Қазақстан тарихын орта мектепте оқыту
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТАРИХИ БІЛІМ БЕРУ ІСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНА СИПАТТАМА
1.1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТАРИХИ БІЛІМНІҢ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... .8
1.2 ҚАЗАҚСТАНДА ОТАНДЫҚ ТАРИХИ БІЛІМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.3 ҰЛТТЫҚ ТАРИХИ БІЛІМНІҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ МЕН БАҒЫТТАРЫ...18
2. ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫН ОРТА МЕКТЕПТЕ ОҚЫТУДЫҢ ТӘРБИЕЛІК МАҢЫЗЫ
2.1 ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫН ОҚЫТУ ПРОЦЕСІНДЕ БІЛІМНІҢ ҚАЛЫПТАСУ САТЫЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.2 МЕКТЕПТЕГІ ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ ПӘНІНІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ ... ... 35
2.3 ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ САБАҒЫНДА КӨРКЕМ ӘДЕБИЕТТІ ПАЙДАЛАНУ АРҚЫЛЫ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ ... ... ... ... ... ... ... ...53
2.4 ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫН ОҚЫТУ АРҚЫЛЫ САНАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТАРИХИ БІЛІМ БЕРУ ІСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНА СИПАТТАМА
1.1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТАРИХИ БІЛІМНІҢ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... .8
1.2 ҚАЗАҚСТАНДА ОТАНДЫҚ ТАРИХИ БІЛІМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15
1.3 ҰЛТТЫҚ ТАРИХИ БІЛІМНІҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ МЕН БАҒЫТТАРЫ...18
2. ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫН ОРТА МЕКТЕПТЕ ОҚЫТУДЫҢ ТӘРБИЕЛІК МАҢЫЗЫ
2.1 ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫН ОҚЫТУ ПРОЦЕСІНДЕ БІЛІМНІҢ ҚАЛЫПТАСУ САТЫЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2.2 МЕКТЕПТЕГІ ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ ПӘНІНІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ ... ... 35
2.3 ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ САБАҒЫНДА КӨРКЕМ ӘДЕБИЕТТІ ПАЙДАЛАНУ АРҚЫЛЫ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ ... ... ... ... ... ... ... ...53
2.4 ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫН ОҚЫТУ АРҚЫЛЫ САНАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
КІРІСПЕ
Отансүйгіштік – бұл Отанға, елге, өзің туып өскен жеріңе деген сүйіспеншілік. Өзіңнің еліңнің өткені мен бүгіні үшін мақтаныш сезімі. Адамның өз ұрпағын Отанын сүюге, өз елі мен жерін құрметтеуге үйретуі адамзат қоғамымен бірге жасасып келе жатқан тарихи процесс екені белгілі.
Адам баласы Қазақ сахарасында пайда болып, қазақ ұлтының кіндік қаны тамған Еуразия жүрегінде орналасқан ұлан-ғайыр жері бар Қазақ елі дүниежүзілік тарихта өзінің оң істерін қалдырып келуде. Ал Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік алып, Жаңа даму жолына түсуіне байланысты оның халықаралық және ішкі қоғамдық-саяси жағдайларында үлкен өзгерістер болып жатыр. Бұл Қазақстан Республикасы Конституциясының 1, 2 баптарында былай деп көрсетілген: «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары».
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің Конституциясында қойылған бұл асыл мұраттар қоғамның материалдық алғышарттарымен қатар рухани игіліктерін де жасауды қажет етеді. Ол сөз жоқ халықтың білімін көтерумен тығыз байланысты. Бұл өз тарапынан мектептердің қызметін, әсіресе онда оқытылатын пәндердің білім мазмұнын, оларды оқыту әдістемесін тезірек жаңартуды, жетілдіруді күн тәртібіне қойып отыр. Осыған байланысты қазіргі уақытта қоғамдық-гуманитарлық пәндерді оқытудың білімдік, тәрбиелік, дамытушылық маңызы бұрынғыдан да арта түсуде. Оларға «Білім туралы Заң», «Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы», «Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптастыру тұжырымдамасы», «Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени білім беру тұжырымдамасы» сияқты мемлекеттік құжаттарда да айрықша көңіл бөлінген. Аталған салаларда білім беруде Қазақстан тарихын оқытудың орны ерекше. Өйткені өзінің туып-өскен өлкесінің, елінің және оның халықтарының тарихын жақсы білмеген оқушы өз халқын білмейді. Халқының қадірін білмеген адам басқа халықтарды лайықты құрметтеуі мүмкін де емес. Ондай жастардан болашақ қоғамның белсенді мүшелерін, қоғам, халық, Отан үшін бар күш-жігерін сарқа жұмсайтын, жан-жақты білімді азаматтарды тәрбиелеп шыға алмасымыз да ақиқат. Қазақстанның қазіргі халықаралық жағдайы, оның дүниежүзілік қауымдастықтағы белгілі мемлекеттердің қатарына қосылуы, дүние жүзінің көптеген елдерімен түрлі салада байланыс жасауы да оның әрбір азаматына өз елінің тарихын жақсы білуді қажет етеді.
Отансүйгіштік – бұл Отанға, елге, өзің туып өскен жеріңе деген сүйіспеншілік. Өзіңнің еліңнің өткені мен бүгіні үшін мақтаныш сезімі. Адамның өз ұрпағын Отанын сүюге, өз елі мен жерін құрметтеуге үйретуі адамзат қоғамымен бірге жасасып келе жатқан тарихи процесс екені белгілі.
Адам баласы Қазақ сахарасында пайда болып, қазақ ұлтының кіндік қаны тамған Еуразия жүрегінде орналасқан ұлан-ғайыр жері бар Қазақ елі дүниежүзілік тарихта өзінің оң істерін қалдырып келуде. Ал Қазақстан Республикасының Тәуелсіздік алып, Жаңа даму жолына түсуіне байланысты оның халықаралық және ішкі қоғамдық-саяси жағдайларында үлкен өзгерістер болып жатыр. Бұл Қазақстан Республикасы Конституциясының 1, 2 баптарында былай деп көрсетілген: «Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары».
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің Конституциясында қойылған бұл асыл мұраттар қоғамның материалдық алғышарттарымен қатар рухани игіліктерін де жасауды қажет етеді. Ол сөз жоқ халықтың білімін көтерумен тығыз байланысты. Бұл өз тарапынан мектептердің қызметін, әсіресе онда оқытылатын пәндердің білім мазмұнын, оларды оқыту әдістемесін тезірек жаңартуды, жетілдіруді күн тәртібіне қойып отыр. Осыған байланысты қазіргі уақытта қоғамдық-гуманитарлық пәндерді оқытудың білімдік, тәрбиелік, дамытушылық маңызы бұрынғыдан да арта түсуде. Оларға «Білім туралы Заң», «Қазақстан Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы», «Қазақстан Республикасында тарихи сана қалыптастыру тұжырымдамасы», «Қазақстан Республикасындағы этникалық-мәдени білім беру тұжырымдамасы» сияқты мемлекеттік құжаттарда да айрықша көңіл бөлінген. Аталған салаларда білім беруде Қазақстан тарихын оқытудың орны ерекше. Өйткені өзінің туып-өскен өлкесінің, елінің және оның халықтарының тарихын жақсы білмеген оқушы өз халқын білмейді. Халқының қадірін білмеген адам басқа халықтарды лайықты құрметтеуі мүмкін де емес. Ондай жастардан болашақ қоғамның белсенді мүшелерін, қоғам, халық, Отан үшін бар күш-жігерін сарқа жұмсайтын, жан-жақты білімді азаматтарды тәрбиелеп шыға алмасымыз да ақиқат. Қазақстанның қазіргі халықаралық жағдайы, оның дүниежүзілік қауымдастықтағы белгілі мемлекеттердің қатарына қосылуы, дүние жүзінің көптеген елдерімен түрлі салада байланыс жасауы да оның әрбір азаматына өз елінің тарихын жақсы білуді қажет етеді.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1 Бартольд В.В. Соч.,5.-М.,1968.-С.45
2 Бейсенбайұлы Ж. Бітігтастағы Білге танушы «Егемен Қазақстан» 2002, 28 сәуір.
3 Ертедегі қазақ әдебиеті, Хрестоматия, Күлтегін. (кіші жазу) Алматы, 1967, 29 б.
4 Есенқұлов Е. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қосымшалар. Алматы, 1976. 10б.
5 Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы, Ана тілі 1991.
6 Жолдасбеков М. Асыл арналар. Алматы, Жазушы 1990.
7 Таймагамбетов Ж.К. Палеолит Казахстана (основные проблемы): автореф. ... д-ра ист. наук в форме научного доклада: 07.00.06. – Новосибирск, 1993. – 53 с.
8 Таймағамбетов Ж.Қ., Байгунаков Д.С. Қазақстанның тас дәуірі (зерттелу тарихы мен негізгі мәселелері): – Алматы: Қазақ университеті, 2008. – 266 б.
9 Зайберт В.Ф. Ботайская культура. – Алматы: «ҚазАқпарат», 2009. – 576 с.
10 Маргулан А.Х., Акишев К.А., Кадырбаев М.К., Оразбаев А.М. Древняя культура Центрального Казахстана. – Алма-Ата: Изд-во «Наука» Казахской ССР, 1966. – 435 с.
11 Маргулан А.Х. Сочинения. В 14 томах. Том 1. Бегазы-дандыбаевская культура Центрального Казахстана / составители Д.А. Маргулан, Д. Маргулан. –Алматы: Атамұра, 1998. – 400 с.
12 Кадырбаев М.К., Курманкулов Ж. Культура древних скотоводов и металлургов Сары-Арки (по материалам Северной Бетпак-Далы). – Алма-Ата: Гылым, 1992. – 247 с.
13 Бейсенов А.З., Варфолемеев В.В. Беғазы зираты. Орталық Қазақстан беғазы-дәндібай дәуірінде. – Алматы, 2008. – 126 б.
14 Акишев К.А., Кушаев Г.А. Древняя культура саков и усуней долины реки Или. – Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1963. – 300 с.
15 Самашев З.С., Толеубаев А.Т., Джумабекова Г.С. Сокровища степных вождей. – Алматы: ОФ «Берел», 2004. – 176 с.
16 Хабдулина М.К. Степное Приишимье в эпоху раннего железа. – Алматы: Ракурс, 1994. – 170 с.
17 Досымбаева А. Культурный комплекс тюркских кочевников Жетысу. ІІ в. до н.э. – V в.н.э. – Алматы, 2007. – 216 с.
18 Самашев З. Наскальные изображения Казахстана как исторический источник: автореф. ... д-ра ист. наук: 07.00.06. – Алматы, 2010. – 47 с.
19 Есмагамбетов К.Л. Зарубежная историография истории Казахстана (с древнейших врмен до начала 90-х годов ХХ в.): автореф. ... д-ра ист. наук: 07.00.02; 07.00.09. – Алматы, 2000. – 48 с.
20 Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии. – Алматы: Дайк-Пресс, 2002. – 338 с.
21 Великая степь в античных и византийских источниках: сборник материалов / составление и редакция Александра Николаевича Гаркавца. – Алматы: Баур, 2005. – 1304 с.
22 История казахской государственности (древность и средневековье): монографическое исследование. – Алматы: Адамар, 2007. – 416 с.
23 Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К. Археология Казахстана: Учебное пособие для студентов высших учебных заведений. – Алматы: Қазақ университеті, 2006. – 356 с.
24 Сұңғатай С., Еженханұлы Б. Тарихи-мәдени жәдігерлер. – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – 80 б. (Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері. Том ІІ).
25 Абиль Е.А. Методологические проблемы применения естественнонаучных методов в историческом исследовании: история и синергетика: автореф. ... д-ра ист. наук: 07.00.09. – Караганда, 2009. – 47 с.
26 Турежанова С.А. Интерпретация как историографический метод исследования: автореф. ... канд. ист. наук: 07.00.09. – Алматы, 2008. – 34 с.
27 Абусеитова М.Х. Казахстанское востоковедение: проблемы и перспективы // SHYGYS. – 2004. – №1. – С. 4-10.
28 Несипбаева Ж.Ж. Советская историография 60-80-х гг. ХХ в. о понятиях «методология истории» и «исторический факт»: автореф. ... канд. ист. наук: 07.00.09. – Алматы, 2005. – 35 с.
29 Төлебаев Т.Ә. Ежелгі Қазақстанның дүние жүзі тарихындағы орны: зерттелу дәрежесі мен проблемалары // ҚазҰУ Хабаршысы. Тар. сериясы. – 2007. – № 2. – 3-5 бб.
30 Атабаев Қ.М. «Мәдени мұра» бағдарламасының теориялық-методологиялық проблемалары мен деректанулық негіздері // «Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ ғалымдарының «Мәдени мұра» бағдарламасын іске асыруға қосқан үлесі: жетістіктері және даму бағыттары» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Алматы: Қазақ университеті, 2009. – 10-13 бб.
31 Алдамжаров З.А. Тарих: пайымдау мен тағылым. – Алматы: Арыс, 2002. – 288 б.
32 Алпысбес М. Қазақ шежірелері – тарихи дерек ретінде: ): тарих ғыл. док. … автореф.: 07.00.09. – Алматы, 2007. – 57 б.; Ногаева З.К. Историческое образование и наука в Казахстане (1920-1970 гг.): дисс. ... к.и.н.: 07.00.02. – Алматы, 2010. – 162 с.
33 Назарбаев Н.Ә. Қазақтың бүкіл тарихы – бірігу тарихы, тұтастану тарихы // Қазақ тарихы. – 1998. – № 3. – 9 б.
34 Қозыбаев М. Өркениет және ұлт. – Алматы, 2001. – 369 б.
35 Дулатов М. Мұғалімдерге. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1991.
36 Көшербаев Қ.Е., Ахметов Ә.Қ., Әбілқасымова А.Е., Рахымбек Х.М. Қазақстан Республикасында жоғары білімді дамыту стратегиясы. – Алматы: Білім, 1998. – 104-105 бб.
37 Бартольд В.В. Тюрки: 12 лекций по истории тюрецких народов Средней Азии. – Алматы: Жалын, 1998 . – 192 с.
38 Әлім А. Әдебиетіміз тоқырауға ұшыраған жоқ-па? // Қазақстан Заман. – 2005. – 4 қараша.
Аманжолова К. Қазақ ССР тарихын оқытуда көркем әдебиетті пайдалану. – Алматы: Мектеп, 1989. – 82 б.
1 Бартольд В.В. Соч.,5.-М.,1968.-С.45
2 Бейсенбайұлы Ж. Бітігтастағы Білге танушы «Егемен Қазақстан» 2002, 28 сәуір.
3 Ертедегі қазақ әдебиеті, Хрестоматия, Күлтегін. (кіші жазу) Алматы, 1967, 29 б.
4 Есенқұлов Е. Көне түркі жазба ескерткіштеріндегі қосымшалар. Алматы, 1976. 10б.
5 Келімбетов Н. Ежелгі дәуір әдебиеті. Алматы, Ана тілі 1991.
6 Жолдасбеков М. Асыл арналар. Алматы, Жазушы 1990.
7 Таймагамбетов Ж.К. Палеолит Казахстана (основные проблемы): автореф. ... д-ра ист. наук в форме научного доклада: 07.00.06. – Новосибирск, 1993. – 53 с.
8 Таймағамбетов Ж.Қ., Байгунаков Д.С. Қазақстанның тас дәуірі (зерттелу тарихы мен негізгі мәселелері): – Алматы: Қазақ университеті, 2008. – 266 б.
9 Зайберт В.Ф. Ботайская культура. – Алматы: «ҚазАқпарат», 2009. – 576 с.
10 Маргулан А.Х., Акишев К.А., Кадырбаев М.К., Оразбаев А.М. Древняя культура Центрального Казахстана. – Алма-Ата: Изд-во «Наука» Казахской ССР, 1966. – 435 с.
11 Маргулан А.Х. Сочинения. В 14 томах. Том 1. Бегазы-дандыбаевская культура Центрального Казахстана / составители Д.А. Маргулан, Д. Маргулан. –Алматы: Атамұра, 1998. – 400 с.
12 Кадырбаев М.К., Курманкулов Ж. Культура древних скотоводов и металлургов Сары-Арки (по материалам Северной Бетпак-Далы). – Алма-Ата: Гылым, 1992. – 247 с.
13 Бейсенов А.З., Варфолемеев В.В. Беғазы зираты. Орталық Қазақстан беғазы-дәндібай дәуірінде. – Алматы, 2008. – 126 б.
14 Акишев К.А., Кушаев Г.А. Древняя культура саков и усуней долины реки Или. – Алма-Ата: Изд-во АН КазССР, 1963. – 300 с.
15 Самашев З.С., Толеубаев А.Т., Джумабекова Г.С. Сокровища степных вождей. – Алматы: ОФ «Берел», 2004. – 176 с.
16 Хабдулина М.К. Степное Приишимье в эпоху раннего железа. – Алматы: Ракурс, 1994. – 170 с.
17 Досымбаева А. Культурный комплекс тюркских кочевников Жетысу. ІІ в. до н.э. – V в.н.э. – Алматы, 2007. – 216 с.
18 Самашев З. Наскальные изображения Казахстана как исторический источник: автореф. ... д-ра ист. наук: 07.00.06. – Алматы, 2010. – 47 с.
19 Есмагамбетов К.Л. Зарубежная историография истории Казахстана (с древнейших врмен до начала 90-х годов ХХ в.): автореф. ... д-ра ист. наук: 07.00.02; 07.00.09. – Алматы, 2000. – 48 с.
20 Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии. – Алматы: Дайк-Пресс, 2002. – 338 с.
21 Великая степь в античных и византийских источниках: сборник материалов / составление и редакция Александра Николаевича Гаркавца. – Алматы: Баур, 2005. – 1304 с.
22 История казахской государственности (древность и средневековье): монографическое исследование. – Алматы: Адамар, 2007. – 416 с.
23 Байпаков К.М., Таймагамбетов Ж.К. Археология Казахстана: Учебное пособие для студентов высших учебных заведений. – Алматы: Қазақ университеті, 2006. – 356 с.
24 Сұңғатай С., Еженханұлы Б. Тарихи-мәдени жәдігерлер. – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – 80 б. (Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері. Том ІІ).
25 Абиль Е.А. Методологические проблемы применения естественнонаучных методов в историческом исследовании: история и синергетика: автореф. ... д-ра ист. наук: 07.00.09. – Караганда, 2009. – 47 с.
26 Турежанова С.А. Интерпретация как историографический метод исследования: автореф. ... канд. ист. наук: 07.00.09. – Алматы, 2008. – 34 с.
27 Абусеитова М.Х. Казахстанское востоковедение: проблемы и перспективы // SHYGYS. – 2004. – №1. – С. 4-10.
28 Несипбаева Ж.Ж. Советская историография 60-80-х гг. ХХ в. о понятиях «методология истории» и «исторический факт»: автореф. ... канд. ист. наук: 07.00.09. – Алматы, 2005. – 35 с.
29 Төлебаев Т.Ә. Ежелгі Қазақстанның дүние жүзі тарихындағы орны: зерттелу дәрежесі мен проблемалары // ҚазҰУ Хабаршысы. Тар. сериясы. – 2007. – № 2. – 3-5 бб.
30 Атабаев Қ.М. «Мәдени мұра» бағдарламасының теориялық-методологиялық проблемалары мен деректанулық негіздері // «Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ ғалымдарының «Мәдени мұра» бағдарламасын іске асыруға қосқан үлесі: жетістіктері және даму бағыттары» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Алматы: Қазақ университеті, 2009. – 10-13 бб.
31 Алдамжаров З.А. Тарих: пайымдау мен тағылым. – Алматы: Арыс, 2002. – 288 б.
32 Алпысбес М. Қазақ шежірелері – тарихи дерек ретінде: ): тарих ғыл. док. … автореф.: 07.00.09. – Алматы, 2007. – 57 б.; Ногаева З.К. Историческое образование и наука в Казахстане (1920-1970 гг.): дисс. ... к.и.н.: 07.00.02. – Алматы, 2010. – 162 с.
33 Назарбаев Н.Ә. Қазақтың бүкіл тарихы – бірігу тарихы, тұтастану тарихы // Қазақ тарихы. – 1998. – № 3. – 9 б.
34 Қозыбаев М. Өркениет және ұлт. – Алматы, 2001. – 369 б.
35 Дулатов М. Мұғалімдерге. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1991.
36 Көшербаев Қ.Е., Ахметов Ә.Қ., Әбілқасымова А.Е., Рахымбек Х.М. Қазақстан Республикасында жоғары білімді дамыту стратегиясы. – Алматы: Білім, 1998. – 104-105 бб.
37 Бартольд В.В. Тюрки: 12 лекций по истории тюрецких народов Средней Азии. – Алматы: Жалын, 1998 . – 192 с.
38 Әлім А. Әдебиетіміз тоқырауға ұшыраған жоқ-па? // Қазақстан Заман. – 2005. – 4 қараша.
Аманжолова К. Қазақ ССР тарихын оқытуда көркем әдебиетті пайдалану. – Алматы: Мектеп, 1989. – 82 б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТАРИХИ БІЛІМ БЕРУ ІСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНА СИПАТТАМА
1.1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТАРИХИ БІЛІМНІҢ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... .8
1.2 ҚАЗАҚСТАНДА ОТАНДЫҚ ТАРИХИ БІЛІМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН
ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3 ҰЛТТЫҚ ТАРИХИ БІЛІМНІҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ МЕН БАҒЫТТАРЫ...18
2. ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫН ОРТА МЕКТЕПТЕ ОҚЫТУДЫҢ ТӘРБИЕЛІК МАҢЫЗЫ
2.1 ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫН ОҚЫТУ ПРОЦЕСІНДЕ БІЛІМНІҢ ҚАЛЫПТАСУ
САТЫЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 31
2.2 МЕКТЕПТЕГІ ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ ПӘНІНІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ ... ... 35
2.3 ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ САБАҒЫНДА КӨРКЕМ ӘДЕБИЕТТІ ПАЙДАЛАНУ АРҚЫЛЫ
ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ ... ... ... ... ... ... ... ... 53
2.4 ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫН ОҚЫТУ АРҚЫЛЫ САНАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӨЗЕКТІ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 70
КІРІСПЕ
Отансүйгіштік – бұл Отанға, елге, өзің туып өскен жеріңе деген
сүйіспеншілік. Өзіңнің еліңнің өткені мен бүгіні үшін мақтаныш сезімі.
Адамның өз ұрпағын Отанын сүюге, өз елі мен жерін құрметтеуге үйретуі
адамзат қоғамымен бірге жасасып келе жатқан тарихи процесс екені белгілі.
Адам баласы Қазақ сахарасында пайда болып, қазақ ұлтының кіндік қаны
тамған Еуразия жүрегінде орналасқан ұлан-ғайыр жері бар Қазақ елі
дүниежүзілік тарихта өзінің оң істерін қалдырып келуде. Ал Қазақстан
Республикасының Тәуелсіздік алып, Жаңа даму жолына түсуіне байланысты оның
халықаралық және ішкі қоғамдық-саяси жағдайларында үлкен өзгерістер болып
жатыр. Бұл Қазақстан Республикасы Конституциясының 1, 2 баптарында былай
деп көрсетілген: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат
қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары.
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің Конституциясында қойылған бұл асыл
мұраттар қоғамның материалдық алғышарттарымен қатар рухани игіліктерін де
жасауды қажет етеді. Ол сөз жоқ халықтың білімін көтерумен тығыз
байланысты. Бұл өз тарапынан мектептердің қызметін, әсіресе онда оқытылатын
пәндердің білім мазмұнын, оларды оқыту әдістемесін тезірек жаңартуды,
жетілдіруді күн тәртібіне қойып отыр. Осыған байланысты қазіргі уақытта
қоғамдық-гуманитарлық пәндерді оқытудың білімдік, тәрбиелік, дамытушылық
маңызы бұрынғыдан да арта түсуде. Оларға Білім туралы Заң, Қазақстан
Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы, Қазақстан
Республикасында тарихи сана қалыптастыру тұжырымдамасы, Қазақстан
Республикасындағы этникалық-мәдени білім беру тұжырымдамасы сияқты
мемлекеттік құжаттарда да айрықша көңіл бөлінген. Аталған салаларда білім
беруде Қазақстан тарихын оқытудың орны ерекше. Өйткені өзінің туып-өскен
өлкесінің, елінің және оның халықтарының тарихын жақсы білмеген оқушы өз
халқын білмейді. Халқының қадірін білмеген адам басқа халықтарды лайықты
құрметтеуі мүмкін де емес. Ондай жастардан болашақ қоғамның белсенді
мүшелерін, қоғам, халық, Отан үшін бар күш-жігерін сарқа жұмсайтын, жан-
жақты білімді азаматтарды тәрбиелеп шыға алмасымыз да ақиқат. Қазақстанның
қазіргі халықаралық жағдайы, оның дүниежүзілік қауымдастықтағы белгілі
мемлекеттердің қатарына қосылуы, дүние жүзінің көптеген елдерімен түрлі
салада байланыс жасауы да оның әрбір азаматына өз елінің тарихын жақсы
білуді қажет етеді.
Ұшы қиырсыз жазира дала тұрғындары өздерінің тарихында жас ұрпаққа
саяси-патриоттық тәрбие берудің бай тәжрибесін жинақтап, өзіндік салт-сана,
әдет-ғұрып, дәстүр рәміздерін қалыптастырды. Дала тұрғындарының өздерінің
өмір сүрген ортақ әлеуметтік-экономикалық, мәдениеті мен тарихына орайлас
жас буынға тәлім-тәрбие берудің басқа жұртта қайталанбас талап-тілектерін
дүниеге әкелді. Жас ұрпақты отаншылдыққа тәрбиелеудің жалпыға ортақ
моральдік-психологиялық нормасы белгіленіп, дала тұрғындарыныңа биік
талаптар қойылды. Олардың ең бастылары – атамекенді, ел намысын қорғаудағы
ержүректілік, жаудан беті қайтпау, ата-тегін жадында сақтау, отаншылдық.
Қазақ халқының бұрынғы дәстүрлі қоғамынан қалған тарихи-рухани
мұралардағы басты мәселе – қоғамның жағдайы адамның өзіне байланысты
қарастырылған. Олай болса, бүгінгі Қазақстан Республикасының егемендігі мен
тәуелсіздігінің нығаюы мен дамуынң объективті шарттарының бірі –
патриотизм. Жас ұрпаққа патриоттық тәрбие беру турасында Елбасымыз
Н.Ә.Назарбаев: Қазақстанда тұратын әрбір азамат өзін осы елдің перзенті
сезінбейінше, оның өткенін біліп, болашағына сенбейінше, біздің жұмысымыз
ілгері баспайды... және біз Қазақстандық патриотизмді Отанын, жері мен
суын шексіз сүю, халқының өнеге дәстүрін, әдет-ғұрпын, елінің тарихын
құрмет тұту, бостандығы мен құқығын қорғау, әр адамның күш-жігерін ел
бірлігін нығайтуға, азаматтық татулықты баянды етуге және ұлтаралық
татулықты тұрақтандыруға жұмсау, - деп атап көрсеткен.
Отансүйгіштік сезім жеке адамда өмір бойы қалыптасып, саяси процестерге
қатысудан, Отанды қорғаудан және қоғамда алатын өз орныңның маңыздылығын
сезінуден басталады. Адамға жеке құндылықтардан басқа да жалпы адамзаттық
құндылықтар қажет. Соның бірі отансүйгіштік қасиет болып табылады.
Жастар – бұл біздің қоғамымыздың болашағы және оның қандай болып
қалыптасуынан біздің қоғамымыздың болашағы мен еліміздің мемлекеттілігі
байланысты.
Қазақстандық отансүйгіштік және ұлттық келісім Қазақстан
республикасының азаматын тәрбиелеудегі негіз болып табылады.
Бүгінгі күні біз Қазақстан Республикасының тәрбиелік білім беру
жүйесінде бұл бағытсыз болашақ жоқ екеніне көзіміз жетіп отыр. Бұл біз үшін
жастардың келешекте қандай азамат және қандай патриот болып шығатынын
толғандыратын мәселе.
Халқымыздың батыр ұлдарының бірі Бауыржан Момышұлы: Патриотизм –
Отанға, мемлекетке деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман-саулығы,
қоғамдық, мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстылыған сезіну, өзінің
мемлекетке тәуелді екенін мойындау, яғни патриотизм дегеніміз – мемлекет
деген ұғымды, оның жеке адаммен барлық жағынан өткені мен бүгінгі күні және
болашағымен қарым-қатынасын білдереді., - деп атап көрсеткен.
Оқушылардың тарихқа қызығушылығын дамытуда олардың алған білімдерін
бағалаудың маңызы зор. Ол үшін түрлі тәсілдер бар. Мысалы: жауап берер
алдында материалды оқулық бойынша қайталау; көрсетілген жұмыс тәсілі,
үлгісі бойынша тапсырманы жазбаша орындау; сыныпта үйде дайындалған жоспар
бойынша әңгімелесу.
Жаңа материалды оқуға өту кезеңі дидактикалық тұрғыдан алғанда өте
маңызды. Мұғалім жаңаны оқуға оқушылардың зейінін аударады, белгісізді
тануға деген қажетті психологиялық көңіл күй қалыптастырады. Жаңаны ауызша
түсіндіргенде немесе оқулықтан оқығанда оқушылар көп аспектілі мазмұннан
бұрын бір желілі материалды жақсы игеретіндігі белгілі. Мұғалім оқулықтың
мазмұнына түзету жасай отырып, барынша маңызды, күрделі бөлігін басты
деректер, жарқын да бейнелі мәселелермен толықтырып түсіндіреді.
Көрнекті орыс педагогы К.Д.Ушинский: Мұғалім өз білімін көтеріп
жүргенде ғана мұғалім, оқуды ізденуді қойса, оның мұғалімдігі жойылады
деген.
Ол үздіксіз білімін шыңдап отырмаса, өмір көшіне жете алмайды, ол заман
талабына сай шәкірттеріне білім, тәрбие бере алмайды. Тарих сабағында
оқушылардың дүниеге ғылыми көзқарасын қалыптастыруға, адамгершілікке,
отаншылдыққа, каһармандыққа, ұлтжан-дылыққа барлық халықтарды құрметтеуге
олармен достық қатынас орнатуға, елдің қауіпсіздігін сақтауға, еңбек
сүйгіштікке, діннің тарихтағы рөлін дұрыс түсінуге тәрбиелеуге, оларға
эстетикалық, экологиялык, экономикалық тәрбие беруге толық мүмкіндік бар.
Тақырыптың ғылыми жаңалығы. Қазақстан Республикасы тәуелсіз даму жолына
енді ғана түсті. Оның келешегі алда, біртіндеп дамыған, гүлденген
өркениетті елдер қатарына қосылады. Мұны жүзеге асыратын Қазақстанның
қазіргі жас азаматтары, мектеп оқушылары. Қазақстанға жан-жақты білімді,
осы республикадағы барлық халық тілін, тарихын, әдет-ғұрпын сыйлайтын, осы
ел үшін, оның халықтырынң бақытты келешегі үшін бар білімі мен күш-жігерін
аянбай жұмсайтын нағыз отаншыл азаматтар керек.Осы міндетті орындауға
мектептегі тарих пәні өте зор үлес қосады. Кеңес елі тұсында тарих пәнін
оқыту барысында оқушыларды тәрбиелеудің ең негізгі бағыттары: марксизм-
ленинизм идеясына берілгендік, дүние жүзінде капитализмнің құрып,
коммунистік қоғамның саклтанат құратынына сендіру, социалистік идеологиядан
басқа идеологиялардың бәрін жек көру, дінді жек көру рухында тәрбиелеу
болды. Тәрбиенің мұндай бағыттарының мүлде теріс екендігін өмір тәжірбиесі
көрсетті. Сондықтан да біз қазір Қазақстан мектептеріндегі тәрбиенің
міндеттерін анықтағанда мұндай теріс бағыттырдан бас тартамыз. Тарих
сабақтарында оқушылардың дүниеге ғылыми көзқарасы қалыптастырылады,
адамгершілікке, имандылыққа, ізгілікке тәрбиеленеді, отаншылдыққа,
халықтарды құрметтеуге, сыйлауға, яғни халықтар достығына тәрбиеленеді,
еңбекке, қарт ұрпақтың еңбек пен жауынгерлік дәстүріне тәрбиеленеді; діннің
қызметін дұрыс түсінуге, оны дұрыс бағалауға, бейбітшілікті сақтауға үлес
қосуға, апдамзат жасаған құндылықтарды құрметтей білуге тәрбиеленеді;
эстетикалық, экологиялық, экономикалық, т.б. тәрбие алады.
Зерттеп отырған мәселенің мәнін ашуда қазақ халқының XX ғасыр басындағы
қоғамдық-саяси ойының көшбасшысы Алаш қозғалысына қатысты тарихи деректер
аса маңызды. Бұл деректер кеңес билігі орнағанға дейінгі қазақ елінің
қоғамдық-саяси және әлеуметтік идеологиялық ахуалын тарихи-білімдік
тұрғыдан анықтауға мүмкіндік береді. Ол әлеуметтік объектінің саяси және
әлеуметтік-психологиялық сипаттамасын жасауда да маңызды.
Зерттеу базасы. Тақырыпқа қатысты деректердің дені ірі мұрағат
қорларында сақталған. Тақырыпты ашуда Қазақстан (РК(б)П, БК(б)П, КОКП)
съездерінің, пленумдарының идеологиялық мәселелер жөніндегі материалдары
мен қаулы-қарарлары, кеңес, кәсіподақ және комсомол органдарының
директивалық материалдары: кеңес съездерінің қаулы қарарлары (КСРО ХКК, Қаз
ХКК), идеологиялық мәселелермен айналысатын бөлімдердің құжаттары, газет-
журнал редакцияларының құжаттары кеңестік тоталитарлық жүйенің мерзімді
басылымдарды үгіт-насихат қаруы ретінде пайдалануын анықтауда кеңінен
пайдаланылды. Жұмыста ҚР Президенті мұрағатының, ҚР Орталық Мемлекеттік
мұрағатының деректері пайдаланылды.
Диплом жұмысының деректік негізін толықтыруда 1990 жылдардан бастап
қабылданған білім стандарттары мен тұжырымдардың, зерттеу құжаттарының, заң
нормалары мен мемлекеттік бағдарламалардың, Елбасы кітаптары мен
Жолдауларының рөлі жоғары. Оларда жаңа Қазақстанның тарихи білімдегі
ұстаным басымдықтары, қазақ халқының ұлттық тарихи білім ерекшеліктерінің
белгіленуі т.б. мәселелер көрініс тапқан.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні: орта мектептегі Қазақстан тарихы пәні.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны: Қазақстан тарихының тәрбиелік
маңызы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстан тарихын орта мектептерде оқытудың
тәрбиелік маңызын ашып көрсету.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- Еліміздегі тарихи білімнің қалыптасу тарихына шолу жасай;
- Тәуелсіз Қазақстандағы тарихи білім беру ісіне сипаттама беру;
- Орта мектепте Қазақстан тарихы пәнін оқыту барысында берілетін тәрбие
түрлерін анықтау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТАРИХИ БІЛІМ БЕРУ ІСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНА СИПАТТАМА
1.1 Қазақстандағы тарихи білімнің әдіснамалық негіздері
Әдістеме дегеніміз – методика. Методика сөзі ежелгі грек тілінен
аударғанда – таным тәсілі, зерттеу жолы деген ұғымдарды береді. Әдіс
дегеніміз – нақты міндетті шешудің, әлдебір мақсатқа жетудің тәсілі. Сонда,
әдістеме бұл жиынтығы, кешені. Тарихты оқыту әдістемесі – тарихты оқытудың
міндеттері, мазмұны және әдіс-тәсілдері туралы педагогикалық ғылымдарының
бір саласы. Ол тиімділігі мен сапасын арттыру мақсатында тарихты оқыту
процесінің заңдылығын зерттеу және оқып-үйренуге арналады. Сонымен әдістеме
оқу процесін ұйымдастыру мен оның негізгі факторларын жетілдіруге
бағытталады.
ХХ ғасыр басындағы көрнекті әдіскер К.А.Иванов әдістеменің маңызды
міндеттері деп сол ғылымды оқу пәні ретінде жақсы жолға қоюға алып баратын
оқытудың айқындау, бағалау, бейнелеу тәсілдерін атайды. Әдістеме тарихты
қалай оқыту мәселесін қарастырады және зертттейді.
Осылайша әдістеме пәні – педагогикалық процесс, мұғалімнің тарихты
оқытуы, оқушының тарихты оқуы. Ал әдістеменің нысанасы – оқытудың әдістері,
мазмұны, ұйымдастырылуы және түрлері.
Тарихты оқыту - өзара байланыста және үнемі қозғалыста болатын
құрауыштардың басын біріктіретін өте күрделі процесс. Ол оқыту мақсаты –
оның мазмұны – білім беру және оны игеруге басшылық жасау – оқушылардың оқу
әрекеті – оқыту нәтежиесі деген тізбекті құрайды. Оқыту процесіндегі
қозғалыс оның ішкі қайшылықтарын жою барысында іске асады. Ол қайшылықтар
жоспарластырылған және қолданылған оқыту құралдары мен әдістерінің арасында
пайда болады.
Тарихты оқыту процесінің диалектикалығы сияқты әдістемені оқып-үйрену
де үнемі даму үстінде болады. Тарихты оқыту әдістемесі қоғам алдында тұрған
жас ұрпақты тәрбиелеудің кешенді міндеттерін іске асыруға қызмет жасайды.
Тарихты оқыту әдістемесі тарих ғылымдарымен бірге философия,
әлеуметтану, мәдениеттану, педагогика, психология, дидактика талаптары
логика сияқты ғылым салаларымен тығыз байланыста дамиды. Бұл салалардың
материалдарын пайдалану шығармашылық сипат алады, өйткені әдістеме пәні
оларды тарихты оқыту процесін жетілдіру мақсатында қорытып, жаңартып
пайдаланады.
Мұғалім мен оқушының оқу процесі күрделі және көп қырлы болып келеді.
Оның тиімділігі оқушы әрекетінің сипатымен айқындалады. Мұғалым өз пәнін
қаншалықты жетік білгенімен оқушылардың қызығушылығын оятып, шығармашылық
әрекетін ұйымдастыра алмаса, айтарлықтай табысқа жете алмайды.
Өмірде нашар мұғалімдерді көп кездестірмей, олардың пайда болуы өз
пәнін жетік білмеуіне байланысты емес, ең бастысы олар өз білімдерін
өзгелерге оңай жолмен түсіндіре алмайды. Өйткені, олар оқушыларға тарихи
материалды баяндаудың әдістемелік негіздерімен таныс емес, тіпті пәннің
әдістемесінен жеткілікті хабары жоқ. Сондықтан пәннің әдістемесін не үшін
оқытамын? Қалай оқытамын? Немен оқытамын? Деген сұрақтар таныс емес, тіпті
пәннің әдістемесінен жеткілікті хабары жоқ. Сондықтан пәннің әдістемесін не
үшін оқытамын? Қалай оқытамын? Немен оқытамын? Деген сұрақтарға жауап
тақырыпта басты назарда болуы тиіс.
Мектепте тарихты оқыту әдістемесі пәнінің міндеттері мен негізгі
факторлары
Тарихты оқытудың негізгі факторлары мына сұрақтардың жауаптарына
байланысты:
- мемлекет пен қоғам белгілеген мақсаттар;
- стандарт пен бағдарламаларда бекітіліп, солардың негізінде
оқулықтарда баяндаоған тарихи білімнің мазмұны мен құрылымы;
- оқыту процесінің ғылыми-әдістемелік ұйымдастырылуы (оқыту мен оқудың
түрларі, әдістері мен әдістемелік тәсілдері, құралдары);
- оқушылардың танымдық мүмкіндіктері;
- оқыту нәтежиелерімен айқындалады.
Тарихты оқытудың мақсаттары мемлекет дамуының әр түрлі кезеңдерінде
өзгеріп отырды. Кеңестік кезеңге дейінгі мектептерде таризты оқытуда
көптеген обьективтік жетістіктер болғанымен, оның мазмұнында ұлыорыстық
шовинизм, ұлыдаржавалық астамшылдық басым болды. Қазақстандағы мектептердің
өзінде Қазақстан тарихына қатысты мәселелер оқытылмады. Кеңестік кезеңдң
тарих пінінің мазмұнында жоғарыда аталған саяси белгілер коммунистік,
таптық сипат алды. Дегенмен Қазақстан тарихы жеке пән ретінде оқу
бағдарламасына енгізіліп, оқытыла бастады. Ол кезеңдегі тарих пәнінің
мақсаты маркстік-лениндік дүниетанымға негізделіп, коммунистік идеяларға
бағытталды.
Кез келген дәуірдегі тарихи мәселені ғылыми тұрғыдан зерделегенде,
өзінің алдындағы бір немесе бірнеше дәуірлердегі кезеңдермен байланыстыра
қарастыруға тура келеді. Тарихты осылайша сабақтастықта қарай білу ғылыми
зерттеу жұмысының барысында мәселеге қатысты кейбір жаңсақ пікір білдіруден
сақтандырып, дұрыс тұжырымдар жасауға, ақиқат ой қорытуға жол ашады Бұл
арада, ең алдымен, Қазақстанда ежелден қалыптасқан тарихи білімнің санада
орнығуының ғылыми-теориялық негіздер желісін түзу керек болады.
Қазақстан тарихшыларының ішінде қазақтар арасында ежелден қалыптасқан
дәстүрлі тарихи білім ұғымына ғылыми баға беру ең алғаш зерттеуші В.П.
Юдинде кездеседі. Ол айтады: Далалық ауызша тарихнаманы көрсететін
шығармаларды оның қайнар көзі деуге де болады. Олар тарихи әңгіме
жинақтарын – Дешті Қыпшақ көшпенділерінің тарихи білімінің бөлімдерін
көрсетеді. Бұл әңгіме – бастаулар арнайы қара сөз атауына ие болды, яғни
ескі сөз, қара сөз деген [7]. В.П. Юдиннің осы айтып отырған Дешті
Қыпшақ көшпелілерінің тарихи білімі қазақ этносының қалыптаса бастаған Ақ
Орда кезеңінен бергі уақытты қамтиды. Осы арада егер қазақтар өзінің түп
негізін сақ, үйсіндерден бастаса, онда Ақ Ордаға дейінгі тарихи білім,
өзінің бастауларын қалай қалыптастырған деген сұрақ туындайды. Сондықтан
біз, өз зерттеуіміздің бірінші тарауында мүмкіндігінше ұлттық тарихи
білімнің көзін тауып, оны В.П. Юдин айтып отырған Дешті Қыпшақ
көшпелілерінің тарихи біліміне жалғастыра келе, кеңес дәуіріне ұластыруды
мақсат еттік.
Академик М.Қ. Қозыбаев ... біздің Ұлы Сахарада да өркениет 1500-2000
жыл бұрын пайда болды деп есептеуге дәлелдер баршылық [8] – деп шегелеп
айтса, онда қазақ халқын өркениеттілікке жеткізген білу мен біліктілікті
және тәңірлік дінмен бірге келген білімді, аңыздан басталып, ауыз
әдебиетіне ұласқан тарихи білімді, VIII ғасырда ислам дінімен бірге келген
тарихи білімді, ойма жазудан басталып, көркем әдебиетке ұласқан дәстүрлі
тарихи білімді қалайша жоққа шығарамыз. Сондықтан да бұл мәселе, бүгінгі
таңдағы республикалық және халықаралық ауқымдағы конференциялардың негізгі
тақырыбына айналып, күн тәртібінен түспей келеді [9].
XVIII-XIX ғғ. Ресейдің әскери адамдары мен ғалымдары: А.И. Левшин, В.Г.
Тизенгаузен, Н.А. Аристов, А.Н. Харузин, В.В. Радлов, В.В. Бартольд, Г.Н.
Потанин т.б. қазақтың ауызша тарихы туралы естігендерін жазып қалдырғанмен,
негізгі борыштары – өз елінің мүддесіне қызмет ету болғандықтан, қазақтың
дәстүрлі тарихи білімі олардың бәрін бірдей қызықтыра бермеген. Айталық,
ауызша тарихтың білімдік байыбына бармаған Ресей тарихшысы А.И. Левшин
қазақ халқының ұлт болып қалыптасуына дейінгі зейіндік деректерден айналып
өтеді [10]. Қазақтарды жойылуға тиіс нәсіл ретінде кемсіткен А.И. Левшинді
барынша сынаған В.В. Радлов болса, оған қарама-қарсы пікір айта келіп,
қазақтарға отырықшы халықтардың дәуіріне қарама-қарсы тұрған мәдениет
өркениетінің баспалдағы ретінде жоғары баға берген [11].
Біздіңше, тарихқа кез-келген зерттеу жұмысын қолға алғанда, американдық
антраполг Франц Баос айтқандай, археолгияға, биологияға, лингвистикаға және
этнографияға жүгіну жеткіліксіз [12]. Мәселеге олардан маңызы кем түспейтін
саяси, әлеуметтік, ұлттық, діни, педагогикалық, психологиялық, әдет-
ғұрыптық және көркем әдебиеттік факторлардың да әсер ететіндігі анық.
Сонымен егер ерте уақыттан бергі ауыз әдебиеті ауызша тарих айту
дәстүрінің дамуына ықпал етіп, Дешті Қыпшақ көшпелілерінің тарихи біліміне
жеткізсе, қазақ хандығы кезіндегі жыраулар поэзиясы Зар заман ақындарымен
жалғасын тапқан тарихи білімге ұласса, оны XIX ғ. сонындағы қазақ ағартушы-
ойшылдары одан әрі дамытып, кеңес дәуіріне дейін әкелсе, ал кеңес
дәуіріндегі қазақ әдебиеті ауызша тарихты астарлы түрде дамыта білсе, онда
қазақ халқының діліне тән әдебиет арқылы келген ауызша тарихи білімдегі
шындықты дерек көзі ретінде қарау басымдығы туындайды. Осыған қосымша,
біздің зерттеу жұмысымыздың нәтижесі көрсеткендей, бүгінгі ұлттық тарих
ғылымы, заман ағымына орай, өзінің зерттеу ұстанымдарында тағы да мынандай
жаңа 3 басымдықтарға жетуді қажетсінеді:
1. Қазақстанның Еуропа мен Азияның түйіскен жерінде орналасуы тарихи
білімдегі зерттеу ұстанымында геосаяси мүмкіндіктермен санасу әдіснамасы
сияқты жаңа туындап отырған басымдықты қажетсінеді;
2. Қазақстан аумағындағы түркі мәдениетіне арап, парсы, қытай тілдік
мәдениеттерінің орыс мәдениеті ықпалының әсер етуінен кем болмағандығын
көрсету – тарихи шындыққа жетуге көмектеседі;
3. Екі ғасырдан астам уақыт қуғын-сүргін көргеніне қарамастан ислам
діні өзінің өміршеңдігін сақтап қалды. Ендеше, бүгінгі тәлім-тәрбие
ұстанымында, қазақ тарихындағы ислам дінінің басымдық рөлін жоққа шығара
алмаймыз. Осы арадағы тәлім сөз тіркесінің кезіндегі білімнің мағынасын
атқарған рөлін ескерген дұрыс.
Тарихи білім туралы алғашқы пікірталастар XVII-XVIII ғасырлардан, яғни
капиталимзнің өрістеу кезеңіндегі Еуропадан бастау алады. Дәл осы
кезеңдерде тарихи-білімдік ой-санада көшпелілер өркениетін мойындамайтын
Еуроцентризм ұстанымдары күш ала бастады. Осыған байланысты жазу пайда
болғанға дейінгі тарихи білімде өзіндік рөлі болған қазақтардың ауызша
тарих айту дәстүрі кеңес дәуіріне дейін зерттелмеді.
С.Ж. Асфендияровтан бастап, кеңес кезеңіндегі тарихшылардың еңбектерін
ресми бір партиялық жүйенің идеологиялық ықпалы жағдайындағы олардың
ұстанған методологиялық бағытына бола, тарихнамадан аластай алмаймыз. Осы
арада біз С.Ж. Асфендияров туралы М. Шоқай дерегіне сүйенсек, С.Ж.
Асфендияров қанша жерден марксист болғанмен, Түркістан қозғалысының шын
мәніндегі төңкерістік мәнін мойындап, тарихи білімдік ой-санада бірінші
болып, ұлттық мемлекеттілікті марксизм қағидаларымен бүркемелеп көрсетудің
үлгісін жасап беріп кеткен [13].
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында А.П. Чуловшниковтың, М. Тынышбаевтың, Т.
Шонанов, Қ. Кемеңгеровтердің тарихи білімді жүйелі жолға түсіру бағытындағы
еңбектері жарияланғанмен, ол авторлар ұлттық тарихи білімнің тарихын арнайы
зерттеуді мақсат етпеді. Бұлардың ішінде тарихи білімді дамытудағы М.
Тынышбаевтың рөліне тоқталсақ, ол бірінші болып қазақ тарихын басқа ұлт
өкілдері тарапынан жазудың кемшіл тұстарын көрсетіп бере алды.
Кеңестік тарихи білім мәселесінің алғашқы тарихнамасын қалыптастыруда
Н.Н. Ванаг, М.В. Нечкина, А.М. Панкратова, Г.С. Фридлянд бастаған
тарихшылар белсенді рөл атқарса, қазақ тарих ғылымын білім ретінде
жүйелеудің алғашқы тарихнамасын жасауда А.М. Панкратова, А.В. Шестаков, А.
Нүсіпбеков сияқты тарихшылар белсенділік көрсетті. Алайда бұл ғалымдардың
зерттеулері большевиктер партиясы идеологтарының еңбектерін басшылыққа
алудың нәтижесінде жазылды. Ол еңбектерден (В.И. Ленин, И.В. Сталин, Н.К.
Крупская, А.В. Луначарский, А.С. Бубнов, М.С. Энштейн, А.С. Макаренко, М.Н.
Покровский) идеологияға бой алдырылған халық ағарту ісінің
саясатандырылғаны көрінеді.
Кеңес дәуірінің 40-60 жылдарындағы қазақ тарихының білімдік тұрғыдан
жазылуы мен ғылыми жағынан жүйеленуі Е. Бекмаханов есімімен байланысты. Ол
Қазақстан XIX ғасырдың 20-40 жылдарында деп аталатын белгілі кітабын жазу
үстінде фольклорды маңызды дерек көзі ретінде алған. Автордың өзі атап
көрсеткендей, кітапта М.Ж. Көпеев, Ә. Диваев, О. Шипин, С. Мұқанов т.б.
жазып алған халық мақалдары, мәтелдері және өлеңдері кеңінен пайдаланылған
[14].
Кеңес дәуіріндегі қазақ халқының этникалық саладағы рухани мәдениетін
тарихи білімдік ой-санада ғылыми тұрғыдан өте терең және кең ауқымда
зерттеген ғалым – Ә.Х. Марғұлан. Бірақ ол тарихи білімдік жағынан ғасырлар
бойы маңызды рөл атқарған қазақ эпикалық жанрларын кезеңдерге бөлгенмен,
оның білімдік мәнін аша алмай, оны тек мәдениет аумағында ғана қарастыруға
мәжбүр болған [15].
Дегенмен, Әлкей Марғұлан даланың ауызша тарих айту үлгісін жинастырумен
бірге, ислам дінінің тарихи білімдегі рөлін дәріптеп, оны бағалаудың
үлгісін Мәшһүр Жүсіп Көпейұлына еліктеуден алғанын оның 1940 жылы 5
қаңтардағы Қазақ әдебиетінде жарияланған шағын мақаласынан байқаймыз.
Онда: Кез келген зерттеуші ғылымдағы діннің ықпалын жоққа шығара алмас, –
деп көрсетеді.
ХХ ғасырдың 50-ші жылдарының аяғы мен 70 жылдардың басында жарық көрген
Р.С. Сүлейменов, Ж. Қарақұсов, Ж. Амантаев, Ә. Канафин, Қ. Жаманбаев, С.Н.
Соскиннің еңбектерінде қазақ-кеңес интеллигенциясының, ғылым мен білімнің
даму тарихы кеңінен қарстырылды. Алайда, бұл жылдардағы тарихшы ғалымдардың
зерттеулерінде де ұлттық тарихи білімнің даму ерекшеліктерін көрсету
мәселесі шектеулі күйінде қала берді.
ХХ ғасырдың 80-90 жылдары жоғары оқу орындарында білім беру ісін
жетілдіру, Қазақстан интеллигенциясының қалыптасуы мен теориялық
мәселелеріне арналған К.Д. Жоламановтың, Х. Әбжановтың, Л.Я. Гуревич пен Ә.
Құдайбергеновтың жұмыстары біз зерттеп отырған тарихи білімнің даму
тарихынан бөлек, мәдениетттің басқа салаларын қамтиды.
ХХ ғасырдың 90 жылдарының басында 1917-1980 жылдардағы тарих ғылымының
даму үрдісіне тікелей қатысты І. Қозыбаевтың еңбектері жарияланды. Алайда
ол тарихи білімдік ой-санадағы ұлттық белгілердің ерте дүниеден бергі
дәстүрлі көріністеріне талдау жасамай, жалпы кеңестік тарих ғылымының
дағдарысқа ұрыну сырын ашуға талпынған.
ХХ ғасырдың 90 жылдарының екінші жартысынан бастап, 1986 жылғы
желтоқсан оқиғасының әсерімен ұлттық тарихи-білімдік ой-санада ерекше
серпін байқалды. Осы тұста М.Қ. Қозыбаев, К. Нұрпейіс, М. Қойгелдиев, Т.
Омарбеков, Ж.Қ. Қасымбаев, Ә.С. Тәкенов сияқты тәуелсіз Қазақстанның
алдыңғы шоғыр тарихшылары демократиялық қоғамдағы жаңаша тәуелсіз тарихи
ойлаудың бағытын көрсетіп бере алды.
Белгілі ғалым Д. Дулатованың тарихи еңбектерді талдаудағы тарихилық
үлгісін басшылыққа алған М.Қ. Әбусейітова мен Ж.О. Артықбаев [16] бастаған
бірқатар жаңашыл тарихшылардың еңбектерінде түрік халықтардың деректері мен
қазақ халқының этнографиялық деректерінің ұлттық тарихи білімді дамытудағы
ерекшеліктеріне жоғары мән берілген. Дегенмен, бұл ғалымдардың жаңа жолға
түсуіне зерттеуші К.Л. Есмағамбетовтың еңбектерінің де ықпалы болғаны анық.
Өйткені К.Л. Есмағамбетов - тәуелсіздікке дейін де Қазақстан тарихының
шетелдік тарихнамада бейнеленуін өзгелерден бұрын көрсетіп келе жатқан
тарихшы. К.Л. Есмағамбетов, Б.Б. Ермұхановтардан кейін шетелдік шындықты
жаңа өмірге сәйкес тарихи білімдік бағытта дерек көзі ретінде зерделеу – Н.
Мұхаметханұлының Қытайдағы қазақтардың қоғамдық тарихы (1860-1920 жж.)
деп аталатын монографиясы мен К. Несіпбаеваның докторлық жұмысында
қамтылған.
Егер ұлттық тарихи білімді дамытуда қазақ ауылының ерекше рөл
атқаратынымен санассақ, онда осы ауыл тұрмысындағы ақтаңдақ деректермен
айшықталған О. Мұхатованың еңбектерінен тарихи білімді одан әрі дамытудың
құнды мәліметтерін іздеп табуға болады.
Жаңа ғасыр басындағы еңбектерден, мәдени-ағарту мәселелерін зерттеген
Қ. Ахметовтың, мәдениет саласындағы мемелекет саясатын зерттеген А.
Қапаеваның, қазақ зиялылары тарихын зерттеген А. Ауанасованың, кеңестік
Қазақстанның ғылыми және шығармашылық интеллигенциясы тарихының
тарихнамасын зерттеген Г.М. Кәкенованың жұмыстарын атауға болады. Аталған
ғалымдардың монографияларында ХХ ғасырдың 1917-1991 жылдарындағы мәдениет
саласы, қазақ зиялыларымен интеллигенция қызметі және коммунистік партияның
ұстанған идеологиясынан туындайтын қасіретті тарихтың астары ашылған.
Зерттеуші Т.Ә. Төлебаев XIX ғ. II-жартысы мен ХХ ғ. басындағы
Қазақстанға капитализмнің енуінің тарихнамасы деп аталатын ғылыми зерттеу
жұмысында тарихи білімді жетілдіру үшін, қазақ жеріндегі капитализмнің
қалыптасу, даму барысы жөніндегі мәселелерді де ғылыми тарихнамалық
тұрғыдан талдау жасау керектігін ұсынады.
Бүгінде, Ү. Суханбердина мен Ә. Тәкенов сияқты деректану саласында ерен
еңбек еткен мамандардың ісін ғалым Қ. Атабаев жалғастырып келеді. Ғалым
өзінің қомақты еңбектерінде Түркістан уалаятының газетінен бастап бүгінгі
күнге дейінгі ұлттық баспасөз тарихын кезеңдерге бөліп көрсетсе, бұл ұлттық
тарихи білімнің даму өрісін білуге де көмектеседі.
Кеңес империясы кезінде де, жаңа Қазақстан жағдайында да Отандық
тарихнамада Ресей елі тарихынан болған жетістіктерді ескерусіз қалдырмауды
тарихи білімдегі басымдыққа жатқызуды айтып кеткен тарихшы З. Алдамжар
болатын [17].
2000 жылдан бергі ғылыми әдебиеттерде ұлт зиялыларының тарихи білімді
дамытудағы рөлі (Ш. Омарбеков), тарихты кезеңдерге бөлудің жаңа жолдары (С.
Кентбеков), Тәуелсіздік кезіндегі тарихнамалық ой-пікір (Ш.Ж. Нартбаев), ХХ
ғасырдағы халық құрамының тарихнамасы (Л. Төлешова) сияқты мәселелер
көтерілген. Алайда бұл зерттеушілер Қазақстандағы тарихи білімнің теориялық-
методологиялық мәселелерін жан-жақты тұрғыдан емес, жекелеген тарихи
оқиғалардың жетегінде қарастырады.
Қазақстан тарихшыларының ішінде біздің жұмысымызға бірден-бір жақын
келетін жұмыс – М. Алпысбес пен З.К. Ноғаеваның диссертациялық жұмыстары
[18]. М. Алпысбестің зерттеуінде шежіренің тарихи деректік мәні кешенді
түрде қарастырылса, З.К. Ноғаева негізінен, еліміздегі жоғары оқу
орындарында тарих факультеттері мен кафедралардың құрылу тарихын және
тарихшы мамандарды даярлау тарихын ішінара баяндап, тарихи білімнің
теориялық жағына бармаған. Ал Ресей тарихшылары А.Н. Терехов, К.А.
Ушмаевалардың [19] Ресейдің жекелеген аймақтарындағы жоғары тарихи білімнің
қалыптасуы мен дамуын көрсететін диссертациялық жұмыстары одақтас
республикалардың тарихымен байланыссыз зерттелтен.
Жоғарыда аталған тарихи білімге қатысты тарихнаманың логикалық жалғасы
есебінде Елбасының ұсынысы бойынша 2004-жылы Қазақстан Республикасында
Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы қабылданып, елімізде тарихи сананы
қалыптастыру үрдісі пәрменді жүргізіле бастады. Бұл орайда, Мәдени мұра
бағдарламасының Тарих және этнография секциясының Тарих – адамзат ақыл-
ойының қазынасы сериясы мүшелерінің күшімен шығарыла бастаған он томдық
еңбек бізді әлемдік тарихи үрдістен хабардар етіп, зерттеу бағытындағы
ынтамыз бен ізденісімізге түрткі болды.
Қазіргі таңдағы гуманитарлық және қоғамдық ғылым салаларының
зерттеушілеріне тән үрдіс – тарихи сана қалыптастыруды ұлттық дәстүрлерден
іздеу болып табылады. Айталық, Қ.А. Есімов (Қазақстан тарихының
деректануы – 1999), Л. Жүсіпова, Е.Қ. Жүсіпов, З.Е. Елешова, Г. Жүгенбаева
сияқты тарихшылар өз зерттеулерінде ауыз әдебиетінің тарихи дерек көзі
болатын рөлін мойындауға шақырса, Ж. Тілепов, Ә. Тарақов сияқты
әдебиетшілер тарихи шындықтарды әдебиеттен де қиналмай табуға болатынын
зерттеді. Сол сияқты Қ. Жарықбаев, С. Қалиев, Қ. Қожахметова, С. Ұзақбаева
сияқты этнопсихология мен этнопедагогиканың мамандары білімдік ой-санадағы
ұлттық тәрбиенің рөлін көтеріп, тарихи сана қалыптастыруға өз үлестерін
қосып келеді. Ал философтар А. Қасабек, М.С. Орынбеков, Д. Кішібеков, Ж.
Алтаев, А. Айталы, Ғ. Есім т.б. қазақ философиясын қоғамдық сананың басқа
да түрлерімен тығыз байланыстыра қарайды. Бұл үрдістер ұлттық тарихи
білімнің ғылыми-теориялық мәселелерін анықтауды жеңілдетеді және болашақта
тарихи білім мәселесін зерттеудегі гуманитарлық және қоғамдық ғылымдардың
бірлігін қажетсінеді.
1.2 Қазақстанда отандық тарихи білімнің қалыптасуы мен дамуы
Сан ғасырлар бойы тәңірлік дінді берік ұстанған сақ-үйсіндер тарихи
білімнің дін арқылы дамыған үлгісін түрік тілдестерге аманат ретінде
қалдырған. Түркіленуге негіз болған хұндардың билеушісі үйсін жұртында
қалған жас нәрестені қасқыр баққаннын естіп, киенің құдіретіне жорыған.
Кейін ер жете келе, жаңағы бала, әкесінің жұрты – Үйсін еліне ие болған.
Бұл оқиға шамамен б.д.э. II ғасырдың кейінгі жартысына тән. (Қараңыз.
Ежелгі үйсін елі. – Үрімжі, 2005. – Б. 13, 31). Демек, бастауын сақтардан
өрбітетін отандық тарихымыздың өзі тәңірлік дінмен қабысқан тарихи білімнің
нәтижесі.
Қазақ жеріне VIII ғасырдан енгізілген ислам дінінің ықпалы бұрыннан бар
тұрмыстық білімді ғылымға бейімдеп, IX-XII ғасырларда Қазақ елін бүкіл
әлемге танытқан бірнеше ғұлама-ойшылдарды тарихи аренаға шығарған, ал
олардың бәрі ислам дінін мемлекеттік дін ретінде мойынсұнған еді. Тіпті ұлы
Шыңғысхан ұрпақтарының өзі оның көзі жұмыла салып, ислам дініне мемлекеттік
мәртебе бергені тарихтан белгілі. Ендеше, бұл тарихи оқиға да дәстүрлі
тарихи білімдегі діннің деректік мәнін көрсетеді.
Қазақ елінің тарихи білімдік ой-санасын қалыптастыру тарихшы-ғалым
Мұхаммед Хайдар Дулатидың да үлесіне тиседі. Ол өзінің Тарих-и Рашиди
еңбегінің беташарын Мейірімді, рақымды Алланың атымен бастаған. Егер біз
Тарих-и Рашидидің қазақша мағынасын Хақ жолындағылар тарихы деп аударып
жүрсек, онда Мұхаммед Хайдар Дулати бабамыздың ұрпаққа қалдырған мұрасында
хақ сөзін назарға алуы бекер емес. Демек хақ дін – ислам дінімен бірге
келген тарихи білімнің жетістігі болып табылады.
Тәңірлік және мұсылман дін тұтастықтары Ақ Орданың кезінен басталатын
этникалық бірлік негізіндегі тарихи білімге жеткізсе, ол осы аралықтарда
қалыптасқан қазақы діл дерегінің нәтижесі. Осы арада халқымыздың ділін оның
тарихымен бірге қарастыруды жақтайтын қазақстандық философ А. Қасабектің
пікіріне қосарымыз, ислам дінінің қазақы ділге ғана емес, қазақтың ауызша
тарихына да ықпалы болған.
Ұлттық тарихи білімді қалыптастыруға дәнекер болған діл дерегі қазақ
халқына тән рухани құндылықтардың қалыптасуын да тездетті. Жауінгерлік
дәстүрді орнықтырған Ер Тарғын, Қобыланды, Алпамыс жырлары мен
дәстүрлі үйлену тойы, ұл және қыз баланы тәрбиелеу дәстүрін орнықтырған
Қыз Жібек, Мақпал, Бозжігіт дастандары қазақтың еңбек қарекеті, әдет-
ғұрыптары, халықтық ойындары мен мейрамдары, музыка және зерделі сөз
өнерлері арқылы бір-бірімен өз үндестіктерін тауып жатса, бұл – тарихи
білімді дамытудағы ділдік деректің маңызын айғақтайды.
Қазақ хандығы дәуірінде осы ділдік ерекшеліктерді тарихи білімде
орнықтырудың жаршылары билер мен жыраулар және сал-сері, ақын-сазгерлер
болды. Ал Ресейге еріксіз бодан болған тұста ол дәстүрді Зар-заман атауын
алған ақындар мен қазақ ағартушы-демократтары жалғастырды. Бұлардың тұсында
тарихи білімдегі шежірелік дәстүрді хатқа түсіру жанданып, ХХ ғасыр
басындағы ұлт зиялылары арқылы астарлы мәнге ие болған тарихи білім өзін ел
мен жер мәселесі, ұлт пен ұрпақ қамы, отарлық езгіні айыптау, халықты
азаттыққа, теңдікке үндеу, оқуға, ғылымға тарту, еңбекке баулу бағытындағы
дамуға бағдар ұстанды. Кеңес дәуірінің алғашқы екі он жылдығында, ұлттық
тарихты білім ретінде жүйелі оқытудың ғылымға негізделген кезеңі
басталғанда, М. Тынышбаев, С. Асфендияров, Т. Шонанов, Қ. Кемеңгеров сияқты
кәсіби қазақ тарихшылары шындықты айтудың құрбандарына айналып кете барды.
Дәстүрлі тарихи білімнің қалыптасуында ғасырлар бойы тарихпен қатар
жүріп отырған қазақ әдебиетінің деректік рөл атқарғаны біздің
зерттеуіміздің негізгі арқауы болып отыр. Қазақ әдебиетінің тарихи деректік
рөлі кеңес дәуірінің өзінде-ақ әдебиетші ғалымдар тарапынан дәлелденген. ХХ
ғасыр басындағы Ә. Бөкейханов бастаған алаш арыстарынан бері қарай М.
Әуезов, С. Мұқанов, Е. Ысмайылов, Б. Кенжебаев, Қ. Жумалив, І.
Есенберлиндердің жолын З. Ахметов, Р. Бердібаев, З. Қабдолов, С. Қирабаев,
С. Қасқабасов, Ш. Елеукенов, Т. Кәкішев, Н. Келімбетов, Т. Ақселеу, Қ.
Салғара сияқты көрнекті филолог ғалымдар өздерінің іргелі зерттеулері
арқылы ұлттық әдебиетпен келген тарихи білімді дамыта білді. Олар ежелгі
түркілердің арғы ата-тегі саналатын сақтардың батырлық жырлары арасындағы
мазмұн, түр, стиль бірлігін тарихи дәстүр жалғастығы тұрғысынан ғылыми
негізде дәлелдеді. Сол себепті б.з.б. дәуірлерде шығарылған Алып Ер
Тоңға, Шу батыр, Атилла, Көк бөрі және Ергенеқон дастандары
бүгінгі Қазақстан тарихының ауызша айтылуындағы дерек көздері болып
табылады демекшіміз. Сондай-ақ, аталған тарихи дастандар өзінен кейінгі
Түрік қағандығы тұсындағы тарихи Күлтегін, Тоныкөк, Білге Қаған
жырлары ғылымға дейінгі тарихи білімдік жәдігерлердің жазылуына үлгі-өнеге,
негіз болды. Түрік қағандығында жазба әдебиет негізіндегі тарихи білім
өзінен бұрындағы сақтар мен үйсіндердің және ғұндардың ауыз әдебиетіндегі
тарихи білім үлгілерімен генезистік типологиялық дәстүрлік үндестікте
дамыды.
Оғыз қағандығы дәуірінде шығарылған тарихи білім бастауларының бірі
Қорқыт ата кітабы, бұдан кейінгі Қарахан мемлекеті тұсындағы, немесе
ислам дәуірі (IX-XII ғғ.) деп аталатын тарихи кезеңдер түркі халықтарының
тарихи білімдік даму тарихындағы Қайта өркендеу – Ренессанс дәуірі ретінде
тарихи айналысқа енді.
Алтын Орда дәуірінен (XIII-XV ғғ.) кеңес дәуіріне дейінігі қазақ халқын
құраған ру-тайпалар Қарахан мемлекеті тұсындағы әдебиетпен келген білімдік
жетістіктерді бүгінгі қазақ тарихшыларына дәстүрлі ауызша тарих айтудан
қалған дерек ретінде және бабалар аманаты есебінде табыстады.
Әйгілі тарихшы Е. Бекмаханов болса, сол киелі аманаттан қорытынды
шығара келе, ғасырлар қойнауынан жеткен Кенесарыға байланысты тарихи
оқиғаны сомдағанда, зерттеуші Я. Палферовтың Нысанбай ақынның сөзін қалай
пайдаланғанын өз зерттеуіне кіріктіріп, көсемінен айырылған қазақтардың
терең қайғысын шебер көрсеткен. Немесе, Е. Бекмаханов Ж. Жабаевты сөйлету
арқылы оның қырғыз-қазақ қатынасы мен Ұлы жүздегі қазақ батырларының
көтеріліске көзқарасы жөніндегі жыр дерегін зерттеуіне арқау еткен.
Фольклорлық эпосты тарихи шындыққа жақындатқандардың қатарынан С.
Сейфуллин, Т. Шойынбаев, Ә. Қоңыратбаев, Р. Бердібай, С. Қасқабасов, Н.
Төреқұлов, Е. Тұрсынов, Ж. Тілепов т.б. сияқты ғалымдар мен зерттеушілерді
көреміз. Әсіресе профессор Ж. Тілепов Елім деп еңіреп туған ерлер жыры,
Тарих және әдебиет атты монографиялық еңбектерінде Жанқожа батыр туралы
халық жырларын, батыр өмір сүрген қоғам мен заман тынысын, бодандық
дәуірінде туған азаттық көтерілісін бейнелейтін жырлардағы тарихи шындықтың
табиғатын жан-жақты талдап, байыпты таразылады. Жанқожа көтерілісі туралы
жырдың алғашқы деректік негізін орыс зерттеушісі И.В. Аничковтың 1894 жылы
Қазан қаласынан шығарған Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхамедұлы атты тарихи
очеркінен табамыз. Алайда, И.В. Аничковтың өзі де Жанқожа туралы деректі
оның өте жақын туысы Мұсабай жыраудан алғанын жасырмайды. Қалай болғанда
да, жыраулық деректер ұлттық тарихи білімнің ғылымға дейінгі алғашқы
көріністерінің бірі болып табылады.
ХХ ғасырдың 60-90 жылдары қазақ әдебиетіндегі ұлттық тарихи тақырып,
отандық тарихи ойдың бағытына әсер етіп, оның бостандық идеясын көтеруіне
мұрындық болды. Бұл тұрғыда І. Есемберлиннің (Қаһар, Алмас қылыш,
Жанталас, Алтын Орда), Ш. Мұртазаның (Қызыл жебе), М. Мағауиннің
(Аласапыран), О. Сүлейменовтың (АЗиЯ), Ә. Кекілбаевтың (Үркер, Елең-
алаң), Ә. Әлімжановтың (Жаушы, Ұстаздың оралуы, Махамбеттің жебесі),
С. Жүнісовтың (Ақан сері), С. Сматаевтың (Елім-ай) тарихи романдары
қазақ әдебиетінің ғана емес, қазақ тарихының да дерегіне айналды. Сол
сияқты Б. Соқпақбаевтың, Қ. Жүмәділовтың, Т. Тоқтаровтың, Ә. Таразидің, Т.
Қаупынбаевтың, Б. Нұржекеұлының, Ж. Тұрлыбайұлының т.б. жаңа романдары
тарихи деректер негізінде жазылған.
Зерттеп отырған мәселенің мәнін ашуда қазақ халқының XX ғасыр басындағы
қоғамдық-саяси ойының көшбасшысы Алаш қозғалысына қатысты тарихи деректер
аса маңызды. Бұл деректер кеңес билігі орнағанға дейінгі қазақ елінің
қоғамдық-саяси және әлеуметтік идеологиялық ахуалын тарихи-білімдік
тұрғыдан анықтауға мүмкіндік береді. Ол әлеуметтік объектінің саяси және
әлеуметтік-психологиялық сипаттамасын жасауда да маңызды.
Зерттеу тақырыбымызға қатысты деректердің дені ірі мұрағат қорларында
сақталған. Тақырыпты ашуда Қазақстан (РК(б)П, БК(б)П, КОКП) съездерінің,
пленумдарының идеологиялық мәселелер жөніндегі материалдары мен қаулы-
қарарлары, кеңес, кәсіподақ және комсомол органдарының директивалық
материалдары: кеңес съездерінің қаулы қарарлары (КСРО ХКК, Қаз ХКК),
идеологиялық мәселелермен айналысатын бөлімдердің құжаттары, газет-журнал
редакцияларының құжаттары кеңестік тоталитарлық жүйенің мерзімді
басылымдарды үгіт-насихат қаруы ретінде пайдалануын анықтауда кеңінен
пайдаланылды. Жұмыста ҚР Президенті мұрағатының, ҚР Орталық Мемлекеттік
мұрағатының деректері пайдаланылды.
Диплом жұмысының деректік негізін толықтыруда 1990 жылдардан бастап
қабылданған білім стандарттары мен тұжырымдардың, зерттеу құжаттарының, заң
нормалары мен мемлекеттік бағдарламалардың, Елбасы кітаптары мен
Жолдауларының рөлі жоғары. Оларда жаңа Қазақстанның тарихи білімдегі
ұстаным басымдықтары, қазақ халқының ұлттық тарихи білім ерекшеліктерінің
белгіленуі т.б. мәселелер көрініс тапқан.
Марксизм-ленинизм классиктерінің шығармалары, Коммунистік партия
көсемдері мен жетекші партиялық қызметтер атқарған коммунистердің
мақалалары мен сөйлеген сөздері зерттеуде кеңінен пайдаланылды. Зерттеудің
деректік негізінің басым бөлігін мерзімді басылымдар материалдары құрайды.
Оларды ғылыми зерттеуде пайдалана отырып, ондағы қоғамдық-саяси ахуалды,
тарихи білімнің қоғамдағы орны мен рөлін және оның мәдени өмірдегі өзіндік
ерекшелігін білуге болады.
1.3 Ұлттық тарихи білімнің даму кезеңдері мен бағыттары
XV ғасырда өзінің ұлттық келбетін орнықтырып, халық ретіндегі тарихын
бастаған қазақтар, жадылық есте ұстау арқылы ежелден қалыптасқан
түркілердің дәстүрлі тарихи білімін ауызша тарихтың классикалық үлгісі –
шежіре айту дәстүріне жеткізді.
Егер, қазақ халқындағы Тегін білмеген тексіз, Жеті атасын білмеген
жетесіз деген зерделі сөздердің байыбына үңілсек, ұрпақты шыққан тегі мен
туған атасын білуге бағыттау сияқты тарихи білімгдік өнегені көреміз. Бұл-
бір жағынан. Екінші жағынан, сол зерделі сөз жолдары елдің бірлігін, оның
ұлттық белгісін сақтауды білдіреді. Үшіншіден, қазақта ұран сияқты орны бар
осы киелі сөздер әрбір қазақтың зердесінде сақталып, күні бүгінге дейін
ділдік ерекшелігіміздегі өзіндік үлесін жоғалтпай келеді.
Жеті атадан тарайтын үрдіс туыстық аралық қатынасқа (жігіттің үш жұрты)
жеткізіп, біртіндеп бүтіндей бір ұлттың (қазақтың) тұрмыс-салт нормаларына
ұласты. Бұл қоғамдық өмірді реттейтін заң, кодекс деңгейіне көтерілген.
Жазба заңның орнына ауылыңда қарияң болса, сызып қойған хаттай болады
деген сарынмен бірден-бірге сөз мұрасын қалдырып отыратын ақсақалдар болды.
Бұлар заң кітабының (кодекс законов) орнына ұсталды [20, б. 40]. Демек,
туыстық қарым-қатынастар сияқты табиғи тарихи білім нәтижелерінен қорытынды
шығару үшін жеті атаңды біліп, шежіре тарата білу қазақ дәстүрінде өмірлік
қажетке айналып келген. Біздің өзіндік ділі бар ел болуымыздың да түп
қазығы осында. Ендеше тұнып тұрған тарихты баяндайтын осы шежіре тарихи
білім қорын түзетін киелі деректің нағыз өзі.
Зерде категориясы мен шежіре айту дәстүрі ұлттық тарихи білімнің
қалыптасуы мен дамуындағы ең басты буын болғанмен, біз жалпы ұлттық тарихи
білімнің қалыптасуы мен даму бағытын тұрмыстық, ғылымға дейінгі және ғылыма-
теориялық деп 3-ке жіктеп, оның ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейінгі
құрылымын 7 дәуір, 5 кезеңге бөлуді жақтаймыз:
1-ші бағыт (тұрмыстық тарихи білім) 2 кезеңнен тұрады:
а) Тарихи білімнің пайда болу кезеңі;
б) Дәстүрлі тарихи білімнің қалыптасу кезеңі.
Бұлардың әрқайсысы жеке-жеке дәуірге бөлінеді. Осы арада тарихта
айтылатын тас дәуірі мен алғашқы қауымдық құрылыс аралығында қалыптаса
бастаған тарихи білімді түгелімен 1-ші дәуірдің үлесіне кіргіземіз. Осы
дәуірдегі тарихи білім нышандары табиғат құпияларын білуге ұмтылу сияқты
философиялық ұғым шеңберінде бой көтере бастайды. Ал тарихтағы сақ-үйсін
дәуірі мен түркі дәуірі аралығында дами бастаған тарихи білімді 2-ші дәуір
үлесіне кіргіземіз. Бұл дәуірдегі тарихи білім нышандары философиялық
ұғымдағы зерденің төменгі сатысы-пайымдау арқылы мүмкін болады.
2-ші бағыт (ғылымға дейінгі тарихи білім) үлкен бір кезең (есеп бойынша
3-ші кезең) барысында қалыптасқанмен, бұл кезең 3 дәуірге бөлінеді (III-IV-
V дәуір). 3-ші дәуір қазақ жеріне арабтардың келуінен Ақ Орданың дүниеге
келуі аралығын қамтыса, ол философиялық ұғымдағы дін арқылы болжау
нәтижесінде болған тарихи білімді дүниеге әкелді. Осы 2-ші бағыт ішіндегі 4-
ші дәуір қазақ хандығының қылаптасуынан бастап, Ресейге еріксіз бодан
болған тұстағы ұлттық тарихи білімнің пайда болуын философиялық ұғымдағы
зерделеудің нәтижесі деп түгінгеніміз жөн. Ал 2-ші бағыт ішіндегі 5-ші
дәуірдегі ұлттық тарихи білім, ұлт-азаттық қозғалыстар арқылы бой көтеріп,
зар-заман ақындары арқылы қазақ-демократ-ағартушыларының көзқарастарына
ұласса, бұл үрдіс философиялық түсініктегі зерделі сын арқылы жүзеге асты.
3-ші бағыт (ғылыми-теориялық тарихи білім) 2 кезең және, 2 дәуірге
бөлінеді. Мұндағы 1-ші кезең (есеп бойынша 4-ші кезең), 6-шы кеңес дәуірі
кезінде саясат арқылы жүйелі жолға түсіп, 1935 жылдан бастап идеологиялық
жағынан қыспаққа алынған тарихи білім. Ал есеп бойынша, 5-ші соңғы
кезендегі ұлттық тарихи білім 7-ші тәуелсіздік дәуірімен бірге келіп, қайта
жаңғырып отыр.
Сөйтіп көріп отырғанымыздай зерттеу жұмысымызда ұлттық тарихи білімнің
қалыптасуының кезеңдері мен дәуірлерін толық ашпай, XX ғасырдағы тарихи
білімнің даму ерекшелігін көрсету де мүмкін болмады.
Дүние жүзіндегі халықтар ғасырлар бойы бір-бірімен қаншама соғысқан
күннің өзінде, олар бәрібір бірінен-бірі үйренді. Ал бұл үрдістердің көбі
тарихи білім арқылы болған діннің ықпалымен болғанын жасыра алмаймыз. Орта
ғасырлардағы біздің Мауараннаhp, Моғолстан сияқты рухани орталықтарымыздағы
негізгі жазба жазуынның рөлін араб, парсы, кейінірек шағатай жазуы атқарса,
осыған байланысты біздің кезіндегі бабаларамыздың көпшілігі ислам дінін
енгізген сол елдерердің жазуын пайдаланып, тарихи білім жетістіктерін түркі
тілінде әлемге танытты. Діннің енгізілуімен тарихта алғаш рет түркі тілі
ғылыми айналасқа енгізіліп, зерттелді. Осы үрдіс яғни тарихи білімдегі
ислам дінінің басымдығы өз эстафетасын кеңес дәуіріне дейін жеткізіді.
Дегенмен, XIX ғасырдың ортасында Қазақстанның Ресейге толық қосылуына
байланысты өлкеде еуропалық үлгідегі мектептердің көптеп ашыла бастауы
ұлттық рух белгілеріне қауіп туғызды. Міне, осындай көріністерге ашынған
зар-заман ақындары ұлттық тарихи білімдік дәстүрді жалғастырып, оны қазақ
ағартушы-демократтар тобына жеткізе білді. Ал XIX ғасырдың соңы XX ғасырдың
бас кезіндегі қазақ еліндегі баспа ісінің қолға алынуы ғылыми тарихи
білімнің қалыптасуына жаңа жол ашты. Оны қазақ интеллигенциясының алғашқы
шоғыры жалғастырып әкетті.
Ұлттық тарихи білімнің қалыптасуындағы жауынгерлік дәстүр ерекшелігі
диссертацияның осы бөлімінде айрықша қарастырылады. Оның себебі қазақтың
еркін, жауынгер болған қасиеттерінен туындайды. Ұлттық тарихи білімнің
өзегі де осы жауынгерлік дәстүрмен тікелей байланысты болғанын және оның
дәлелдерінің де көптігіне қарай біз Райымбек батырдың тарихи білімдегі
жауінгерлік дәстүрді жалғастыра білу шеберлігін үлгі етіп, оны көне көз
қариялардың ауызша тарих айту дәстүрімен байланыстыруға тырыстық. Сондай-ақ
арнайы тармақшада, бір жағынан, Қабай, Сабдалы жыраулардың деректеріне
сүйену арқылы Райымбек батырдың тарихи тұлғасын көрсетсек, екінші жағынын
Райымбектің Хангелді, Орақ сияқты тарихта болған адамдардың өнегесін тарихи
білімдік тұрғыдан қабылдау ерекшелігін жеткізуге ұмтылыс жасадық. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТАРИХИ БІЛІМ БЕРУ ІСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНА СИПАТТАМА
1.1 ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТАРИХИ БІЛІМНІҢ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... .8
1.2 ҚАЗАҚСТАНДА ОТАНДЫҚ ТАРИХИ БІЛІМНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН
ДАМУЫ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 15
1.3 ҰЛТТЫҚ ТАРИХИ БІЛІМНІҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ МЕН БАҒЫТТАРЫ...18
2. ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫН ОРТА МЕКТЕПТЕ ОҚЫТУДЫҢ ТӘРБИЕЛІК МАҢЫЗЫ
2.1 ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫН ОҚЫТУ ПРОЦЕСІНДЕ БІЛІМНІҢ ҚАЛЫПТАСУ
САТЫЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 31
2.2 МЕКТЕПТЕГІ ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ ПӘНІНІҢ ТӘРБИЕЛІК МӘНІ ... ... 35
2.3 ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ САБАҒЫНДА КӨРКЕМ ӘДЕБИЕТТІ ПАЙДАЛАНУ АРҚЫЛЫ
ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ БЕРУ ... ... ... ... ... ... ... ... 53
2.4 ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫН ОҚЫТУ АРҚЫЛЫ САНАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ӨЗЕКТІ
МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 59
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 70
КІРІСПЕ
Отансүйгіштік – бұл Отанға, елге, өзің туып өскен жеріңе деген
сүйіспеншілік. Өзіңнің еліңнің өткені мен бүгіні үшін мақтаныш сезімі.
Адамның өз ұрпағын Отанын сүюге, өз елі мен жерін құрметтеуге үйретуі
адамзат қоғамымен бірге жасасып келе жатқан тарихи процесс екені белгілі.
Адам баласы Қазақ сахарасында пайда болып, қазақ ұлтының кіндік қаны
тамған Еуразия жүрегінде орналасқан ұлан-ғайыр жері бар Қазақ елі
дүниежүзілік тарихта өзінің оң істерін қалдырып келуде. Ал Қазақстан
Республикасының Тәуелсіздік алып, Жаңа даму жолына түсуіне байланысты оның
халықаралық және ішкі қоғамдық-саяси жағдайларында үлкен өзгерістер болып
жатыр. Бұл Қазақстан Республикасы Конституциясының 1, 2 баптарында былай
деп көрсетілген: Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы,
құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады; оның ең қымбат
қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары.
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің Конституциясында қойылған бұл асыл
мұраттар қоғамның материалдық алғышарттарымен қатар рухани игіліктерін де
жасауды қажет етеді. Ол сөз жоқ халықтың білімін көтерумен тығыз
байланысты. Бұл өз тарапынан мектептердің қызметін, әсіресе онда оқытылатын
пәндердің білім мазмұнын, оларды оқыту әдістемесін тезірек жаңартуды,
жетілдіруді күн тәртібіне қойып отыр. Осыған байланысты қазіргі уақытта
қоғамдық-гуманитарлық пәндерді оқытудың білімдік, тәрбиелік, дамытушылық
маңызы бұрынғыдан да арта түсуде. Оларға Білім туралы Заң, Қазақстан
Республикасында гуманитарлық білім беру тұжырымдамасы, Қазақстан
Республикасында тарихи сана қалыптастыру тұжырымдамасы, Қазақстан
Республикасындағы этникалық-мәдени білім беру тұжырымдамасы сияқты
мемлекеттік құжаттарда да айрықша көңіл бөлінген. Аталған салаларда білім
беруде Қазақстан тарихын оқытудың орны ерекше. Өйткені өзінің туып-өскен
өлкесінің, елінің және оның халықтарының тарихын жақсы білмеген оқушы өз
халқын білмейді. Халқының қадірін білмеген адам басқа халықтарды лайықты
құрметтеуі мүмкін де емес. Ондай жастардан болашақ қоғамның белсенді
мүшелерін, қоғам, халық, Отан үшін бар күш-жігерін сарқа жұмсайтын, жан-
жақты білімді азаматтарды тәрбиелеп шыға алмасымыз да ақиқат. Қазақстанның
қазіргі халықаралық жағдайы, оның дүниежүзілік қауымдастықтағы белгілі
мемлекеттердің қатарына қосылуы, дүние жүзінің көптеген елдерімен түрлі
салада байланыс жасауы да оның әрбір азаматына өз елінің тарихын жақсы
білуді қажет етеді.
Ұшы қиырсыз жазира дала тұрғындары өздерінің тарихында жас ұрпаққа
саяси-патриоттық тәрбие берудің бай тәжрибесін жинақтап, өзіндік салт-сана,
әдет-ғұрып, дәстүр рәміздерін қалыптастырды. Дала тұрғындарының өздерінің
өмір сүрген ортақ әлеуметтік-экономикалық, мәдениеті мен тарихына орайлас
жас буынға тәлім-тәрбие берудің басқа жұртта қайталанбас талап-тілектерін
дүниеге әкелді. Жас ұрпақты отаншылдыққа тәрбиелеудің жалпыға ортақ
моральдік-психологиялық нормасы белгіленіп, дала тұрғындарыныңа биік
талаптар қойылды. Олардың ең бастылары – атамекенді, ел намысын қорғаудағы
ержүректілік, жаудан беті қайтпау, ата-тегін жадында сақтау, отаншылдық.
Қазақ халқының бұрынғы дәстүрлі қоғамынан қалған тарихи-рухани
мұралардағы басты мәселе – қоғамның жағдайы адамның өзіне байланысты
қарастырылған. Олай болса, бүгінгі Қазақстан Республикасының егемендігі мен
тәуелсіздігінің нығаюы мен дамуынң объективті шарттарының бірі –
патриотизм. Жас ұрпаққа патриоттық тәрбие беру турасында Елбасымыз
Н.Ә.Назарбаев: Қазақстанда тұратын әрбір азамат өзін осы елдің перзенті
сезінбейінше, оның өткенін біліп, болашағына сенбейінше, біздің жұмысымыз
ілгері баспайды... және біз Қазақстандық патриотизмді Отанын, жері мен
суын шексіз сүю, халқының өнеге дәстүрін, әдет-ғұрпын, елінің тарихын
құрмет тұту, бостандығы мен құқығын қорғау, әр адамның күш-жігерін ел
бірлігін нығайтуға, азаматтық татулықты баянды етуге және ұлтаралық
татулықты тұрақтандыруға жұмсау, - деп атап көрсеткен.
Отансүйгіштік сезім жеке адамда өмір бойы қалыптасып, саяси процестерге
қатысудан, Отанды қорғаудан және қоғамда алатын өз орныңның маңыздылығын
сезінуден басталады. Адамға жеке құндылықтардан басқа да жалпы адамзаттық
құндылықтар қажет. Соның бірі отансүйгіштік қасиет болып табылады.
Жастар – бұл біздің қоғамымыздың болашағы және оның қандай болып
қалыптасуынан біздің қоғамымыздың болашағы мен еліміздің мемлекеттілігі
байланысты.
Қазақстандық отансүйгіштік және ұлттық келісім Қазақстан
республикасының азаматын тәрбиелеудегі негіз болып табылады.
Бүгінгі күні біз Қазақстан Республикасының тәрбиелік білім беру
жүйесінде бұл бағытсыз болашақ жоқ екеніне көзіміз жетіп отыр. Бұл біз үшін
жастардың келешекте қандай азамат және қандай патриот болып шығатынын
толғандыратын мәселе.
Халқымыздың батыр ұлдарының бірі Бауыржан Момышұлы: Патриотизм –
Отанға, мемлекетке деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман-саулығы,
қоғамдық, мемлекеттік қауіпсіздікке тікелей байланыстылыған сезіну, өзінің
мемлекетке тәуелді екенін мойындау, яғни патриотизм дегеніміз – мемлекет
деген ұғымды, оның жеке адаммен барлық жағынан өткені мен бүгінгі күні және
болашағымен қарым-қатынасын білдереді., - деп атап көрсеткен.
Оқушылардың тарихқа қызығушылығын дамытуда олардың алған білімдерін
бағалаудың маңызы зор. Ол үшін түрлі тәсілдер бар. Мысалы: жауап берер
алдында материалды оқулық бойынша қайталау; көрсетілген жұмыс тәсілі,
үлгісі бойынша тапсырманы жазбаша орындау; сыныпта үйде дайындалған жоспар
бойынша әңгімелесу.
Жаңа материалды оқуға өту кезеңі дидактикалық тұрғыдан алғанда өте
маңызды. Мұғалім жаңаны оқуға оқушылардың зейінін аударады, белгісізді
тануға деген қажетті психологиялық көңіл күй қалыптастырады. Жаңаны ауызша
түсіндіргенде немесе оқулықтан оқығанда оқушылар көп аспектілі мазмұннан
бұрын бір желілі материалды жақсы игеретіндігі белгілі. Мұғалім оқулықтың
мазмұнына түзету жасай отырып, барынша маңызды, күрделі бөлігін басты
деректер, жарқын да бейнелі мәселелермен толықтырып түсіндіреді.
Көрнекті орыс педагогы К.Д.Ушинский: Мұғалім өз білімін көтеріп
жүргенде ғана мұғалім, оқуды ізденуді қойса, оның мұғалімдігі жойылады
деген.
Ол үздіксіз білімін шыңдап отырмаса, өмір көшіне жете алмайды, ол заман
талабына сай шәкірттеріне білім, тәрбие бере алмайды. Тарих сабағында
оқушылардың дүниеге ғылыми көзқарасын қалыптастыруға, адамгершілікке,
отаншылдыққа, каһармандыққа, ұлтжан-дылыққа барлық халықтарды құрметтеуге
олармен достық қатынас орнатуға, елдің қауіпсіздігін сақтауға, еңбек
сүйгіштікке, діннің тарихтағы рөлін дұрыс түсінуге тәрбиелеуге, оларға
эстетикалық, экологиялык, экономикалық тәрбие беруге толық мүмкіндік бар.
Тақырыптың ғылыми жаңалығы. Қазақстан Республикасы тәуелсіз даму жолына
енді ғана түсті. Оның келешегі алда, біртіндеп дамыған, гүлденген
өркениетті елдер қатарына қосылады. Мұны жүзеге асыратын Қазақстанның
қазіргі жас азаматтары, мектеп оқушылары. Қазақстанға жан-жақты білімді,
осы республикадағы барлық халық тілін, тарихын, әдет-ғұрпын сыйлайтын, осы
ел үшін, оның халықтырынң бақытты келешегі үшін бар білімі мен күш-жігерін
аянбай жұмсайтын нағыз отаншыл азаматтар керек.Осы міндетті орындауға
мектептегі тарих пәні өте зор үлес қосады. Кеңес елі тұсында тарих пәнін
оқыту барысында оқушыларды тәрбиелеудің ең негізгі бағыттары: марксизм-
ленинизм идеясына берілгендік, дүние жүзінде капитализмнің құрып,
коммунистік қоғамның саклтанат құратынына сендіру, социалистік идеологиядан
басқа идеологиялардың бәрін жек көру, дінді жек көру рухында тәрбиелеу
болды. Тәрбиенің мұндай бағыттарының мүлде теріс екендігін өмір тәжірбиесі
көрсетті. Сондықтан да біз қазір Қазақстан мектептеріндегі тәрбиенің
міндеттерін анықтағанда мұндай теріс бағыттырдан бас тартамыз. Тарих
сабақтарында оқушылардың дүниеге ғылыми көзқарасы қалыптастырылады,
адамгершілікке, имандылыққа, ізгілікке тәрбиеленеді, отаншылдыққа,
халықтарды құрметтеуге, сыйлауға, яғни халықтар достығына тәрбиеленеді,
еңбекке, қарт ұрпақтың еңбек пен жауынгерлік дәстүріне тәрбиеленеді; діннің
қызметін дұрыс түсінуге, оны дұрыс бағалауға, бейбітшілікті сақтауға үлес
қосуға, апдамзат жасаған құндылықтарды құрметтей білуге тәрбиеленеді;
эстетикалық, экологиялық, экономикалық, т.б. тәрбие алады.
Зерттеп отырған мәселенің мәнін ашуда қазақ халқының XX ғасыр басындағы
қоғамдық-саяси ойының көшбасшысы Алаш қозғалысына қатысты тарихи деректер
аса маңызды. Бұл деректер кеңес билігі орнағанға дейінгі қазақ елінің
қоғамдық-саяси және әлеуметтік идеологиялық ахуалын тарихи-білімдік
тұрғыдан анықтауға мүмкіндік береді. Ол әлеуметтік объектінің саяси және
әлеуметтік-психологиялық сипаттамасын жасауда да маңызды.
Зерттеу базасы. Тақырыпқа қатысты деректердің дені ірі мұрағат
қорларында сақталған. Тақырыпты ашуда Қазақстан (РК(б)П, БК(б)П, КОКП)
съездерінің, пленумдарының идеологиялық мәселелер жөніндегі материалдары
мен қаулы-қарарлары, кеңес, кәсіподақ және комсомол органдарының
директивалық материалдары: кеңес съездерінің қаулы қарарлары (КСРО ХКК, Қаз
ХКК), идеологиялық мәселелермен айналысатын бөлімдердің құжаттары, газет-
журнал редакцияларының құжаттары кеңестік тоталитарлық жүйенің мерзімді
басылымдарды үгіт-насихат қаруы ретінде пайдалануын анықтауда кеңінен
пайдаланылды. Жұмыста ҚР Президенті мұрағатының, ҚР Орталық Мемлекеттік
мұрағатының деректері пайдаланылды.
Диплом жұмысының деректік негізін толықтыруда 1990 жылдардан бастап
қабылданған білім стандарттары мен тұжырымдардың, зерттеу құжаттарының, заң
нормалары мен мемлекеттік бағдарламалардың, Елбасы кітаптары мен
Жолдауларының рөлі жоғары. Оларда жаңа Қазақстанның тарихи білімдегі
ұстаным басымдықтары, қазақ халқының ұлттық тарихи білім ерекшеліктерінің
белгіленуі т.б. мәселелер көрініс тапқан.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні: орта мектептегі Қазақстан тарихы пәні.
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысаны: Қазақстан тарихының тәрбиелік
маңызы.
Дипломдық жұмыстың мақсаты: Қазақстан тарихын орта мектептерде оқытудың
тәрбиелік маңызын ашып көрсету.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- Еліміздегі тарихи білімнің қалыптасу тарихына шолу жасай;
- Тәуелсіз Қазақстандағы тарихи білім беру ісіне сипаттама беру;
- Орта мектепте Қазақстан тарихы пәнін оқыту барысында берілетін тәрбие
түрлерін анықтау.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТАРИХИ БІЛІМ БЕРУ ІСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫНА СИПАТТАМА
1.1 Қазақстандағы тарихи білімнің әдіснамалық негіздері
Әдістеме дегеніміз – методика. Методика сөзі ежелгі грек тілінен
аударғанда – таным тәсілі, зерттеу жолы деген ұғымдарды береді. Әдіс
дегеніміз – нақты міндетті шешудің, әлдебір мақсатқа жетудің тәсілі. Сонда,
әдістеме бұл жиынтығы, кешені. Тарихты оқыту әдістемесі – тарихты оқытудың
міндеттері, мазмұны және әдіс-тәсілдері туралы педагогикалық ғылымдарының
бір саласы. Ол тиімділігі мен сапасын арттыру мақсатында тарихты оқыту
процесінің заңдылығын зерттеу және оқып-үйренуге арналады. Сонымен әдістеме
оқу процесін ұйымдастыру мен оның негізгі факторларын жетілдіруге
бағытталады.
ХХ ғасыр басындағы көрнекті әдіскер К.А.Иванов әдістеменің маңызды
міндеттері деп сол ғылымды оқу пәні ретінде жақсы жолға қоюға алып баратын
оқытудың айқындау, бағалау, бейнелеу тәсілдерін атайды. Әдістеме тарихты
қалай оқыту мәселесін қарастырады және зертттейді.
Осылайша әдістеме пәні – педагогикалық процесс, мұғалімнің тарихты
оқытуы, оқушының тарихты оқуы. Ал әдістеменің нысанасы – оқытудың әдістері,
мазмұны, ұйымдастырылуы және түрлері.
Тарихты оқыту - өзара байланыста және үнемі қозғалыста болатын
құрауыштардың басын біріктіретін өте күрделі процесс. Ол оқыту мақсаты –
оның мазмұны – білім беру және оны игеруге басшылық жасау – оқушылардың оқу
әрекеті – оқыту нәтежиесі деген тізбекті құрайды. Оқыту процесіндегі
қозғалыс оның ішкі қайшылықтарын жою барысында іске асады. Ол қайшылықтар
жоспарластырылған және қолданылған оқыту құралдары мен әдістерінің арасында
пайда болады.
Тарихты оқыту процесінің диалектикалығы сияқты әдістемені оқып-үйрену
де үнемі даму үстінде болады. Тарихты оқыту әдістемесі қоғам алдында тұрған
жас ұрпақты тәрбиелеудің кешенді міндеттерін іске асыруға қызмет жасайды.
Тарихты оқыту әдістемесі тарих ғылымдарымен бірге философия,
әлеуметтану, мәдениеттану, педагогика, психология, дидактика талаптары
логика сияқты ғылым салаларымен тығыз байланыста дамиды. Бұл салалардың
материалдарын пайдалану шығармашылық сипат алады, өйткені әдістеме пәні
оларды тарихты оқыту процесін жетілдіру мақсатында қорытып, жаңартып
пайдаланады.
Мұғалім мен оқушының оқу процесі күрделі және көп қырлы болып келеді.
Оның тиімділігі оқушы әрекетінің сипатымен айқындалады. Мұғалым өз пәнін
қаншалықты жетік білгенімен оқушылардың қызығушылығын оятып, шығармашылық
әрекетін ұйымдастыра алмаса, айтарлықтай табысқа жете алмайды.
Өмірде нашар мұғалімдерді көп кездестірмей, олардың пайда болуы өз
пәнін жетік білмеуіне байланысты емес, ең бастысы олар өз білімдерін
өзгелерге оңай жолмен түсіндіре алмайды. Өйткені, олар оқушыларға тарихи
материалды баяндаудың әдістемелік негіздерімен таныс емес, тіпті пәннің
әдістемесінен жеткілікті хабары жоқ. Сондықтан пәннің әдістемесін не үшін
оқытамын? Қалай оқытамын? Немен оқытамын? Деген сұрақтар таныс емес, тіпті
пәннің әдістемесінен жеткілікті хабары жоқ. Сондықтан пәннің әдістемесін не
үшін оқытамын? Қалай оқытамын? Немен оқытамын? Деген сұрақтарға жауап
тақырыпта басты назарда болуы тиіс.
Мектепте тарихты оқыту әдістемесі пәнінің міндеттері мен негізгі
факторлары
Тарихты оқытудың негізгі факторлары мына сұрақтардың жауаптарына
байланысты:
- мемлекет пен қоғам белгілеген мақсаттар;
- стандарт пен бағдарламаларда бекітіліп, солардың негізінде
оқулықтарда баяндаоған тарихи білімнің мазмұны мен құрылымы;
- оқыту процесінің ғылыми-әдістемелік ұйымдастырылуы (оқыту мен оқудың
түрларі, әдістері мен әдістемелік тәсілдері, құралдары);
- оқушылардың танымдық мүмкіндіктері;
- оқыту нәтежиелерімен айқындалады.
Тарихты оқытудың мақсаттары мемлекет дамуының әр түрлі кезеңдерінде
өзгеріп отырды. Кеңестік кезеңге дейінгі мектептерде таризты оқытуда
көптеген обьективтік жетістіктер болғанымен, оның мазмұнында ұлыорыстық
шовинизм, ұлыдаржавалық астамшылдық басым болды. Қазақстандағы мектептердің
өзінде Қазақстан тарихына қатысты мәселелер оқытылмады. Кеңестік кезеңдң
тарих пінінің мазмұнында жоғарыда аталған саяси белгілер коммунистік,
таптық сипат алды. Дегенмен Қазақстан тарихы жеке пән ретінде оқу
бағдарламасына енгізіліп, оқытыла бастады. Ол кезеңдегі тарих пәнінің
мақсаты маркстік-лениндік дүниетанымға негізделіп, коммунистік идеяларға
бағытталды.
Кез келген дәуірдегі тарихи мәселені ғылыми тұрғыдан зерделегенде,
өзінің алдындағы бір немесе бірнеше дәуірлердегі кезеңдермен байланыстыра
қарастыруға тура келеді. Тарихты осылайша сабақтастықта қарай білу ғылыми
зерттеу жұмысының барысында мәселеге қатысты кейбір жаңсақ пікір білдіруден
сақтандырып, дұрыс тұжырымдар жасауға, ақиқат ой қорытуға жол ашады Бұл
арада, ең алдымен, Қазақстанда ежелден қалыптасқан тарихи білімнің санада
орнығуының ғылыми-теориялық негіздер желісін түзу керек болады.
Қазақстан тарихшыларының ішінде қазақтар арасында ежелден қалыптасқан
дәстүрлі тарихи білім ұғымына ғылыми баға беру ең алғаш зерттеуші В.П.
Юдинде кездеседі. Ол айтады: Далалық ауызша тарихнаманы көрсететін
шығармаларды оның қайнар көзі деуге де болады. Олар тарихи әңгіме
жинақтарын – Дешті Қыпшақ көшпенділерінің тарихи білімінің бөлімдерін
көрсетеді. Бұл әңгіме – бастаулар арнайы қара сөз атауына ие болды, яғни
ескі сөз, қара сөз деген [7]. В.П. Юдиннің осы айтып отырған Дешті
Қыпшақ көшпелілерінің тарихи білімі қазақ этносының қалыптаса бастаған Ақ
Орда кезеңінен бергі уақытты қамтиды. Осы арада егер қазақтар өзінің түп
негізін сақ, үйсіндерден бастаса, онда Ақ Ордаға дейінгі тарихи білім,
өзінің бастауларын қалай қалыптастырған деген сұрақ туындайды. Сондықтан
біз, өз зерттеуіміздің бірінші тарауында мүмкіндігінше ұлттық тарихи
білімнің көзін тауып, оны В.П. Юдин айтып отырған Дешті Қыпшақ
көшпелілерінің тарихи біліміне жалғастыра келе, кеңес дәуіріне ұластыруды
мақсат еттік.
Академик М.Қ. Қозыбаев ... біздің Ұлы Сахарада да өркениет 1500-2000
жыл бұрын пайда болды деп есептеуге дәлелдер баршылық [8] – деп шегелеп
айтса, онда қазақ халқын өркениеттілікке жеткізген білу мен біліктілікті
және тәңірлік дінмен бірге келген білімді, аңыздан басталып, ауыз
әдебиетіне ұласқан тарихи білімді, VIII ғасырда ислам дінімен бірге келген
тарихи білімді, ойма жазудан басталып, көркем әдебиетке ұласқан дәстүрлі
тарихи білімді қалайша жоққа шығарамыз. Сондықтан да бұл мәселе, бүгінгі
таңдағы республикалық және халықаралық ауқымдағы конференциялардың негізгі
тақырыбына айналып, күн тәртібінен түспей келеді [9].
XVIII-XIX ғғ. Ресейдің әскери адамдары мен ғалымдары: А.И. Левшин, В.Г.
Тизенгаузен, Н.А. Аристов, А.Н. Харузин, В.В. Радлов, В.В. Бартольд, Г.Н.
Потанин т.б. қазақтың ауызша тарихы туралы естігендерін жазып қалдырғанмен,
негізгі борыштары – өз елінің мүддесіне қызмет ету болғандықтан, қазақтың
дәстүрлі тарихи білімі олардың бәрін бірдей қызықтыра бермеген. Айталық,
ауызша тарихтың білімдік байыбына бармаған Ресей тарихшысы А.И. Левшин
қазақ халқының ұлт болып қалыптасуына дейінгі зейіндік деректерден айналып
өтеді [10]. Қазақтарды жойылуға тиіс нәсіл ретінде кемсіткен А.И. Левшинді
барынша сынаған В.В. Радлов болса, оған қарама-қарсы пікір айта келіп,
қазақтарға отырықшы халықтардың дәуіріне қарама-қарсы тұрған мәдениет
өркениетінің баспалдағы ретінде жоғары баға берген [11].
Біздіңше, тарихқа кез-келген зерттеу жұмысын қолға алғанда, американдық
антраполг Франц Баос айтқандай, археолгияға, биологияға, лингвистикаға және
этнографияға жүгіну жеткіліксіз [12]. Мәселеге олардан маңызы кем түспейтін
саяси, әлеуметтік, ұлттық, діни, педагогикалық, психологиялық, әдет-
ғұрыптық және көркем әдебиеттік факторлардың да әсер ететіндігі анық.
Сонымен егер ерте уақыттан бергі ауыз әдебиеті ауызша тарих айту
дәстүрінің дамуына ықпал етіп, Дешті Қыпшақ көшпелілерінің тарихи біліміне
жеткізсе, қазақ хандығы кезіндегі жыраулар поэзиясы Зар заман ақындарымен
жалғасын тапқан тарихи білімге ұласса, оны XIX ғ. сонындағы қазақ ағартушы-
ойшылдары одан әрі дамытып, кеңес дәуіріне дейін әкелсе, ал кеңес
дәуіріндегі қазақ әдебиеті ауызша тарихты астарлы түрде дамыта білсе, онда
қазақ халқының діліне тән әдебиет арқылы келген ауызша тарихи білімдегі
шындықты дерек көзі ретінде қарау басымдығы туындайды. Осыған қосымша,
біздің зерттеу жұмысымыздың нәтижесі көрсеткендей, бүгінгі ұлттық тарих
ғылымы, заман ағымына орай, өзінің зерттеу ұстанымдарында тағы да мынандай
жаңа 3 басымдықтарға жетуді қажетсінеді:
1. Қазақстанның Еуропа мен Азияның түйіскен жерінде орналасуы тарихи
білімдегі зерттеу ұстанымында геосаяси мүмкіндіктермен санасу әдіснамасы
сияқты жаңа туындап отырған басымдықты қажетсінеді;
2. Қазақстан аумағындағы түркі мәдениетіне арап, парсы, қытай тілдік
мәдениеттерінің орыс мәдениеті ықпалының әсер етуінен кем болмағандығын
көрсету – тарихи шындыққа жетуге көмектеседі;
3. Екі ғасырдан астам уақыт қуғын-сүргін көргеніне қарамастан ислам
діні өзінің өміршеңдігін сақтап қалды. Ендеше, бүгінгі тәлім-тәрбие
ұстанымында, қазақ тарихындағы ислам дінінің басымдық рөлін жоққа шығара
алмаймыз. Осы арадағы тәлім сөз тіркесінің кезіндегі білімнің мағынасын
атқарған рөлін ескерген дұрыс.
Тарихи білім туралы алғашқы пікірталастар XVII-XVIII ғасырлардан, яғни
капиталимзнің өрістеу кезеңіндегі Еуропадан бастау алады. Дәл осы
кезеңдерде тарихи-білімдік ой-санада көшпелілер өркениетін мойындамайтын
Еуроцентризм ұстанымдары күш ала бастады. Осыған байланысты жазу пайда
болғанға дейінгі тарихи білімде өзіндік рөлі болған қазақтардың ауызша
тарих айту дәстүрі кеңес дәуіріне дейін зерттелмеді.
С.Ж. Асфендияровтан бастап, кеңес кезеңіндегі тарихшылардың еңбектерін
ресми бір партиялық жүйенің идеологиялық ықпалы жағдайындағы олардың
ұстанған методологиялық бағытына бола, тарихнамадан аластай алмаймыз. Осы
арада біз С.Ж. Асфендияров туралы М. Шоқай дерегіне сүйенсек, С.Ж.
Асфендияров қанша жерден марксист болғанмен, Түркістан қозғалысының шын
мәніндегі төңкерістік мәнін мойындап, тарихи білімдік ой-санада бірінші
болып, ұлттық мемлекеттілікті марксизм қағидаларымен бүркемелеп көрсетудің
үлгісін жасап беріп кеткен [13].
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында А.П. Чуловшниковтың, М. Тынышбаевтың, Т.
Шонанов, Қ. Кемеңгеровтердің тарихи білімді жүйелі жолға түсіру бағытындағы
еңбектері жарияланғанмен, ол авторлар ұлттық тарихи білімнің тарихын арнайы
зерттеуді мақсат етпеді. Бұлардың ішінде тарихи білімді дамытудағы М.
Тынышбаевтың рөліне тоқталсақ, ол бірінші болып қазақ тарихын басқа ұлт
өкілдері тарапынан жазудың кемшіл тұстарын көрсетіп бере алды.
Кеңестік тарихи білім мәселесінің алғашқы тарихнамасын қалыптастыруда
Н.Н. Ванаг, М.В. Нечкина, А.М. Панкратова, Г.С. Фридлянд бастаған
тарихшылар белсенді рөл атқарса, қазақ тарих ғылымын білім ретінде
жүйелеудің алғашқы тарихнамасын жасауда А.М. Панкратова, А.В. Шестаков, А.
Нүсіпбеков сияқты тарихшылар белсенділік көрсетті. Алайда бұл ғалымдардың
зерттеулері большевиктер партиясы идеологтарының еңбектерін басшылыққа
алудың нәтижесінде жазылды. Ол еңбектерден (В.И. Ленин, И.В. Сталин, Н.К.
Крупская, А.В. Луначарский, А.С. Бубнов, М.С. Энштейн, А.С. Макаренко, М.Н.
Покровский) идеологияға бой алдырылған халық ағарту ісінің
саясатандырылғаны көрінеді.
Кеңес дәуірінің 40-60 жылдарындағы қазақ тарихының білімдік тұрғыдан
жазылуы мен ғылыми жағынан жүйеленуі Е. Бекмаханов есімімен байланысты. Ол
Қазақстан XIX ғасырдың 20-40 жылдарында деп аталатын белгілі кітабын жазу
үстінде фольклорды маңызды дерек көзі ретінде алған. Автордың өзі атап
көрсеткендей, кітапта М.Ж. Көпеев, Ә. Диваев, О. Шипин, С. Мұқанов т.б.
жазып алған халық мақалдары, мәтелдері және өлеңдері кеңінен пайдаланылған
[14].
Кеңес дәуіріндегі қазақ халқының этникалық саладағы рухани мәдениетін
тарихи білімдік ой-санада ғылыми тұрғыдан өте терең және кең ауқымда
зерттеген ғалым – Ә.Х. Марғұлан. Бірақ ол тарихи білімдік жағынан ғасырлар
бойы маңызды рөл атқарған қазақ эпикалық жанрларын кезеңдерге бөлгенмен,
оның білімдік мәнін аша алмай, оны тек мәдениет аумағында ғана қарастыруға
мәжбүр болған [15].
Дегенмен, Әлкей Марғұлан даланың ауызша тарих айту үлгісін жинастырумен
бірге, ислам дінінің тарихи білімдегі рөлін дәріптеп, оны бағалаудың
үлгісін Мәшһүр Жүсіп Көпейұлына еліктеуден алғанын оның 1940 жылы 5
қаңтардағы Қазақ әдебиетінде жарияланған шағын мақаласынан байқаймыз.
Онда: Кез келген зерттеуші ғылымдағы діннің ықпалын жоққа шығара алмас, –
деп көрсетеді.
ХХ ғасырдың 50-ші жылдарының аяғы мен 70 жылдардың басында жарық көрген
Р.С. Сүлейменов, Ж. Қарақұсов, Ж. Амантаев, Ә. Канафин, Қ. Жаманбаев, С.Н.
Соскиннің еңбектерінде қазақ-кеңес интеллигенциясының, ғылым мен білімнің
даму тарихы кеңінен қарстырылды. Алайда, бұл жылдардағы тарихшы ғалымдардың
зерттеулерінде де ұлттық тарихи білімнің даму ерекшеліктерін көрсету
мәселесі шектеулі күйінде қала берді.
ХХ ғасырдың 80-90 жылдары жоғары оқу орындарында білім беру ісін
жетілдіру, Қазақстан интеллигенциясының қалыптасуы мен теориялық
мәселелеріне арналған К.Д. Жоламановтың, Х. Әбжановтың, Л.Я. Гуревич пен Ә.
Құдайбергеновтың жұмыстары біз зерттеп отырған тарихи білімнің даму
тарихынан бөлек, мәдениетттің басқа салаларын қамтиды.
ХХ ғасырдың 90 жылдарының басында 1917-1980 жылдардағы тарих ғылымының
даму үрдісіне тікелей қатысты І. Қозыбаевтың еңбектері жарияланды. Алайда
ол тарихи білімдік ой-санадағы ұлттық белгілердің ерте дүниеден бергі
дәстүрлі көріністеріне талдау жасамай, жалпы кеңестік тарих ғылымының
дағдарысқа ұрыну сырын ашуға талпынған.
ХХ ғасырдың 90 жылдарының екінші жартысынан бастап, 1986 жылғы
желтоқсан оқиғасының әсерімен ұлттық тарихи-білімдік ой-санада ерекше
серпін байқалды. Осы тұста М.Қ. Қозыбаев, К. Нұрпейіс, М. Қойгелдиев, Т.
Омарбеков, Ж.Қ. Қасымбаев, Ә.С. Тәкенов сияқты тәуелсіз Қазақстанның
алдыңғы шоғыр тарихшылары демократиялық қоғамдағы жаңаша тәуелсіз тарихи
ойлаудың бағытын көрсетіп бере алды.
Белгілі ғалым Д. Дулатованың тарихи еңбектерді талдаудағы тарихилық
үлгісін басшылыққа алған М.Қ. Әбусейітова мен Ж.О. Артықбаев [16] бастаған
бірқатар жаңашыл тарихшылардың еңбектерінде түрік халықтардың деректері мен
қазақ халқының этнографиялық деректерінің ұлттық тарихи білімді дамытудағы
ерекшеліктеріне жоғары мән берілген. Дегенмен, бұл ғалымдардың жаңа жолға
түсуіне зерттеуші К.Л. Есмағамбетовтың еңбектерінің де ықпалы болғаны анық.
Өйткені К.Л. Есмағамбетов - тәуелсіздікке дейін де Қазақстан тарихының
шетелдік тарихнамада бейнеленуін өзгелерден бұрын көрсетіп келе жатқан
тарихшы. К.Л. Есмағамбетов, Б.Б. Ермұхановтардан кейін шетелдік шындықты
жаңа өмірге сәйкес тарихи білімдік бағытта дерек көзі ретінде зерделеу – Н.
Мұхаметханұлының Қытайдағы қазақтардың қоғамдық тарихы (1860-1920 жж.)
деп аталатын монографиясы мен К. Несіпбаеваның докторлық жұмысында
қамтылған.
Егер ұлттық тарихи білімді дамытуда қазақ ауылының ерекше рөл
атқаратынымен санассақ, онда осы ауыл тұрмысындағы ақтаңдақ деректермен
айшықталған О. Мұхатованың еңбектерінен тарихи білімді одан әрі дамытудың
құнды мәліметтерін іздеп табуға болады.
Жаңа ғасыр басындағы еңбектерден, мәдени-ағарту мәселелерін зерттеген
Қ. Ахметовтың, мәдениет саласындағы мемелекет саясатын зерттеген А.
Қапаеваның, қазақ зиялылары тарихын зерттеген А. Ауанасованың, кеңестік
Қазақстанның ғылыми және шығармашылық интеллигенциясы тарихының
тарихнамасын зерттеген Г.М. Кәкенованың жұмыстарын атауға болады. Аталған
ғалымдардың монографияларында ХХ ғасырдың 1917-1991 жылдарындағы мәдениет
саласы, қазақ зиялыларымен интеллигенция қызметі және коммунистік партияның
ұстанған идеологиясынан туындайтын қасіретті тарихтың астары ашылған.
Зерттеуші Т.Ә. Төлебаев XIX ғ. II-жартысы мен ХХ ғ. басындағы
Қазақстанға капитализмнің енуінің тарихнамасы деп аталатын ғылыми зерттеу
жұмысында тарихи білімді жетілдіру үшін, қазақ жеріндегі капитализмнің
қалыптасу, даму барысы жөніндегі мәселелерді де ғылыми тарихнамалық
тұрғыдан талдау жасау керектігін ұсынады.
Бүгінде, Ү. Суханбердина мен Ә. Тәкенов сияқты деректану саласында ерен
еңбек еткен мамандардың ісін ғалым Қ. Атабаев жалғастырып келеді. Ғалым
өзінің қомақты еңбектерінде Түркістан уалаятының газетінен бастап бүгінгі
күнге дейінгі ұлттық баспасөз тарихын кезеңдерге бөліп көрсетсе, бұл ұлттық
тарихи білімнің даму өрісін білуге де көмектеседі.
Кеңес империясы кезінде де, жаңа Қазақстан жағдайында да Отандық
тарихнамада Ресей елі тарихынан болған жетістіктерді ескерусіз қалдырмауды
тарихи білімдегі басымдыққа жатқызуды айтып кеткен тарихшы З. Алдамжар
болатын [17].
2000 жылдан бергі ғылыми әдебиеттерде ұлт зиялыларының тарихи білімді
дамытудағы рөлі (Ш. Омарбеков), тарихты кезеңдерге бөлудің жаңа жолдары (С.
Кентбеков), Тәуелсіздік кезіндегі тарихнамалық ой-пікір (Ш.Ж. Нартбаев), ХХ
ғасырдағы халық құрамының тарихнамасы (Л. Төлешова) сияқты мәселелер
көтерілген. Алайда бұл зерттеушілер Қазақстандағы тарихи білімнің теориялық-
методологиялық мәселелерін жан-жақты тұрғыдан емес, жекелеген тарихи
оқиғалардың жетегінде қарастырады.
Қазақстан тарихшыларының ішінде біздің жұмысымызға бірден-бір жақын
келетін жұмыс – М. Алпысбес пен З.К. Ноғаеваның диссертациялық жұмыстары
[18]. М. Алпысбестің зерттеуінде шежіренің тарихи деректік мәні кешенді
түрде қарастырылса, З.К. Ноғаева негізінен, еліміздегі жоғары оқу
орындарында тарих факультеттері мен кафедралардың құрылу тарихын және
тарихшы мамандарды даярлау тарихын ішінара баяндап, тарихи білімнің
теориялық жағына бармаған. Ал Ресей тарихшылары А.Н. Терехов, К.А.
Ушмаевалардың [19] Ресейдің жекелеген аймақтарындағы жоғары тарихи білімнің
қалыптасуы мен дамуын көрсететін диссертациялық жұмыстары одақтас
республикалардың тарихымен байланыссыз зерттелтен.
Жоғарыда аталған тарихи білімге қатысты тарихнаманың логикалық жалғасы
есебінде Елбасының ұсынысы бойынша 2004-жылы Қазақстан Республикасында
Мәдени мұра мемлекеттік бағдарламасы қабылданып, елімізде тарихи сананы
қалыптастыру үрдісі пәрменді жүргізіле бастады. Бұл орайда, Мәдени мұра
бағдарламасының Тарих және этнография секциясының Тарих – адамзат ақыл-
ойының қазынасы сериясы мүшелерінің күшімен шығарыла бастаған он томдық
еңбек бізді әлемдік тарихи үрдістен хабардар етіп, зерттеу бағытындағы
ынтамыз бен ізденісімізге түрткі болды.
Қазіргі таңдағы гуманитарлық және қоғамдық ғылым салаларының
зерттеушілеріне тән үрдіс – тарихи сана қалыптастыруды ұлттық дәстүрлерден
іздеу болып табылады. Айталық, Қ.А. Есімов (Қазақстан тарихының
деректануы – 1999), Л. Жүсіпова, Е.Қ. Жүсіпов, З.Е. Елешова, Г. Жүгенбаева
сияқты тарихшылар өз зерттеулерінде ауыз әдебиетінің тарихи дерек көзі
болатын рөлін мойындауға шақырса, Ж. Тілепов, Ә. Тарақов сияқты
әдебиетшілер тарихи шындықтарды әдебиеттен де қиналмай табуға болатынын
зерттеді. Сол сияқты Қ. Жарықбаев, С. Қалиев, Қ. Қожахметова, С. Ұзақбаева
сияқты этнопсихология мен этнопедагогиканың мамандары білімдік ой-санадағы
ұлттық тәрбиенің рөлін көтеріп, тарихи сана қалыптастыруға өз үлестерін
қосып келеді. Ал философтар А. Қасабек, М.С. Орынбеков, Д. Кішібеков, Ж.
Алтаев, А. Айталы, Ғ. Есім т.б. қазақ философиясын қоғамдық сананың басқа
да түрлерімен тығыз байланыстыра қарайды. Бұл үрдістер ұлттық тарихи
білімнің ғылыми-теориялық мәселелерін анықтауды жеңілдетеді және болашақта
тарихи білім мәселесін зерттеудегі гуманитарлық және қоғамдық ғылымдардың
бірлігін қажетсінеді.
1.2 Қазақстанда отандық тарихи білімнің қалыптасуы мен дамуы
Сан ғасырлар бойы тәңірлік дінді берік ұстанған сақ-үйсіндер тарихи
білімнің дін арқылы дамыған үлгісін түрік тілдестерге аманат ретінде
қалдырған. Түркіленуге негіз болған хұндардың билеушісі үйсін жұртында
қалған жас нәрестені қасқыр баққаннын естіп, киенің құдіретіне жорыған.
Кейін ер жете келе, жаңағы бала, әкесінің жұрты – Үйсін еліне ие болған.
Бұл оқиға шамамен б.д.э. II ғасырдың кейінгі жартысына тән. (Қараңыз.
Ежелгі үйсін елі. – Үрімжі, 2005. – Б. 13, 31). Демек, бастауын сақтардан
өрбітетін отандық тарихымыздың өзі тәңірлік дінмен қабысқан тарихи білімнің
нәтижесі.
Қазақ жеріне VIII ғасырдан енгізілген ислам дінінің ықпалы бұрыннан бар
тұрмыстық білімді ғылымға бейімдеп, IX-XII ғасырларда Қазақ елін бүкіл
әлемге танытқан бірнеше ғұлама-ойшылдарды тарихи аренаға шығарған, ал
олардың бәрі ислам дінін мемлекеттік дін ретінде мойынсұнған еді. Тіпті ұлы
Шыңғысхан ұрпақтарының өзі оның көзі жұмыла салып, ислам дініне мемлекеттік
мәртебе бергені тарихтан белгілі. Ендеше, бұл тарихи оқиға да дәстүрлі
тарихи білімдегі діннің деректік мәнін көрсетеді.
Қазақ елінің тарихи білімдік ой-санасын қалыптастыру тарихшы-ғалым
Мұхаммед Хайдар Дулатидың да үлесіне тиседі. Ол өзінің Тарих-и Рашиди
еңбегінің беташарын Мейірімді, рақымды Алланың атымен бастаған. Егер біз
Тарих-и Рашидидің қазақша мағынасын Хақ жолындағылар тарихы деп аударып
жүрсек, онда Мұхаммед Хайдар Дулати бабамыздың ұрпаққа қалдырған мұрасында
хақ сөзін назарға алуы бекер емес. Демек хақ дін – ислам дінімен бірге
келген тарихи білімнің жетістігі болып табылады.
Тәңірлік және мұсылман дін тұтастықтары Ақ Орданың кезінен басталатын
этникалық бірлік негізіндегі тарихи білімге жеткізсе, ол осы аралықтарда
қалыптасқан қазақы діл дерегінің нәтижесі. Осы арада халқымыздың ділін оның
тарихымен бірге қарастыруды жақтайтын қазақстандық философ А. Қасабектің
пікіріне қосарымыз, ислам дінінің қазақы ділге ғана емес, қазақтың ауызша
тарихына да ықпалы болған.
Ұлттық тарихи білімді қалыптастыруға дәнекер болған діл дерегі қазақ
халқына тән рухани құндылықтардың қалыптасуын да тездетті. Жауінгерлік
дәстүрді орнықтырған Ер Тарғын, Қобыланды, Алпамыс жырлары мен
дәстүрлі үйлену тойы, ұл және қыз баланы тәрбиелеу дәстүрін орнықтырған
Қыз Жібек, Мақпал, Бозжігіт дастандары қазақтың еңбек қарекеті, әдет-
ғұрыптары, халықтық ойындары мен мейрамдары, музыка және зерделі сөз
өнерлері арқылы бір-бірімен өз үндестіктерін тауып жатса, бұл – тарихи
білімді дамытудағы ділдік деректің маңызын айғақтайды.
Қазақ хандығы дәуірінде осы ділдік ерекшеліктерді тарихи білімде
орнықтырудың жаршылары билер мен жыраулар және сал-сері, ақын-сазгерлер
болды. Ал Ресейге еріксіз бодан болған тұста ол дәстүрді Зар-заман атауын
алған ақындар мен қазақ ағартушы-демократтары жалғастырды. Бұлардың тұсында
тарихи білімдегі шежірелік дәстүрді хатқа түсіру жанданып, ХХ ғасыр
басындағы ұлт зиялылары арқылы астарлы мәнге ие болған тарихи білім өзін ел
мен жер мәселесі, ұлт пен ұрпақ қамы, отарлық езгіні айыптау, халықты
азаттыққа, теңдікке үндеу, оқуға, ғылымға тарту, еңбекке баулу бағытындағы
дамуға бағдар ұстанды. Кеңес дәуірінің алғашқы екі он жылдығында, ұлттық
тарихты білім ретінде жүйелі оқытудың ғылымға негізделген кезеңі
басталғанда, М. Тынышбаев, С. Асфендияров, Т. Шонанов, Қ. Кемеңгеров сияқты
кәсіби қазақ тарихшылары шындықты айтудың құрбандарына айналып кете барды.
Дәстүрлі тарихи білімнің қалыптасуында ғасырлар бойы тарихпен қатар
жүріп отырған қазақ әдебиетінің деректік рөл атқарғаны біздің
зерттеуіміздің негізгі арқауы болып отыр. Қазақ әдебиетінің тарихи деректік
рөлі кеңес дәуірінің өзінде-ақ әдебиетші ғалымдар тарапынан дәлелденген. ХХ
ғасыр басындағы Ә. Бөкейханов бастаған алаш арыстарынан бері қарай М.
Әуезов, С. Мұқанов, Е. Ысмайылов, Б. Кенжебаев, Қ. Жумалив, І.
Есенберлиндердің жолын З. Ахметов, Р. Бердібаев, З. Қабдолов, С. Қирабаев,
С. Қасқабасов, Ш. Елеукенов, Т. Кәкішев, Н. Келімбетов, Т. Ақселеу, Қ.
Салғара сияқты көрнекті филолог ғалымдар өздерінің іргелі зерттеулері
арқылы ұлттық әдебиетпен келген тарихи білімді дамыта білді. Олар ежелгі
түркілердің арғы ата-тегі саналатын сақтардың батырлық жырлары арасындағы
мазмұн, түр, стиль бірлігін тарихи дәстүр жалғастығы тұрғысынан ғылыми
негізде дәлелдеді. Сол себепті б.з.б. дәуірлерде шығарылған Алып Ер
Тоңға, Шу батыр, Атилла, Көк бөрі және Ергенеқон дастандары
бүгінгі Қазақстан тарихының ауызша айтылуындағы дерек көздері болып
табылады демекшіміз. Сондай-ақ, аталған тарихи дастандар өзінен кейінгі
Түрік қағандығы тұсындағы тарихи Күлтегін, Тоныкөк, Білге Қаған
жырлары ғылымға дейінгі тарихи білімдік жәдігерлердің жазылуына үлгі-өнеге,
негіз болды. Түрік қағандығында жазба әдебиет негізіндегі тарихи білім
өзінен бұрындағы сақтар мен үйсіндердің және ғұндардың ауыз әдебиетіндегі
тарихи білім үлгілерімен генезистік типологиялық дәстүрлік үндестікте
дамыды.
Оғыз қағандығы дәуірінде шығарылған тарихи білім бастауларының бірі
Қорқыт ата кітабы, бұдан кейінгі Қарахан мемлекеті тұсындағы, немесе
ислам дәуірі (IX-XII ғғ.) деп аталатын тарихи кезеңдер түркі халықтарының
тарихи білімдік даму тарихындағы Қайта өркендеу – Ренессанс дәуірі ретінде
тарихи айналысқа енді.
Алтын Орда дәуірінен (XIII-XV ғғ.) кеңес дәуіріне дейінігі қазақ халқын
құраған ру-тайпалар Қарахан мемлекеті тұсындағы әдебиетпен келген білімдік
жетістіктерді бүгінгі қазақ тарихшыларына дәстүрлі ауызша тарих айтудан
қалған дерек ретінде және бабалар аманаты есебінде табыстады.
Әйгілі тарихшы Е. Бекмаханов болса, сол киелі аманаттан қорытынды
шығара келе, ғасырлар қойнауынан жеткен Кенесарыға байланысты тарихи
оқиғаны сомдағанда, зерттеуші Я. Палферовтың Нысанбай ақынның сөзін қалай
пайдаланғанын өз зерттеуіне кіріктіріп, көсемінен айырылған қазақтардың
терең қайғысын шебер көрсеткен. Немесе, Е. Бекмаханов Ж. Жабаевты сөйлету
арқылы оның қырғыз-қазақ қатынасы мен Ұлы жүздегі қазақ батырларының
көтеріліске көзқарасы жөніндегі жыр дерегін зерттеуіне арқау еткен.
Фольклорлық эпосты тарихи шындыққа жақындатқандардың қатарынан С.
Сейфуллин, Т. Шойынбаев, Ә. Қоңыратбаев, Р. Бердібай, С. Қасқабасов, Н.
Төреқұлов, Е. Тұрсынов, Ж. Тілепов т.б. сияқты ғалымдар мен зерттеушілерді
көреміз. Әсіресе профессор Ж. Тілепов Елім деп еңіреп туған ерлер жыры,
Тарих және әдебиет атты монографиялық еңбектерінде Жанқожа батыр туралы
халық жырларын, батыр өмір сүрген қоғам мен заман тынысын, бодандық
дәуірінде туған азаттық көтерілісін бейнелейтін жырлардағы тарихи шындықтың
табиғатын жан-жақты талдап, байыпты таразылады. Жанқожа көтерілісі туралы
жырдың алғашқы деректік негізін орыс зерттеушісі И.В. Аничковтың 1894 жылы
Қазан қаласынан шығарған Қазақ батыры Жанқожа Нұрмұхамедұлы атты тарихи
очеркінен табамыз. Алайда, И.В. Аничковтың өзі де Жанқожа туралы деректі
оның өте жақын туысы Мұсабай жыраудан алғанын жасырмайды. Қалай болғанда
да, жыраулық деректер ұлттық тарихи білімнің ғылымға дейінгі алғашқы
көріністерінің бірі болып табылады.
ХХ ғасырдың 60-90 жылдары қазақ әдебиетіндегі ұлттық тарихи тақырып,
отандық тарихи ойдың бағытына әсер етіп, оның бостандық идеясын көтеруіне
мұрындық болды. Бұл тұрғыда І. Есемберлиннің (Қаһар, Алмас қылыш,
Жанталас, Алтын Орда), Ш. Мұртазаның (Қызыл жебе), М. Мағауиннің
(Аласапыран), О. Сүлейменовтың (АЗиЯ), Ә. Кекілбаевтың (Үркер, Елең-
алаң), Ә. Әлімжановтың (Жаушы, Ұстаздың оралуы, Махамбеттің жебесі),
С. Жүнісовтың (Ақан сері), С. Сматаевтың (Елім-ай) тарихи романдары
қазақ әдебиетінің ғана емес, қазақ тарихының да дерегіне айналды. Сол
сияқты Б. Соқпақбаевтың, Қ. Жүмәділовтың, Т. Тоқтаровтың, Ә. Таразидің, Т.
Қаупынбаевтың, Б. Нұржекеұлының, Ж. Тұрлыбайұлының т.б. жаңа романдары
тарихи деректер негізінде жазылған.
Зерттеп отырған мәселенің мәнін ашуда қазақ халқының XX ғасыр басындағы
қоғамдық-саяси ойының көшбасшысы Алаш қозғалысына қатысты тарихи деректер
аса маңызды. Бұл деректер кеңес билігі орнағанға дейінгі қазақ елінің
қоғамдық-саяси және әлеуметтік идеологиялық ахуалын тарихи-білімдік
тұрғыдан анықтауға мүмкіндік береді. Ол әлеуметтік объектінің саяси және
әлеуметтік-психологиялық сипаттамасын жасауда да маңызды.
Зерттеу тақырыбымызға қатысты деректердің дені ірі мұрағат қорларында
сақталған. Тақырыпты ашуда Қазақстан (РК(б)П, БК(б)П, КОКП) съездерінің,
пленумдарының идеологиялық мәселелер жөніндегі материалдары мен қаулы-
қарарлары, кеңес, кәсіподақ және комсомол органдарының директивалық
материалдары: кеңес съездерінің қаулы қарарлары (КСРО ХКК, Қаз ХКК),
идеологиялық мәселелермен айналысатын бөлімдердің құжаттары, газет-журнал
редакцияларының құжаттары кеңестік тоталитарлық жүйенің мерзімді
басылымдарды үгіт-насихат қаруы ретінде пайдалануын анықтауда кеңінен
пайдаланылды. Жұмыста ҚР Президенті мұрағатының, ҚР Орталық Мемлекеттік
мұрағатының деректері пайдаланылды.
Диплом жұмысының деректік негізін толықтыруда 1990 жылдардан бастап
қабылданған білім стандарттары мен тұжырымдардың, зерттеу құжаттарының, заң
нормалары мен мемлекеттік бағдарламалардың, Елбасы кітаптары мен
Жолдауларының рөлі жоғары. Оларда жаңа Қазақстанның тарихи білімдегі
ұстаным басымдықтары, қазақ халқының ұлттық тарихи білім ерекшеліктерінің
белгіленуі т.б. мәселелер көрініс тапқан.
Марксизм-ленинизм классиктерінің шығармалары, Коммунистік партия
көсемдері мен жетекші партиялық қызметтер атқарған коммунистердің
мақалалары мен сөйлеген сөздері зерттеуде кеңінен пайдаланылды. Зерттеудің
деректік негізінің басым бөлігін мерзімді басылымдар материалдары құрайды.
Оларды ғылыми зерттеуде пайдалана отырып, ондағы қоғамдық-саяси ахуалды,
тарихи білімнің қоғамдағы орны мен рөлін және оның мәдени өмірдегі өзіндік
ерекшелігін білуге болады.
1.3 Ұлттық тарихи білімнің даму кезеңдері мен бағыттары
XV ғасырда өзінің ұлттық келбетін орнықтырып, халық ретіндегі тарихын
бастаған қазақтар, жадылық есте ұстау арқылы ежелден қалыптасқан
түркілердің дәстүрлі тарихи білімін ауызша тарихтың классикалық үлгісі –
шежіре айту дәстүріне жеткізді.
Егер, қазақ халқындағы Тегін білмеген тексіз, Жеті атасын білмеген
жетесіз деген зерделі сөздердің байыбына үңілсек, ұрпақты шыққан тегі мен
туған атасын білуге бағыттау сияқты тарихи білімгдік өнегені көреміз. Бұл-
бір жағынан. Екінші жағынан, сол зерделі сөз жолдары елдің бірлігін, оның
ұлттық белгісін сақтауды білдіреді. Үшіншіден, қазақта ұран сияқты орны бар
осы киелі сөздер әрбір қазақтың зердесінде сақталып, күні бүгінге дейін
ділдік ерекшелігіміздегі өзіндік үлесін жоғалтпай келеді.
Жеті атадан тарайтын үрдіс туыстық аралық қатынасқа (жігіттің үш жұрты)
жеткізіп, біртіндеп бүтіндей бір ұлттың (қазақтың) тұрмыс-салт нормаларына
ұласты. Бұл қоғамдық өмірді реттейтін заң, кодекс деңгейіне көтерілген.
Жазба заңның орнына ауылыңда қарияң болса, сызып қойған хаттай болады
деген сарынмен бірден-бірге сөз мұрасын қалдырып отыратын ақсақалдар болды.
Бұлар заң кітабының (кодекс законов) орнына ұсталды [20, б. 40]. Демек,
туыстық қарым-қатынастар сияқты табиғи тарихи білім нәтижелерінен қорытынды
шығару үшін жеті атаңды біліп, шежіре тарата білу қазақ дәстүрінде өмірлік
қажетке айналып келген. Біздің өзіндік ділі бар ел болуымыздың да түп
қазығы осында. Ендеше тұнып тұрған тарихты баяндайтын осы шежіре тарихи
білім қорын түзетін киелі деректің нағыз өзі.
Зерде категориясы мен шежіре айту дәстүрі ұлттық тарихи білімнің
қалыптасуы мен дамуындағы ең басты буын болғанмен, біз жалпы ұлттық тарихи
білімнің қалыптасуы мен даму бағытын тұрмыстық, ғылымға дейінгі және ғылыма-
теориялық деп 3-ке жіктеп, оның ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейінгі
құрылымын 7 дәуір, 5 кезеңге бөлуді жақтаймыз:
1-ші бағыт (тұрмыстық тарихи білім) 2 кезеңнен тұрады:
а) Тарихи білімнің пайда болу кезеңі;
б) Дәстүрлі тарихи білімнің қалыптасу кезеңі.
Бұлардың әрқайсысы жеке-жеке дәуірге бөлінеді. Осы арада тарихта
айтылатын тас дәуірі мен алғашқы қауымдық құрылыс аралығында қалыптаса
бастаған тарихи білімді түгелімен 1-ші дәуірдің үлесіне кіргіземіз. Осы
дәуірдегі тарихи білім нышандары табиғат құпияларын білуге ұмтылу сияқты
философиялық ұғым шеңберінде бой көтере бастайды. Ал тарихтағы сақ-үйсін
дәуірі мен түркі дәуірі аралығында дами бастаған тарихи білімді 2-ші дәуір
үлесіне кіргіземіз. Бұл дәуірдегі тарихи білім нышандары философиялық
ұғымдағы зерденің төменгі сатысы-пайымдау арқылы мүмкін болады.
2-ші бағыт (ғылымға дейінгі тарихи білім) үлкен бір кезең (есеп бойынша
3-ші кезең) барысында қалыптасқанмен, бұл кезең 3 дәуірге бөлінеді (III-IV-
V дәуір). 3-ші дәуір қазақ жеріне арабтардың келуінен Ақ Орданың дүниеге
келуі аралығын қамтыса, ол философиялық ұғымдағы дін арқылы болжау
нәтижесінде болған тарихи білімді дүниеге әкелді. Осы 2-ші бағыт ішіндегі 4-
ші дәуір қазақ хандығының қылаптасуынан бастап, Ресейге еріксіз бодан
болған тұстағы ұлттық тарихи білімнің пайда болуын философиялық ұғымдағы
зерделеудің нәтижесі деп түгінгеніміз жөн. Ал 2-ші бағыт ішіндегі 5-ші
дәуірдегі ұлттық тарихи білім, ұлт-азаттық қозғалыстар арқылы бой көтеріп,
зар-заман ақындары арқылы қазақ-демократ-ағартушыларының көзқарастарына
ұласса, бұл үрдіс философиялық түсініктегі зерделі сын арқылы жүзеге асты.
3-ші бағыт (ғылыми-теориялық тарихи білім) 2 кезең және, 2 дәуірге
бөлінеді. Мұндағы 1-ші кезең (есеп бойынша 4-ші кезең), 6-шы кеңес дәуірі
кезінде саясат арқылы жүйелі жолға түсіп, 1935 жылдан бастап идеологиялық
жағынан қыспаққа алынған тарихи білім. Ал есеп бойынша, 5-ші соңғы
кезендегі ұлттық тарихи білім 7-ші тәуелсіздік дәуірімен бірге келіп, қайта
жаңғырып отыр.
Сөйтіп көріп отырғанымыздай зерттеу жұмысымызда ұлттық тарихи білімнің
қалыптасуының кезеңдері мен дәуірлерін толық ашпай, XX ғасырдағы тарихи
білімнің даму ерекшелігін көрсету де мүмкін болмады.
Дүние жүзіндегі халықтар ғасырлар бойы бір-бірімен қаншама соғысқан
күннің өзінде, олар бәрібір бірінен-бірі үйренді. Ал бұл үрдістердің көбі
тарихи білім арқылы болған діннің ықпалымен болғанын жасыра алмаймыз. Орта
ғасырлардағы біздің Мауараннаhp, Моғолстан сияқты рухани орталықтарымыздағы
негізгі жазба жазуынның рөлін араб, парсы, кейінірек шағатай жазуы атқарса,
осыған байланысты біздің кезіндегі бабаларамыздың көпшілігі ислам дінін
енгізген сол елдерердің жазуын пайдаланып, тарихи білім жетістіктерін түркі
тілінде әлемге танытты. Діннің енгізілуімен тарихта алғаш рет түркі тілі
ғылыми айналасқа енгізіліп, зерттелді. Осы үрдіс яғни тарихи білімдегі
ислам дінінің басымдығы өз эстафетасын кеңес дәуіріне дейін жеткізіді.
Дегенмен, XIX ғасырдың ортасында Қазақстанның Ресейге толық қосылуына
байланысты өлкеде еуропалық үлгідегі мектептердің көптеп ашыла бастауы
ұлттық рух белгілеріне қауіп туғызды. Міне, осындай көріністерге ашынған
зар-заман ақындары ұлттық тарихи білімдік дәстүрді жалғастырып, оны қазақ
ағартушы-демократтар тобына жеткізе білді. Ал XIX ғасырдың соңы XX ғасырдың
бас кезіндегі қазақ еліндегі баспа ісінің қолға алынуы ғылыми тарихи
білімнің қалыптасуына жаңа жол ашты. Оны қазақ интеллигенциясының алғашқы
шоғыры жалғастырып әкетті.
Ұлттық тарихи білімнің қалыптасуындағы жауынгерлік дәстүр ерекшелігі
диссертацияның осы бөлімінде айрықша қарастырылады. Оның себебі қазақтың
еркін, жауынгер болған қасиеттерінен туындайды. Ұлттық тарихи білімнің
өзегі де осы жауынгерлік дәстүрмен тікелей байланысты болғанын және оның
дәлелдерінің де көптігіне қарай біз Райымбек батырдың тарихи білімдегі
жауінгерлік дәстүрді жалғастыра білу шеберлігін үлгі етіп, оны көне көз
қариялардың ауызша тарих айту дәстүрімен байланыстыруға тырыстық. Сондай-ақ
арнайы тармақшада, бір жағынан, Қабай, Сабдалы жыраулардың деректеріне
сүйену арқылы Райымбек батырдың тарихи тұлғасын көрсетсек, екінші жағынын
Райымбектің Хангелді, Орақ сияқты тарихта болған адамдардың өнегесін тарихи
білімдік тұрғыдан қабылдау ерекшелігін жеткізуге ұмтылыс жасадық. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz