтік актілер
қолдандым.
1 НЕГІЗГІ ҚОРЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ,ҚҰРАМЫ ЖӘНЕ ЖІКТЕЛУІ
1.1 Кәсіпорын экономикасында негізгі қорлардың алатын орны
Негізгі өндірістік қорлар елдің экономикалық әлеуетінің маңызды
сипаттамаларының бірі болып табылады. Сол себепті олардың өндіріске тигізер
ыкпалын, оларды барынша тиімді пайдалануды зерттеу үлкен қызығушылық
туғызады.
Негізгі қор деп материалдық өндіріс саласында, сонымен қатар
өндірістік емес салада да ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт
пайдаланылатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құны
шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке байланысты
есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып
отыратын еңбек құралдарын айтады.
Негізгі қорларға жататындар: жылжымайтын мүлік (жер телімдері,
ғимараттар, кұрылымдар, көпжылдық екпе ағаштары және басқа да жермен тығыз
байланысты және оларды оның міндетіне залал келтірмей жылжыту мүмкін
болмайтын нысандар), машина мен құрал-жабдықтар, өткізгіш тетіктер, өлшеуіш
машиналар мен техникалар және олардың бағдарламалық кұралдары, тасымалдау
құралдары, аспаптар, аулау құралы, өндірістік және шаруашылық құрал-
саймандары, жұмыскер және өнім беретін мал басы, арнайы саймандар және өзге
де негізгі қор.
Көлеміне немесе бағасына қарамастан пайдалану мерзімі бір жылдан
аспайтын өндіріс құралдары негізгі құралдың қатарына жатпайды. Сонымен
қатар негізгі капиталдың құрамына кәсіпорынның коймаларындағы дайын өнімдер
(тауарлар) болып саналатын жабдықтар мен машиналар, күрделі құрылыс
құрамындағы кұрастыруды қажет ететін жабдықтар да жатпайды.
Кәсіпорында негізгі капиталдың есебі №6 БЕС-ке сәйкес ұйымдастырылады.
Осы стандарт негізгі капиталдың есебін жүргізудің, субъектіге жататын
меншік құқығын, шаруашылық пен оралымдық баскару жүйесін анықтайды.
Мақсатына қарай материалдық активтер есепте негізгі қор, тауарлық-
материалдық қорлар және қаржылық инвестициялар түрінде көрсетіледі.
Жердің табиғи байлығының, пайдалы қазбалардың және т.с.с. басқа да
кұндылықтардың экономикалық табиғаты ерекше қызығушылық тудыруда. Өз
бетінше табиғи байлықтардың құны жоқ, демек ол өндірістік қорға кірмейді.
Бірақ оларға жұмсалған шығын оның құнын құрайды да, осылай оны өндірістік
қорларға жатқызады. Мысалы, жер, жеке алғанда, өндірістік қорға жатпайды.
Бірақ оған салынған қаржы, каналдар, суарушы құрылымдар тұрғызу, қойнау
бетін тегістеу, шаруашылық құрылыстар салу және т.б. өндірістік негізгі
қорларды кұрайды.
Жердің экономикалық болмысын және құнын бағалауды анықтау, оқшауланған
телімдерді кәсіпорын теңдестігінде көрсетуге мүмкіндік береді, ал бұл
жағдай жерді ұқыпты пайдалануға әкеледі. Жоғарыда айтылғандар басқа да
табиғи ресурс түрлеріне, соның ішінде пайдалы қазба кендеріне де қатысты.
Негізгі өндірістік қорлар қоғамның материалдық-техникалық негізінің
едәуір маңызды бөлігін құрайды. Оның қаншалықты тиімді пайдаланылуына,
қайтарымы қандай болатынына байланысты оған тұтынылатын еңбек өнімділігінің
өсімі, ұлттық табыс өсімі байланысты болады.
Халық шаруашылығын үнемі дамыту және жетілдіру жағдайында негізгі
қорлар құнының өсуімен бірге жаңа еңбек құралдары пайда болуда. Оның
барлығы негізгі қорларды дұрыс саралауды қажет етеді. Мұндай саралау
кәсіпорынның шаруашылық іс-әрекетін, өндірісті есепке алу, негізгі қордың
ұдайы өндірісін пайдалану мен жоспарлауды, амортизация аударымдарының
мөлшерін санағанда керек болады.
Барлық негізгі қорлар экономикалык белгілеріне қарай саралануы мүмкін.
Олардың ішіндегі маңыздылары - қызметтік міндеті, тозу қарқыны және қызмет
ету мерзімі, пайдалану дәрежесі, кәсіпорын жұмысына ықпал ету дәрежесі,
техникалық жаңалығы, жұмылдырылған дәрежесі (қозғалатын және қозғалмайтын),
халық шаруашылығы саласы, меншік иелігі. Негізгі капитал жеке капиталдардың
жиынтығы ретінде қаралады.
Кәсіпкерліктің басты мақсаты - пайда табудың қажетті шартын жүзеге
асыру, яғни инвестиция, өндіру, сату және тұтынудың барлық сатыларын
қамтитын капиталды қайта жаңғыртуды жоспарлау болып табылады.
Нақты айналым кезеңіне сәйкес әр түрлі кейіпке еніп отырған капитал
үздіксіз қозғалыс үдерісі үстінде болады. Капитал айналымы капиталдың
шеңберлік айналымымен сәйкес келмейді. Әрбір айналымның нәтижесінде
кәсіпкерге алдын ала төленген капиталдың тек бір бөлігі ғана акшалай түрде
қайтады; ал жалпы күрделі құн иесіне өзінің бастапкы қалпында, яғни ақшалай
түрде қайтып келеді. Капиталдың әр түрлі элементтерінің айналымы бірдей
болып жүрмейді. Капитал құнының айналымдағы әр түрлі қызметіне қарай
капитал негізгі және айналмалы болып екіге бөлінеді. Негізгі капиталға
еңбек құралдарының құны, айналмалы капиталға еңбек заты мен жұмыс күшінің
құны кіреді.
Батыстық әр түрлі экономикалық оқу құралдары авторларының негізгі және
айналым қорларына қатысты ортақ пікірі жоқ, оның себебі әр елде
қолданылатын бухгалтерлік есеп пен есеп беру ерекшеліктеріне байланысты.
Отандық теория мен тәжірибеде негізгі құралдар және айналмалы қаражаттар
деген терминдер жиі кездеседі. Қазақстандық бухгалтерлік есеп жүйесін
жетілдіріп, оны жалпыға ортақ әлемдік стандарттарға сәйкестендіруге
байланысты отандық терминология да байып келеді. Осылайша, Негізгі
капитал терминімен қатар айналымнан тыс активтер ұғымы да жиі қолданылып
жүр. Бірқатар авторлардың [67] айналымнан тыс активтер және негізгі қор
ұғымдарын барабар деп санауы орынды. Негізгі қорға негізгі қор, сондай-ақ
жұмсалып бітпеген ұзақ мерзімді инвестициялар, материалдық емес активтер
және жаңа ұзақ мерзімді қаржы инвестициялары (салымдар) кіреді.
Өзінің қазіргі сатысында техникалық серпілістегі еңбек қоғамдық
бөлісуді дамытуда сапалы өзгерістерге негіз болады. Негізгі корлардың
белсенді бөлігінің өсуі еңбек өнімділігі мен өндіріс тиімділігін көтерудің
басты резерві болып табылады. Соңғы жылдары байқалып отырған негізгі
қорлардың белсенді бөлігінің төмендеуі ғимараттар мен құрылымдар құнының
өсуі есебінен, яғни өндірістің капитал сыйымдылығының жоғарылауынан орын
алып отыр. Негізгі қор кұрылымының озық өзгерістерінің экономикалық мәні,
демек, оның өзгерістерін басқарудың мақсатқа сәйкестілігі мен қажеттілігі
негізгі қорлардың тиімділігін арттыру міндетімен байланысты.
Негізгі қорлар құрылымы кәсіпорынның географиялық орналасуына да
байланысты. Ауа райы суық болған жағдайда ғимарат құрылысына капитал салымы
көбірек қажет етіледі. Кәсіпорын шаруашылық жағынан әлі игерілмеген аймақта
орналасса, инфрақұрылым тұрғызу шығындары арта түседі. Елдің оңтүстік жэне
солтүстік негізгі қорлар кұрылымы арасындағы айырмашылық осы жағдайлармен
түсіндіріледі.
Кәсіпорынның көлемі негізгі қорлар құрылымына ықпал ететін маңызды
факторлардың бірі болып табылады. Шағын кәсіпорындармен салыстырғанда, ірі
кәсіпорындарда машиналар мен құрал-жабдықтардың үлес салмағы жоғары, ал
ғимараттар мен кұрал-жабдық үлесі - төменірек болып келеді. Өндіріс алаңы
ұтымды пайдаланылатындықтан, онда құрал-жабдықтар саны көбірек орналасады,
бұл жағдай ғимараттарға (өндіріс алаңдары), кұрылымдар мен құрал-
жабдықтарға кететін күрделі салымды үнемдеуге мүмкіндік береді.
1.2 Негізгі қорлардың құрамы және құрылымы
Негізгі қорлар құрылымына өндірісті ұйымдастыру түрі де әсер етеді.
Мысалы үшін, ғимараттар мен құрал-жабдықтар құнының арақатынасы өндірістің
мамандануы мен ұжымдану деңгейіне байланысты. Өндірісті күрделендіру қойма
орындарының қажеттілігін біраз қысқартады.
Негізгі қорлар еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған
жартылай фабрикатгар) және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді.
Бұл арада еңбек құралдарының құрамы сыртқы процесімен емес, олардың өндіріс
процесінде атқаратын рөліне қарап анықталады.Шикізат, заводта дайындалған
сол зауыт үшін дайын өнім болып саналады; ал орнату үшін сатып алған
субъект үшін осы қазан еңбек құралы болып табылады. Осы казанды келешекте
қайта
алса, онда ол тауар болып табылады. негізгі құралдар материаддық өндіріс
саласында да, өндірістік емес (әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір
жылдан астам) қызмет етеді. Негізгі кұралдарға: жер; үйлер; ғимараттар;
(машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде автоматты машиналар және
құрал-жабдық); машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және
қондырғылар мен лабораториялык жабдықтар; есептеу техникасы;басқа-мишиналар
мен құрал-жабдық; көлік құралдары; құрал-сайман; өндірістік мүлік және
жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жатады. Кәсіпорыңда негізгі құралдардың есебі
№6 БЕС сәйкес ұйымдастырылады. Осы стандарт негізгі құралдың есебін
жүргізудің, субъектіге жататын меншік құқығын, шаруашылық пен оперативтік
басқару жүйесін анықтайды.
.
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар
өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріс құралдарына өндіріс процесіне тікелей катысатын
объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек
құралдарына (машина, құрал-жабдық, құрал-саймаңдар т.б.) әсер ету жүзеге
асады немесе өндірісті жүргізу үшін кажет материалдық жағдайын жасайды
(ғимараттар, құрал-жабдықтар, өткізгіш қондырғылар). Негізгі өндірістік
құраддардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалык көрсеткіш — қор
қайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы
өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді көрсетеді.
Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықтар — тұтынуға арналған құрал-
жабдыктар. Олар ұжымның мәдени-тұрмыстық (ғимараттар, тұрғын-үй коммуналдық
шаруашылық, денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы
өтеуге арналған.
Иелігіне карай негізгі корлар меншікті және жалға алынған болып
бөлінеді.
Меншікті дегеніміз - субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс
табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа
субъектіден алынған негізгі қорлар, жалға алынған қорлар болып саналады.
Оларды жалға берушінің балансында есептейді, жалға алушы 001-ші "Жалға
алынған негізгі құралдар" баланстан тыс шотыңда есептейді.Жалға алу мерзімі
аяқталған соң немесе ол аяқталмай тұрып, жалға алушы келісілген бағамен
сатып алуына болады. Оларды 121-ші "Жер", 122-ші "Үйлер мен ғимараттар",
123 "Меншік және құрал-жабдықтар, өткізгіш қондырғылар", 124-ші "Көлік
құралдары", 125-ші "Басқа да негізгі құралдар" шоттарының тиісті аралық
шоттарында есептейді.
Пайдалану сипатына қарай негізгі қорлар жұмыс істеп тұрған, істемей
тұрған (тоқтатылып қойған) және қор ретінде тұрған болып бөлінеді.
Қолданыстағы жұмыс істеп тұрған негізгі қорлар, әрекет етіп тұрғандар болып
саналады: Жұмыс істемей тұрғандар - бұл жұмысы тоқтатылған немесе басқа
жағдайларға байланысты уақытша пайдаланбайтын негізгі құрал-жабдықтар.
Қорда тұрғандар болып жұмыс істеп тұрған құрал-жабдықтарды жоспарлы түрде
олардың запас бөлшектерін ауыстыру үшін тоқтатылған объектілер есептеледі.
Заттық құрамына қарай негізгі қүралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді.Мүліктікке (заттай) көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге
болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік
еместерге пайдаланылатын жер, орман алкабы, су ресурстары (ғимараттардан
баска күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар (жер
учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өндеу, жалға алынған негізгі
құралдарға күрделі қаржы жұмсау, т.б.) жатады.
Әр субъектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын
қызметгеріне қарай мынаңдай түрлерге (топтарға) бөлінеді: жер, үйлер,
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде
автоматты машиналар және құрал-жабдық); күш беретін машиналар және
жабдықтар; жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары
және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа
машиналар мен құрал-жабдық; көлік құралдары, құрал-сайман; өндірістік мүлік
және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық
екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шықкан күрделі шығын; басқа
да негізгі құралдар.
Қелтірілген негізгі құралдардың әрқайсысының құрамына енетіндер: жер -
субъект меншігіне сатып алған жердің көлемі мен құны. Жерге меншік құқығы
бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек. Ондай актісі берілген
болса, онда ондай жер учаскілері мүліктік объекті болып саналады;
үйлер -халыққа еңбек етуге, тұруға, әлеуметтік-мәдени қызмет көрсетуге
жағдай жасауға және материалдык құндылықтарды сақтауға арналған әлеуметтік-
құрылыс объектілері. Әрбір тұрғын үй мүліктік объект болып табылады;
ғимараттар — еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір қызметтерді
орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған инженерлік-құрылыс
объектілері (шахта ұңғысы, мұнай мұнарасы, бөгет, көпір, автомобиль жолы).
Барлық жағдайлары бар әрбір жеке ғимарат мүліктік объект болып табылады;
өткізгіш тетіктер (қондыргылар) — электр, жылу немесе механикалық энергияны
өткізу қоңдырғылары (электр өткізу желілері, трансмиссиялар, құбырлар).
Электр желілері бойынша, мысалы, электр станциясы бөлу қондырғыларының
желісі немесе генератор клеммаларынан бөлу қондырғыларына дейін, қабылдау
подстанцияларынан және подстанциялардан трансформатор жайына дейін мүліктік
объекті бола алады;
машиналар мен жабдықтар - күш беретін машиналар және жабдықтар; жұмысшы
машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен
лабораториялық жабдықтар әрбір машина, егер ол басқа мүліктік объектінің
бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдарды, соған тиісті
заттарды, аспаптарды, қоршауды, фуңдаментті қоса алғанда, мүліктік объекті
болып саналады. Негізгі құралдардың бұл тобы бес топтан тұрады:
- күш беретін машиналар және жабдықтар — жылу және электр энергиясын
өндіретін генератор-машиналары; түрлі энергияны механикалық энергияға, яғни
қозғалыс энергиясына айналдыратын двигатель-машиналары (тракторлар мен
өздігінен жүретін шассилер, бу двигательдері, турбиналар, іштей жану
двигательдері, электрлік двигательдер).
- жұмыс машиналары мен жабдықтар - еңбек өнімдерін жасау процесінде
еңбек затына механикалық, жылу және химиялық әсер етуге арналған машиналар,
аппараттар және құрал-жабдық (токарьлық бұранда кесетін станоктар, ағаш
кесетін аралар);
- өлшеу және реттеу приборлары, қондырғылар және лабораториялық
жабдықтар
- өлшеуге, өндірістік процестерді реттеуге арналған аспаптар мен
қоңдырғылар, сондай-ақ лабораторияларда пайдаланылатын приборлар мен
аппаратуралар (дозаторлар, амперметрлер, микроскоптар);
есептеу техиикасы — процестерді жылдамдату және автоматгаңдыруға
-арналған
машиналар, қондырғылар, аспаптар (компьютерлер, басқарушы және басқа
есептеу машиналары);
көлік қүралдары - адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс
құралдары (автомобиль, темір жол және су көлігінің қозғалмалы кұрамы, жегін
көлігі).
қүрал-сайман — қол еңбегінің механикаландырылған немесе
механикаландырылмаған құралдары немесе металдарды, ағашты және т.б. өндеу
үшін машиналарға бекітілген заттар (кесетін, соғатын және нығыздайтын еңбек
құралдары). Басқа мүліктік объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана
мүліктік объект болып табылады;
өндірістік мүлік және соған жататын заттар — өндірістік операцияларды
орындау немесе жеңіддету үшін қызмет ететін ендірістік заттар; еңбекті
қорғауға көмектесетін жабдықтар; сұйық, сусымалы жөне басқа материалдарды
сактауға арналған сыйымды заттар; өндірістік арналымы бар басқа да заттар.
Басқа мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар
заттарда мүліктік объекті бола алады;
шаруашылық мүлік — кеңсе және шаруашылық мекемелерінің заттары
(орындықтар, шкафтар, кілемдер). Дербес мәні бар әрбір объект- мүліктік
объекті бола алады;
жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал — ат, өгіз, түйе және
басқа жұмысқа пайдаланылатын малдар; өнім беретін мал - мүйізді ірі қара
мал; асыл тұқымды айғырлар мен биелер, буралар мен інгендер; бұғылар,
маралдар, еркек шошкалар мен мегежіндер, ешкілер, саулық қой мен қошкарлар.
Әрбір ересек мал мүліктік объект болып табылады;
көп жылдық өсімдіктер — қолдан егілген, көп жылдық өсімдіктер (жеміс
және жидек ағаштары, жүзімдіктер, гүлдердің көп жылдық түрлері, роза
плантациялары, өсімдіктен жасалғаң қоршаулар, жерді қорғайтын өсімдіктер).
Жас өсімдіктер даму деңгейі толық жетілген (жеміс-жидек бере бастаған)
өсімдіктерден бөлек есепке алынады;
жерді жақсартуға байланысты күрделі шығындар (ғимаратсыз) - ауыл
шаруашылық максатта пайдалану үшін ауыл шаруашылығында пайдалану үшін жер
қыртысын жақсартудың шараларына жүмсалған мүліктік емес сипаттағы шығыңдар
(жер учаскелерін жоспарлау, жерді егін егу үшін өндеу, егіс даласын
тастардан тазарту);
басқа да негізгі құралдар - кітапхана қорлары, спорт мүлкі жөне басқа
да салымдар.
1.3 Амортизацияның экономикалық негізі мен теориялық мәні
Негізгі құрал өңдіріс процесіне қатысуымен, жылдар мерзімінің
әсерімен, табиғат күшінің әсер етуімен пайдалану процесінде біртіндеп
тозады. Тозудың екі түрі болады: табиғи және сапалық (моральдық) (заман
талабына сай келмеуі).
Негізгі қорлардың табиғи тозуы олардың өндіріс процесіне қатысу
нәтижесінен және негізгі құралдардың пайдалануға тікелей қатыспай-ақ, түрлі
сыртқы факторлардың әсерінен: ылғалдан, атмосфералық құбылыстар
нәтижесінен, металдардың тот басуынан, ескіруінен (тозудың табиғи нысаны)
пайда болады.
Негізгі қорлардың сапалық (моральдық) тозуы техникалық прогреске,
өңдіріс әдістерін жетілдіруге және жаңартуға байланысты болып келеді.
Техника мен технологияны жетілдіру жұмыс істеп тұрған негізгі құралдардың
ұқсас өнімдерінің арзандауына ықпал етеді.Осыған орай, пайдаланылудағы
негізгі қорлар өздерінің құнының бөлігін жоғалтып, құнсызданғандай болады
Машиналардың, жабдықтардың, үйлер мен ғимараттардың барынша жаңа, неғүрлым
жетілдірілген және үнемді түрлерін, малдардың жаңа немесе жақсартылған
өнімді тұқымдарын, көпжылдық өсімдіктердің түрлері мен сорттарын өндіріске
енгізуге байланысты пайдаланылып жүрген негізгі кұралдарды бұдан әрі
қолдану экономикалық жағынан тиімсіз болып қалады.
Негізгі қорлардың сапалық (моральдық)тозуын мынадай факторлар аркылы
анықтайды: өндірісте немесе жабдықтарды жаңартудағы жаңалықтар (ескі
машиналарды жаңа, неғұрлым өнімді машиналармен ауыстыру); технологиялык
процесті жетілдіру - жаңа технология қолданған кезде пайдаланудағы
машиналар мен жабдықтар жарамайды; шығарылатын өнімнін номенклатурасын
өзгерткенде және жаңартқанда (ескі машиналар мен құрал-жабдықтар жарамсыз
болып танылады); жұмысшы күшінің еңбекке қамтылуындағы, жұмысшылар
біліктілігіндегі, өндірісті орналастыру географиясындағы өзгерістер
өңдірістің және пайдаланылатын машиналар мен жабдықтар санының азайтылуын
талап етуі мүмкін; өндірістің өңдеуші салаларыңдағы өнімнің жекелеген
түрлерін шығаруға қажетті шикізат құрамындағы өзгерістер өнеркәсіптің
өндіретін салаларында өндіріс көлемінің қысқаруына әкеліп соғуы мүмкін.
Моральдық тозудың әсері нәтижесінде табиғи тозу мерзімі келгенге дейін
негізгі құрал-жабдықгар объектілері жаңасына, әрі неғұрлым пайдалы (үнемді)
түріне ауыстырылады. Моральдық тозуды болдырмау мақсатында негізгі құрал-
жабдықтар объектілерін кайта құрып, жаңарту жұмыстарын жүргізеді. Мұражай
және көркем туынды кұндылықтары, кітапхана кітаптары, фильм қорлары, сәулет
және өнер көрсеткіштері болып табылатын үйлер мен ғимаратгар және басқа
барлық негізгі құралдар моральдық тозуға ұшырайды.
Амортизация (латынның "өтеу" деген сөзінен тозудың қүндық көрінісін
білдіреді.
№6-шы "Негізгі қүралдардың есебі" бухгалтерлік есеп стандартына (БЕС)
сәйкес, амортизация — активтің қызмет еткен мерзім бойына амортизацияланған
құнды тарату процесі.
Амортизацияланған құн бастапқы құны мен жою құнының арасындағы айырма.
Амортизациялық аударымдар әрбір есептік кезеңнің шығысы ретінде танылады.
Жаңадан пайдалануға берілген негізгі қорлар бойынша амортизация
есептеу келіп тускен айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады, ал
шығып кеткен негізгі құралдар бойынша - шыққан айдан кейінгі айдың бірінші
күнінен бастап тоқтатылады.
Толығымен амортизацияланған негізгі қорлар бойынша амортизацияны
есептеу қорлардың құны өнімнің (жұмыстың, қызметтің) құнына толықтай
ауысқан айдан кейін туатын айдың бірінші күні тоқтатылады.
Тоқтап тұрған негізгі құралдар бойынша техникалық тұрғыдан қайта
жарақтандыру барысында, консервацияға ауыстырылған кезінде амортизация
есептелінбейді.
Жалға алынған негізгі қорлар бойынша амортизация есептеуді жалға беру
шартының немесе шартталаптарына сай жалға беруші немесе жалға алушы
жасайды.
Одан басқа, мына төмендегі негізгі қоршлар бойынша амортизация
есептелінбейді: жер, өнім беретін малдар, кітапхана қоры, мұражай
құңдылықтары, ескерткіш архитектурасы мен өнері, ортақ пайдаланатын
автомобиль жолдары.
Негізгі қорлардың тозуын есептеу үшін 1 "Негізгі құралдардың тозуы
бөлімшесінің мынандай синтетикалық шоттары: ТЛ Үйлер мен ғимараттардын
тозуы", 132 "Машиналар мен жабдықтардың, өткізгіш тетіктердің тозуы", 133.
"Көлік құралдарының тозуы", ГЗ"Басқа негізгі құралдардың тозуы"
пайдаланылады. Жоғарыда көрсетілген шоттардың әрқайсысына мынадай аралық
шоттар ашылуы мүмкін: 1 "Меншікті негізгі қорлардын тозуы" және 2 "¥зақ
мерзімге жалға алынған негізгі құралдардың тозуы".
12-ші бөлімшенің шоттарында (122-125 шоттар) есептелген негізгі
құралдар ай сайын амортизацияланады. Амортизацияны есептеген кезде
шоттардың келесі корреспонденциясы жасалынады, ол төменде келтіріледі.
РетПІаруашылық СомасІГХотмр
-тіоперациялардың мазмүны ы, корреспонде
к нциясы
№ теңгедебеткреди
т
1. - негізгі өндіріс 540 935 131-1
ңехтарында пайдаланған 000 935 34
негізгі қорлардың 197 131-1
амортизациясы 000 34
(технологиялық құрал
-жабдықтар)
- көмекші өндіріс бойынша
2. Негізгі 398 935 131-1
а) жалпы ендіріс 000 34
цехтарында есептелген
амортизациясы
б) 3 821 131-1
басқару-әкімшілігіндегі 000 34
объектілерінде есептелген
амортизациясы
в) әлеуметтік аясындаты 170 946 131-1
000 34
г) енімді сату 160 811 131-1
бөліміндегі есептелген 000 34 .
амортизациясы
.г.д) тау-кен өндірісіндегі 80 343 131-1
маусымдық дайынды 000 34
жұмыстарында пайдаланған
объектілеріне есептелғен
амортизациясы; жерді
жақсарту шараларында
пайдаланған объектілеріне
есепгелген амортизациясы
Жиыны 18180х ■ X
00
Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдар бойынша амортизациялық
аударымдарды жалға алушы жасайды. Амортизация сомасы өндіріс шығындарының
есебін жүргізуші 126,935,946,821 шоттардың дебетінде және 13-ші бөлімшенің
131, І .133,134,шоттарының 2-ші "Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі
құралдардың тозуы" деп аталатын аралық шотының кредитінде көрініс табады.
Құнын төлегеннен кейін ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдар
жалға алшының меншігіне айналады. Мұндай жағдайда ұзақ мерзімге жалға
салынған негізгі құралдардың тозуы ДЗ-ші бөлімшенің 2-ші "Ұзақ мерзімге
жалға алынған негізгі құралдардың тозуы" деген аралық шотының дебеті
бойынша және бөлімшенің 1-ші аралық шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
''Негізгі қорлардың амортизациясын есептеудің әртүрлі әдістері бар.
Шаруашылық жүргізуші субъектінің бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес
дербес тұрғыда, өздерінің есеп саясатында амортизацияны есептеудің тәсілі
бойынша жасалынады, олар:
құнын бірқалыпты (түзу сызықты) жолмен есептен шығару;
құнын орыңдалған жұмыстың көлеміне пропорционалды (немесе пара-пар)
етіп есептен шығару (өндірістік әдіс);
жеделдетіп есептен шығару;
қалдығын азайту жолымен есептен шығару;
- құнын сандардың жиынтығы бойынша (кумулятивтік әдіс) есептен шығару.
Негізгі құралдардың түрлері бойынша амортизацияны есептеудің әркилы
әдістері
пайдаланады. Бұл кезде негізгі кұралдың бір түрі бойынша бір ғана тәсілі
пайдаланады.
Тандап алған амортизацияны есептеу әдісі субъектінің есептік
саясатымен анықталуы тиіс және ол бір есептік жылдан екінші бір есептік
жылға өтуі мүмкін. Егер де амортизацияны есептеу әдісі өзгермейтін болса,
онда оның себебін ашу керек.
Ал бюджеттік мекемелер бойынша тозудың есептеу әдісін таңдау құқығы
өкілетті органдардың еншісінде болады.
Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бірқалыпты (түзу
сызықты) есептеу әдісі, яғни объектінің құны, оның қызмет ету мерзімі
ішінде өндіріс шығындарына біркелкі норма бойынша жатқызылады.Бұл әціс
негізгі құралдардын тозуына, оның қызмет ету мерзімінің ұзактығына
байланысты болып келеді."
Бұл тәсілде амортизациялық соманы аудару үшін:
қызмет етудің пайдалы мерзімі. Бұл кезде пайдалануға берілген объектінің
жағдайы ескеріледі және күтіп ұстау жағдайына да байланысты болып келеді
(жөндеу мәселесі және техникалық жағдайы, ауа райының оған тигізетін әсері
т.б.)
Қазақстан Республикасының салық заңдылықтарының белгіленген
амортнзациялық нормасының шегінде шаруашылық жүргізуші субъектісіндегі
белгіленген нормалар, салық зандылығының нормасынан аспауы тиіс. Мысалы,
жүк автокөлігінің бастапқы құны — 100 000 теңге, 5 жыл мерзімі өткеннен
кейін оның жойылу құны 10 000 теңгеге тең болады. Мұндай жағдайда жыл
сайынғы амортизациялау нормасы амортизациялаушы құнның 20%-ін құрайды
немесе бірқалыпты тәсілге сәйкес 18 000 теңге болады.
Негізгі құралдардың амортизациясының бірқалыпты әдісі мына формула
бойынша есептелінеді.
Бастапқы құн — жойылу күны
Пайдалану мерзімі
осыған сәйкес ай сайынғы амортизация сомасы 150 мың теңгеге тең болады (18
000: 12).
Төменде негізгі құралдардың амортизациясын (тозуын) біркалыпты (түзу
сызықты) әдіс бойынша есептеу жолы көрсетілген.
Негізгі құралды пайдалану барысыңца бірқалыпты табыс алынатын болып
топшыланса ғана, бірқалыпты әдіс пайдаланылады, яғни ол объектінің
пайдалылығының біртіндеп азайғанын көрсетеді.
- (100 000 -10 000): 900000 км = 0,10 теңге
Амортизацияны (тозуды) орындалған жұмыстардың көлеміне пропорционалды
түрде есептеу әдісі (өндірістік тәсілі) негізгі құралдардың тозуы
(амортизациясы) тек олардың пайдалану нәтижесі болып табылады және оны
есептеу процесінде уақыт кесіндісі ешқаңдай роль атқармайды. Жоғарыда сөз
болған автокөлік белгілі бір операцияларды (жұмыстарды) орындады делік, ал
оның жүретін жолы 900000 километрге есептелген. Онда әрбір километрге
есептелінетін амортизациялық шығындар сомасы төмендегідей жолмен
анықталады.
Бастапқы кұн - жойылу кұны Орындалатын жұмыстың болжамды мөлшері.
Егер пайдаланудың бірінші жылында автокөлік 200 000 шақырым (км) жол
жүрсе, екінші жылы - 300000 шақырым жол жүрсе, үшінші жылы - 100000
шақырым, тертінші жылы — 200000 шақырым және бесінші жылы — 100000 шақырым
жол жүреді деп шамаланса - амортизация жарнасын есептеу төмендегідей жолмен
есептелінеді.
Негізгі құралдардың амортизациясын (тозуын) өндірістік тәсіл бойынша
есептеу.
Бұл кестеде жылдық амортизация сомасы мен орындалған жұмыстың өндіріс
процесінде тікелей пайдалануымен байланысты екенін кереміз. Жинакталған
тозу сомасы жыл сайын орыңдалған жұмыстың көлеміне немесе пайдалануға
тікелей байланысты өсіп отырады, ал қалдық құн жойылу құнына жеткенше
орыңдалған жұмыстың бір өлшем бірлігіне тікелей пропорционалды түрде азайып
отырады.
Өңдірістік әдіс бойынша амортизацияны есептеу тау-кен өнеркәсібінде ең
қолайлы әдіс болып саналады. Аталған өңдірісте амортизацияны есептеу тонна
мөлшерлемесі бойынша жүргізіледі. Бұл әдіс негізгі құралдарды пайдалану
мерзімі ішінде объектінің қайтарымы барынша дұрыс есептелінсе ғана
пайдаланады.
Амортизацияны (тозуды) есептеудің жеделдетілген әдістері. Бұл әдіс
өндірістік мақсатта пайдаланылатын негізгі құралдардың көптеген түрлері
бойынша пайдаланылады, бірақ ол оның алғашқы жылдарында өндірілетін өнімнің
өзіндік құнын негізсіз күрт өсіреді, соңдықтан оны іс жүзінде пайдаланудың
өзі екіталай. Дегенмен де, теоретиктер, оның екі түрін ұсынады:
а) Кумулятивтік әдісі
ә) Азайып отыратын қалдық әдісі.
Кумулятивтік әдіс — латын тілінен аударғанда - өсу, жиналу деген
мағынаны білдіреді, яғни сандарды қосудың көмегімен тозудың сомасы
есептелінеді, демек объектінің қызмет ету мерзіміндегі жылдар санын қосу
арқылы анықталады. Мысалы, автокөліктің болжамды қызмет ету мерзімі 5 жыл.
Бірінші жылы объектінің бастапқы құнының 5:15 бөлігіне амортизация
есептелінеді. Екінші жылы 4:15 бөлігіне, үшінші жылы 3:15, төртінші жылы
2:15, бесінші жылы 1:15 бөлігіне.
Жыл сайынғы амортизациялау нормасы: бөлімінде жылдар санының
қосындысы, ал алымында: бірінші жыл үшін - 5, екінші жыл үшін - 4, үшінші
жыл үшін -3, төртінші жыл үшін - 2, бесінші жыл үшін -1 болатын бөлшек саны
болып табылады. Әрбір бөлшек санды амортизацияланушы құнға (90000 теңге)
көбейту арқылы жыл сайынғы амортизациялық соманы анықтайды.
Азайып отыратын қалдық әдісі. Бұл әдіс те кумулятивтік әдістің
принциптеріне негізделген. Оны екі еселенген амортизациялау нормасын
қолдану арқылы азайып отырған қалдық әдісі деп те атайды, Мысалы, жоғарыда
айтылған автокөліктің қызмет ету (пайдалану) мерзімі 5 жыл. Бірқалыпты
үлестіру әдісінде амортизациялау нормасы 20%болады (100%:5).
Екі еселенген нормасымен есептелініп, азайып отыратын қалдық әдісінде
амортизациялау нормасы мынаған тең 40%(20%х2) болады. Бұл белгіленген
ставка (40%) калдық құнға әрбір жылдың соңында жатқызылады.
Қалдық кұнды азайту үшін қажетті шамамен шектелетін соңғы жылды қоспағанда,
тозуды есептеген кезде жойылу құны есепке алынбайды деп саналады.
2 НЕГІЗГІ ҚОРЛАРДЫҢ ДЕҢГЕЙІ МЕН ОНЫ ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІ
2.1Негізгі қорларды қайта бағалау және түгендеу
№6 БЕС сәйкес, негізгі құралдың бастапқы құнын белгілі бір күнге әрекет
етіп тұрған бағасымен сәйкес келтіру үшін объектілерге қайта бағалау
жүргізіледі, содан соң ол есепте және есеп беруде көрініс табады. Әрекет
етіп тұрған нормативтік актілерге сәйкес, шаруашылық жүргізуші субъектілер
заңмен ұштастырылған негізгі құралдардың индексациялауының ережесі мен
тәртібі туралы дербес шешім қабылдай алады. Қайта бағалаудың барысында
негізгі құралдардың нақты бары және құрылымы, олардың нақты ағымдағы құны
мен тозу дәрежесі туралы дәл және толық мәлімет алынады. Негізгі құралдарды
қайта бағалау кәсіпорынға өнімнің өзіндік құнын, рентабельділігін
анықтаудың экономикалық тиімді жағдайларын тудырады, сондай-ақ нарықтық
қатынастар жағдайында өте маңызды роль атқарады. Және ол негізгі құралдарды
белсенді түрде жаңартуға қажетгі инвестициялық ресурстарды тартуға
мүмкіндік береді. Негізгі қорларды қайта бағалау техникалық прогресстің
дамуын есепке ала отырып, амортизация нормаларын нақтылауға негіз бола
алады, қазіргі заман талабына сай ұдайы өндірісті жетілдіруге қажетті
жағдайларды жасап, негізгі құралдарды сақтау мен тиімді пайдалануға жол
ашады.
Негізгі қорды қайта бағалауды жүргізу үшін түгендеу комиссиясы сияқты
комиссия құрады және кәсіптенген бағалаушыларды шақырады, ал олар сол
бағалау күніне сәйкес келетін бағасын шығарады. Қайта бағаламастан бұрын,
сол негізгі құралдардың белгіленген тәртіпте түгендеуін жүргізеді. Негізгі
қорларды қайта бағалау үшін, олардың бастапқы құны, кызмет ету мерзімі,
техникалық жағдайы қайта бағалаудың ең негізгі мәліметі болып табылады,
яғни қайта бағалау кезінде оларды негізге алады.
Шаруашылық жүргізуші субъекті қалауы бойынша өз меншігіне жататын
негізгі құралдарын; қоймада тұрған қондыруға арналған құрал-жабдықтарын;
аяқталмаған күрделі кұрылыстарын кайта бағалауы мүмкін.
Қайта бағаланған сомасына негізгі құралдардың ағымдағы немесе бастапқы
құны артқан кезде, олардың құнына 2410 Негізгі қорлар бөлімшесінің тиісті
шоттары дебеттеледі де және сонымен қоса артқан меншік капиталының сомасына
5320 шоты кредиттеледі. Осымен қатар, есептелген тозу сомасына да түзетулер
жасалады.
2410 Негізгі қорлар бөлімшесінің шоттары (2410) дебеттеліп және 5320
Негізгі қорларды қайта бағалаудан қосымша төленбеген капиталы шоты
кредиттеледі. Ал негізгі қорлардың қайта бағаланған тозу сомасына, 5320
шоты дебеттеліп, 2420 Негізгі қорлрдың тозуы бөлімшесінің шоттары (2420)
кредиттеледі.
Егер негізгі қорлардың бастапқы құны өсетін болса, онда сонымен бірге
тозу сомасы да өседі, ал керісінше болған жағдайда, олардың баланстық құны
шамадан тыс артып кетеді.
Инфляция жағдайында негізгі қорларды қайта бағалау, негізгі қорлардың
бағасын және де өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік құнындағы
амортизациясының үлесін реттеуді көздейді.
Егер бұрындары қайта бағалауға қатыспаған негізгі құралдардың құны
арзандаса, онда төмендеген құнының сомасы шығыс ретінде танылады, ал
түзетулер жасалған тозу сомасы жай табыс ретінде танылады. Егер бұрындары
қайта бағалауға қатысқан негізгі құралдардың құны арзандаса, онда бұрындары
арзандатылған соманың шегінде қосымша төленбеген капиталдың есебінен
есептен шығарылады, ал егер ол сома бұрындары қайта бағаланған сомасынан
асып түссе, онда ол шығын ретінде танылады, ал түзетілген тозу сомасы жай
табыс ретінде танылады
Егер негізгі құралды қайта бағалау нәтижесінде оның құны азайса, ал
содан соң өссе, онда негізгі құралдың алдыңғы азайған құнының сомасын
орнына келтіруге тура келеді.
Орнына келтіруге жататын, яғни негізгі құралдың қайта бағалаудан алынған
сомасы табыс ретінде танылады.
Объектіні пайдалану барысында қайта бағаланған сомасына амортизацияны
есептеу әдісімен анықталған сомасын таратылмаған табысқа жатқызылады.
Негізгі құралды есептеп шығарған кезде, қайта бағалаудан қалған сомасы
түгелдей таратылмаған табысқа жатқызылады.
Қайта бағалау бойынша бухгалтерлік жазбалар:
Негізгі қорлар қайта бағаланды ... ... ... ... ... ... .. ... ... Дт
2410 Кт 5320
Негізгі қорлардың қайта бағаланған тозу сомасы ... .Дт 5320 Кт 2420
Негізгі қорлар қайта бағалаудан арзандатылды ... ... Дт 7470 Кт 2410
Негізгі қорлардың тозу сомасы арзандатылды ... ... .Дт 2420 Кт 6280
Негізгі қорлардың нақты бар-жоғын анықтау және олардың сақталуына
бақылау жасау мақсатында субъекті басшылары нормативтерді, заңдарды және
басқа да актілерді, сондай-ақ есеп саясатын басшылыққа ала отырып негізгі
құралдарға мүліктік түгендеу жүргізіп отырады.
Бухгалтерлік есептің 24 Бухгалтерлік қызметтің жұмысын ұйымдастыру
деп аталатын стандартына сәйкес әрбір шаруашылық жүргізуші субъект өз
бетінше жүйелі түрде түгендеу жұмысын жүргізіп отыруды белгілейді.
Негізгі құралдарды мүліктік түгендеу жылдық қаржылық есеп беру мен
баланстарды жасау алдында, жылына ең аз дегенде 1 рет, қараша айында
жүргізіледі. Үйлерді, ғимараттарды және басқа жылжымайтын объектілерді үш
жылда 1 рет; өнім беретін және жұмысқа пайдаланатын малды тоқсан сайын және
жылдық есепті жасау алдында (есепті жылдың 31 желтоқсанында) түгендеу
жүргізіледі.
Мүліктік түгендеу міндетіне негізгі қорлардың нақты барлығы, техникалық
жағдайы туралы дәл, толық, мәліметтерді алумен қатар бухгалтерлік есепке
алу, мәліметтермен салыстыру шаралары да жатады. Негізгі қорлардың нақты
бар-жоғы және техникалық жағдайы туралы мәліметтер Негізгі құрал-
жабдықтарды мүліктік түгендеу тізіміне жазылып, мүліктік түгендеу
біткеннен кейін субъектінің бухгалтериясына өткізіледі. Тізімдемеде
объектілердің толық аты көрсетіліп, олардың техникалық сипаттамалары
берілуі тиіс. Жалға берілген немесе алынған, сақтауға немесе уакытша
пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша келісімдердің, басқа
құжаттардың нақты бар-жоғы және заңдылығы тексеріледі.
Мүліктік түгендеу тізімдерін жасамастан бұрын мүліктік карточкалардың
мүліктік түгендеу бар-жоғын және олардын қандай күйде екенін; техникалық
паспорттар мен басқа техникалық, құжаттардың бар-жоғын және оларда қандай
күйде екендігін; жалға немесе сақтауға берілген немесе алынған негізгі
құралдардын құжаттарын тексеру қажет. Егер де құжаттары жоқ болса, оларды
алдыртуды және дайындауды қолға алған жөн. Бухгалтерлік есепке алу үшін
регистрлердің және техникалық құжаттардың бір-бірімен сәйкестігін
тексереді.
Негізгі қорларды мүліктік түгендеу кезінде комиссия міндетті түрде
объектілерді тексеріп, олардың толық атын, міндетін, мүліктік түгендеу
тізімін, ретін және негізгі техникалық және пайдалану көрсеткіштерін
мүліктік тізімдеріне енгізуі тиіс. Үйлерді, ғимараттарды және басқа да
жылжымайтын мүлікті мүліктік түгендеу кезінде, көрсетілген объектілердің
субъектіге тиісті екендігін растайтын құжаттардың бар-жоғын тексереді.
Сондай-ақ, субъектінің пайдалануындағы жер телімдерін, су тоғандарын
және басқа табиғи ресурстарды иелену құқын растайтын құжаттардың да бар-
жоғы тексеріледі.
Есепке алынбаған объектілер, сондай-ақ бухгалтерлік есептің
регистрлеріне алынған мәліметтердің дұрыс еместігі айқындалса, комиссия
мүліктік түгендеу тізіміне және мүліктік түгендеу карточкаларына осы
объектілер жөніндегі жеткіліксіз болған, сондай-ақ дұрыс мәліметтер мен
техникалық көрсеткіштерді енгізуі тиіс. Мысалы, үйлер бойынша — олардың
қандай материалдардан салынғанын және сол материалдардың көлемін, пайдалы
көлемін, қабаттар саны, салынған жылы; каналдардың ұзындығы, тереңдігі
және ені (түбі мен беті бойынша), жасанды құрылыстар, түбі мен еңісін
бекіту материалдары; көпірдің тұрған жерін, негізгі материалдардың түрі мен
мөлшері; жолдар бойынша — жолдардың түрлері (шоссе, арнайы), қашықтығы,
төселген материалдар, жолдың ені т.б. көрсетіледі.
Есепке алынбаған объектілерді мүліктік түгендеу кезіңде бағалау әрекет
етіп тұрған баға мен ұдайы өндіріс жағдайларын ескеріп есепке алынуы тиіс.
Есепке алынбаған объектілердің қашан салынғанын немесе алынғанын,
жасалған шығындардың қаржыландырылған көзін мүліктік түгендеу комиссиясы
белгілеп, оны хаттамада көрсетуі керек.
Негізгі кұралдар өзінің негізгі мақсатына сай мүліктік түгендеу
тізімдеріне тіркеледі. Егер объект қайта жаңғыртылып өзгертілсе, кеңейтілсе
немесе қайта жарақтандырылып, өз қолдану мақсатын өзгертсе, онда ол жаңадан
белгіленген мақсатына сай тізімге тіркеледі.
Өнім беретін ірі малдар мен жұмыс көліктері мүліктік түгендеу
тізімдеріне тіркелгенде, олардың: малдың нөмірі, малдың аты, туған жылы,
(жасы) тұқымы, тірідей салмағы және алғашқы (қалпына келтірілген) құны
көрсетіледі. Мал тұқымын сапасы туралы мәліметтеріне қарап анықтайды. Ірі
қара мал, жұмыс көлігі, шошқа (мегежін және аталық) және асыл тұқымды қой
мен басқа мал түрлері (тұкымдық) тізімге бөлек жазылады. Негізгі табындағы
мал топтық ретімен есепке алынып, тізімге жасы мен жынысына карай бөлініп,
әр топ бойынша тірідей салмағы мен мал басы көрсетіліп тіркеледі.
Егер де комиссия күрделі сипаттағы жұмыстар (этажға этажды қосу, жаңа
бөлмелерді салу) немесе ішінара құрылыстар мен құрылымдардың жойылуы
бухгалтерлік есепте көрсетілмегенін байқаса, онда оларды арнайы құжаттар
арқылы объектінің баланстық құнының өсу немесе кему сомасын анықтап,
тізімге өзгерістерді енгізуі тиіс. Сонымен қатар, комиссия кейбір
объектілердің күрделі өзгертілгенін анықтап, олардың себептері мен кінәлі
тұлғаларын тауып және бухгалтерлік есептің регистрлерінде көрсетілуін
қамтамасыз етуі керек.
Машиналар, құрал-жабдықтар мен көлік құралдары мүліктік түгендеу
тізімінде заводтардын, дайындаушы кәсіпорындардың мүліктік нөмірі,
шығарылған мерзімі, арналымы, қуаты және т.б. көрсеткіштері жеке
көрсетіледі.
Бір тектес шаруашылық заттарының, саймандардың, станоктардың құндары
бірдей болса, бір цехқа немесе кәсіпорынның құрылымдық бөліміне бір уақытта
түссе, мүліктік түгендеу тізімдеріне осы заттардың атауы мен саны бойынша
көрсетіледі.
Негізгі қорлардың мүліктік объектілеріне берілген реттік саңдары ешқашан
өзгермеуге тиіс. Нөмірлерді өзгерту объектілерді байқамай (қателесіп)
негізгі құралдардың басқа тобына, яғни техникалық-өндірістік мақсатына сай
емес топқа жазғанда немесе реттеу (нөмірлеу) дұрыс болмағаны анықталғаңда
ғана жүзеге асырылады. Мүліктік түгендеу кезінде кәсіпорыннан тыс жерде
тұрған немесе негізгі құралдар (алыс рейстерге шыққан теңіз және өзен
кемелері, теміржолдың жылжымалы құрамы, автокөліктер, күрделі жөндеуге
жіберілген машиналар мен жабдықтар және т.б.) кәсіпорыннан уақытша сырт
жерге шығар алдында мүліктік тізімдеуден өтеді.
Пайдалануға жарамайтын және жөндеуге келмейтін негізгі құрал-жабдықтар
мүліктік түгендеу тізімдеріне енгізілмейді. Мүліктік түгендеу комиссиясы
бұл объектілердің пайдалануға қосылған мерзімі мен мардымсыз болып қалуының
себептерін (бүлінген, әбден тозған т.б.) көрсетіп, арнайы тізім жасайды.
Өз меншігіндегі негізгі құралдарды мүліктік түгендеу кезінде жалға
немесе жауапты сақтауға алынған негізгі құралдар да тексеріледі. Бұл
объектілердің жалға немесе жауапты сақтауға алынғандығын растайтын
құжаттарға сілтеме жасалады. Ол тізімдерде расталған мәліметтерден басқа
кәсіпорынның аты, жалдау немесе сақтау мерзімдері көрсетіледі. Мүліктік
тізімнің бір данасы кәсіпорыңдарға жіберіледі.
Мүліктік түгендеу кезінде есепке алынбаған объектілердің бағасы сараптау
жолымен анықталады. Бұл объектілердің тозуын нақты техникалық жағдайына
қарап белгілейді.
Негізгі қорлардың есепке алынбаған объектілерінің баланстық құнына 2410
Негізгі қорлар бөлімінің шоттары дебеттеледі де, 6220 Негізгі құралдарды
сатудан түскен табыс шоты кредиттеледі; тозу сомасына 2410 шоттары
дебеттеледі және 2420 Негізгі қорлардың тозуы бөліміндегі 7110 шоттары
кредиттеледі.
Мүліктік түгендеу нәтижелері сол мүліктік түгендеу аяқталған айдын
есебіне жазылуы тиіс. Есепке алынбаған негізгі құралдарға жаңа мүліктік
түгендеу карточкалары толтырылады; кем шыққан негізгі кұралдар баланстан
есептен шығарылады, ал оның карточкасы Мұражай бөліміне орналастырылады.
Мүліктік түгендеудің мәліметтері Негізгі құралдардың мүліктік түгендеу
нәтижелерінің салыстыру тізімдемелеріне енгізіледі, бірақ тек есепке
алынған мәліметтерде алшақтықтар болған кезде.
Кем немесе артық шыққандардың кінәлілері және себептері туралы
мәліметтері жан-жақты келтірілген, сондай-ақ болашақта жағымсыз
құбылыстардың алдын алу және кінәлілерге қатысты қолданатын шаралар бойынша
көрсетілген мүліктік түгендеу комиссиясының жасаған хаттамасы — ең басты
құжат болып табылады.
2.2 Амортизация – негізгі қорлардың ұдайы өндірісінің көзі
Қазақстан бүгінгі таңда әлеуметтік-экономикалық жаңару мен саяси
демократияландырудың жаңа кезеңіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 НЕГІЗГІ ҚОРЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ, ҚҰРАМЫ ЖӘНЕ ЖІКТЕЛУІ
1.1 Кәсіпорын экономикасында негізгі қорлардың алатын орны
1.2 Негізгі қорлардың құрамы және құрылымы
1.3 Амортизацияның экономикалық негізі мен теориялық мәні
2 НЕГІЗГІ ҚОРЛАРДЫҢ ДЕҢГЕЙІ МЕН ОНЫ ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІ
2.1 Негізгі қорларды қайта бағалау және түгендеу
2.2 Амортизация – негізгі қорлардың ұдайы өндірісінің көзі
2.3 Негізгі қорларды пайдалану тиімділігін сипаттайтын көрсеткіштерді
талдау
3 НЕГІЗГІ ҚОРЛАРДЫҢ ҰДАЙЫ ӨНДІРІСІ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Негізгі қорлардың ұдайы өндірісінің стратегиялары
3.2 Негізгі қорларды жетілдіруде инвестицияның және инновацияның әлеуетін
өсіру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Мемлекетіміздің экономикалық саясатын іске асыруда кәсіпорындардың
атқаратын ролі өте зор. Сондықтан бұл деңгейде қоғамға қажетті өнім
өндіріліп, қызмет көрсетілуі тиіс.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорын өз бетінше не өндіретіндігін
өзі шешеді және өз қарамағындағы ресурстарды тиімді пайдалану жолдарын
іздестіреді. Бүгінгі таңда, қоғамдық өндірістің даму бағыты- әлемдік
нарықта инновацияға негізделген бәсекеге төтеп беретін өнім шығару. Негізгі
өндіріс еліміздің ұлттық байлығының аса маңызды бөлігін құрайды. Ал оның
негізін қалайтын кәсіпорынның өндірістік негізгі қорлары. Ал негізгі
қорлардың кейбір түрлері еңбек тіршілігіне, өндірістің технологиялық
бағытын дамытуына көмектеседі. Ал өндіріске тікелей қатысатын негізгі
қорлар өнім өндіруде шешуші роль атқарады. Сондықтан, олардың кәсіпорында
бухгалтерлік есебін дұрыс ұйымдастырудың мәселесі туындайды. Қазіргі
уақытта елдің халықаралық бәсекеге қабілеттілігі елдің ұзақ мерзімді
дамуындағы тұрақты экономикалық өсу қарқынымен анықталады. Елдің бұл
экономикалық өсуіне макроэкономикалық жағдайдың тұрақтылығы, қызмет көрсету
саласы мен өндіріс кұрылымының технологиялық деңгейі, мемлекеттік
институттардың сапасы сияқты факторлар әсер етеді.
Ғылым мен технология да елдің экономикалық өсуіне әсер ететін маңызды
факторларының бірі болып келеді. Оны колданыста жүрген ресурстарымыздың
басым бағыттарының өзгеруінен, яғни шикізаттық бағытта ғана жүруден бас
тартып, интеллектуалдықка немесе білімге қарай ауысқанымыздан көруге
болады..
Қазақстан дамуының стратегиялық мақсаты - ғылым мен технологияны
дамыту, яғни олардың нәтижелерін жаңа бағытта дамытуы мен коммерциялық
пайда әкелуі арқылы және де экономикалық өсуді қолдайтын қолайлы
инновациялық ортаны құру болып табылады.Ұлттық инновациялық жүйенің
қалыптасуы және экономиканың барлық секторының ақпараттық-коммуникациялық
технологияларының дамуы да осы аталған мақсатқа жетуге жағдай туғызады.
Өз алдында стратегия үзақ мерзімді мақсаттары мен міндеттеріне жету
үшін басымды әрекеттің қабылданған бағыттары мен ресурстарын орналастыруды
болжайды. ¥зақ мерзімді мақсатты анықтау - ол стратегиялық мақсаттың
логикалық тұрғыда қол жетерліктей бір жүйеге келуін білдіреді. Әрекеттің
қабылданған бағыттары - бұл алға қойылған мақсаттың басты бағытын және
жүзеге асыру әдістерін таңдау. Ресурстарды тиімді орналастыру стратегияның
жүзеге асыру үрдісін қолдаудың басты тетігі болып келеді.
Әлемдік тәжірибеге сай, ұзақ мерзімді және тұрақты экономикалық өсу
қарқынына әлемдік және отандық технологиялық жетістіктерге сәйкес келетін
индустриалды-инновациялық даму стратегиясын таңдау арқылы қол жеткізуге
болады. Сонымен бірге дамыған елдерде ЖІӨ-нің көп бөлігі қызмет көрсету,
жоғары технологиялар, білім, байланыс және ақпараттық-коммуникациялық
технологиялар саласынан құралған.
Менің жазып отырған курстық жұмысымның тақырыбы Негізгі қорлардың
ұдайы өндірісі және оны жетілдіру жолдары. Курстық жұмыс жалпы алғанда
үлкен үш бөлімді қамтиды. Бірінші бөлімінде негізгі қорлардың кәсіпорын
экономикасындағы алатын орны мен құрамын және жіктелуін қарастырдым. Екінші
бөлімінде, негізгі құралдардың есебі баяндалған. Нақтырақ айтатын болсам
негізгі қорлардың кәсіпорынға келіп түсуінің есебі, бухгалтерлік есебі,
есептен шығуы, амортизациялық есебі, қайта бағалау және түгендеу, жалға
алынған негізгі құралдардың есебі ашылып баяндалды. Үшінші бөлімінде
кәсіпорындардың негізгі құралдарының жетілдіру жолдары, негізгі қорлардың
ұдайы өндірісінің стратегиялары мен инвестициялық және инновациялық
әлеуетін өсіру қарастырылған.
Ғылыми зерттеуді орындау барысында Қазақстан Республикасының
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы Заңы, Қазақстандық
бухгалтерлік есеп стандарттары, халықаралық қаржылық есеп стандарттары, әр
түрлі экономикалық әдебиеттер және өзге де құқықтық- нормативтік актілер
қолдандым.
1 НЕГІЗГІ ҚОРЛАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ,ҚҰРАМЫ ЖӘНЕ ЖІКТЕЛУІ
1.1 Кәсіпорын экономикасында негізгі қорлардың алатын орны
Негізгі өндірістік қорлар елдің экономикалық әлеуетінің маңызды
сипаттамаларының бірі болып табылады. Сол себепті олардың өндіріске тигізер
ыкпалын, оларды барынша тиімді пайдалануды зерттеу үлкен қызығушылық
туғызады.
Негізгі қор деп материалдық өндіріс саласында, сонымен қатар
өндірістік емес салада да ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт
пайдаланылатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құны
шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке байланысты
есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып
отыратын еңбек құралдарын айтады.
Негізгі қорларға жататындар: жылжымайтын мүлік (жер телімдері,
ғимараттар, кұрылымдар, көпжылдық екпе ағаштары және басқа да жермен тығыз
байланысты және оларды оның міндетіне залал келтірмей жылжыту мүмкін
болмайтын нысандар), машина мен құрал-жабдықтар, өткізгіш тетіктер, өлшеуіш
машиналар мен техникалар және олардың бағдарламалық кұралдары, тасымалдау
құралдары, аспаптар, аулау құралы, өндірістік және шаруашылық құрал-
саймандары, жұмыскер және өнім беретін мал басы, арнайы саймандар және өзге
де негізгі қор.
Көлеміне немесе бағасына қарамастан пайдалану мерзімі бір жылдан
аспайтын өндіріс құралдары негізгі құралдың қатарына жатпайды. Сонымен
қатар негізгі капиталдың құрамына кәсіпорынның коймаларындағы дайын өнімдер
(тауарлар) болып саналатын жабдықтар мен машиналар, күрделі құрылыс
құрамындағы кұрастыруды қажет ететін жабдықтар да жатпайды.
Кәсіпорында негізгі капиталдың есебі №6 БЕС-ке сәйкес ұйымдастырылады.
Осы стандарт негізгі капиталдың есебін жүргізудің, субъектіге жататын
меншік құқығын, шаруашылық пен оралымдық баскару жүйесін анықтайды.
Мақсатына қарай материалдық активтер есепте негізгі қор, тауарлық-
материалдық қорлар және қаржылық инвестициялар түрінде көрсетіледі.
Жердің табиғи байлығының, пайдалы қазбалардың және т.с.с. басқа да
кұндылықтардың экономикалық табиғаты ерекше қызығушылық тудыруда. Өз
бетінше табиғи байлықтардың құны жоқ, демек ол өндірістік қорға кірмейді.
Бірақ оларға жұмсалған шығын оның құнын құрайды да, осылай оны өндірістік
қорларға жатқызады. Мысалы, жер, жеке алғанда, өндірістік қорға жатпайды.
Бірақ оған салынған қаржы, каналдар, суарушы құрылымдар тұрғызу, қойнау
бетін тегістеу, шаруашылық құрылыстар салу және т.б. өндірістік негізгі
қорларды кұрайды.
Жердің экономикалық болмысын және құнын бағалауды анықтау, оқшауланған
телімдерді кәсіпорын теңдестігінде көрсетуге мүмкіндік береді, ал бұл
жағдай жерді ұқыпты пайдалануға әкеледі. Жоғарыда айтылғандар басқа да
табиғи ресурс түрлеріне, соның ішінде пайдалы қазба кендеріне де қатысты.
Негізгі өндірістік қорлар қоғамның материалдық-техникалық негізінің
едәуір маңызды бөлігін құрайды. Оның қаншалықты тиімді пайдаланылуына,
қайтарымы қандай болатынына байланысты оған тұтынылатын еңбек өнімділігінің
өсімі, ұлттық табыс өсімі байланысты болады.
Халық шаруашылығын үнемі дамыту және жетілдіру жағдайында негізгі
қорлар құнының өсуімен бірге жаңа еңбек құралдары пайда болуда. Оның
барлығы негізгі қорларды дұрыс саралауды қажет етеді. Мұндай саралау
кәсіпорынның шаруашылық іс-әрекетін, өндірісті есепке алу, негізгі қордың
ұдайы өндірісін пайдалану мен жоспарлауды, амортизация аударымдарының
мөлшерін санағанда керек болады.
Барлық негізгі қорлар экономикалык белгілеріне қарай саралануы мүмкін.
Олардың ішіндегі маңыздылары - қызметтік міндеті, тозу қарқыны және қызмет
ету мерзімі, пайдалану дәрежесі, кәсіпорын жұмысына ықпал ету дәрежесі,
техникалық жаңалығы, жұмылдырылған дәрежесі (қозғалатын және қозғалмайтын),
халық шаруашылығы саласы, меншік иелігі. Негізгі капитал жеке капиталдардың
жиынтығы ретінде қаралады.
Кәсіпкерліктің басты мақсаты - пайда табудың қажетті шартын жүзеге
асыру, яғни инвестиция, өндіру, сату және тұтынудың барлық сатыларын
қамтитын капиталды қайта жаңғыртуды жоспарлау болып табылады.
Нақты айналым кезеңіне сәйкес әр түрлі кейіпке еніп отырған капитал
үздіксіз қозғалыс үдерісі үстінде болады. Капитал айналымы капиталдың
шеңберлік айналымымен сәйкес келмейді. Әрбір айналымның нәтижесінде
кәсіпкерге алдын ала төленген капиталдың тек бір бөлігі ғана акшалай түрде
қайтады; ал жалпы күрделі құн иесіне өзінің бастапкы қалпында, яғни ақшалай
түрде қайтып келеді. Капиталдың әр түрлі элементтерінің айналымы бірдей
болып жүрмейді. Капитал құнының айналымдағы әр түрлі қызметіне қарай
капитал негізгі және айналмалы болып екіге бөлінеді. Негізгі капиталға
еңбек құралдарының құны, айналмалы капиталға еңбек заты мен жұмыс күшінің
құны кіреді.
Батыстық әр түрлі экономикалық оқу құралдары авторларының негізгі және
айналым қорларына қатысты ортақ пікірі жоқ, оның себебі әр елде
қолданылатын бухгалтерлік есеп пен есеп беру ерекшеліктеріне байланысты.
Отандық теория мен тәжірибеде негізгі құралдар және айналмалы қаражаттар
деген терминдер жиі кездеседі. Қазақстандық бухгалтерлік есеп жүйесін
жетілдіріп, оны жалпыға ортақ әлемдік стандарттарға сәйкестендіруге
байланысты отандық терминология да байып келеді. Осылайша, Негізгі
капитал терминімен қатар айналымнан тыс активтер ұғымы да жиі қолданылып
жүр. Бірқатар авторлардың [67] айналымнан тыс активтер және негізгі қор
ұғымдарын барабар деп санауы орынды. Негізгі қорға негізгі қор, сондай-ақ
жұмсалып бітпеген ұзақ мерзімді инвестициялар, материалдық емес активтер
және жаңа ұзақ мерзімді қаржы инвестициялары (салымдар) кіреді.
Өзінің қазіргі сатысында техникалық серпілістегі еңбек қоғамдық
бөлісуді дамытуда сапалы өзгерістерге негіз болады. Негізгі корлардың
белсенді бөлігінің өсуі еңбек өнімділігі мен өндіріс тиімділігін көтерудің
басты резерві болып табылады. Соңғы жылдары байқалып отырған негізгі
қорлардың белсенді бөлігінің төмендеуі ғимараттар мен құрылымдар құнының
өсуі есебінен, яғни өндірістің капитал сыйымдылығының жоғарылауынан орын
алып отыр. Негізгі қор кұрылымының озық өзгерістерінің экономикалық мәні,
демек, оның өзгерістерін басқарудың мақсатқа сәйкестілігі мен қажеттілігі
негізгі қорлардың тиімділігін арттыру міндетімен байланысты.
Негізгі қорлар құрылымы кәсіпорынның географиялық орналасуына да
байланысты. Ауа райы суық болған жағдайда ғимарат құрылысына капитал салымы
көбірек қажет етіледі. Кәсіпорын шаруашылық жағынан әлі игерілмеген аймақта
орналасса, инфрақұрылым тұрғызу шығындары арта түседі. Елдің оңтүстік жэне
солтүстік негізгі қорлар кұрылымы арасындағы айырмашылық осы жағдайлармен
түсіндіріледі.
Кәсіпорынның көлемі негізгі қорлар құрылымына ықпал ететін маңызды
факторлардың бірі болып табылады. Шағын кәсіпорындармен салыстырғанда, ірі
кәсіпорындарда машиналар мен құрал-жабдықтардың үлес салмағы жоғары, ал
ғимараттар мен кұрал-жабдық үлесі - төменірек болып келеді. Өндіріс алаңы
ұтымды пайдаланылатындықтан, онда құрал-жабдықтар саны көбірек орналасады,
бұл жағдай ғимараттарға (өндіріс алаңдары), кұрылымдар мен құрал-
жабдықтарға кететін күрделі салымды үнемдеуге мүмкіндік береді.
1.2 Негізгі қорлардың құрамы және құрылымы
Негізгі қорлар құрылымына өндірісті ұйымдастыру түрі де әсер етеді.
Мысалы үшін, ғимараттар мен құрал-жабдықтар құнының арақатынасы өндірістің
мамандануы мен ұжымдану деңгейіне байланысты. Өндірісті күрделендіру қойма
орындарының қажеттілігін біраз қысқартады.
Негізгі қорлар еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған
жартылай фабрикатгар) және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді.
Бұл арада еңбек құралдарының құрамы сыртқы процесімен емес, олардың өндіріс
процесінде атқаратын рөліне қарап анықталады.Шикізат, заводта дайындалған
сол зауыт үшін дайын өнім болып саналады; ал орнату үшін сатып алған
субъект үшін осы қазан еңбек құралы болып табылады. Осы казанды келешекте
қайта
алса, онда ол тауар болып табылады. негізгі құралдар материаддық өндіріс
саласында да, өндірістік емес (әлеуметтік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір
жылдан астам) қызмет етеді. Негізгі кұралдарға: жер; үйлер; ғимараттар;
(машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде автоматты машиналар және
құрал-жабдық); машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және
қондырғылар мен лабораториялык жабдықтар; есептеу техникасы;басқа-мишиналар
мен құрал-жабдық; көлік құралдары; құрал-сайман; өндірістік мүлік және
жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жатады. Кәсіпорыңда негізгі құралдардың есебі
№6 БЕС сәйкес ұйымдастырылады. Осы стандарт негізгі құралдың есебін
жүргізудің, субъектіге жататын меншік құқығын, шаруашылық пен оперативтік
басқару жүйесін анықтайды.
.
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар
өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріс құралдарына өндіріс процесіне тікелей катысатын
объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек
құралдарына (машина, құрал-жабдық, құрал-саймаңдар т.б.) әсер ету жүзеге
асады немесе өндірісті жүргізу үшін кажет материалдық жағдайын жасайды
(ғимараттар, құрал-жабдықтар, өткізгіш қондырғылар). Негізгі өндірістік
құраддардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалык көрсеткіш — қор
қайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы
өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді көрсетеді.
Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықтар — тұтынуға арналған құрал-
жабдыктар. Олар ұжымның мәдени-тұрмыстық (ғимараттар, тұрғын-үй коммуналдық
шаруашылық, денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы
өтеуге арналған.
Иелігіне карай негізгі корлар меншікті және жалға алынған болып
бөлінеді.
Меншікті дегеніміз - субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс
табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа
субъектіден алынған негізгі қорлар, жалға алынған қорлар болып саналады.
Оларды жалға берушінің балансында есептейді, жалға алушы 001-ші "Жалға
алынған негізгі құралдар" баланстан тыс шотыңда есептейді.Жалға алу мерзімі
аяқталған соң немесе ол аяқталмай тұрып, жалға алушы келісілген бағамен
сатып алуына болады. Оларды 121-ші "Жер", 122-ші "Үйлер мен ғимараттар",
123 "Меншік және құрал-жабдықтар, өткізгіш қондырғылар", 124-ші "Көлік
құралдары", 125-ші "Басқа да негізгі құралдар" шоттарының тиісті аралық
шоттарында есептейді.
Пайдалану сипатына қарай негізгі қорлар жұмыс істеп тұрған, істемей
тұрған (тоқтатылып қойған) және қор ретінде тұрған болып бөлінеді.
Қолданыстағы жұмыс істеп тұрған негізгі қорлар, әрекет етіп тұрғандар болып
саналады: Жұмыс істемей тұрғандар - бұл жұмысы тоқтатылған немесе басқа
жағдайларға байланысты уақытша пайдаланбайтын негізгі құрал-жабдықтар.
Қорда тұрғандар болып жұмыс істеп тұрған құрал-жабдықтарды жоспарлы түрде
олардың запас бөлшектерін ауыстыру үшін тоқтатылған объектілер есептеледі.
Заттық құрамына қарай негізгі қүралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді.Мүліктікке (заттай) көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге
болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік
еместерге пайдаланылатын жер, орман алкабы, су ресурстары (ғимараттардан
баска күрделі қаржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар (жер
учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өндеу, жалға алынған негізгі
құралдарға күрделі қаржы жұмсау, т.б.) жатады.
Әр субъектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын
қызметгеріне қарай мынаңдай түрлерге (топтарға) бөлінеді: жер, үйлер,
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар және құрал-жабдықтар (соның ішінде
автоматты машиналар және құрал-жабдық); күш беретін машиналар және
жабдықтар; жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары
және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа
машиналар мен құрал-жабдық; көлік құралдары, құрал-сайман; өндірістік мүлік
және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық
екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шықкан күрделі шығын; басқа
да негізгі құралдар.
Қелтірілген негізгі құралдардың әрқайсысының құрамына енетіндер: жер -
субъект меншігіне сатып алған жердің көлемі мен құны. Жерге меншік құқығы
бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек. Ондай актісі берілген
болса, онда ондай жер учаскілері мүліктік объекті болып саналады;
үйлер -халыққа еңбек етуге, тұруға, әлеуметтік-мәдени қызмет көрсетуге
жағдай жасауға және материалдык құндылықтарды сақтауға арналған әлеуметтік-
құрылыс объектілері. Әрбір тұрғын үй мүліктік объект болып табылады;
ғимараттар — еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір қызметтерді
орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған инженерлік-құрылыс
объектілері (шахта ұңғысы, мұнай мұнарасы, бөгет, көпір, автомобиль жолы).
Барлық жағдайлары бар әрбір жеке ғимарат мүліктік объект болып табылады;
өткізгіш тетіктер (қондыргылар) — электр, жылу немесе механикалық энергияны
өткізу қоңдырғылары (электр өткізу желілері, трансмиссиялар, құбырлар).
Электр желілері бойынша, мысалы, электр станциясы бөлу қондырғыларының
желісі немесе генератор клеммаларынан бөлу қондырғыларына дейін, қабылдау
подстанцияларынан және подстанциялардан трансформатор жайына дейін мүліктік
объекті бола алады;
машиналар мен жабдықтар - күш беретін машиналар және жабдықтар; жұмысшы
машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен
лабораториялық жабдықтар әрбір машина, егер ол басқа мүліктік объектінің
бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдарды, соған тиісті
заттарды, аспаптарды, қоршауды, фуңдаментті қоса алғанда, мүліктік объекті
болып саналады. Негізгі құралдардың бұл тобы бес топтан тұрады:
- күш беретін машиналар және жабдықтар — жылу және электр энергиясын
өндіретін генератор-машиналары; түрлі энергияны механикалық энергияға, яғни
қозғалыс энергиясына айналдыратын двигатель-машиналары (тракторлар мен
өздігінен жүретін шассилер, бу двигательдері, турбиналар, іштей жану
двигательдері, электрлік двигательдер).
- жұмыс машиналары мен жабдықтар - еңбек өнімдерін жасау процесінде
еңбек затына механикалық, жылу және химиялық әсер етуге арналған машиналар,
аппараттар және құрал-жабдық (токарьлық бұранда кесетін станоктар, ағаш
кесетін аралар);
- өлшеу және реттеу приборлары, қондырғылар және лабораториялық
жабдықтар
- өлшеуге, өндірістік процестерді реттеуге арналған аспаптар мен
қоңдырғылар, сондай-ақ лабораторияларда пайдаланылатын приборлар мен
аппаратуралар (дозаторлар, амперметрлер, микроскоптар);
есептеу техиикасы — процестерді жылдамдату және автоматгаңдыруға
-арналған
машиналар, қондырғылар, аспаптар (компьютерлер, басқарушы және басқа
есептеу машиналары);
көлік қүралдары - адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс
құралдары (автомобиль, темір жол және су көлігінің қозғалмалы кұрамы, жегін
көлігі).
қүрал-сайман — қол еңбегінің механикаландырылған немесе
механикаландырылмаған құралдары немесе металдарды, ағашты және т.б. өндеу
үшін машиналарға бекітілген заттар (кесетін, соғатын және нығыздайтын еңбек
құралдары). Басқа мүліктік объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана
мүліктік объект болып табылады;
өндірістік мүлік және соған жататын заттар — өндірістік операцияларды
орындау немесе жеңіддету үшін қызмет ететін ендірістік заттар; еңбекті
қорғауға көмектесетін жабдықтар; сұйық, сусымалы жөне басқа материалдарды
сактауға арналған сыйымды заттар; өндірістік арналымы бар басқа да заттар.
Басқа мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар
заттарда мүліктік объекті бола алады;
шаруашылық мүлік — кеңсе және шаруашылық мекемелерінің заттары
(орындықтар, шкафтар, кілемдер). Дербес мәні бар әрбір объект- мүліктік
объекті бола алады;
жұмысқа пайдаланылатын және өнім беретін мал — ат, өгіз, түйе және
басқа жұмысқа пайдаланылатын малдар; өнім беретін мал - мүйізді ірі қара
мал; асыл тұқымды айғырлар мен биелер, буралар мен інгендер; бұғылар,
маралдар, еркек шошкалар мен мегежіндер, ешкілер, саулық қой мен қошкарлар.
Әрбір ересек мал мүліктік объект болып табылады;
көп жылдық өсімдіктер — қолдан егілген, көп жылдық өсімдіктер (жеміс
және жидек ағаштары, жүзімдіктер, гүлдердің көп жылдық түрлері, роза
плантациялары, өсімдіктен жасалғаң қоршаулар, жерді қорғайтын өсімдіктер).
Жас өсімдіктер даму деңгейі толық жетілген (жеміс-жидек бере бастаған)
өсімдіктерден бөлек есепке алынады;
жерді жақсартуға байланысты күрделі шығындар (ғимаратсыз) - ауыл
шаруашылық максатта пайдалану үшін ауыл шаруашылығында пайдалану үшін жер
қыртысын жақсартудың шараларына жүмсалған мүліктік емес сипаттағы шығыңдар
(жер учаскелерін жоспарлау, жерді егін егу үшін өндеу, егіс даласын
тастардан тазарту);
басқа да негізгі құралдар - кітапхана қорлары, спорт мүлкі жөне басқа
да салымдар.
1.3 Амортизацияның экономикалық негізі мен теориялық мәні
Негізгі құрал өңдіріс процесіне қатысуымен, жылдар мерзімінің
әсерімен, табиғат күшінің әсер етуімен пайдалану процесінде біртіндеп
тозады. Тозудың екі түрі болады: табиғи және сапалық (моральдық) (заман
талабына сай келмеуі).
Негізгі қорлардың табиғи тозуы олардың өндіріс процесіне қатысу
нәтижесінен және негізгі құралдардың пайдалануға тікелей қатыспай-ақ, түрлі
сыртқы факторлардың әсерінен: ылғалдан, атмосфералық құбылыстар
нәтижесінен, металдардың тот басуынан, ескіруінен (тозудың табиғи нысаны)
пайда болады.
Негізгі қорлардың сапалық (моральдық) тозуы техникалық прогреске,
өңдіріс әдістерін жетілдіруге және жаңартуға байланысты болып келеді.
Техника мен технологияны жетілдіру жұмыс істеп тұрған негізгі құралдардың
ұқсас өнімдерінің арзандауына ықпал етеді.Осыған орай, пайдаланылудағы
негізгі қорлар өздерінің құнының бөлігін жоғалтып, құнсызданғандай болады
Машиналардың, жабдықтардың, үйлер мен ғимараттардың барынша жаңа, неғүрлым
жетілдірілген және үнемді түрлерін, малдардың жаңа немесе жақсартылған
өнімді тұқымдарын, көпжылдық өсімдіктердің түрлері мен сорттарын өндіріске
енгізуге байланысты пайдаланылып жүрген негізгі кұралдарды бұдан әрі
қолдану экономикалық жағынан тиімсіз болып қалады.
Негізгі қорлардың сапалық (моральдық)тозуын мынадай факторлар аркылы
анықтайды: өндірісте немесе жабдықтарды жаңартудағы жаңалықтар (ескі
машиналарды жаңа, неғұрлым өнімді машиналармен ауыстыру); технологиялык
процесті жетілдіру - жаңа технология қолданған кезде пайдаланудағы
машиналар мен жабдықтар жарамайды; шығарылатын өнімнін номенклатурасын
өзгерткенде және жаңартқанда (ескі машиналар мен құрал-жабдықтар жарамсыз
болып танылады); жұмысшы күшінің еңбекке қамтылуындағы, жұмысшылар
біліктілігіндегі, өндірісті орналастыру географиясындағы өзгерістер
өңдірістің және пайдаланылатын машиналар мен жабдықтар санының азайтылуын
талап етуі мүмкін; өндірістің өңдеуші салаларыңдағы өнімнің жекелеген
түрлерін шығаруға қажетті шикізат құрамындағы өзгерістер өнеркәсіптің
өндіретін салаларында өндіріс көлемінің қысқаруына әкеліп соғуы мүмкін.
Моральдық тозудың әсері нәтижесінде табиғи тозу мерзімі келгенге дейін
негізгі құрал-жабдықгар объектілері жаңасына, әрі неғұрлым пайдалы (үнемді)
түріне ауыстырылады. Моральдық тозуды болдырмау мақсатында негізгі құрал-
жабдықтар объектілерін кайта құрып, жаңарту жұмыстарын жүргізеді. Мұражай
және көркем туынды кұндылықтары, кітапхана кітаптары, фильм қорлары, сәулет
және өнер көрсеткіштері болып табылатын үйлер мен ғимаратгар және басқа
барлық негізгі құралдар моральдық тозуға ұшырайды.
Амортизация (латынның "өтеу" деген сөзінен тозудың қүндық көрінісін
білдіреді.
№6-шы "Негізгі қүралдардың есебі" бухгалтерлік есеп стандартына (БЕС)
сәйкес, амортизация — активтің қызмет еткен мерзім бойына амортизацияланған
құнды тарату процесі.
Амортизацияланған құн бастапқы құны мен жою құнының арасындағы айырма.
Амортизациялық аударымдар әрбір есептік кезеңнің шығысы ретінде танылады.
Жаңадан пайдалануға берілген негізгі қорлар бойынша амортизация
есептеу келіп тускен айдан кейінгі айдың бірінші күнінен басталады, ал
шығып кеткен негізгі құралдар бойынша - шыққан айдан кейінгі айдың бірінші
күнінен бастап тоқтатылады.
Толығымен амортизацияланған негізгі қорлар бойынша амортизацияны
есептеу қорлардың құны өнімнің (жұмыстың, қызметтің) құнына толықтай
ауысқан айдан кейін туатын айдың бірінші күні тоқтатылады.
Тоқтап тұрған негізгі құралдар бойынша техникалық тұрғыдан қайта
жарақтандыру барысында, консервацияға ауыстырылған кезінде амортизация
есептелінбейді.
Жалға алынған негізгі қорлар бойынша амортизация есептеуді жалға беру
шартының немесе шартталаптарына сай жалға беруші немесе жалға алушы
жасайды.
Одан басқа, мына төмендегі негізгі қоршлар бойынша амортизация
есептелінбейді: жер, өнім беретін малдар, кітапхана қоры, мұражай
құңдылықтары, ескерткіш архитектурасы мен өнері, ортақ пайдаланатын
автомобиль жолдары.
Негізгі қорлардың тозуын есептеу үшін 1 "Негізгі құралдардың тозуы
бөлімшесінің мынандай синтетикалық шоттары: ТЛ Үйлер мен ғимараттардын
тозуы", 132 "Машиналар мен жабдықтардың, өткізгіш тетіктердің тозуы", 133.
"Көлік құралдарының тозуы", ГЗ"Басқа негізгі құралдардың тозуы"
пайдаланылады. Жоғарыда көрсетілген шоттардың әрқайсысына мынадай аралық
шоттар ашылуы мүмкін: 1 "Меншікті негізгі қорлардын тозуы" және 2 "¥зақ
мерзімге жалға алынған негізгі құралдардың тозуы".
12-ші бөлімшенің шоттарында (122-125 шоттар) есептелген негізгі
құралдар ай сайын амортизацияланады. Амортизацияны есептеген кезде
шоттардың келесі корреспонденциясы жасалынады, ол төменде келтіріледі.
РетПІаруашылық СомасІГХотмр
-тіоперациялардың мазмүны ы, корреспонде
к нциясы
№ теңгедебеткреди
т
1. - негізгі өндіріс 540 935 131-1
ңехтарында пайдаланған 000 935 34
негізгі қорлардың 197 131-1
амортизациясы 000 34
(технологиялық құрал
-жабдықтар)
- көмекші өндіріс бойынша
2. Негізгі 398 935 131-1
а) жалпы ендіріс 000 34
цехтарында есептелген
амортизациясы
б) 3 821 131-1
басқару-әкімшілігіндегі 000 34
объектілерінде есептелген
амортизациясы
в) әлеуметтік аясындаты 170 946 131-1
000 34
г) енімді сату 160 811 131-1
бөліміндегі есептелген 000 34 .
амортизациясы
.г.д) тау-кен өндірісіндегі 80 343 131-1
маусымдық дайынды 000 34
жұмыстарында пайдаланған
объектілеріне есептелғен
амортизациясы; жерді
жақсарту шараларында
пайдаланған объектілеріне
есепгелген амортизациясы
Жиыны 18180х ■ X
00
Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдар бойынша амортизациялық
аударымдарды жалға алушы жасайды. Амортизация сомасы өндіріс шығындарының
есебін жүргізуші 126,935,946,821 шоттардың дебетінде және 13-ші бөлімшенің
131, І .133,134,шоттарының 2-ші "Ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі
құралдардың тозуы" деп аталатын аралық шотының кредитінде көрініс табады.
Құнын төлегеннен кейін ұзақ мерзімге жалға алынған негізгі құралдар
жалға алшының меншігіне айналады. Мұндай жағдайда ұзақ мерзімге жалға
салынған негізгі құралдардың тозуы ДЗ-ші бөлімшенің 2-ші "Ұзақ мерзімге
жалға алынған негізгі құралдардың тозуы" деген аралық шотының дебеті
бойынша және бөлімшенің 1-ші аралық шотының кредиті бойынша көрсетіледі.
''Негізгі қорлардың амортизациясын есептеудің әртүрлі әдістері бар.
Шаруашылық жүргізуші субъектінің бухгалтерлік есеп стандартына сәйкес
дербес тұрғыда, өздерінің есеп саясатында амортизацияны есептеудің тәсілі
бойынша жасалынады, олар:
құнын бірқалыпты (түзу сызықты) жолмен есептен шығару;
құнын орыңдалған жұмыстың көлеміне пропорционалды (немесе пара-пар)
етіп есептен шығару (өндірістік әдіс);
жеделдетіп есептен шығару;
қалдығын азайту жолымен есептен шығару;
- құнын сандардың жиынтығы бойынша (кумулятивтік әдіс) есептен шығару.
Негізгі құралдардың түрлері бойынша амортизацияны есептеудің әркилы
әдістері
пайдаланады. Бұл кезде негізгі кұралдың бір түрі бойынша бір ғана тәсілі
пайдаланады.
Тандап алған амортизацияны есептеу әдісі субъектінің есептік
саясатымен анықталуы тиіс және ол бір есептік жылдан екінші бір есептік
жылға өтуі мүмкін. Егер де амортизацияны есептеу әдісі өзгермейтін болса,
онда оның себебін ашу керек.
Ал бюджеттік мекемелер бойынша тозудың есептеу әдісін таңдау құқығы
өкілетті органдардың еншісінде болады.
Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бірқалыпты (түзу
сызықты) есептеу әдісі, яғни объектінің құны, оның қызмет ету мерзімі
ішінде өндіріс шығындарына біркелкі норма бойынша жатқызылады.Бұл әціс
негізгі құралдардын тозуына, оның қызмет ету мерзімінің ұзактығына
байланысты болып келеді."
Бұл тәсілде амортизациялық соманы аудару үшін:
қызмет етудің пайдалы мерзімі. Бұл кезде пайдалануға берілген объектінің
жағдайы ескеріледі және күтіп ұстау жағдайына да байланысты болып келеді
(жөндеу мәселесі және техникалық жағдайы, ауа райының оған тигізетін әсері
т.б.)
Қазақстан Республикасының салық заңдылықтарының белгіленген
амортнзациялық нормасының шегінде шаруашылық жүргізуші субъектісіндегі
белгіленген нормалар, салық зандылығының нормасынан аспауы тиіс. Мысалы,
жүк автокөлігінің бастапқы құны — 100 000 теңге, 5 жыл мерзімі өткеннен
кейін оның жойылу құны 10 000 теңгеге тең болады. Мұндай жағдайда жыл
сайынғы амортизациялау нормасы амортизациялаушы құнның 20%-ін құрайды
немесе бірқалыпты тәсілге сәйкес 18 000 теңге болады.
Негізгі құралдардың амортизациясының бірқалыпты әдісі мына формула
бойынша есептелінеді.
Бастапқы құн — жойылу күны
Пайдалану мерзімі
осыған сәйкес ай сайынғы амортизация сомасы 150 мың теңгеге тең болады (18
000: 12).
Төменде негізгі құралдардың амортизациясын (тозуын) біркалыпты (түзу
сызықты) әдіс бойынша есептеу жолы көрсетілген.
Негізгі құралды пайдалану барысыңца бірқалыпты табыс алынатын болып
топшыланса ғана, бірқалыпты әдіс пайдаланылады, яғни ол объектінің
пайдалылығының біртіндеп азайғанын көрсетеді.
- (100 000 -10 000): 900000 км = 0,10 теңге
Амортизацияны (тозуды) орындалған жұмыстардың көлеміне пропорционалды
түрде есептеу әдісі (өндірістік тәсілі) негізгі құралдардың тозуы
(амортизациясы) тек олардың пайдалану нәтижесі болып табылады және оны
есептеу процесінде уақыт кесіндісі ешқаңдай роль атқармайды. Жоғарыда сөз
болған автокөлік белгілі бір операцияларды (жұмыстарды) орындады делік, ал
оның жүретін жолы 900000 километрге есептелген. Онда әрбір километрге
есептелінетін амортизациялық шығындар сомасы төмендегідей жолмен
анықталады.
Бастапқы кұн - жойылу кұны Орындалатын жұмыстың болжамды мөлшері.
Егер пайдаланудың бірінші жылында автокөлік 200 000 шақырым (км) жол
жүрсе, екінші жылы - 300000 шақырым жол жүрсе, үшінші жылы - 100000
шақырым, тертінші жылы — 200000 шақырым және бесінші жылы — 100000 шақырым
жол жүреді деп шамаланса - амортизация жарнасын есептеу төмендегідей жолмен
есептелінеді.
Негізгі құралдардың амортизациясын (тозуын) өндірістік тәсіл бойынша
есептеу.
Бұл кестеде жылдық амортизация сомасы мен орындалған жұмыстың өндіріс
процесінде тікелей пайдалануымен байланысты екенін кереміз. Жинакталған
тозу сомасы жыл сайын орыңдалған жұмыстың көлеміне немесе пайдалануға
тікелей байланысты өсіп отырады, ал қалдық құн жойылу құнына жеткенше
орыңдалған жұмыстың бір өлшем бірлігіне тікелей пропорционалды түрде азайып
отырады.
Өңдірістік әдіс бойынша амортизацияны есептеу тау-кен өнеркәсібінде ең
қолайлы әдіс болып саналады. Аталған өңдірісте амортизацияны есептеу тонна
мөлшерлемесі бойынша жүргізіледі. Бұл әдіс негізгі құралдарды пайдалану
мерзімі ішінде объектінің қайтарымы барынша дұрыс есептелінсе ғана
пайдаланады.
Амортизацияны (тозуды) есептеудің жеделдетілген әдістері. Бұл әдіс
өндірістік мақсатта пайдаланылатын негізгі құралдардың көптеген түрлері
бойынша пайдаланылады, бірақ ол оның алғашқы жылдарында өндірілетін өнімнің
өзіндік құнын негізсіз күрт өсіреді, соңдықтан оны іс жүзінде пайдаланудың
өзі екіталай. Дегенмен де, теоретиктер, оның екі түрін ұсынады:
а) Кумулятивтік әдісі
ә) Азайып отыратын қалдық әдісі.
Кумулятивтік әдіс — латын тілінен аударғанда - өсу, жиналу деген
мағынаны білдіреді, яғни сандарды қосудың көмегімен тозудың сомасы
есептелінеді, демек объектінің қызмет ету мерзіміндегі жылдар санын қосу
арқылы анықталады. Мысалы, автокөліктің болжамды қызмет ету мерзімі 5 жыл.
Бірінші жылы объектінің бастапқы құнының 5:15 бөлігіне амортизация
есептелінеді. Екінші жылы 4:15 бөлігіне, үшінші жылы 3:15, төртінші жылы
2:15, бесінші жылы 1:15 бөлігіне.
Жыл сайынғы амортизациялау нормасы: бөлімінде жылдар санының
қосындысы, ал алымында: бірінші жыл үшін - 5, екінші жыл үшін - 4, үшінші
жыл үшін -3, төртінші жыл үшін - 2, бесінші жыл үшін -1 болатын бөлшек саны
болып табылады. Әрбір бөлшек санды амортизацияланушы құнға (90000 теңге)
көбейту арқылы жыл сайынғы амортизациялық соманы анықтайды.
Азайып отыратын қалдық әдісі. Бұл әдіс те кумулятивтік әдістің
принциптеріне негізделген. Оны екі еселенген амортизациялау нормасын
қолдану арқылы азайып отырған қалдық әдісі деп те атайды, Мысалы, жоғарыда
айтылған автокөліктің қызмет ету (пайдалану) мерзімі 5 жыл. Бірқалыпты
үлестіру әдісінде амортизациялау нормасы 20%болады (100%:5).
Екі еселенген нормасымен есептелініп, азайып отыратын қалдық әдісінде
амортизациялау нормасы мынаған тең 40%(20%х2) болады. Бұл белгіленген
ставка (40%) калдық құнға әрбір жылдың соңында жатқызылады.
Қалдық кұнды азайту үшін қажетті шамамен шектелетін соңғы жылды қоспағанда,
тозуды есептеген кезде жойылу құны есепке алынбайды деп саналады.
2 НЕГІЗГІ ҚОРЛАРДЫҢ ДЕҢГЕЙІ МЕН ОНЫ ПАЙДАЛАНУ ТИІМДІЛІГІ
2.1Негізгі қорларды қайта бағалау және түгендеу
№6 БЕС сәйкес, негізгі құралдың бастапқы құнын белгілі бір күнге әрекет
етіп тұрған бағасымен сәйкес келтіру үшін объектілерге қайта бағалау
жүргізіледі, содан соң ол есепте және есеп беруде көрініс табады. Әрекет
етіп тұрған нормативтік актілерге сәйкес, шаруашылық жүргізуші субъектілер
заңмен ұштастырылған негізгі құралдардың индексациялауының ережесі мен
тәртібі туралы дербес шешім қабылдай алады. Қайта бағалаудың барысында
негізгі құралдардың нақты бары және құрылымы, олардың нақты ағымдағы құны
мен тозу дәрежесі туралы дәл және толық мәлімет алынады. Негізгі құралдарды
қайта бағалау кәсіпорынға өнімнің өзіндік құнын, рентабельділігін
анықтаудың экономикалық тиімді жағдайларын тудырады, сондай-ақ нарықтық
қатынастар жағдайында өте маңызды роль атқарады. Және ол негізгі құралдарды
белсенді түрде жаңартуға қажетгі инвестициялық ресурстарды тартуға
мүмкіндік береді. Негізгі қорларды қайта бағалау техникалық прогресстің
дамуын есепке ала отырып, амортизация нормаларын нақтылауға негіз бола
алады, қазіргі заман талабына сай ұдайы өндірісті жетілдіруге қажетті
жағдайларды жасап, негізгі құралдарды сақтау мен тиімді пайдалануға жол
ашады.
Негізгі қорды қайта бағалауды жүргізу үшін түгендеу комиссиясы сияқты
комиссия құрады және кәсіптенген бағалаушыларды шақырады, ал олар сол
бағалау күніне сәйкес келетін бағасын шығарады. Қайта бағаламастан бұрын,
сол негізгі құралдардың белгіленген тәртіпте түгендеуін жүргізеді. Негізгі
қорларды қайта бағалау үшін, олардың бастапқы құны, кызмет ету мерзімі,
техникалық жағдайы қайта бағалаудың ең негізгі мәліметі болып табылады,
яғни қайта бағалау кезінде оларды негізге алады.
Шаруашылық жүргізуші субъекті қалауы бойынша өз меншігіне жататын
негізгі құралдарын; қоймада тұрған қондыруға арналған құрал-жабдықтарын;
аяқталмаған күрделі кұрылыстарын кайта бағалауы мүмкін.
Қайта бағаланған сомасына негізгі құралдардың ағымдағы немесе бастапқы
құны артқан кезде, олардың құнына 2410 Негізгі қорлар бөлімшесінің тиісті
шоттары дебеттеледі де және сонымен қоса артқан меншік капиталының сомасына
5320 шоты кредиттеледі. Осымен қатар, есептелген тозу сомасына да түзетулер
жасалады.
2410 Негізгі қорлар бөлімшесінің шоттары (2410) дебеттеліп және 5320
Негізгі қорларды қайта бағалаудан қосымша төленбеген капиталы шоты
кредиттеледі. Ал негізгі қорлардың қайта бағаланған тозу сомасына, 5320
шоты дебеттеліп, 2420 Негізгі қорлрдың тозуы бөлімшесінің шоттары (2420)
кредиттеледі.
Егер негізгі қорлардың бастапқы құны өсетін болса, онда сонымен бірге
тозу сомасы да өседі, ал керісінше болған жағдайда, олардың баланстық құны
шамадан тыс артып кетеді.
Инфляция жағдайында негізгі қорларды қайта бағалау, негізгі қорлардың
бағасын және де өнімнің, жұмыстың және қызметтің өзіндік құнындағы
амортизациясының үлесін реттеуді көздейді.
Егер бұрындары қайта бағалауға қатыспаған негізгі құралдардың құны
арзандаса, онда төмендеген құнының сомасы шығыс ретінде танылады, ал
түзетулер жасалған тозу сомасы жай табыс ретінде танылады. Егер бұрындары
қайта бағалауға қатысқан негізгі құралдардың құны арзандаса, онда бұрындары
арзандатылған соманың шегінде қосымша төленбеген капиталдың есебінен
есептен шығарылады, ал егер ол сома бұрындары қайта бағаланған сомасынан
асып түссе, онда ол шығын ретінде танылады, ал түзетілген тозу сомасы жай
табыс ретінде танылады
Егер негізгі құралды қайта бағалау нәтижесінде оның құны азайса, ал
содан соң өссе, онда негізгі құралдың алдыңғы азайған құнының сомасын
орнына келтіруге тура келеді.
Орнына келтіруге жататын, яғни негізгі құралдың қайта бағалаудан алынған
сомасы табыс ретінде танылады.
Объектіні пайдалану барысында қайта бағаланған сомасына амортизацияны
есептеу әдісімен анықталған сомасын таратылмаған табысқа жатқызылады.
Негізгі құралды есептеп шығарған кезде, қайта бағалаудан қалған сомасы
түгелдей таратылмаған табысқа жатқызылады.
Қайта бағалау бойынша бухгалтерлік жазбалар:
Негізгі қорлар қайта бағаланды ... ... ... ... ... ... .. ... ... Дт
2410 Кт 5320
Негізгі қорлардың қайта бағаланған тозу сомасы ... .Дт 5320 Кт 2420
Негізгі қорлар қайта бағалаудан арзандатылды ... ... Дт 7470 Кт 2410
Негізгі қорлардың тозу сомасы арзандатылды ... ... .Дт 2420 Кт 6280
Негізгі қорлардың нақты бар-жоғын анықтау және олардың сақталуына
бақылау жасау мақсатында субъекті басшылары нормативтерді, заңдарды және
басқа да актілерді, сондай-ақ есеп саясатын басшылыққа ала отырып негізгі
құралдарға мүліктік түгендеу жүргізіп отырады.
Бухгалтерлік есептің 24 Бухгалтерлік қызметтің жұмысын ұйымдастыру
деп аталатын стандартына сәйкес әрбір шаруашылық жүргізуші субъект өз
бетінше жүйелі түрде түгендеу жұмысын жүргізіп отыруды белгілейді.
Негізгі құралдарды мүліктік түгендеу жылдық қаржылық есеп беру мен
баланстарды жасау алдында, жылына ең аз дегенде 1 рет, қараша айында
жүргізіледі. Үйлерді, ғимараттарды және басқа жылжымайтын объектілерді үш
жылда 1 рет; өнім беретін және жұмысқа пайдаланатын малды тоқсан сайын және
жылдық есепті жасау алдында (есепті жылдың 31 желтоқсанында) түгендеу
жүргізіледі.
Мүліктік түгендеу міндетіне негізгі қорлардың нақты барлығы, техникалық
жағдайы туралы дәл, толық, мәліметтерді алумен қатар бухгалтерлік есепке
алу, мәліметтермен салыстыру шаралары да жатады. Негізгі қорлардың нақты
бар-жоғы және техникалық жағдайы туралы мәліметтер Негізгі құрал-
жабдықтарды мүліктік түгендеу тізіміне жазылып, мүліктік түгендеу
біткеннен кейін субъектінің бухгалтериясына өткізіледі. Тізімдемеде
объектілердің толық аты көрсетіліп, олардың техникалық сипаттамалары
берілуі тиіс. Жалға берілген немесе алынған, сақтауға немесе уакытша
пайдалануға берілген негізгі құралдар бойынша келісімдердің, басқа
құжаттардың нақты бар-жоғы және заңдылығы тексеріледі.
Мүліктік түгендеу тізімдерін жасамастан бұрын мүліктік карточкалардың
мүліктік түгендеу бар-жоғын және олардын қандай күйде екенін; техникалық
паспорттар мен басқа техникалық, құжаттардың бар-жоғын және оларда қандай
күйде екендігін; жалға немесе сақтауға берілген немесе алынған негізгі
құралдардын құжаттарын тексеру қажет. Егер де құжаттары жоқ болса, оларды
алдыртуды және дайындауды қолға алған жөн. Бухгалтерлік есепке алу үшін
регистрлердің және техникалық құжаттардың бір-бірімен сәйкестігін
тексереді.
Негізгі қорларды мүліктік түгендеу кезінде комиссия міндетті түрде
объектілерді тексеріп, олардың толық атын, міндетін, мүліктік түгендеу
тізімін, ретін және негізгі техникалық және пайдалану көрсеткіштерін
мүліктік тізімдеріне енгізуі тиіс. Үйлерді, ғимараттарды және басқа да
жылжымайтын мүлікті мүліктік түгендеу кезінде, көрсетілген объектілердің
субъектіге тиісті екендігін растайтын құжаттардың бар-жоғын тексереді.
Сондай-ақ, субъектінің пайдалануындағы жер телімдерін, су тоғандарын
және басқа табиғи ресурстарды иелену құқын растайтын құжаттардың да бар-
жоғы тексеріледі.
Есепке алынбаған объектілер, сондай-ақ бухгалтерлік есептің
регистрлеріне алынған мәліметтердің дұрыс еместігі айқындалса, комиссия
мүліктік түгендеу тізіміне және мүліктік түгендеу карточкаларына осы
объектілер жөніндегі жеткіліксіз болған, сондай-ақ дұрыс мәліметтер мен
техникалық көрсеткіштерді енгізуі тиіс. Мысалы, үйлер бойынша — олардың
қандай материалдардан салынғанын және сол материалдардың көлемін, пайдалы
көлемін, қабаттар саны, салынған жылы; каналдардың ұзындығы, тереңдігі
және ені (түбі мен беті бойынша), жасанды құрылыстар, түбі мен еңісін
бекіту материалдары; көпірдің тұрған жерін, негізгі материалдардың түрі мен
мөлшері; жолдар бойынша — жолдардың түрлері (шоссе, арнайы), қашықтығы,
төселген материалдар, жолдың ені т.б. көрсетіледі.
Есепке алынбаған объектілерді мүліктік түгендеу кезіңде бағалау әрекет
етіп тұрған баға мен ұдайы өндіріс жағдайларын ескеріп есепке алынуы тиіс.
Есепке алынбаған объектілердің қашан салынғанын немесе алынғанын,
жасалған шығындардың қаржыландырылған көзін мүліктік түгендеу комиссиясы
белгілеп, оны хаттамада көрсетуі керек.
Негізгі кұралдар өзінің негізгі мақсатына сай мүліктік түгендеу
тізімдеріне тіркеледі. Егер объект қайта жаңғыртылып өзгертілсе, кеңейтілсе
немесе қайта жарақтандырылып, өз қолдану мақсатын өзгертсе, онда ол жаңадан
белгіленген мақсатына сай тізімге тіркеледі.
Өнім беретін ірі малдар мен жұмыс көліктері мүліктік түгендеу
тізімдеріне тіркелгенде, олардың: малдың нөмірі, малдың аты, туған жылы,
(жасы) тұқымы, тірідей салмағы және алғашқы (қалпына келтірілген) құны
көрсетіледі. Мал тұқымын сапасы туралы мәліметтеріне қарап анықтайды. Ірі
қара мал, жұмыс көлігі, шошқа (мегежін және аталық) және асыл тұқымды қой
мен басқа мал түрлері (тұкымдық) тізімге бөлек жазылады. Негізгі табындағы
мал топтық ретімен есепке алынып, тізімге жасы мен жынысына карай бөлініп,
әр топ бойынша тірідей салмағы мен мал басы көрсетіліп тіркеледі.
Егер де комиссия күрделі сипаттағы жұмыстар (этажға этажды қосу, жаңа
бөлмелерді салу) немесе ішінара құрылыстар мен құрылымдардың жойылуы
бухгалтерлік есепте көрсетілмегенін байқаса, онда оларды арнайы құжаттар
арқылы объектінің баланстық құнының өсу немесе кему сомасын анықтап,
тізімге өзгерістерді енгізуі тиіс. Сонымен қатар, комиссия кейбір
объектілердің күрделі өзгертілгенін анықтап, олардың себептері мен кінәлі
тұлғаларын тауып және бухгалтерлік есептің регистрлерінде көрсетілуін
қамтамасыз етуі керек.
Машиналар, құрал-жабдықтар мен көлік құралдары мүліктік түгендеу
тізімінде заводтардын, дайындаушы кәсіпорындардың мүліктік нөмірі,
шығарылған мерзімі, арналымы, қуаты және т.б. көрсеткіштері жеке
көрсетіледі.
Бір тектес шаруашылық заттарының, саймандардың, станоктардың құндары
бірдей болса, бір цехқа немесе кәсіпорынның құрылымдық бөліміне бір уақытта
түссе, мүліктік түгендеу тізімдеріне осы заттардың атауы мен саны бойынша
көрсетіледі.
Негізгі қорлардың мүліктік объектілеріне берілген реттік саңдары ешқашан
өзгермеуге тиіс. Нөмірлерді өзгерту объектілерді байқамай (қателесіп)
негізгі құралдардың басқа тобына, яғни техникалық-өндірістік мақсатына сай
емес топқа жазғанда немесе реттеу (нөмірлеу) дұрыс болмағаны анықталғаңда
ғана жүзеге асырылады. Мүліктік түгендеу кезінде кәсіпорыннан тыс жерде
тұрған немесе негізгі құралдар (алыс рейстерге шыққан теңіз және өзен
кемелері, теміржолдың жылжымалы құрамы, автокөліктер, күрделі жөндеуге
жіберілген машиналар мен жабдықтар және т.б.) кәсіпорыннан уақытша сырт
жерге шығар алдында мүліктік тізімдеуден өтеді.
Пайдалануға жарамайтын және жөндеуге келмейтін негізгі құрал-жабдықтар
мүліктік түгендеу тізімдеріне енгізілмейді. Мүліктік түгендеу комиссиясы
бұл объектілердің пайдалануға қосылған мерзімі мен мардымсыз болып қалуының
себептерін (бүлінген, әбден тозған т.б.) көрсетіп, арнайы тізім жасайды.
Өз меншігіндегі негізгі құралдарды мүліктік түгендеу кезінде жалға
немесе жауапты сақтауға алынған негізгі құралдар да тексеріледі. Бұл
объектілердің жалға немесе жауапты сақтауға алынғандығын растайтын
құжаттарға сілтеме жасалады. Ол тізімдерде расталған мәліметтерден басқа
кәсіпорынның аты, жалдау немесе сақтау мерзімдері көрсетіледі. Мүліктік
тізімнің бір данасы кәсіпорыңдарға жіберіледі.
Мүліктік түгендеу кезінде есепке алынбаған объектілердің бағасы сараптау
жолымен анықталады. Бұл объектілердің тозуын нақты техникалық жағдайына
қарап белгілейді.
Негізгі қорлардың есепке алынбаған объектілерінің баланстық құнына 2410
Негізгі қорлар бөлімінің шоттары дебеттеледі де, 6220 Негізгі құралдарды
сатудан түскен табыс шоты кредиттеледі; тозу сомасына 2410 шоттары
дебеттеледі және 2420 Негізгі қорлардың тозуы бөліміндегі 7110 шоттары
кредиттеледі.
Мүліктік түгендеу нәтижелері сол мүліктік түгендеу аяқталған айдын
есебіне жазылуы тиіс. Есепке алынбаған негізгі құралдарға жаңа мүліктік
түгендеу карточкалары толтырылады; кем шыққан негізгі кұралдар баланстан
есептен шығарылады, ал оның карточкасы Мұражай бөліміне орналастырылады.
Мүліктік түгендеудің мәліметтері Негізгі құралдардың мүліктік түгендеу
нәтижелерінің салыстыру тізімдемелеріне енгізіледі, бірақ тек есепке
алынған мәліметтерде алшақтықтар болған кезде.
Кем немесе артық шыққандардың кінәлілері және себептері туралы
мәліметтері жан-жақты келтірілген, сондай-ақ болашақта жағымсыз
құбылыстардың алдын алу және кінәлілерге қатысты қолданатын шаралар бойынша
көрсетілген мүліктік түгендеу комиссиясының жасаған хаттамасы — ең басты
құжат болып табылады.
2.2 Амортизация – негізгі қорлардың ұдайы өндірісінің көзі
Қазақстан бүгінгі таңда әлеуметтік-экономикалық жаңару мен саяси
демократияландырудың жаңа кезеңіне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz