Қазақ кеңес балалар әдебиетінің бала тәрбиесіндегі маңызы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І. ҚАЗАҚ БАЛАЛАР ӘДЕБИЕТІНІҢ ТӘРБИЕ БЕРУДЕГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ...7
1.1 Қазақ балалар әдебиетінің қалыптасу тарихына қысқаша шолу ... ... ... ... ... ..7
1.2 Қазақ балалар әдебиеті тұлғаның рухани дамуының құралы ретінде ... ... ... 16
1.3 Қазақ балалары және көркем әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
ІІ. ҚАЗАҚ КЕҢЕС БАЛАЛАР ӘДЕБИЕТІНІҢ БАЛА ТӘРБИЕСІНДЕГІ МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2.1 Балалар әдебиетіндегі кейіпкерлердің бала дүниетанымына әсері ... ... ... ... 31
2.2 Қазақ кеңес балалар әдебиетінің концептуалдық құрылымы ... ... ... ... ... ... .35
2.3 Қазақ кеңес балалар әдебиетінің эстетикалық тәрбие берудегі ролі ... ... ... ..40
2.4 Қазақ кеңес балалар әдебиеті және балалар драматургиясы ... ... ... ... ... ... ...45
1.сабақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
2.сабақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
3.сабақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І. ҚАЗАҚ БАЛАЛАР ӘДЕБИЕТІНІҢ ТӘРБИЕ БЕРУДЕГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ...7
1.1 Қазақ балалар әдебиетінің қалыптасу тарихына қысқаша шолу ... ... ... ... ... ..7
1.2 Қазақ балалар әдебиеті тұлғаның рухани дамуының құралы ретінде ... ... ... 16
1.3 Қазақ балалары және көркем әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
ІІ. ҚАЗАҚ КЕҢЕС БАЛАЛАР ӘДЕБИЕТІНІҢ БАЛА ТӘРБИЕСІНДЕГІ МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
2.1 Балалар әдебиетіндегі кейіпкерлердің бала дүниетанымына әсері ... ... ... ... 31
2.2 Қазақ кеңес балалар әдебиетінің концептуалдық құрылымы ... ... ... ... ... ... .35
2.3 Қазақ кеңес балалар әдебиетінің эстетикалық тәрбие берудегі ролі ... ... ... ..40
2.4 Қазақ кеңес балалар әдебиеті және балалар драматургиясы ... ... ... ... ... ... ...45
1.сабақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .55
2.сабақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
3.сабақ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі: Балалар әдебиеті әдебиеттің өз алдына жеке дара саласы болғандықтан, бұл саланың өзіне тән ерекшелігі, тілі мен өзіндік бағыт-бағдары бар. Яғни, балалар әдебиеті – қазақ әдебиетінің бір арнасы. Оның да өсу, өркендеу жолдары бар. Басында жалпы әдебиеттік мұралармен бірге дамып келсе, соңынан өз алдына дараланып, өз ерекшеліктерімен таныла бастады. Балалар әдебиетінің басты ерекшелігі – тақырыбында, екіншіден, бала тіліне лайық көркемдігінде, үшіншіден, тәрбиелік-танымдық, дидактикалық ұғынықтылығында, төртіншіден, балаға тән юмор қажет. Баланың қажеттілігінен, сұранысынан, талабынан шығу үшін оларға тән қылық, мінез керек. Ол үшін көркем шығарма шынайы, табиғи сурттелуі керек. Онсыз баланы алдау мүмкін емес. Бірақ ол шындық қоғам дамуына сай өзгеріп, уақыт талабына шығып отырса нұр үстіне нұр.
Елдік пен еркіндікті аңсаған қазақ елі бүгнде іргесін бекемдеп, саяси-экономикаық, әлеуметтік жағынан өркениетті елдер қатарынан орын алуда. Өтпелі кезең өзгерістеріне орай халыққа білім беру жүйесі де, реформалануда. Білім беруді қоғам мүддесіне сәйкес қайта құру, оқыту мен тәрбиелеу мазмұнын жаңарту, әдебиет пен мәдениетті өркендету бағытында бірсыпыра шаралар жүзеге асырылып, жас ұрпаққа жаңа оқу бағдарламалары мен оқулықтары, оқу-әдістемелік құралдары жасалып, мектеп өміріне енгізілді. Мұнда көздеген ең басты мәелелердің бірі – болашақта қоғам мүддесін өтеуге қабілетті, жан-жақты дамыған, өз еліне сүйіспеншілігі зор тұлғаны қалыптастыру. Бұл міндеттер мемлекеттік құжаттарда, Қазақсатн Республикасының Конституциясында, «Тіл туралы» Заңдарында т.б. атап көретілген. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуы жаңа ұрпақты өз ана тілінде оқытуға, білім беруге, әдеби, мәдени мұраларымзды танып-білуге мол мүмкіндік туғызды. Ата-бабадан бүгінгі күнге жеткен тарихи мұраларды таныту халық қазынасы ауыз әдебиеті, балаларға арналған көркем әдеби шығармалардлы кеңінен пайдалану арқылы жүзеге аспақ. Бұл жөнінде ел президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдаған үндеуінде: «... біз тарихи мүмкіндіктерді, әдеби-мәдени мұраларды таныта тәриелеуді мектепке дейінгі кезеңнен бастап, үзіліссіз жүзеге асыруға тиіспіз. Осы арқылы жастарды адамгершілікке, өз еліне сүйіспеншілікке, патриоттыққа тәрбиелеуге тиіспіз», - дей келе, «бәріміз де бала кезімізде халық ауыз әдебиетінің баға жеткісіз бай мұрасымен сусындап өттік. Қазақ ертегілерін, батырлар жырларын оқымаған қазақ баласы жоқ шығар деп есептеймін», - деен болатын. Табиғат пен өмір әлемін поэзиялық өрмекпен біртұтас бейнеде суреттеп көрсететін, балалардың ойын орнықтырып, игілігіне айналдыруда, олардың сөз мәнісін түсінуге баулуда , тілін дамытуда балалар әдебиетінің тәлім-тәрбиелік мәні ерекше.
Зерттеудің көкейтестілігі: Балалар әдебиеті әдебиеттің өз алдына жеке дара саласы болғандықтан, бұл саланың өзіне тән ерекшелігі, тілі мен өзіндік бағыт-бағдары бар. Яғни, балалар әдебиеті – қазақ әдебиетінің бір арнасы. Оның да өсу, өркендеу жолдары бар. Басында жалпы әдебиеттік мұралармен бірге дамып келсе, соңынан өз алдына дараланып, өз ерекшеліктерімен таныла бастады. Балалар әдебиетінің басты ерекшелігі – тақырыбында, екіншіден, бала тіліне лайық көркемдігінде, үшіншіден, тәрбиелік-танымдық, дидактикалық ұғынықтылығында, төртіншіден, балаға тән юмор қажет. Баланың қажеттілігінен, сұранысынан, талабынан шығу үшін оларға тән қылық, мінез керек. Ол үшін көркем шығарма шынайы, табиғи сурттелуі керек. Онсыз баланы алдау мүмкін емес. Бірақ ол шындық қоғам дамуына сай өзгеріп, уақыт талабына шығып отырса нұр үстіне нұр.
Елдік пен еркіндікті аңсаған қазақ елі бүгнде іргесін бекемдеп, саяси-экономикаық, әлеуметтік жағынан өркениетті елдер қатарынан орын алуда. Өтпелі кезең өзгерістеріне орай халыққа білім беру жүйесі де, реформалануда. Білім беруді қоғам мүддесіне сәйкес қайта құру, оқыту мен тәрбиелеу мазмұнын жаңарту, әдебиет пен мәдениетті өркендету бағытында бірсыпыра шаралар жүзеге асырылып, жас ұрпаққа жаңа оқу бағдарламалары мен оқулықтары, оқу-әдістемелік құралдары жасалып, мектеп өміріне енгізілді. Мұнда көздеген ең басты мәелелердің бірі – болашақта қоғам мүддесін өтеуге қабілетті, жан-жақты дамыған, өз еліне сүйіспеншілігі зор тұлғаны қалыптастыру. Бұл міндеттер мемлекеттік құжаттарда, Қазақсатн Республикасының Конституциясында, «Тіл туралы» Заңдарында т.б. атап көретілген. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуы жаңа ұрпақты өз ана тілінде оқытуға, білім беруге, әдеби, мәдени мұраларымзды танып-білуге мол мүмкіндік туғызды. Ата-бабадан бүгінгі күнге жеткен тарихи мұраларды таныту халық қазынасы ауыз әдебиеті, балаларға арналған көркем әдеби шығармалардлы кеңінен пайдалану арқылы жүзеге аспақ. Бұл жөнінде ел президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдаған үндеуінде: «... біз тарихи мүмкіндіктерді, әдеби-мәдени мұраларды таныта тәриелеуді мектепке дейінгі кезеңнен бастап, үзіліссіз жүзеге асыруға тиіспіз. Осы арқылы жастарды адамгершілікке, өз еліне сүйіспеншілікке, патриоттыққа тәрбиелеуге тиіспіз», - дей келе, «бәріміз де бала кезімізде халық ауыз әдебиетінің баға жеткісіз бай мұрасымен сусындап өттік. Қазақ ертегілерін, батырлар жырларын оқымаған қазақ баласы жоқ шығар деп есептеймін», - деен болатын. Табиғат пен өмір әлемін поэзиялық өрмекпен біртұтас бейнеде суреттеп көрсететін, балалардың ойын орнықтырып, игілігіне айналдыруда, олардың сөз мәнісін түсінуге баулуда , тілін дамытуда балалар әдебиетінің тәлім-тәрбиелік мәні ерекше.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1 К. Қожахметова «Ұлт тағдыры мен қыз бала тәрбиесі - біртұтас». «Ұлт тағылымы» журналы 2005жыл.
2 К.Мәлікқызы «Козы Көрпеш - Баян сұлу»жырындағы тәрбие мәселесі. «Қазақ тілі мен әдебиеті»,2005жыл.
3 Б. Тойлыбаев «Ұлттық тәрбиеде жеке тұлғаның қалыптасуы». «Ұлт тағылымы»,2004,№2
4 Б. Жалмағамбетова «Ұлттық мектеп - ұлттық болмыс ортасы». «Қазақстан мектебі»,2005жыл
5 А.Сисенбердиева «Билер сөзінің тәрбиелік маңызы» «Қазақстан мектебі»,2006жыл
6 К. Оразбекова. «Қыз бала тәрбиесі». «Ұлттық психология мен халық тәрбиесі болашақтың бастауы хақында»кітабы,2000 жыл.
7 Т. Жақсыгүл. «Тарихи тұлға - ұлттық құндылықтың қайнар көзі». «Қазақ әдебиеті - тұлғаның рухани дамуының бастауы» кітабы,2005жыл.
8 К. Оразбекова. «Тіл - ұлттық сана-сезімнің теориялық-әдіснамалық негізі». «Ұлттық психология мен халық тәрбиесі болашақтың бастауы хақында» кітабы,2000жыл.
9 Арзамасцева И.Н., Николаева С.А. Детская литература. – М.:Академия, 2002.-472 с.
10 Ахметов Ш. Қазақ балалар әдебиеті тарихының очеркі. – Алматы, 1965., Қирабаев С. Өнер өрісі. Мақалалар мен зерттеулер. –Алматы:Жазушы, 1971.-272 б.
11 Жолдасбеков М. Асыл арналар. – Алматы, 1986
12 Өмірәлиев Қ, «Оғыз қаған» эпосының тілі. – Алматы, 1989
13 Мағауин М. Ғасырлар бедері. – Алматы, 1991.
14 Ж.Баласағұн Құтты білік. – Алматы: Өнер, 1995
15 ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті. – Алматы, 1994.
16 20-30 жылдардағы қазақ әдебиеті. 1-кітап. – Алматы, 1997.
17 Марғұлан Ә. Ежелгі жыр-аңыздар. – Алматы, 1985
18 Б.Соқпақбаев шығармаларындағы көріктеуіш тәсілдер // Қазақ және орыс тілдері шет тілдік кеңестікте: оқытудың қазіргі технологиялары: Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. - Алматы, 2005.
19 “Балалар әдебиетінің тілдік тұлғасы” (Б.Соқпақбаев шығармалары негізінде) // Мемлекеттік тілде маман даярлау “Жаңа мақсат, жаңа жүйе” атты Қазақ Ұлттық аграрлық университет өткізген Республикалық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары. - Алматы, 2006, 58-61 бб.
20 70-жылдардағы балалар әдебиеті (Т.Нұрмағанбетов шығармалары бойынша) // А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты. Тілтаным. -Алматы, 2007, №3, 41-45 бб.
21 Балалар әдебиеті тілінің зерттелу тарихы// Қазақстан Республикасы Ұлттық академиясының Хабарлары. - Алматы, 2007, №2, 32-36 бб.
22 Балалар әдебиетінің лингвоконцептуалдық сипаты // Қазақ тілінің лексикология, лексикография, фольклортану мен көркем аударма мәселелері: қалыптасуы, дамуы: проф. Т.Жанұзақтың 80-жлдығына орай өткізілген Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. - Алматы, 2007, 146-151 бб.
23 Балалар әдебиеті тіліндегі ортақ концептуалдық құрылым // Қазақ тіл білімі мен түркітану мәселелері: І.Кеңесбаев, М.Балақаев, Ғ.Мұсабаевтың 100 жылдығына орай өткізілген Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. - Алматы, 2007, 348-351 бб.
1 К. Қожахметова «Ұлт тағдыры мен қыз бала тәрбиесі - біртұтас». «Ұлт тағылымы» журналы 2005жыл.
2 К.Мәлікқызы «Козы Көрпеш - Баян сұлу»жырындағы тәрбие мәселесі. «Қазақ тілі мен әдебиеті»,2005жыл.
3 Б. Тойлыбаев «Ұлттық тәрбиеде жеке тұлғаның қалыптасуы». «Ұлт тағылымы»,2004,№2
4 Б. Жалмағамбетова «Ұлттық мектеп - ұлттық болмыс ортасы». «Қазақстан мектебі»,2005жыл
5 А.Сисенбердиева «Билер сөзінің тәрбиелік маңызы» «Қазақстан мектебі»,2006жыл
6 К. Оразбекова. «Қыз бала тәрбиесі». «Ұлттық психология мен халық тәрбиесі болашақтың бастауы хақында»кітабы,2000 жыл.
7 Т. Жақсыгүл. «Тарихи тұлға - ұлттық құндылықтың қайнар көзі». «Қазақ әдебиеті - тұлғаның рухани дамуының бастауы» кітабы,2005жыл.
8 К. Оразбекова. «Тіл - ұлттық сана-сезімнің теориялық-әдіснамалық негізі». «Ұлттық психология мен халық тәрбиесі болашақтың бастауы хақында» кітабы,2000жыл.
9 Арзамасцева И.Н., Николаева С.А. Детская литература. – М.:Академия, 2002.-472 с.
10 Ахметов Ш. Қазақ балалар әдебиеті тарихының очеркі. – Алматы, 1965., Қирабаев С. Өнер өрісі. Мақалалар мен зерттеулер. –Алматы:Жазушы, 1971.-272 б.
11 Жолдасбеков М. Асыл арналар. – Алматы, 1986
12 Өмірәлиев Қ, «Оғыз қаған» эпосының тілі. – Алматы, 1989
13 Мағауин М. Ғасырлар бедері. – Алматы, 1991.
14 Ж.Баласағұн Құтты білік. – Алматы: Өнер, 1995
15 ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті. – Алматы, 1994.
16 20-30 жылдардағы қазақ әдебиеті. 1-кітап. – Алматы, 1997.
17 Марғұлан Ә. Ежелгі жыр-аңыздар. – Алматы, 1985
18 Б.Соқпақбаев шығармаларындағы көріктеуіш тәсілдер // Қазақ және орыс тілдері шет тілдік кеңестікте: оқытудың қазіргі технологиялары: Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның материалдары. - Алматы, 2005.
19 “Балалар әдебиетінің тілдік тұлғасы” (Б.Соқпақбаев шығармалары негізінде) // Мемлекеттік тілде маман даярлау “Жаңа мақсат, жаңа жүйе” атты Қазақ Ұлттық аграрлық университет өткізген Республикалық ғылыми-әдістемелік конференция материалдары. - Алматы, 2006, 58-61 бб.
20 70-жылдардағы балалар әдебиеті (Т.Нұрмағанбетов шығармалары бойынша) // А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты. Тілтаным. -Алматы, 2007, №3, 41-45 бб.
21 Балалар әдебиеті тілінің зерттелу тарихы// Қазақстан Республикасы Ұлттық академиясының Хабарлары. - Алматы, 2007, №2, 32-36 бб.
22 Балалар әдебиетінің лингвоконцептуалдық сипаты // Қазақ тілінің лексикология, лексикография, фольклортану мен көркем аударма мәселелері: қалыптасуы, дамуы: проф. Т.Жанұзақтың 80-жлдығына орай өткізілген Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. - Алматы, 2007, 146-151 бб.
23 Балалар әдебиеті тіліндегі ортақ концептуалдық құрылым // Қазақ тіл білімі мен түркітану мәселелері: І.Кеңесбаев, М.Балақаев, Ғ.Мұсабаевтың 100 жылдығына орай өткізілген Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. - Алматы, 2007, 348-351 бб.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І. ҚАЗАҚ БАЛАЛАР ӘДЕБИЕТІНІҢ ТӘРБИЕ БЕРУДЕГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ...7
1.1 Қазақ балалар әдебиетінің қалыптасу тарихына қысқаша
шолу ... ... ... ... ... ..7
1.2 Қазақ балалар әдебиеті тұлғаның рухани дамуының құралы
ретінде ... ... ... 16
1.3 Қазақ балалары және көркем
әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІ. ҚАЗАҚ КЕҢЕС БАЛАЛАР ӘДЕБИЕТІНІҢ БАЛА ТӘРБИЕСІНДЕГІ
МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.1 Балалар әдебиетіндегі кейіпкерлердің бала дүниетанымына
әсері ... ... ... ... 31
2.2 Қазақ кеңес балалар әдебиетінің концептуалдық
құрылымы ... ... ... ... ... ... .35
2.3 Қазақ кеңес балалар әдебиетінің эстетикалық тәрбие берудегі
ролі ... ... ... ..40
2.4 Қазақ кеңес балалар әдебиеті және балалар
драматургиясы ... ... ... ... ... .. ... .45
1-
сабақ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
2-
сабақ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
3-
сабақ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 67
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі: Балалар әдебиеті әдебиеттің өз алдына жеке
дара саласы болғандықтан, бұл саланың өзіне тән ерекшелігі, тілі мен
өзіндік бағыт-бағдары бар. Яғни, балалар әдебиеті – қазақ әдебиетінің бір
арнасы. Оның да өсу, өркендеу жолдары бар. Басында жалпы әдебиеттік
мұралармен бірге дамып келсе, соңынан өз алдына дараланып, өз
ерекшеліктерімен таныла бастады. Балалар әдебиетінің басты ерекшелігі –
тақырыбында, екіншіден, бала тіліне лайық көркемдігінде, үшіншіден,
тәрбиелік-танымдық, дидактикалық ұғынықтылығында, төртіншіден, балаға тән
юмор қажет. Баланың қажеттілігінен, сұранысынан, талабынан шығу үшін оларға
тән қылық, мінез керек. Ол үшін көркем шығарма шынайы, табиғи сурттелуі
керек. Онсыз баланы алдау мүмкін емес. Бірақ ол шындық қоғам дамуына сай
өзгеріп, уақыт талабына шығып отырса нұр үстіне нұр.
Елдік пен еркіндікті аңсаған қазақ елі бүгнде іргесін бекемдеп, саяси-
экономикаық, әлеуметтік жағынан өркениетті елдер қатарынан орын алуда.
Өтпелі кезең өзгерістеріне орай халыққа білім беру жүйесі де,
реформалануда. Білім беруді қоғам мүддесіне сәйкес қайта құру, оқыту мен
тәрбиелеу мазмұнын жаңарту, әдебиет пен мәдениетті өркендету бағытында
бірсыпыра шаралар жүзеге асырылып, жас ұрпаққа жаңа оқу бағдарламалары мен
оқулықтары, оқу-әдістемелік құралдары жасалып, мектеп өміріне енгізілді.
Мұнда көздеген ең басты мәелелердің бірі – болашақта қоғам мүддесін өтеуге
қабілетті, жан-жақты дамыған, өз еліне сүйіспеншілігі зор тұлғаны
қалыптастыру. Бұл міндеттер мемлекеттік құжаттарда, Қазақсатн
Республикасының Конституциясында, Тіл туралы Заңдарында т.б. атап
көретілген. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуы жаңа ұрпақты өз ана
тілінде оқытуға, білім беруге, әдеби, мәдени мұраларымзды танып-білуге мол
мүмкіндік туғызды. Ата-бабадан бүгінгі күнге жеткен тарихи мұраларды таныту
халық қазынасы ауыз әдебиеті, балаларға арналған көркем әдеби шығармалардлы
кеңінен пайдалану арқылы жүзеге аспақ. Бұл жөнінде ел президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдаған үндеуінде: ... біз тарихи
мүмкіндіктерді, әдеби-мәдени мұраларды таныта тәриелеуді мектепке дейінгі
кезеңнен бастап, үзіліссіз жүзеге асыруға тиіспіз. Осы арқылы жастарды
адамгершілікке, өз еліне сүйіспеншілікке, патриоттыққа тәрбиелеуге
тиіспіз, - дей келе, бәріміз де бала кезімізде халық ауыз әдебиетінің
баға жеткісіз бай мұрасымен сусындап өттік. Қазақ ертегілерін, батырлар
жырларын оқымаған қазақ баласы жоқ шығар деп есептеймін, - деен болатын.
Табиғат пен өмір әлемін поэзиялық өрмекпен біртұтас бейнеде суреттеп
көрсететін, балалардың ойын орнықтырып, игілігіне айналдыруда, олардың сөз
мәнісін түсінуге баулуда , тілін дамытуда балалар әдебиетінің тәлім-
тәрбиелік мәні ерекше.
Тәрбие – тарихи үрдіс, оған адамзат қоғамында талай ғасырды бастан
өткізіп, қасиетті мұраларға айналып, бүгінгі жас ұрпаққа жеткеніне,
Отанымызға оралған Күлтегін жазба ескерткіші әл Фарабидің философиялық,
педагогикалық, дидактикалық ой-пікірлері дәлел. Осы мақсатта қазақ халқының
ғұлама ғалымдары, ойшыл ағартушылары асыл мұралар қалдырған. Орта ғасыр
ойшылдары: Қорқыт ата кітабы, ұлы бабамыз Ж.Баласағұнидың Құтты білік ,
М.Қащқаридың Диуани лұғат ат-түрік шежіресі, А.Жүйнекидің Ақиқат сыйы
ғылыми-философиялық, әдеби тарихи еңбектерінің келер ұрпақты туған тілге,
әдеби-мәдени мұраларды танып-білуге қызығушылыққа, туған жерге, Отанға
сүйіпеншілікке тәрбиелеуде басты құрал екені сөзсіз. Біз зерттеу барысында
қазақ философтары Д.Кішібеков, Ұ.Сыдықов, А.Қасабек, Қ.Мұханбетәли, Ж.Алтай
т.б. еңбектерін негізге алдық. Қазақстанда психология ғылымының негізін
қалаушы ғалым Ж.Аймауытов пен психлогтар: Т.Тәжібеков, М.Мұқанов, Е.Суфиев,
С.Балаубаев, А.Темірбеков, Қ.Жарықбаев, Х.Т.Шерьязданова т.б.
зерттеулерінде оқушылардың тілін дамытуда ауыз әдебиетінің алатын орны
туралы ой толғады.
Бала тілін дамытуда көркем әдебиеттің құдіретті күші туралы ой түйіндеген
Ресей психологтары В.В.Давыдов, Д.В.Эльконин, Л.С.Выготский, А.В.Запарожец,
А.Леонтьев т.б. еңбектері зерттеуімізге өзек болды. Қазақстан Ркспубликасы
көлемінде балалар әдебиетінің дамуы туралы Ш.Ахметов, С.Қалиев,
Ә.Табылдиев, .Нұғыбаева, Б.Ыбырайымов, С.Ахметова, К.Сейембаев, Н.Албытова
т.б. зерттеулерінде балалар әдебиетінің бастауыш сынып оқушыларын оқыту
және тәрбиелеу үрдісіндегі тәлімдік және білімдік мәні, әдеби шығармаларды
оқу-тәрбие үрдісінде қолдану тәсілдері жөнінде келелі ой қозғағанына көз
жеткіздік.
Ғылыми зерттеу нәтижесінде бастауыш сынып оқушыларына тәрбие мен білім
беруді дамыту жөнінде С.Рахметованың Бастауыш сынып оқушыларының тілін
дамыту, Т.Әбдікәрімованың Мәтін арқылы бастауыш сынып оқушыларының тілін
дамыту атты монографиялық еңбектері жарияланып, оларды көркем әдебиет
арқылы оқушылардың тілін дамытудың маңыздылығын байқадық.
Десек те, балалар әдебиетінің баланың дамуындағы құдіретті күші туралы
зерттеу еңбектері болғанымен, оқушылардың тілін дамытуда балалар әдебиетін
пайдаланудағы әдістемесі жайында арнайы нысана болған емес. Осының
нәтижесінде оқушылардың тілін дамытуда балалар әдебиетінің педагогикалық
мүмкіндіктері мен оларды пайдаланудың қазіргі жағдайының арасында қарама-
қайшылықтар туындап отыр. Аталған қайшылықтарды шешу мақсатыда жұмысымыздың
тақырыбын Балалар әдебиеті арқылы бастауыш сынып оқушыларының тілін
дамыту деп алуымызға тура келді.
Зерттеудің мақсаты: қазақ кеңестік балалар әдебиеті арқылы бастауыш
сынып оқушыларына тәрбие мен білім беруді дамытудың теориялық және
әдістемелік жолдарын айқындау.
Зерттеу объектісі: бастауыш сыныптағы оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Оқушылар тілін дамытуда балалар әдебиетін
пайдаланудың тиімділігі артады, егерде оқу-тәрбие үрдісінде балалар
әдебиетінің ілімдік және тәрбиелік мүмкіндіктері мен мазмұны ғылыми-
педагогикалық тұрғыдан негізделсе, оны іс-тәжірибеде қолданудың тиімді әдіс-
тәсілдері айқындалып, оқу-тәрбие үрдісіне енгізілсе, онда балалар әдебиетін
пайдаланудың мүмкіндігі жоғары деңгейде болады.
Зерттеу міндеттері:
- қазақ кеңес балалар әдебиеті арқылы бастауыш оқушыларына тәрбие мен
білім беруді дамытудың теориялық негіздерін айқындау;
- оқушыларға тәрбие беруде балалар әдебиетін пайдаланудың мүмкіндіктері
мен қазіргі жағдайын анықтау;
- балалар әдебиеті арқылы оқушыларды дамытудың моделін құру өлшемдері
мен деңгейлерін және тиімді педагогикалық әдістерін айқындау.
Зерттеудің әдістері: Зерттеу мәселесіне байланысты теориялық және
әдістемелік әдебиеттерді ғылыми-әдістемелік тұрғыдан талдау, мектептегі
озық тәжірибелерді жинақтау, оны оқу-тәрбие үрдісінде қолдану, жүргізілге
іс-тәжірибені сараптау, эксперимент нәтижесін қорытындылау, оларды
математикалық тұрғыда өңдеу.
Зерттеу нысаны: бастауыш сыныпта тәрбие беру барысындағы қазақ кеңестік
балалар әдебиеті.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ҚАЗАҚ БАЛАЛАР ӘДЕБИЕТІНІҢ ТӘРБИЕ БЕРУДЕГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қазақ балалар әдебиетінің қалыптасу тарихына қысқаша шолу
Балалар әдебиеті – балалар өмірінің энциклопедиясы. Бастысы –
балалардың рухани мәдениетін байытып, туған елі мен жерін сүюге, ата-анасын
сыйлау, үлкенге құрмет көрсету, имандылыққа тәрбиелеу.
Балалар әдебиеті – бүгінігі ұлттық әдебиетімізде көркемдік-шығамашылық
және тағылымдық-тәрбиелік мақсаттарды басты назарда ұстап, балалардың жас
ерекшелігіне қарай дамып келе жатқан сала. Бұл салада балалардың жастық,
білімділік ерекшеліктері еске алынады. Олардың психологиялық өсу процестері
ескеріледі.
Қазақ балалар әдебиеті жылдан жылға сан жағынан да, идеялық сапасы
жағынан да өсіп келеді. Мұның қоғамдық ірі мәні бар. Өйткені балалар
әдебиеті - жас ұрпақтарға ұлттық тәрбие берудің қуатты құралы. Ол жастарды
ұлттық патриоттық рухта тәрбиелейді, озық ойларымен қаруландырады. Қандай
қиыншылықтарды болса да оларды жеңуге ұмтылдырып, жігер – қайратын
арттырады.
Балалар әдебиетінің қалыптасуына, дами беруіне, оның жетіле түсуіне
көрнекті қайраткерлер жанашырлықпен тікелей ат салысып келеді. Көп жанрлы
қазақ балалар әдебиетінің тақырыптық молдығы мен жан-жақтылығы, идеялық
мазмұнының байлығы және балалар әдебиетінің нақтылы мәселесін ашу ісі
жайында нұсқаулар беріп отырды. Мектептің өмірмен байланысын күшейтуде
балалар әдебиетінің тәрбиелік рөлі күшейіп зор міндеттер атқарды. Сонымен
қазақ балалар әдебиеті де басқа ұлттық әдебиеттер сияқты үнемі, үздіксіз
даму, өсу жолында болды.
Адамзат баласының дамуы ерте кезден бастау алатыны белгілі. Ежелгі
халықтардан бізге жеткені – аңыздар мен әпсаналар, түрлі мифтік әңгімелер,
т.т. Бұл жәдігерлер қазіргі әдебиеттің дамуына игі әсерін тигізді.
Балалар әдебиеті қоғамда балалар субмәдениетінің дамуын қамтамасыз
ететін социомәдени құбылыстардың бірі болғандықтан да, балалар әдебиетінің
жас ұрпақ тәрбиесінде алатын орны ерекше. Бүгінгі таңда балаға өткен
дәуірдегі әдебиет үлгілерімен таныстыру үшін оларға ұғынықты тілмен жеткізе
білуіміз шарт. Өйткені әр бала өзінің төл тарихы мен мәдениетін танып өсуі
қажет. Сондықтан баланы ерте жастан қоршаған ортаны танып білумен қатар
ежелгі тарихи жыр-дастандарды жаттап өсуіне ықпал етуіміз керек. Ол үшін
әрине, ұлттық руханиятымыздағы ежелгі түркі дүниесіне ортақ қисса-дастандар
мен аңыз-әңгімелерді бала санасына лайықты етіп, жас ерекшелігіне сай оқып
үйрету қажет.
Қазақ балалар әдебиеті қазақ ғалымдары, атап айтсақ, Ш.Ахметов,
С.Қирабаев сынды айтуы бойынша, фольклор – балалар әдебиетінің бастауы деп
атай келіп, ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан басталады делініп жүр. Сонда балалар
әдебиеті ХІХ ғасырдың орта шенінен аяқ асты пайда бола салған жоқ. Балалар
әдебиетінің бастауы фольклордан басталып, көне дәуірлердегі түркі
халықтарына ортақ төл мұраларымызбен жалғасады. Бала тәрбиесі, ұрпақ
мәселесі қай кезеңде болсын қоғамнан тыс қалған емес. Мәселен, Еуропа өз
балалар әдебиетін ежелгі Грекия мен Рим салған іргетастан таратып, яғни,
құдайлар мен мифтік қаһармандар бейнесі туралы аңыздардан таратады. Сондай-
ақ, балаларына библия әңгімелерін тұңғыш балаларға арнап ықшамдаған поляк
ғалымы З.Косидовскийдің әңгімелерін оқытады.
Сол сияқты біз де түркі халықтарының балалар әдебиетін ХІХ ғасырдан
ғана бастап шектемей, әріден яғни ежелгі түркі халықтарына ортақ мұралардан
бастауымыз керек. Айталық, шартты түрде, қазақ әдебиеті кезеңдерін
жүйелеген ғалым Б.Кенжебаевтың құрылымдық кезеңдерін басшылыққа ала отырып,
балалар әдебиетін былайша жүйеледік:
1. Қазақ балалар фольклоры
2. Ежелгі түркі халықтарына ортақ жәдігерлердегі ұрпақ мәселесі
3. ХҮ-ХІХ ғ.ғ. І жартысындағы ақын-жыраулар поэзиясындағы бала тәрбиесі
4. ХІХ ғ. ІІ жартысындағы ағартушы-демократтар кезеңіндегі балалар
әдебиеті
5. ХХ ғ. басындағы алаш әдебиеті кезеңіндегі балалар әдебиеті
6. Кеңестік дәуірдегі балалар әдебиеті
7. Қазіргі балалар әдебиеті
Балалар әдебиетін зерттеудегі ең қажетті де басты міндет мектеп жасына
дейінгі балдырғандар мен бастауыш, орталау, орта мектеп оқушыларына
лайықталған әдебиеттердің өзіндік ерекшеліктерін көрсету болғандықтан, оны
әрбір тарихи дәуір, әдеби кезеңдерге байланыстыра талдауды мақсат етеді. Ол
үшін, ең алдымен, балалардың жас ерекшелігін, білім көлемін, қабілетін,
ойын, психологиясын мұқият еске алып отырады. Ал, балалар әдебиеті қазақ
әдебиетінің өскелең бір бұтағы болғандықтан, оны дәуірге, әдеби кезеңдерге
бөлу кезеңдерін басшылыққа алады.
Фольклор сөз жоқ, балалар әдебиетінің бастауы, қайнар көзі. Балалар
әдебиеті халық ауыз әдебиеті үлгілерін негізге ала отырып, бүгінгі күнге
дейін дербес ғылым болып отыр. Осы аталмыш ғылымның жай-күйі қазіргі
ақпараттанған ХХІ ғасырдың сұранысы мен талабына жауап бере ала ма? Бұл
ойлануды қажет ететін және бір ауыз сөзбен жауап бере салатын сұрақ емес.
Салмағы да, жауабы да ауыр сұрақ. Сонымен, қазіргі таңда қандай балалар
әдебиеті қажет? Бір ғана мысал келтірейін: балалар фольклорында Төрт түлік
туралы жырлар бар. Осыны балаларға қалай оқытып жүрмыз? Балдырған төрт
түлік туралы өлең-жырларды жаттауын жаттар, бірақ өңі түгіл түсінде көрмесе
оларды, қалай ұғындырамыз? Балаға нанымды болу үшін көзбен көру, яғни
қоршаған ортада сезінуі тиіс.
Қазақ балалар әдебиетінің негізгі түп қазығының келесі арнасы – ежелгі
түркі әдебиеті мұралары. Көне дәуірі кезеңіндегі мәдени мұраларымыз
отандық, шетелдік ғалымдарымыздың назарын аударып отыр. Ү-ҮІІІ ғ.ғ. тасқа
қашалып мәңгілік ескерткішке айналған Орхон-Енисей жазбалары, Оғызнаме,
Китаби дәдәд Қорқыт (Қорқыт ата кітабы), Диуани лұғат-ит түрк (
Түркі тілінің сөздігі), Құтадғу біліг (Құтты білік), Диунаи хикмет
(Даналық кітабы), Хибатул хакайык (Ақиқат сыйы), Бақырғани кітабы,
Кодекс куманикус (Қыпшақтар кітабы), Қисса-cул-әнбия, Хұсырау-
Шырын, Мухаббат-наме, Жәдігернама, Гүлстан бит-түрки (Түркі
тіліндег Гүлстан), т.б.
Ертедегі Грекия құдайлары мен қаҺармандарын дәріптегенше, сол түркі
халықтарына ортақ мәдени мүраларымызды, яғни Күлтегін, Білге қаған,
Тоныкөк, Тұмар патша, Алып ер Тұңға, т.б. ерліктерін үлгі тұтсақ, яғни
оларды жас буынның қазіргі кейіпкерлері терминатор, шрэк, человек
паук, т.б. сияқты құбыжықтардан гөрі басты қаһарман дәрежесіне көтерсек
дұрыс болар еді. Бұл ойлануды қажет етпейтін, кезектен тыс қолға алуға тиіс
бірден бір мәселе.
Орхон ескерткіштеріндегі жырлардың басты тақырыбы – ел тәуелсіздігін
аңсау, ел қорғаны болған батырларының ерлігін дәріптеу. Айталық, Күлтегін,
Тоныкөк, Білге қағандарды түркі халықтарының қаһарманы етіп, жырдағы
айтқандай:
Тәңір текті, Тәңірден жаралған,
Түрк Білге қаған.
Бұл шақта отырдым,
Сөзімді түгел есітіңдер:
Бүкіл жеткіншегім, ұланым,
Біріккен әулетім, халқым...
деген ұрпаққа айтар ұлағатты сөздерден басталып, олардың батырлық,
ерлік істері жырланады. Ерлікті жырлайтын грек мифтерінен кем емес ежелгі
жырлардың бірі – ХІІІ ғ. Хатқа түскен Оғызнаме (Оғыз қаған жыры).
Оғыздардың Көк Тәңіріне табынып, өздерін көк Бөріден таратып, жарықты
Көкжал бастып отырады. Оғыз өзі көк өңді, әйелінің де көзі көк, тіпті шашы
да теңіз толқынындай көгілдір деп суреттеледі. Яғни, көне түркілерде көк
түс қасиетті деп саналған. Жырдан үзінді кетірейік: Күндерде бір күн
Айқағанның көзі жарыды, босанды. Еркек бала туды. Осы баланың өңі, шырайы
көк еді...
Осы ұл анасының омырауынан бір-ақ рет сүт еміп, бұдан артық ембеді.
Шикі ет, тамақ тіледі. Тілі шыға бастады. Қырық күннен соң үлкен болды,
жүрді, ойнады... Оғыз қаған күндерден соң, түндерден соң жігіт болды. Бұдан
әрі Оғыз қағанның өсуі халқының қиялы мен ғажайып, ойлау шеберлігі арқылы
өрбиді.
Сондай-ақ, ежелгі түркі халықтары табиғатты бағалай білген. Жырда
Оғыздың балалары – Күн, Ай, Жұлдыз, екінші әйелінен – Көк, Тау, Теңіз деп
атауы да тегін емес. Әр баласының атын табиғат құбылыстарының атауын беріп,
сөйлете білген. Грек жырларында олар құдайлар деп берілсе, ежелгі түркі
жырларда адам есімдері түрінде сипат алған. Әрине, табиғатты адамнан,
адамды табиғаттан бөліп қарауға болмайды. Табиғатты жырлау, бейнелеу –
бүгінгі балаларды оны сүюге тәрбиелеудің негізгі қазығы. Оның арғы арнасы
көне түркі дәуірлеріне жетелейді.
Ахмет Иассауи Исламның түркі халықтарының дүниетанымына сәйкес сопылық
ой-пікірлер жүйесі, яғни адамның ішкі рухани тазалығы және ғибадатын
насихаттайды. Ислам діні жасөспірімдерге тигізетін әсері мол. Баланы
тәрбиелеудегі негізгі мақсат – ислам дініндегі имандылық, адамдық қасиет,
ақыл-парасатты бала бойына сіңіру. Сондай-ақ, ислам дініндегі кейбір
қағидалар мен тыйым салуларына қарамастан мешіттен әйел адамдардың орын
алып, діни жиындарға ер адамдармен бірге әйел адамдардың да қатысуы,
өлеңдердің аспаптармен сүйемелдене айтылуы, әуен-сазға елтіп адамдардың бір-
бірімен қол ұстасып билеуі, құрбандық қанының және сүйектерінің топыраққа
көмілуі сияқты сенім-нанымдары ретінде қоса жүрген.
Даналық кітабында ислам дінінің ең басты қағидаларын, ереже-шарттарын
жан-жақты баяндайды. Имандылықты насихаттайды. Адамгершілікті жырлайды. Ол
өзінің тамаша ойларын, пікірлерін, тұжырымдарын төрт мәселеге негіздей
отырып өрбітеді.
Бала тәрбиесі аса қиын да жауапты іс екендігі тәжірибеде дәлелденіп
келеді. Ақыл-парасатқа бой ұсынып, игі мақсаттарға жетелеу үшін балаларға
исламтану негіздерін үйреткеніміз орынды. Иассауи танымы бойынша, балаға
алдымен, Аллаһқа деген махаббат керек, діннің негізі махаббатқа құрылуы
керек. Махаббат – Аллаһты жан-тәнімен сүю деген сөз және дін жолында
жасалған әрбір істің Аллаға деген осы сүйіспеншіліктің әсерімен жасалуы
деген сөз. Дін жолында жасалған істердің негізінде осы сүйіспеншілік
болмаса, басқанының түк те құны жоқ.
Иассауи дүниетанымының екінші негізі – баланың адамға деген
сүйіспеншілігі. Адам – ең жоғары жаратылыс. Баланың психологиялық даму
процесіне зер сала отырып, оның талабы, ынта-жігерін ислам дінінің негізгі
қағидаларын білуге бағыттауымыз шарт. Бұл ретте, Қожа Ахмет Иассауидің
хикметтерін оқытқанымыз жөн. Иассауидің айтуы бойынша, дін жолында
жоғарылаудың, Алланың мейіріне бөленудің жолы – мұқтаждарға, жолда
қалғандарға, жетім-жесірлерге, кедей-кепшіктерге деген мейірімділік,
сүйіспеншілік. Періштелердің ең ұлысы, тіпті Жәбірейіл жете алмаған
жақындық арқылы Аллаға жеткен адамдардың ең ұлысы Әзіреті Мұхаммед бір
ұлылыққа яғни миграджға (Әзіреті Мұхамедтің Аллаһқа көтерілуі) қалай қол
жеткізген.
Сопылық діни-философиялық дүниетаным. Ислам әлемінде ҮІІ-ҮІІІ ғасырда
пайда болған. Сопы – адамды рухани жетілдіру, Алланы тану, Алла мен адамды
іштей таныстыру. Бұл саф таза деген ұғымды береді. Тәні де, жаны да таза
адамға лайық атау. Сопылық ілімде ұстаз бен шәкірт қатынасы, рухани
кемелдену жолында ұстазға, пірге тұтастай сену, Тәңірге қосылу – бақытқа
жету жолы, сопылық махаббат пәлсапасы Тазарған жанмен иеңді танисың.
Сопылық – рух, ізгілік, даналық, ержүректілік, әділеттілік, саналылық, жан
тазалығы, дінге, дүниеге, қоғамға ар биігінен қарау.
Диуани Хикметтің көркемдік ерекшеліктері Иассауидің осынау даңқты
шығармасының сегіз ғасыр бойы мұсылман дүниесінің рухани қажеттілігіне
жарап келе жатқаны оның көркемдік бітімінде, келісті тілінде,
образдылығында. Сөз қолдану шеберлігінде. Дүние тану тереңдігінде. Сопылық
– халқымыздың дүниетанымына айтарлықтай ықпал еткен философиялық жүйе...
Араб-парсы философиясындағы өте жиі қолданылатын негізгі ұғымдарды атап
өтейік: ақыл, ахуал, ақиқат, адам, әлем, ғылым, білім, есім, заман, зат
т.б. Бұлар қазақ тіліне араб-парсы тілдерінен енген сөздер деп айту
жеткіліксіз. Себебі, бұл сөздер, біріншіден, қазақ тіліне емес, түркі
тілінен қазақ ұлты қалыптаспай тұрып енген, екіншіден, жоғарыда айтылған
сөздер түркі тіліне лингвистикалық мәнде емес, философиялық терминдер
дәрежесінде таралған. Диуани Хикмет сопылық түркі әдебиетінің ең ескі
және ең маңызды жәдігері. Ақындық мәдениеті жоғары ұлы ақын ұлттық өлең
құрылымы араб өлеңінің өміршең жаңалықтарымен түрлендіруге ұмтылған.
Ақиқат сыйы кітабының алғашқы тарауларында Ахмет Жүйнеки жаратушы бір
Алланы, Мұхаммед пайғамбарды, оның төрт сахабасын мадақтайды. Ислам
дәуіріндегі әдеби дәстүр бойынша қалыптасқан жүйе бұл. Одан кейінгі
тарауларындағы тақырыптарды былай бөлуге болады:
1) Білімнің пайдасы мен надандықтың зияны туралы
2) Тілді тыйып ұстау - әдептілік пен тәртіптіліктің шарты.
3) Жомарттық пен сараңдық
4) Кішіпейілділік абыройды асырады, тәкаппардың құты қашады.
5) Мың дос аз, бір дұшпан көп.
Жүсіп Баласағұнидың Құтты білік дәстүрімен жазылған бұл кітабы
қанатты сөздерге, пәлсафаға құрылған:
Өнерлеп жаздым кітап сөз түйерлік,
Сан толғап бірін алдым ел сүйерлік.
Асыл сөз аз болады, қалжың көп қой,
Боз арзан, шайы қымбат бір киерлік, - деп ақынның өзі сөздің арзанына
емес, қымбатына үңілгенін айтады.
Ақиқат сыйы кітабы оқушысын адамгершілікке, сыпаылыққа, тазалыққа
баурайды. Айтылмақ ойдың сабағы қазақ мақал-мәтелдерімен астасып жатады.
Төменде Жүйнекидің қанатты сөздерінен алынған жолдар берілген:
Ашу оты тұтанып, жалындаса, биязылық суын шашып.
Білімді кісі – қымбат бағалы дидар,
Білімсіз надан – құны жоқ бақыр.
Білімді әйел – ер, надан еркек - әйел.
Сүйекке – май, адамға білім керек.
Әдептіліктің басы – аузын бағу.
Жібімейтін көңілді жомарт кісі жібітеді.
Қанша дүние жиғанмен, сараңның көзі тоймайды.
Сараң – дүние, малдың күзеткісі.
Менмен адамды халық та, құдай да сүймейді.
Қайырымсыз кісі жеміссіз ағаш сияқты.
Тәуір асың болса, кісіге жегіз, жарамды киім тапсаң,
жалаңашты бүтінде.
Кісіге азар берме.
Адамгершілік – үй, қарапайымдылық – оның іргетасы.
Бәле келсе, сабыр ет, қуанышын күт.
Ойлап сөйле, астын-үстін сөйлеме.
Тікен еккен адам жүзім жинамайды.
Бал қайда болса, сол жерде арасы бар.
Өнер арқылы дәулет келмейді, қиындық атаулының қиыны осы.
Қаза жетсе, әуедегі құс қарыңа қонады.
Кімнің досы жақсы болса, оның өзі де жақсы болады.
Ахмет Жүйнеки кітабында өз заманындағы адамдардың бұзылған, ішкілікке
салынып, арамдыққа бейіл бергенін сынайды. Бұл тұстары алты жүз жыл кейін
өмір сүрген Абай ойларымен сабақтасып жатыр
Ел тәуірі болып алды ішкендер,
Маскүнем бол, осы күні ішкен де – ер,
Таза жүрген жол таба алмай торығып.
Кітаптың соңында ақын жазып кеткен сөзінің кейінгіге үлгі болып қалуын
тілейді.
Ахмет Әдиб – атым, үлгі – сөзім,
Қалады мұнда сөзім, кетем өзім.
Күз келер, жаз да кетер, өмір де өтер,
Сонымен жұмылар да екі көзім.
Жас ұрпақ, тыңда мені ұғасың көп,
Атымды дұғаңда айтып шығасың деп.
Өзіңе сирек сөзді сыйлық еттім,
Маған да тарту етсін дұғасын, - деп.
Шындығында, Ахмет Әдиб Жүйнекидің Ақиқат сыйы кітабында айтылған
ойлар кейінгі қазақ ақындарына дәстүр болған. Кейінгі қазақ әдебиетін
қалыптастыруға жол салған. Абай, Сұлтанмахмұт, Мағжан, Шәкәрім пәлсафасының
іргетасы болып есептелінді.
Жолдастық, достық мәселесін айтқанда, жас буынға батыл болуды, намысты,
жігерлі болып өсуді үлгі етеміз. Бұл жолда Алтын Орда дәуірінде назира
дәстүрімен туған қиссалар кейінгі әдебиетімізде діни, ғашықтық, батырлық
дастандарға жол салды. Ол дәуірдегі түркі оянушылығы қазақтың көк Ордасының
құрылуына зиялы қауымды рухани жағынан дайындауға ат салысты. Іргесін
жаңадан бекітіп жатқан қазақ елінің көкейкесті мәселелерін шұғыл жеткізіп
отыруға қажеттілік әдебиетке өз жанрын әкелді, ерлік рухқа толы жыраулық
поэзия дамыды.
Бала тәрбиесіне етене жақын шығармалар – дидактикалық көркем туындылар.
Балаларға арнап жазылған шығармалардың көбі дидактикалық мазмұнда жазылған.
Сол сияқты ежелгі түркі халықтарының дидактикалық шығармаларда тәрбиелік
мақсат маңызды орында. Сондай дидактикалық сарында жазылған шығармалардың
бірі – Ж.Баласағұнның Құтты білігі. Өнегелі жол нұсқап, тағылымы мол ой
тастайтын шығармалардан үзінді келтірсек:
Тәңірі адамдарды жаратты, үздік етті,
Оған өнер, білім, ақыл, ой берді.
Білім берді: адам бұл күндері шырқау биікке көтерілді.
Ақыл берді: осының арқасында шешілмейтін түйін шешілді.
Білімді – биік, ақылды – ұлық деп есепте.
Бұл екеуі таңдаулы құлдарын биікке шығарады.
Білімсіз кісілердің барлығы – ауру,
Көрікті істердің барлығы да ақылменен істелген,
Бектер бұл дүниеде біліммен ерекше.
Алты мыңнан астам бәйіттен тұратын шығармада ақыл, білім, ғылым, тіл
өнері, өз құдіреті, достық, бала тәрбиесі, т.б. мәселелер жайлы ғибратты
ойлар айтылады.
Айта берсек, ежелгі түркі дүниесінен балалар әдебиетіне қатысты
дидактикалық ой, ғибратты, тағылымы мол тәрбие туралы шығармалар жетерлік.
Түркі халықтарына ортақ ежелгі дүние тарихындағы мұраларда балаларға уағыз
айту, ақыл-кеңес түрінде жазылған. Сондай-ақ, мемлекет басшысы болуға,
серілікке даярлайтын адамдардың кодексі (заңдары) деуге болады.
ХҮ-ХҮІІІ ғасырларда Асан Қайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Бұхар
жыраулар Алтын Орда, Қазан, Әбілқайыр, Ноғай, Астрахань, Абылай хан т.б.
хандықтары заманында өмір сүрген. Жыраулар поэзиясындағы басты тақырып –
халық қамы, ел-жұрт амандығы, ел мен жер мәселесі, адамгершілік, адамға тән
қасиеттер т.б. Яғни, тақырып ортақ, мақсат ортақ. Жыраулар поэзиясындағы ой
толғау, жыр арнау үрдісі балалар поэзиясында қазір де жаңғыртылып
қолданылып келеді. Жыраулар поэзиясын зерттеуші М.Мағауин: Жырау
поэзиясының өзіндік ерекшеліктері бұл мұраны жасаған жыраулар заманының
көнелігінен, оның үстіне сол жыраулар ұстанған традицияның көнелігінен
туады. Жыраулар қаруланған көркемдік әдістердің дені – көне, ескі түркілік
[5,136], - деп атап көрсеткендей алдынғы дәуір мен кейінгі заман әдебиеті
бір-бірімен сабақтасып жатыр. Әрине, олар қоғамның дамуына сай дәуірлер
бойына дамып, біртұтас ұлттық әдебиетті құрайды. Жыраулар поэзиясының өкілі
Асан Қайғыдан мысал келтіре отырып ойымызды сабақтасақ:
Таза мінсіз асыл тас
Су түбінде жатады.
Таза мінсіз асыл сөз Ой түбінде жатады.
Су түбінде жатқан тас
Жел толқытса шығады.
Ой түбінде жатқан сөз
Шер толқытса шығады.
Жыраудың толғауларында нақыл сөздер мен авторлық афоризмдер мол
кездесіп, кішкентай оқырманды ойлылыққа жетелейді. Жыраулардың ой толғауына
тән ерекшелік – бейнелі ойды ұтымды көркемдік тәсілмен жеткізуінде.
Философиялық ойға жетелейтін шығармалар баланың таным-түсінігіне сай
тағылымды ой жолдарымен берілген. Мәселен,
Құйрығы жоқ жалы жоқ,
Құлан қайтіп күн көрер?!
Аяғы жоқ, қолы жоқ,
Жылан қайтіп күн көрер?!
Шыбын шықса, жаз болып,
Таздар қайтіп күн көрер?!
Жалаң аяқ балапан,
Қаздар қайтіп күн көрер?!
Балаларға елін сүю, ел бірлігін сақтау, оларды шешендікке баулу жолында
Бұқар жыраудың толғауларынан үзінді келтіре отырып, жыр жолдарын оқытсақ
болады. Мысал келтірейік:
Асқар таудың өлгені –
Басын мұнар шалғаны.
Көктегі бұлттың өлгені –
Аса алмай таудан қалғаны.
Ай мен күннің өлгені –
Еңкейіп барып батқаны.
Айдын шалқар өлгені –
Мұз болып тастай қатқаны.
... Өлмегенде не өлмейді?
Жақсының аты өлмейді,
Ғалымның хаты өлмейді.
Бүгінгі ұлттық балалар әдебиетінде ХҮ-ХҮІІІ ғасырлар ақындарының
қалыптастырған поэзия тағылымды да тәрбие мектебі болары хақ.
ХІХ ғасырдың ұлттық әдебиеті Дулат, Махамбет, Мұраттың өршіл жырларынан
басталып, Ыбырай Алтынсариннің қазақы мысалдары, әңгімелері, Шоқанның ел
аузынан жазып алған аңыздары мен эпостық жырлары, Абайдың өлеңдері мен қара
сөздері балалар әдебиетінің төрінен ойып орын алады.
Махамбет шығармалары балғын жастарды қайсарлыққа, намысшылдыққа,
өрлікке тәрбиелейді. Оның өлеңдерінде жалынды, саяси өткірлік пен терең ой,
нәзік сезім әрдайым ұштасып, біте қайнасып жатады... Бұл мазмұн Махамбет
өлеңдерінің құрылысы мен түріне де әсер етті.Түр мазмұнның түрі болуы қажет
деген шартқа Махамбет поэзиясы толық жауап бере алады. Оның: Ереуіл атқа
ер салмай, Мұңайма, Айныман деген өлеңдері,мазмұнына түрі сай, жалынды
үндеу сөздер.
Мұңайма өлеңіннен мысал келтірейік:
Ханның ісі қатайды,
Азамат ерден мал тайды,
Қанды көбе киініп,
Бір Аллаға сиынып,
Ұрандап жауға тигенде,
Кім жеңері талай-ды,
Жолдастарым,мұңайма!...
Махамбет поэзиясы – халық тағдыры туралы жыр. Оны Ереуіл атқа ер
салмай, Соғыс, Толғау деген алғашқы өлеңдері де дәлелдей алады. Жәңгір
хан ордасының үстіне халық қаһарының бұлты төнген күндерді ақын өзгеше
шабыт, ынтамен жырлайды:
Ереуіл атқа ер салмай,
Егеулі найза қолға алмай,
Еңку-еңку жер шалмай,
Қоңыр салқын төске алмай,
... Ат үстінде күн көрмей,
Ашаршылық шөл көрмей,
Арып-ашып,жол көрмей,
Өзегі талып ет жемей,
Ер төсектен безінбей,
Ұлы түске ұрынбай,
Түн қатып жүріп, түс қашпай,
Тебінгі теріс тағынбай,
Темір қазық жастанбай,
Қу толағай жастанбай,
Ерлердің ісі бітер ме?
деген сөздер бір ғана батырларды емес,өзінің бостандығы үшін қолына
қару алып аттанған бүкіл халық ерлігін жырлау болатын.
Ш. Уәлиханов ғылымның түрлі саласында еңбек еткен. Алайда оның
шығармалары негізінен екі салаға жіктеледі: 1) Қазақтың өткендегі әдет-
ғұрпы, салты, ауыз әдебиеті, тарихы, Қытайдың алты шаһары ( Нан-лу)
жайындағы ғылыми-географиялық қоғамына жиырма жасында мүше болған. 2)
Шоқанның демократиялық көзқарастарын көрсететін саяси-әлеуметтік мәні бар
еңбектері. Бұл еңбектерінде Шоқанның демократиялық пікірлері айқын әрі
күштірек айтылған. Тарихи-ғылыми мәні зор Абылай (1860) атты мақаласында
Шоқан Абылайды қазақ халқының тәуелсіздігін көздеген күшті ханы дей келіп,
ол жайыдағы ел аузындағы әңгімелерді халық тәуелсіздігіне құрал етуді
көздейді. Ғалымның бұл еңбектерінің тарихи мәні аса зор. Олар ескірмек
емес. Осы мақаласында Шоқан Абылай батырлары жайындағы ертегілер қазақтың
эпостық жырларына негіз болды деген пікіді де айтады.
Шоқанның Қазақтардағы шамандықтың қалдығы (1862) деген еңбегінің мәні
де аса елеулі. Онда ғалым қазақ халқының ежелгі нанымы – шаманизм, ислам
діні кейінгі қоспа, ол қазақтың үстем тап өкілдерінің құралы болды деген
пікірді айтады.
Ұзақ уақыт шаман дінін үрдіс еткен қазақ елі табиғат аясында өсіп,
өзінің ежелгі наным-сенімі мен салт-санасын жақсы сақтаған. Поэзия жанрының
өте күшті дамуы соның бір айғағы. Қазақтардың ерте кездегі сенген құдіреті
– Көк тәңірі болған. Кейін ол алла, құдай болып ислам ұғымына көшкен.
Тәңір жарылқасын, көк соққан, көк соққыр дейтін ұғымдар осыны
білдіреді. Сонымен қабат қазақ халқы Күнге, Айға, жұлдызға табынған. Отқа
табыну – зороастризм культі де болған. Мұны ескі зороастра дінінің әсері
дейді Шоқан. Ол қазақтың ескі нанымы – табиғат діні, ол көкті, жерді, суды
қасиет тұтудан туған деп, мәселені материалистік тұрғыдан сөз етеді.
ХІХ ғасырдың ұлы ақыны, ойшыл қоғам қайраткері, қазақ халқы
ағартушысының бірі – Абай Құнанбаев. Абай өзі педагог болмаса да, Ыбырай
Алтынсарин сияқты баланы оқытуға, тәрбиелеуге көп көңіл бөлген, оған зор
мән бере білген ақын. Баланы оқытудың да белгілі мақсаттары, алдарына
қоятын тілектері барын айтқан. Баламды медресеге біл деп бердім, қызмет
қылсын, шен алсын деп бермедім - дейді Абай. Халық үшін туған ұл – халық
үшін қызмет етсін дегенді басты міндет етіп қояды. Абай балалар әдебиетін
жасаушылардың бірі – ірі өкілі. Жасөспірімдерге арнап бірталай өлеңдер
жазды, ақыл сөздер айтты. Жасөспірімдерді өнер-білімге шақырды. Абай өз
өлеңдерін еріккеннің ермегі еткісі келмей, жастарға үлгі-өнеге көрсету үшін
жазатындығын алдын-ала ескертіп өтеді.
1.2 Қазақ балалар әдебиеті тұлғаның рухани дамуының құралы ретінде
Әр халықтың тәлім-тәрбиелік мұрасы - ұлттық мәдениетінің маңызды
белгісі болып табылады. Осы арқылы ол ұлттың ұлттық тәрбиесінің
ерекшеліктерін білеміз. Қазақ халқының этностық ерекшеліктерін байыптасақ,
бұл халық ұрпақ сабақтастығын сақтап, алысты жақындатып, аразды
татуластырып, ізетті келіннен таныған, татулықты абысыннан тапқан,
дарқандықты даласынан, даналықты бабасынан, пәктікті баласынан алған халық.
Қазақ адамгершіліктің басы - әділдікті ту етіп, әділдіктің басы болған
адалдықты анасынан алған. Аналар ұрпақты ұлағаттылыққа баулып, дауға -
дәру, жауға - қару, араздыққа - араша, татулыққа- тамыр, тазалыққа - нәр,
пәктікке - пәрмен, дәстүрге - дәрмен, өнерге - тұлпар, көкте - сұңқар етіп
тәрбиелеген. Қазақтар Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның
тәрбиесімен тәрбиеле, - дегендей халқымыздың бойына сіңген атадан балаға
жалғасып келе жатқан ұлттық тәрбиесі өзге ұлттардан ерекшеленіп, өздеріне
тән қасиеттерді көрсетіп тұратындығын жоққа шығара алмаймыз. [10,8 бет]
Халқымыздың ұлттық тәрбиесі негізінен жүйелі болған деп айтуға болады.
Өйткені, тәрбиеге әке-шеше, отбасынан бастап ағайын-туыс, көрші-қолаңның
бәрі араласып, бәрі де халықтың баласына ортақ қамқорлылық жасаған.
Балаңа басқұр қалдырғанша, тозбас дәстүр қалдыр деген қазақ халқы озық
жұрттардың санатында болашақ қамын қатты ойластырған.
Сол себепті ұлтымыз:
Балаң өзіңе тартса - жұбан,
Қоғамға тартса - қуан - деп бекер айтпаған. Қазақ
табиғатында отбасы иелері ең әуелі өз ұлы мен қызының алдында тәрбиелі,
өнегелі, көргенді, үлгілі болуға тырысқан. Оның ең басты себебі, ұлдың
ұяты - әкеде, қыздың ұяты - шешеде деп бағалағандықтан қызын - арға, ұлын
- нарға бағалаған.
Мектеп - қазақ халықтың ұрпақтан - ұрпаққа жалғасқан
адамгершілік ізгі қасиеттерін жас жеткіншек бойына сіңіретін орта.
Ендеше егемендік алған елімізде мектептің философиялық тамыры
тереңдеген, міндеттер жиынтығы молайған тұсында заман талаптарына
сай білім беру жүйесін құру қажеттілігі заман талабы. Заңғар жазушы
Мұхтар Әуезовтың: Халықты халықпен, адамды адаммен теңестіретін білім,-
деп атап көрсеткеніндей, рухани ұлттық қажеттілікке жараған білім ғана ең
мықты білім, рухани ұлттық тәрбие нәрімен сусындаған ұрпақ қана -
болашақты гүлдендіріп, тәуелсіз елді нығайтушы ұрпақ. Ата-бабадан қалған
өшпес мұра, мол қазынаны қабілеті жоғары ұрпақтың бойына дарыту – мектеп
міндеті. [4,10 бет]
Қазір бала тәрбиесін бүгінгі теледидарға, компьютерге жүктедік.
Ғалам қаншалықты өзгеріске ұшыраған сайын да сонымен бірге жаңа
өзгерістерге ұшырайтыны ақиқат. Осындай кезде адам өзінің тектілік, ұлттық
тәлім-тәрбиесінің негіздері болып табылатын халықтың үлгі-өнегеден қол
үзбеулері ауадай қажет.
Тәуелсіз елдің ұлы-өжет, қызы-қайратты, халқы - қаһарман дегендей,
азаттық жолында жалындап жанып, тәуелсіздікке қолы жеткен халқымыздың
қаһарман екендігін тарих шежіресі көрсетіп отыр. Ал тарих шежіресі
қаншалықты бай болса, ұлттық тәрбиенің соншалықты құнды болатындығы және
мәлім. Сондықтан да бала тәрбиесі - қашанда киелі ұғым, ал білім тәрбие
арқылы бойға сіңеді.
Қай халықтың болмасын өзінің сан ғасырға созылған ұрпақ тәрбиелеу
үрдісі бар. Ол отбасындағы бала тәрбиесінен басталып, шаруашылық кәсібі,
тұрмыс-тіршілігімен бірге жалғасып, салт-дәстүрден, ұлттық саз әуені мен
ауыз әдебиеті үлгілерінен өзекті орын алып келген. Ұлт мәдениетінің өзіндік
ерекшелігін атқара қарап, терең зерттеген педагог ғалымдардың бәрі де оның
тәрбиелік мәнін сөз етпей өткен емес. Халықтың тәрбиесінен тыс жерде
педагогика да жоқ, педагог та жоқ деп орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинский
текке айтпаған.
Ұлттық тәрбиенің ұйтқысы-ана тілі. Тілін жоғалтқан этнос бұрынғы
этностық қасиеттен айырылады. Себебі ұлттық мәдениет (салт-дәстүр) ана тілі
арқылы ғана өркен жаяды.
Адамның тектілігі, қасиеттілігі айналасындағы әлеуметтік ортасы
болмаса, оны бағалайтын, ол туралы пікір алысатын ортасы болмаса құнын
жояды. Яғни идеалдың ұжымсыз, әлеуметсіз идеалдық қасиеті болмайды. Біз
бұдан тұлғаның әлеуметтік ортамен байланысын, ортаның тәрбиелік ықпалын
көреміз. Тұлғаның ұлттық қасиеті, оның дәстүрінен, әдеп-ғұрпы арқылы
бойынан көрініс табады. Осындай дәстүрлеріміздің бірі - сыйласымдылық
дәстүрі. Сыйласымдық дәстүрінің бір құндылығы әлеуметтік ортадағы, ұжымдағы
әлеуметтік-психологиялық хал-ахуалдың реттелуіне, қауымдастықтың дамуына
зор ықпалы бар екендігін ескергеніміз абзал. Сыйласымдық қарым-қатынастың
қазақ халқының ескі тарихынан келе жатқандығы, оның ұлттық дәстүрлерге
байланыстылығын, оның ауызбірлік пен ұйымшылдықтың тұтқасы екендігін ұлт
тіршілігінен көреміз. Оған: Көшпенді қауымда әр адамның қадір қасиеті оның
жасына, әлеуметтік ортадағы орнына қарай белгіленеді. Осындай қоғамдық
қатынастарды көріп өскен жағдайда мүдделестік, көзқарас бірлігі, кісілік
қарым-қатынас нормалары айқындалып, жеке бастың бұра тартуына мүмкіндік
қалдырмады, психологиялық ахуалы бір ауызды болып қауымдасқан жандар үнемі
өздерінің рулық одағына етене сіңіскен салттар мен дәстүрлерді ұстанады,-
деген тұжырымдар куә бола алады. Осындай дәстүрлерімізді географиялық
жағдайлардың ерекшеліктерімен адам игілігіне негізделген экономикамызбен
байланыстырып, ұлттық тәрбиені жан-жақты жүргізу – парыз. [8,3 бет]
ХХ ғасырдың бас кезінде өмір сүрген тарихшы ғалым Құрбанғали Халид
Тауарих хамса (бес тарих) еңбегінде Асан қайғының мына жолдарын
келтіреді.
Мұнан соң қилы, қилы заман болар,
Заман азып, заң түзіп, жаман болар.
Ұлың, қызың орысқа бодан болып,
Қайран ел, есіл жұртым сонда нетер?!
Ойшылдың осы сөзін түсіндіруін өтінген Абылай ханға шежіреші қарттың
берген жауабы әлгі сөздердің шешімі:
Қарағай шөлге біткен бір дарақ,
Шортан балықтан шыққан бір қарақ
Ел қамын айтқан жақсыны,
Сөйлетпей ұрар ұртына...
Аталған ғалымдардың еңбектерінде Асан қайғының тәлімдік пікірлері
туралы ...не жақсы, не жаман, не ғаріп деген мәселелер төңірегінде ой
толғап, заман жайында философиялық пікірлерін сарапқа салады деп біз
жоғарыда келтірген шумақтарға сүйенеді. Дегенмен ғалымдарымыз жыраудың
мысалға алынған шумақтарының астарына тереңірек үңілудің тартыншақтағаны да
байқалады. Біздіңше, өлеңнің дәл осы тұсы Асан қайғының болашақты болжағыш,
көрегендігі десек те, жеткіліксіз болар еді. Жырау бұл жерде ескертумен
қоса, кейбір көршілес елдердің халықтың береке-бірлігіне нұқсан келтіретін
бір мінез-құлқын, астыртын ой, жасырын сырларын, керек десеңіз, саясатының
астарын ашып, болашақ ұрпаққа ишара еткен. [5,6 бет]
Ұлт тәрбиесінің сезімдік әсері зор. Сондықтан халықта Балаңды өз
тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле деген мақал бар.
Бұл қазаққа тән жақсы қасиеттер мен ұлттық сананы ұрпаққа қалыптастыру,
ұлтымыздың дүниетанымдық тәжірибесін жалғастыру дегенге саяды.
Қазаққа тән игілік пен ұлттық сана дегеніміз ол - әдептілік,
бауырмалдық, қонақжайлылық, еңбекқұмарлық, ұрлық, қиянат жасамау, үлкенді
сыйлау, тағы сондай сияқты.
Қазақ ойшылдарының көзқарасындағы басты идея атаның баласы болма,
адамның баласы бол, жақсы көпке ортақ, пайдаң еліңе, халқыңа тисін, деген
гуманистік ой-пікірді қуаттау болды.
Қазақ халқы баланы жамандықтан жиреніп, жақсылықты жаны тілеп тұратын
құлықты болуын, сұлу сөз, сиқырлы үн, әдемі өң мен түрден ләззат ала
білетін, һәм байсалды, ойламды, шымыр болып өсуін ұлт тәрбиесінің негізгі
қағидасы етіп ұсынған.
Ұрпақ тәрбиесінде кешігу дегеніміз мертігумен бірдей. Тәрбие - бала
тумай тұрып, дүниеге әлі келмей тұрып, басталуы тиіс.
Халық сондықтан да:
Отбасында шырақ болып жанады,
Мейірімділік тарататын жанары,
Анасының тәрбиесін, тәлімін,
Сәби болса іште жатып алады.
Бала тәрбиесі басынан, еңбекке баулу жасынан, - дейді.
Баланы бақырып үйретпе, ақырын үйрет. Халық асқан тәлімгер осылай
талап қойған. Зекіру – зердеге У ... Байбалам салмай, бабын тауып үйретсең
ғана еңбегің жемісті. Адам тәрбиесінде зорлыққа есік жабық. Ықтиярсыз
ашқан көздің нұры жоқ, деп ойды сығымдап, нақышты әрі санаулы сөзбен әрі
өткір, әсерлі айтып бізге қалдырған ой-парасат мирасы даңғыл жол сияқты!
Бала жеке адамның ғана емес, ұлыс пен ұлттың ертеңі, келер тарихқа
аманат. Бүгінгі бөбекке қамқорлық жасаған адам ертеңге еңбек сіңіреді.
Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер. Беске толып қалыптасып санасы,
алты жаста болар сәби арқадай. Кісі болар баланы кісесінен танитын, кісі
болмас баланы мүшесінен танитын сыншылар туралы ел аузында аңыздар көп
кездеседі. Соның бірі тоғыз жастағы Төле биге айтылған: Мынау бала
көрерсің, бір жылы болар хақында нұқыл болат денесі, адамның болар төресі,
- деген сөз шындыққа айналғаны бізге мәлім.
Бала болсаң, болғандай бол, айналаңа қорғандай бол. Бұтақпен ағаш
сымбатты, ұрпақпен адам қымбатты. Жеті атасын білген ұл, жетті ұлттың
қамын жер. Өзін ғана білген ұл құлағы мен жағын жер,- деген бабаларымыз.
Осы ойын тағы жалғастырып олар: Жалғыз баласы бардың шығар-шықпас жаны
бар. Екі баласы бардың, өкпе, бауыр, жалы бар. Үш баласы бардың Бұқарада
пұлы бар, - деген.
Сүйер ұлың болса, сен сүй, сүйенерге жарар ол. Бес жастан кейін құлша
жұмса. Он бес жастан кейін досыңдай сырлас, - деген ата-бабамыз, бала
тәрбиесін ең алдымен мейірбандыққа үйреткен, ақылын дамытқан. Ақыл -
ауыздан, мерей көзден танылған. Содан кейін барып білім берген.
Осы үш жолда да дене, сұлулық, мінез-құлық, құқ-тәртіп мәселесі естен
шығарылмаған, ұлы жол, үйінің табалдырығынан басталған.
Баланы - жастан дегенім:
Бойына үлгі жастай ек,
Діні мен тілі не екенін,
Дегенім ұқсын жастай көп.
Жад етіп сөзін көненің,
Дегенім өссін өренім.
Ақын ындыны жаман жалтақ, тегі жақсы арамдыққа жүрмейді деп қазақта
көп айтылатын текті-тексіз ұғымдарының бір қырын ашады. Ол сырт тазасы не
керек, тазарт әуел ішіңді немесе, ниет тазалығы істің оңалуының кепілі
десе, сөздің, қарым-қатынастың басты құралы ретіндегі қасиетін сөз түбіне
жетермін ... сөзімді қойма тыңдамай... сөзіне қарсы сөз айтып...үш ауыз
сөзбен құтылдың...айтқан сөзің емеді... аузынан балды тамызған (жақсы сөз
туралы) ... сөзімді тыңда, - деп сөз өнерінің қасиетін жеткізе айтады.
Ақын-жыраулар поэзиясындағы тұнып тұрған тәлімдік-тәрбиелік ойлардың
бір парасы міне, осындай. [9,11 бет]
Қазақ тағылымының ұстанған негізгі бағыты-ата-бабалардың үлгі-өнегесі,
ақыл-кеңесі, дүниеге шынайы көзқарасы, бостандыққа, еркіндікке, тәуелсіздік-
дербестікке ұмтылысы. Бұл – алдан күткен арманы, ойға алған негізгі
мақсаты. Тәрбие – ұрпақ үшін күрес.
Ұлы ойшыл осы сөзімен әйел-қоғамның ұйтқысы екенін, әйел еркіндікке
жетпесе, адамшылық та күрмеулі болатынын қадап айтып, егер, қазақ, мүшел
болып қалмайын десең, бесігіңді түзе, әйелдің халін түзе!,-деп сол тұстың
да, қазіргі біздің заманымыздың да ең зәру идеясын ұсынып еді. [2]
Қазақ елі ел болғалы, қазақ қазақ болғалы өмірбақи анасын сыйлап
өткен. Ертеден келе жатқан наным-сенімдерінің түп-тамыры да – ана.
Аспанда Тәңірі, жерде Ұмай ана деп табынады қазақтар. Ұмай ана
–қамқоршы, жарылқаушы, демеуші, жанұя, отбасының пірі.
Мұсылман дінінде бүкіл адамзаттың анасы, аналардың анасы деп Хауа
ананы құрмет тұтады. Хауа ана – Адам атаның зайыбы.
Мұхаммед (СҒС) пайғамбарымыз әйел затын аса биік бағалап; Әуелі
анаңа, тағы да анаңа, содан соң Отаныңа жақсылық жаса!, - деп өсиет айтып
кеткен.
Томирис – Тұран патшасы. Афрасиябтың қызы. Патшайым болып ел басқарған
батыр қыз.
Зарина – Сақ патшасының қызы. Ел тағдыры үшін өз махаббатын құрбан
етеді. Жеке басымның бақытын елімнің еркіндігіне айырбастай алмаймын.
Махаббаттан да жоғары нәрсе бар, ол – менің елім, - дейді Зарина.
Бөрте ханым – Шыңғыс ханның әйелі. Қоңырат тайпасының қызы. Жат
елдікке пенде болғанымен ұрпақ тәрбиесінде өз елінің ұлттық тағылымын
меңгерте білген.
Гауһар – Қабанбай батырдың жары, арғын – Малайсары батырдың қарындасы.
Есенбике – Олжабай батырдың анасы, үйсін Қарасай батырдың қызы.
Назым – Қабанбай батырдың қызы.
Айтолқын – Абылай ханның қызы.
Бұл батыр қыздарымыз ұлттық намысты ту етіп, халық тағдыры үшін
ерлермен бірге қан майданда ерлік көрсеткен батыл жандар.
Бопай – Кеңесарының қарындасы, бес жүз сарбазды басқарып, Ресей
отаршылдарына қарсы соғыста ерен ерлік көрсеткен батыр қыз.
Мамыр – Байқазы арғынның қызы. Шәкәрімнің Қалқаман-Мамыр
дастанындағы батыл қыз. Нағыз махаббаттың мәңгі символы ретінде танылған
батыр қыз.
Айбике ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І. ҚАЗАҚ БАЛАЛАР ӘДЕБИЕТІНІҢ ТӘРБИЕ БЕРУДЕГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ...7
1.1 Қазақ балалар әдебиетінің қалыптасу тарихына қысқаша
шолу ... ... ... ... ... ..7
1.2 Қазақ балалар әдебиеті тұлғаның рухани дамуының құралы
ретінде ... ... ... 16
1.3 Қазақ балалары және көркем
әдебиет ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІ. ҚАЗАҚ КЕҢЕС БАЛАЛАР ӘДЕБИЕТІНІҢ БАЛА ТӘРБИЕСІНДЕГІ
МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..31
2.1 Балалар әдебиетіндегі кейіпкерлердің бала дүниетанымына
әсері ... ... ... ... 31
2.2 Қазақ кеңес балалар әдебиетінің концептуалдық
құрылымы ... ... ... ... ... ... .35
2.3 Қазақ кеңес балалар әдебиетінің эстетикалық тәрбие берудегі
ролі ... ... ... ..40
2.4 Қазақ кеңес балалар әдебиеті және балалар
драматургиясы ... ... ... ... ... .. ... .45
1-
сабақ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
2-
сабақ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...56
3-
сабақ ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...61
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .64
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 67
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейтестілігі: Балалар әдебиеті әдебиеттің өз алдына жеке
дара саласы болғандықтан, бұл саланың өзіне тән ерекшелігі, тілі мен
өзіндік бағыт-бағдары бар. Яғни, балалар әдебиеті – қазақ әдебиетінің бір
арнасы. Оның да өсу, өркендеу жолдары бар. Басында жалпы әдебиеттік
мұралармен бірге дамып келсе, соңынан өз алдына дараланып, өз
ерекшеліктерімен таныла бастады. Балалар әдебиетінің басты ерекшелігі –
тақырыбында, екіншіден, бала тіліне лайық көркемдігінде, үшіншіден,
тәрбиелік-танымдық, дидактикалық ұғынықтылығында, төртіншіден, балаға тән
юмор қажет. Баланың қажеттілігінен, сұранысынан, талабынан шығу үшін оларға
тән қылық, мінез керек. Ол үшін көркем шығарма шынайы, табиғи сурттелуі
керек. Онсыз баланы алдау мүмкін емес. Бірақ ол шындық қоғам дамуына сай
өзгеріп, уақыт талабына шығып отырса нұр үстіне нұр.
Елдік пен еркіндікті аңсаған қазақ елі бүгнде іргесін бекемдеп, саяси-
экономикаық, әлеуметтік жағынан өркениетті елдер қатарынан орын алуда.
Өтпелі кезең өзгерістеріне орай халыққа білім беру жүйесі де,
реформалануда. Білім беруді қоғам мүддесіне сәйкес қайта құру, оқыту мен
тәрбиелеу мазмұнын жаңарту, әдебиет пен мәдениетті өркендету бағытында
бірсыпыра шаралар жүзеге асырылып, жас ұрпаққа жаңа оқу бағдарламалары мен
оқулықтары, оқу-әдістемелік құралдары жасалып, мектеп өміріне енгізілді.
Мұнда көздеген ең басты мәелелердің бірі – болашақта қоғам мүддесін өтеуге
қабілетті, жан-жақты дамыған, өз еліне сүйіспеншілігі зор тұлғаны
қалыптастыру. Бұл міндеттер мемлекеттік құжаттарда, Қазақсатн
Республикасының Конституциясында, Тіл туралы Заңдарында т.б. атап
көретілген. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алуы жаңа ұрпақты өз ана
тілінде оқытуға, білім беруге, әдеби, мәдени мұраларымзды танып-білуге мол
мүмкіндік туғызды. Ата-бабадан бүгінгі күнге жеткен тарихи мұраларды таныту
халық қазынасы ауыз әдебиеті, балаларға арналған көркем әдеби шығармалардлы
кеңінен пайдалану арқылы жүзеге аспақ. Бұл жөнінде ел президенті
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдаған үндеуінде: ... біз тарихи
мүмкіндіктерді, әдеби-мәдени мұраларды таныта тәриелеуді мектепке дейінгі
кезеңнен бастап, үзіліссіз жүзеге асыруға тиіспіз. Осы арқылы жастарды
адамгершілікке, өз еліне сүйіспеншілікке, патриоттыққа тәрбиелеуге
тиіспіз, - дей келе, бәріміз де бала кезімізде халық ауыз әдебиетінің
баға жеткісіз бай мұрасымен сусындап өттік. Қазақ ертегілерін, батырлар
жырларын оқымаған қазақ баласы жоқ шығар деп есептеймін, - деен болатын.
Табиғат пен өмір әлемін поэзиялық өрмекпен біртұтас бейнеде суреттеп
көрсететін, балалардың ойын орнықтырып, игілігіне айналдыруда, олардың сөз
мәнісін түсінуге баулуда , тілін дамытуда балалар әдебиетінің тәлім-
тәрбиелік мәні ерекше.
Тәрбие – тарихи үрдіс, оған адамзат қоғамында талай ғасырды бастан
өткізіп, қасиетті мұраларға айналып, бүгінгі жас ұрпаққа жеткеніне,
Отанымызға оралған Күлтегін жазба ескерткіші әл Фарабидің философиялық,
педагогикалық, дидактикалық ой-пікірлері дәлел. Осы мақсатта қазақ халқының
ғұлама ғалымдары, ойшыл ағартушылары асыл мұралар қалдырған. Орта ғасыр
ойшылдары: Қорқыт ата кітабы, ұлы бабамыз Ж.Баласағұнидың Құтты білік ,
М.Қащқаридың Диуани лұғат ат-түрік шежіресі, А.Жүйнекидің Ақиқат сыйы
ғылыми-философиялық, әдеби тарихи еңбектерінің келер ұрпақты туған тілге,
әдеби-мәдени мұраларды танып-білуге қызығушылыққа, туған жерге, Отанға
сүйіпеншілікке тәрбиелеуде басты құрал екені сөзсіз. Біз зерттеу барысында
қазақ философтары Д.Кішібеков, Ұ.Сыдықов, А.Қасабек, Қ.Мұханбетәли, Ж.Алтай
т.б. еңбектерін негізге алдық. Қазақстанда психология ғылымының негізін
қалаушы ғалым Ж.Аймауытов пен психлогтар: Т.Тәжібеков, М.Мұқанов, Е.Суфиев,
С.Балаубаев, А.Темірбеков, Қ.Жарықбаев, Х.Т.Шерьязданова т.б.
зерттеулерінде оқушылардың тілін дамытуда ауыз әдебиетінің алатын орны
туралы ой толғады.
Бала тілін дамытуда көркем әдебиеттің құдіретті күші туралы ой түйіндеген
Ресей психологтары В.В.Давыдов, Д.В.Эльконин, Л.С.Выготский, А.В.Запарожец,
А.Леонтьев т.б. еңбектері зерттеуімізге өзек болды. Қазақстан Ркспубликасы
көлемінде балалар әдебиетінің дамуы туралы Ш.Ахметов, С.Қалиев,
Ә.Табылдиев, .Нұғыбаева, Б.Ыбырайымов, С.Ахметова, К.Сейембаев, Н.Албытова
т.б. зерттеулерінде балалар әдебиетінің бастауыш сынып оқушыларын оқыту
және тәрбиелеу үрдісіндегі тәлімдік және білімдік мәні, әдеби шығармаларды
оқу-тәрбие үрдісінде қолдану тәсілдері жөнінде келелі ой қозғағанына көз
жеткіздік.
Ғылыми зерттеу нәтижесінде бастауыш сынып оқушыларына тәрбие мен білім
беруді дамыту жөнінде С.Рахметованың Бастауыш сынып оқушыларының тілін
дамыту, Т.Әбдікәрімованың Мәтін арқылы бастауыш сынып оқушыларының тілін
дамыту атты монографиялық еңбектері жарияланып, оларды көркем әдебиет
арқылы оқушылардың тілін дамытудың маңыздылығын байқадық.
Десек те, балалар әдебиетінің баланың дамуындағы құдіретті күші туралы
зерттеу еңбектері болғанымен, оқушылардың тілін дамытуда балалар әдебиетін
пайдаланудағы әдістемесі жайында арнайы нысана болған емес. Осының
нәтижесінде оқушылардың тілін дамытуда балалар әдебиетінің педагогикалық
мүмкіндіктері мен оларды пайдаланудың қазіргі жағдайының арасында қарама-
қайшылықтар туындап отыр. Аталған қайшылықтарды шешу мақсатыда жұмысымыздың
тақырыбын Балалар әдебиеті арқылы бастауыш сынып оқушыларының тілін
дамыту деп алуымызға тура келді.
Зерттеудің мақсаты: қазақ кеңестік балалар әдебиеті арқылы бастауыш
сынып оқушыларына тәрбие мен білім беруді дамытудың теориялық және
әдістемелік жолдарын айқындау.
Зерттеу объектісі: бастауыш сыныптағы оқу-тәрбие үрдісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Оқушылар тілін дамытуда балалар әдебиетін
пайдаланудың тиімділігі артады, егерде оқу-тәрбие үрдісінде балалар
әдебиетінің ілімдік және тәрбиелік мүмкіндіктері мен мазмұны ғылыми-
педагогикалық тұрғыдан негізделсе, оны іс-тәжірибеде қолданудың тиімді әдіс-
тәсілдері айқындалып, оқу-тәрбие үрдісіне енгізілсе, онда балалар әдебиетін
пайдаланудың мүмкіндігі жоғары деңгейде болады.
Зерттеу міндеттері:
- қазақ кеңес балалар әдебиеті арқылы бастауыш оқушыларына тәрбие мен
білім беруді дамытудың теориялық негіздерін айқындау;
- оқушыларға тәрбие беруде балалар әдебиетін пайдаланудың мүмкіндіктері
мен қазіргі жағдайын анықтау;
- балалар әдебиеті арқылы оқушыларды дамытудың моделін құру өлшемдері
мен деңгейлерін және тиімді педагогикалық әдістерін айқындау.
Зерттеудің әдістері: Зерттеу мәселесіне байланысты теориялық және
әдістемелік әдебиеттерді ғылыми-әдістемелік тұрғыдан талдау, мектептегі
озық тәжірибелерді жинақтау, оны оқу-тәрбие үрдісінде қолдану, жүргізілге
іс-тәжірибені сараптау, эксперимент нәтижесін қорытындылау, оларды
математикалық тұрғыда өңдеу.
Зерттеу нысаны: бастауыш сыныпта тәрбие беру барысындағы қазақ кеңестік
балалар әдебиеті.
Диплом жұмысының құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ҚАЗАҚ БАЛАЛАР ӘДЕБИЕТІНІҢ ТӘРБИЕ БЕРУДЕГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Қазақ балалар әдебиетінің қалыптасу тарихына қысқаша шолу
Балалар әдебиеті – балалар өмірінің энциклопедиясы. Бастысы –
балалардың рухани мәдениетін байытып, туған елі мен жерін сүюге, ата-анасын
сыйлау, үлкенге құрмет көрсету, имандылыққа тәрбиелеу.
Балалар әдебиеті – бүгінігі ұлттық әдебиетімізде көркемдік-шығамашылық
және тағылымдық-тәрбиелік мақсаттарды басты назарда ұстап, балалардың жас
ерекшелігіне қарай дамып келе жатқан сала. Бұл салада балалардың жастық,
білімділік ерекшеліктері еске алынады. Олардың психологиялық өсу процестері
ескеріледі.
Қазақ балалар әдебиеті жылдан жылға сан жағынан да, идеялық сапасы
жағынан да өсіп келеді. Мұның қоғамдық ірі мәні бар. Өйткені балалар
әдебиеті - жас ұрпақтарға ұлттық тәрбие берудің қуатты құралы. Ол жастарды
ұлттық патриоттық рухта тәрбиелейді, озық ойларымен қаруландырады. Қандай
қиыншылықтарды болса да оларды жеңуге ұмтылдырып, жігер – қайратын
арттырады.
Балалар әдебиетінің қалыптасуына, дами беруіне, оның жетіле түсуіне
көрнекті қайраткерлер жанашырлықпен тікелей ат салысып келеді. Көп жанрлы
қазақ балалар әдебиетінің тақырыптық молдығы мен жан-жақтылығы, идеялық
мазмұнының байлығы және балалар әдебиетінің нақтылы мәселесін ашу ісі
жайында нұсқаулар беріп отырды. Мектептің өмірмен байланысын күшейтуде
балалар әдебиетінің тәрбиелік рөлі күшейіп зор міндеттер атқарды. Сонымен
қазақ балалар әдебиеті де басқа ұлттық әдебиеттер сияқты үнемі, үздіксіз
даму, өсу жолында болды.
Адамзат баласының дамуы ерте кезден бастау алатыны белгілі. Ежелгі
халықтардан бізге жеткені – аңыздар мен әпсаналар, түрлі мифтік әңгімелер,
т.т. Бұл жәдігерлер қазіргі әдебиеттің дамуына игі әсерін тигізді.
Балалар әдебиеті қоғамда балалар субмәдениетінің дамуын қамтамасыз
ететін социомәдени құбылыстардың бірі болғандықтан да, балалар әдебиетінің
жас ұрпақ тәрбиесінде алатын орны ерекше. Бүгінгі таңда балаға өткен
дәуірдегі әдебиет үлгілерімен таныстыру үшін оларға ұғынықты тілмен жеткізе
білуіміз шарт. Өйткені әр бала өзінің төл тарихы мен мәдениетін танып өсуі
қажет. Сондықтан баланы ерте жастан қоршаған ортаны танып білумен қатар
ежелгі тарихи жыр-дастандарды жаттап өсуіне ықпал етуіміз керек. Ол үшін
әрине, ұлттық руханиятымыздағы ежелгі түркі дүниесіне ортақ қисса-дастандар
мен аңыз-әңгімелерді бала санасына лайықты етіп, жас ерекшелігіне сай оқып
үйрету қажет.
Қазақ балалар әдебиеті қазақ ғалымдары, атап айтсақ, Ш.Ахметов,
С.Қирабаев сынды айтуы бойынша, фольклор – балалар әдебиетінің бастауы деп
атай келіп, ХІХ ғасырдың ІІ жартысынан басталады делініп жүр. Сонда балалар
әдебиеті ХІХ ғасырдың орта шенінен аяқ асты пайда бола салған жоқ. Балалар
әдебиетінің бастауы фольклордан басталып, көне дәуірлердегі түркі
халықтарына ортақ төл мұраларымызбен жалғасады. Бала тәрбиесі, ұрпақ
мәселесі қай кезеңде болсын қоғамнан тыс қалған емес. Мәселен, Еуропа өз
балалар әдебиетін ежелгі Грекия мен Рим салған іргетастан таратып, яғни,
құдайлар мен мифтік қаһармандар бейнесі туралы аңыздардан таратады. Сондай-
ақ, балаларына библия әңгімелерін тұңғыш балаларға арнап ықшамдаған поляк
ғалымы З.Косидовскийдің әңгімелерін оқытады.
Сол сияқты біз де түркі халықтарының балалар әдебиетін ХІХ ғасырдан
ғана бастап шектемей, әріден яғни ежелгі түркі халықтарына ортақ мұралардан
бастауымыз керек. Айталық, шартты түрде, қазақ әдебиеті кезеңдерін
жүйелеген ғалым Б.Кенжебаевтың құрылымдық кезеңдерін басшылыққа ала отырып,
балалар әдебиетін былайша жүйеледік:
1. Қазақ балалар фольклоры
2. Ежелгі түркі халықтарына ортақ жәдігерлердегі ұрпақ мәселесі
3. ХҮ-ХІХ ғ.ғ. І жартысындағы ақын-жыраулар поэзиясындағы бала тәрбиесі
4. ХІХ ғ. ІІ жартысындағы ағартушы-демократтар кезеңіндегі балалар
әдебиеті
5. ХХ ғ. басындағы алаш әдебиеті кезеңіндегі балалар әдебиеті
6. Кеңестік дәуірдегі балалар әдебиеті
7. Қазіргі балалар әдебиеті
Балалар әдебиетін зерттеудегі ең қажетті де басты міндет мектеп жасына
дейінгі балдырғандар мен бастауыш, орталау, орта мектеп оқушыларына
лайықталған әдебиеттердің өзіндік ерекшеліктерін көрсету болғандықтан, оны
әрбір тарихи дәуір, әдеби кезеңдерге байланыстыра талдауды мақсат етеді. Ол
үшін, ең алдымен, балалардың жас ерекшелігін, білім көлемін, қабілетін,
ойын, психологиясын мұқият еске алып отырады. Ал, балалар әдебиеті қазақ
әдебиетінің өскелең бір бұтағы болғандықтан, оны дәуірге, әдеби кезеңдерге
бөлу кезеңдерін басшылыққа алады.
Фольклор сөз жоқ, балалар әдебиетінің бастауы, қайнар көзі. Балалар
әдебиеті халық ауыз әдебиеті үлгілерін негізге ала отырып, бүгінгі күнге
дейін дербес ғылым болып отыр. Осы аталмыш ғылымның жай-күйі қазіргі
ақпараттанған ХХІ ғасырдың сұранысы мен талабына жауап бере ала ма? Бұл
ойлануды қажет ететін және бір ауыз сөзбен жауап бере салатын сұрақ емес.
Салмағы да, жауабы да ауыр сұрақ. Сонымен, қазіргі таңда қандай балалар
әдебиеті қажет? Бір ғана мысал келтірейін: балалар фольклорында Төрт түлік
туралы жырлар бар. Осыны балаларға қалай оқытып жүрмыз? Балдырған төрт
түлік туралы өлең-жырларды жаттауын жаттар, бірақ өңі түгіл түсінде көрмесе
оларды, қалай ұғындырамыз? Балаға нанымды болу үшін көзбен көру, яғни
қоршаған ортада сезінуі тиіс.
Қазақ балалар әдебиетінің негізгі түп қазығының келесі арнасы – ежелгі
түркі әдебиеті мұралары. Көне дәуірі кезеңіндегі мәдени мұраларымыз
отандық, шетелдік ғалымдарымыздың назарын аударып отыр. Ү-ҮІІІ ғ.ғ. тасқа
қашалып мәңгілік ескерткішке айналған Орхон-Енисей жазбалары, Оғызнаме,
Китаби дәдәд Қорқыт (Қорқыт ата кітабы), Диуани лұғат-ит түрк (
Түркі тілінің сөздігі), Құтадғу біліг (Құтты білік), Диунаи хикмет
(Даналық кітабы), Хибатул хакайык (Ақиқат сыйы), Бақырғани кітабы,
Кодекс куманикус (Қыпшақтар кітабы), Қисса-cул-әнбия, Хұсырау-
Шырын, Мухаббат-наме, Жәдігернама, Гүлстан бит-түрки (Түркі
тіліндег Гүлстан), т.б.
Ертедегі Грекия құдайлары мен қаҺармандарын дәріптегенше, сол түркі
халықтарына ортақ мәдени мүраларымызды, яғни Күлтегін, Білге қаған,
Тоныкөк, Тұмар патша, Алып ер Тұңға, т.б. ерліктерін үлгі тұтсақ, яғни
оларды жас буынның қазіргі кейіпкерлері терминатор, шрэк, человек
паук, т.б. сияқты құбыжықтардан гөрі басты қаһарман дәрежесіне көтерсек
дұрыс болар еді. Бұл ойлануды қажет етпейтін, кезектен тыс қолға алуға тиіс
бірден бір мәселе.
Орхон ескерткіштеріндегі жырлардың басты тақырыбы – ел тәуелсіздігін
аңсау, ел қорғаны болған батырларының ерлігін дәріптеу. Айталық, Күлтегін,
Тоныкөк, Білге қағандарды түркі халықтарының қаһарманы етіп, жырдағы
айтқандай:
Тәңір текті, Тәңірден жаралған,
Түрк Білге қаған.
Бұл шақта отырдым,
Сөзімді түгел есітіңдер:
Бүкіл жеткіншегім, ұланым,
Біріккен әулетім, халқым...
деген ұрпаққа айтар ұлағатты сөздерден басталып, олардың батырлық,
ерлік істері жырланады. Ерлікті жырлайтын грек мифтерінен кем емес ежелгі
жырлардың бірі – ХІІІ ғ. Хатқа түскен Оғызнаме (Оғыз қаған жыры).
Оғыздардың Көк Тәңіріне табынып, өздерін көк Бөріден таратып, жарықты
Көкжал бастып отырады. Оғыз өзі көк өңді, әйелінің де көзі көк, тіпті шашы
да теңіз толқынындай көгілдір деп суреттеледі. Яғни, көне түркілерде көк
түс қасиетті деп саналған. Жырдан үзінді кетірейік: Күндерде бір күн
Айқағанның көзі жарыды, босанды. Еркек бала туды. Осы баланың өңі, шырайы
көк еді...
Осы ұл анасының омырауынан бір-ақ рет сүт еміп, бұдан артық ембеді.
Шикі ет, тамақ тіледі. Тілі шыға бастады. Қырық күннен соң үлкен болды,
жүрді, ойнады... Оғыз қаған күндерден соң, түндерден соң жігіт болды. Бұдан
әрі Оғыз қағанның өсуі халқының қиялы мен ғажайып, ойлау шеберлігі арқылы
өрбиді.
Сондай-ақ, ежелгі түркі халықтары табиғатты бағалай білген. Жырда
Оғыздың балалары – Күн, Ай, Жұлдыз, екінші әйелінен – Көк, Тау, Теңіз деп
атауы да тегін емес. Әр баласының атын табиғат құбылыстарының атауын беріп,
сөйлете білген. Грек жырларында олар құдайлар деп берілсе, ежелгі түркі
жырларда адам есімдері түрінде сипат алған. Әрине, табиғатты адамнан,
адамды табиғаттан бөліп қарауға болмайды. Табиғатты жырлау, бейнелеу –
бүгінгі балаларды оны сүюге тәрбиелеудің негізгі қазығы. Оның арғы арнасы
көне түркі дәуірлеріне жетелейді.
Ахмет Иассауи Исламның түркі халықтарының дүниетанымына сәйкес сопылық
ой-пікірлер жүйесі, яғни адамның ішкі рухани тазалығы және ғибадатын
насихаттайды. Ислам діні жасөспірімдерге тигізетін әсері мол. Баланы
тәрбиелеудегі негізгі мақсат – ислам дініндегі имандылық, адамдық қасиет,
ақыл-парасатты бала бойына сіңіру. Сондай-ақ, ислам дініндегі кейбір
қағидалар мен тыйым салуларына қарамастан мешіттен әйел адамдардың орын
алып, діни жиындарға ер адамдармен бірге әйел адамдардың да қатысуы,
өлеңдердің аспаптармен сүйемелдене айтылуы, әуен-сазға елтіп адамдардың бір-
бірімен қол ұстасып билеуі, құрбандық қанының және сүйектерінің топыраққа
көмілуі сияқты сенім-нанымдары ретінде қоса жүрген.
Даналық кітабында ислам дінінің ең басты қағидаларын, ереже-шарттарын
жан-жақты баяндайды. Имандылықты насихаттайды. Адамгершілікті жырлайды. Ол
өзінің тамаша ойларын, пікірлерін, тұжырымдарын төрт мәселеге негіздей
отырып өрбітеді.
Бала тәрбиесі аса қиын да жауапты іс екендігі тәжірибеде дәлелденіп
келеді. Ақыл-парасатқа бой ұсынып, игі мақсаттарға жетелеу үшін балаларға
исламтану негіздерін үйреткеніміз орынды. Иассауи танымы бойынша, балаға
алдымен, Аллаһқа деген махаббат керек, діннің негізі махаббатқа құрылуы
керек. Махаббат – Аллаһты жан-тәнімен сүю деген сөз және дін жолында
жасалған әрбір істің Аллаға деген осы сүйіспеншіліктің әсерімен жасалуы
деген сөз. Дін жолында жасалған істердің негізінде осы сүйіспеншілік
болмаса, басқанының түк те құны жоқ.
Иассауи дүниетанымының екінші негізі – баланың адамға деген
сүйіспеншілігі. Адам – ең жоғары жаратылыс. Баланың психологиялық даму
процесіне зер сала отырып, оның талабы, ынта-жігерін ислам дінінің негізгі
қағидаларын білуге бағыттауымыз шарт. Бұл ретте, Қожа Ахмет Иассауидің
хикметтерін оқытқанымыз жөн. Иассауидің айтуы бойынша, дін жолында
жоғарылаудың, Алланың мейіріне бөленудің жолы – мұқтаждарға, жолда
қалғандарға, жетім-жесірлерге, кедей-кепшіктерге деген мейірімділік,
сүйіспеншілік. Періштелердің ең ұлысы, тіпті Жәбірейіл жете алмаған
жақындық арқылы Аллаға жеткен адамдардың ең ұлысы Әзіреті Мұхаммед бір
ұлылыққа яғни миграджға (Әзіреті Мұхамедтің Аллаһқа көтерілуі) қалай қол
жеткізген.
Сопылық діни-философиялық дүниетаным. Ислам әлемінде ҮІІ-ҮІІІ ғасырда
пайда болған. Сопы – адамды рухани жетілдіру, Алланы тану, Алла мен адамды
іштей таныстыру. Бұл саф таза деген ұғымды береді. Тәні де, жаны да таза
адамға лайық атау. Сопылық ілімде ұстаз бен шәкірт қатынасы, рухани
кемелдену жолында ұстазға, пірге тұтастай сену, Тәңірге қосылу – бақытқа
жету жолы, сопылық махаббат пәлсапасы Тазарған жанмен иеңді танисың.
Сопылық – рух, ізгілік, даналық, ержүректілік, әділеттілік, саналылық, жан
тазалығы, дінге, дүниеге, қоғамға ар биігінен қарау.
Диуани Хикметтің көркемдік ерекшеліктері Иассауидің осынау даңқты
шығармасының сегіз ғасыр бойы мұсылман дүниесінің рухани қажеттілігіне
жарап келе жатқаны оның көркемдік бітімінде, келісті тілінде,
образдылығында. Сөз қолдану шеберлігінде. Дүние тану тереңдігінде. Сопылық
– халқымыздың дүниетанымына айтарлықтай ықпал еткен философиялық жүйе...
Араб-парсы философиясындағы өте жиі қолданылатын негізгі ұғымдарды атап
өтейік: ақыл, ахуал, ақиқат, адам, әлем, ғылым, білім, есім, заман, зат
т.б. Бұлар қазақ тіліне араб-парсы тілдерінен енген сөздер деп айту
жеткіліксіз. Себебі, бұл сөздер, біріншіден, қазақ тіліне емес, түркі
тілінен қазақ ұлты қалыптаспай тұрып енген, екіншіден, жоғарыда айтылған
сөздер түркі тіліне лингвистикалық мәнде емес, философиялық терминдер
дәрежесінде таралған. Диуани Хикмет сопылық түркі әдебиетінің ең ескі
және ең маңызды жәдігері. Ақындық мәдениеті жоғары ұлы ақын ұлттық өлең
құрылымы араб өлеңінің өміршең жаңалықтарымен түрлендіруге ұмтылған.
Ақиқат сыйы кітабының алғашқы тарауларында Ахмет Жүйнеки жаратушы бір
Алланы, Мұхаммед пайғамбарды, оның төрт сахабасын мадақтайды. Ислам
дәуіріндегі әдеби дәстүр бойынша қалыптасқан жүйе бұл. Одан кейінгі
тарауларындағы тақырыптарды былай бөлуге болады:
1) Білімнің пайдасы мен надандықтың зияны туралы
2) Тілді тыйып ұстау - әдептілік пен тәртіптіліктің шарты.
3) Жомарттық пен сараңдық
4) Кішіпейілділік абыройды асырады, тәкаппардың құты қашады.
5) Мың дос аз, бір дұшпан көп.
Жүсіп Баласағұнидың Құтты білік дәстүрімен жазылған бұл кітабы
қанатты сөздерге, пәлсафаға құрылған:
Өнерлеп жаздым кітап сөз түйерлік,
Сан толғап бірін алдым ел сүйерлік.
Асыл сөз аз болады, қалжың көп қой,
Боз арзан, шайы қымбат бір киерлік, - деп ақынның өзі сөздің арзанына
емес, қымбатына үңілгенін айтады.
Ақиқат сыйы кітабы оқушысын адамгершілікке, сыпаылыққа, тазалыққа
баурайды. Айтылмақ ойдың сабағы қазақ мақал-мәтелдерімен астасып жатады.
Төменде Жүйнекидің қанатты сөздерінен алынған жолдар берілген:
Ашу оты тұтанып, жалындаса, биязылық суын шашып.
Білімді кісі – қымбат бағалы дидар,
Білімсіз надан – құны жоқ бақыр.
Білімді әйел – ер, надан еркек - әйел.
Сүйекке – май, адамға білім керек.
Әдептіліктің басы – аузын бағу.
Жібімейтін көңілді жомарт кісі жібітеді.
Қанша дүние жиғанмен, сараңның көзі тоймайды.
Сараң – дүние, малдың күзеткісі.
Менмен адамды халық та, құдай да сүймейді.
Қайырымсыз кісі жеміссіз ағаш сияқты.
Тәуір асың болса, кісіге жегіз, жарамды киім тапсаң,
жалаңашты бүтінде.
Кісіге азар берме.
Адамгершілік – үй, қарапайымдылық – оның іргетасы.
Бәле келсе, сабыр ет, қуанышын күт.
Ойлап сөйле, астын-үстін сөйлеме.
Тікен еккен адам жүзім жинамайды.
Бал қайда болса, сол жерде арасы бар.
Өнер арқылы дәулет келмейді, қиындық атаулының қиыны осы.
Қаза жетсе, әуедегі құс қарыңа қонады.
Кімнің досы жақсы болса, оның өзі де жақсы болады.
Ахмет Жүйнеки кітабында өз заманындағы адамдардың бұзылған, ішкілікке
салынып, арамдыққа бейіл бергенін сынайды. Бұл тұстары алты жүз жыл кейін
өмір сүрген Абай ойларымен сабақтасып жатыр
Ел тәуірі болып алды ішкендер,
Маскүнем бол, осы күні ішкен де – ер,
Таза жүрген жол таба алмай торығып.
Кітаптың соңында ақын жазып кеткен сөзінің кейінгіге үлгі болып қалуын
тілейді.
Ахмет Әдиб – атым, үлгі – сөзім,
Қалады мұнда сөзім, кетем өзім.
Күз келер, жаз да кетер, өмір де өтер,
Сонымен жұмылар да екі көзім.
Жас ұрпақ, тыңда мені ұғасың көп,
Атымды дұғаңда айтып шығасың деп.
Өзіңе сирек сөзді сыйлық еттім,
Маған да тарту етсін дұғасын, - деп.
Шындығында, Ахмет Әдиб Жүйнекидің Ақиқат сыйы кітабында айтылған
ойлар кейінгі қазақ ақындарына дәстүр болған. Кейінгі қазақ әдебиетін
қалыптастыруға жол салған. Абай, Сұлтанмахмұт, Мағжан, Шәкәрім пәлсафасының
іргетасы болып есептелінді.
Жолдастық, достық мәселесін айтқанда, жас буынға батыл болуды, намысты,
жігерлі болып өсуді үлгі етеміз. Бұл жолда Алтын Орда дәуірінде назира
дәстүрімен туған қиссалар кейінгі әдебиетімізде діни, ғашықтық, батырлық
дастандарға жол салды. Ол дәуірдегі түркі оянушылығы қазақтың көк Ордасының
құрылуына зиялы қауымды рухани жағынан дайындауға ат салысты. Іргесін
жаңадан бекітіп жатқан қазақ елінің көкейкесті мәселелерін шұғыл жеткізіп
отыруға қажеттілік әдебиетке өз жанрын әкелді, ерлік рухқа толы жыраулық
поэзия дамыды.
Бала тәрбиесіне етене жақын шығармалар – дидактикалық көркем туындылар.
Балаларға арнап жазылған шығармалардың көбі дидактикалық мазмұнда жазылған.
Сол сияқты ежелгі түркі халықтарының дидактикалық шығармаларда тәрбиелік
мақсат маңызды орында. Сондай дидактикалық сарында жазылған шығармалардың
бірі – Ж.Баласағұнның Құтты білігі. Өнегелі жол нұсқап, тағылымы мол ой
тастайтын шығармалардан үзінді келтірсек:
Тәңірі адамдарды жаратты, үздік етті,
Оған өнер, білім, ақыл, ой берді.
Білім берді: адам бұл күндері шырқау биікке көтерілді.
Ақыл берді: осының арқасында шешілмейтін түйін шешілді.
Білімді – биік, ақылды – ұлық деп есепте.
Бұл екеуі таңдаулы құлдарын биікке шығарады.
Білімсіз кісілердің барлығы – ауру,
Көрікті істердің барлығы да ақылменен істелген,
Бектер бұл дүниеде біліммен ерекше.
Алты мыңнан астам бәйіттен тұратын шығармада ақыл, білім, ғылым, тіл
өнері, өз құдіреті, достық, бала тәрбиесі, т.б. мәселелер жайлы ғибратты
ойлар айтылады.
Айта берсек, ежелгі түркі дүниесінен балалар әдебиетіне қатысты
дидактикалық ой, ғибратты, тағылымы мол тәрбие туралы шығармалар жетерлік.
Түркі халықтарына ортақ ежелгі дүние тарихындағы мұраларда балаларға уағыз
айту, ақыл-кеңес түрінде жазылған. Сондай-ақ, мемлекет басшысы болуға,
серілікке даярлайтын адамдардың кодексі (заңдары) деуге болады.
ХҮ-ХҮІІІ ғасырларда Асан Қайғы, Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Бұхар
жыраулар Алтын Орда, Қазан, Әбілқайыр, Ноғай, Астрахань, Абылай хан т.б.
хандықтары заманында өмір сүрген. Жыраулар поэзиясындағы басты тақырып –
халық қамы, ел-жұрт амандығы, ел мен жер мәселесі, адамгершілік, адамға тән
қасиеттер т.б. Яғни, тақырып ортақ, мақсат ортақ. Жыраулар поэзиясындағы ой
толғау, жыр арнау үрдісі балалар поэзиясында қазір де жаңғыртылып
қолданылып келеді. Жыраулар поэзиясын зерттеуші М.Мағауин: Жырау
поэзиясының өзіндік ерекшеліктері бұл мұраны жасаған жыраулар заманының
көнелігінен, оның үстіне сол жыраулар ұстанған традицияның көнелігінен
туады. Жыраулар қаруланған көркемдік әдістердің дені – көне, ескі түркілік
[5,136], - деп атап көрсеткендей алдынғы дәуір мен кейінгі заман әдебиеті
бір-бірімен сабақтасып жатыр. Әрине, олар қоғамның дамуына сай дәуірлер
бойына дамып, біртұтас ұлттық әдебиетті құрайды. Жыраулар поэзиясының өкілі
Асан Қайғыдан мысал келтіре отырып ойымызды сабақтасақ:
Таза мінсіз асыл тас
Су түбінде жатады.
Таза мінсіз асыл сөз Ой түбінде жатады.
Су түбінде жатқан тас
Жел толқытса шығады.
Ой түбінде жатқан сөз
Шер толқытса шығады.
Жыраудың толғауларында нақыл сөздер мен авторлық афоризмдер мол
кездесіп, кішкентай оқырманды ойлылыққа жетелейді. Жыраулардың ой толғауына
тән ерекшелік – бейнелі ойды ұтымды көркемдік тәсілмен жеткізуінде.
Философиялық ойға жетелейтін шығармалар баланың таным-түсінігіне сай
тағылымды ой жолдарымен берілген. Мәселен,
Құйрығы жоқ жалы жоқ,
Құлан қайтіп күн көрер?!
Аяғы жоқ, қолы жоқ,
Жылан қайтіп күн көрер?!
Шыбын шықса, жаз болып,
Таздар қайтіп күн көрер?!
Жалаң аяқ балапан,
Қаздар қайтіп күн көрер?!
Балаларға елін сүю, ел бірлігін сақтау, оларды шешендікке баулу жолында
Бұқар жыраудың толғауларынан үзінді келтіре отырып, жыр жолдарын оқытсақ
болады. Мысал келтірейік:
Асқар таудың өлгені –
Басын мұнар шалғаны.
Көктегі бұлттың өлгені –
Аса алмай таудан қалғаны.
Ай мен күннің өлгені –
Еңкейіп барып батқаны.
Айдын шалқар өлгені –
Мұз болып тастай қатқаны.
... Өлмегенде не өлмейді?
Жақсының аты өлмейді,
Ғалымның хаты өлмейді.
Бүгінгі ұлттық балалар әдебиетінде ХҮ-ХҮІІІ ғасырлар ақындарының
қалыптастырған поэзия тағылымды да тәрбие мектебі болары хақ.
ХІХ ғасырдың ұлттық әдебиеті Дулат, Махамбет, Мұраттың өршіл жырларынан
басталып, Ыбырай Алтынсариннің қазақы мысалдары, әңгімелері, Шоқанның ел
аузынан жазып алған аңыздары мен эпостық жырлары, Абайдың өлеңдері мен қара
сөздері балалар әдебиетінің төрінен ойып орын алады.
Махамбет шығармалары балғын жастарды қайсарлыққа, намысшылдыққа,
өрлікке тәрбиелейді. Оның өлеңдерінде жалынды, саяси өткірлік пен терең ой,
нәзік сезім әрдайым ұштасып, біте қайнасып жатады... Бұл мазмұн Махамбет
өлеңдерінің құрылысы мен түріне де әсер етті.Түр мазмұнның түрі болуы қажет
деген шартқа Махамбет поэзиясы толық жауап бере алады. Оның: Ереуіл атқа
ер салмай, Мұңайма, Айныман деген өлеңдері,мазмұнына түрі сай, жалынды
үндеу сөздер.
Мұңайма өлеңіннен мысал келтірейік:
Ханның ісі қатайды,
Азамат ерден мал тайды,
Қанды көбе киініп,
Бір Аллаға сиынып,
Ұрандап жауға тигенде,
Кім жеңері талай-ды,
Жолдастарым,мұңайма!...
Махамбет поэзиясы – халық тағдыры туралы жыр. Оны Ереуіл атқа ер
салмай, Соғыс, Толғау деген алғашқы өлеңдері де дәлелдей алады. Жәңгір
хан ордасының үстіне халық қаһарының бұлты төнген күндерді ақын өзгеше
шабыт, ынтамен жырлайды:
Ереуіл атқа ер салмай,
Егеулі найза қолға алмай,
Еңку-еңку жер шалмай,
Қоңыр салқын төске алмай,
... Ат үстінде күн көрмей,
Ашаршылық шөл көрмей,
Арып-ашып,жол көрмей,
Өзегі талып ет жемей,
Ер төсектен безінбей,
Ұлы түске ұрынбай,
Түн қатып жүріп, түс қашпай,
Тебінгі теріс тағынбай,
Темір қазық жастанбай,
Қу толағай жастанбай,
Ерлердің ісі бітер ме?
деген сөздер бір ғана батырларды емес,өзінің бостандығы үшін қолына
қару алып аттанған бүкіл халық ерлігін жырлау болатын.
Ш. Уәлиханов ғылымның түрлі саласында еңбек еткен. Алайда оның
шығармалары негізінен екі салаға жіктеледі: 1) Қазақтың өткендегі әдет-
ғұрпы, салты, ауыз әдебиеті, тарихы, Қытайдың алты шаһары ( Нан-лу)
жайындағы ғылыми-географиялық қоғамына жиырма жасында мүше болған. 2)
Шоқанның демократиялық көзқарастарын көрсететін саяси-әлеуметтік мәні бар
еңбектері. Бұл еңбектерінде Шоқанның демократиялық пікірлері айқын әрі
күштірек айтылған. Тарихи-ғылыми мәні зор Абылай (1860) атты мақаласында
Шоқан Абылайды қазақ халқының тәуелсіздігін көздеген күшті ханы дей келіп,
ол жайыдағы ел аузындағы әңгімелерді халық тәуелсіздігіне құрал етуді
көздейді. Ғалымның бұл еңбектерінің тарихи мәні аса зор. Олар ескірмек
емес. Осы мақаласында Шоқан Абылай батырлары жайындағы ертегілер қазақтың
эпостық жырларына негіз болды деген пікіді де айтады.
Шоқанның Қазақтардағы шамандықтың қалдығы (1862) деген еңбегінің мәні
де аса елеулі. Онда ғалым қазақ халқының ежелгі нанымы – шаманизм, ислам
діні кейінгі қоспа, ол қазақтың үстем тап өкілдерінің құралы болды деген
пікірді айтады.
Ұзақ уақыт шаман дінін үрдіс еткен қазақ елі табиғат аясында өсіп,
өзінің ежелгі наным-сенімі мен салт-санасын жақсы сақтаған. Поэзия жанрының
өте күшті дамуы соның бір айғағы. Қазақтардың ерте кездегі сенген құдіреті
– Көк тәңірі болған. Кейін ол алла, құдай болып ислам ұғымына көшкен.
Тәңір жарылқасын, көк соққан, көк соққыр дейтін ұғымдар осыны
білдіреді. Сонымен қабат қазақ халқы Күнге, Айға, жұлдызға табынған. Отқа
табыну – зороастризм культі де болған. Мұны ескі зороастра дінінің әсері
дейді Шоқан. Ол қазақтың ескі нанымы – табиғат діні, ол көкті, жерді, суды
қасиет тұтудан туған деп, мәселені материалистік тұрғыдан сөз етеді.
ХІХ ғасырдың ұлы ақыны, ойшыл қоғам қайраткері, қазақ халқы
ағартушысының бірі – Абай Құнанбаев. Абай өзі педагог болмаса да, Ыбырай
Алтынсарин сияқты баланы оқытуға, тәрбиелеуге көп көңіл бөлген, оған зор
мән бере білген ақын. Баланы оқытудың да белгілі мақсаттары, алдарына
қоятын тілектері барын айтқан. Баламды медресеге біл деп бердім, қызмет
қылсын, шен алсын деп бермедім - дейді Абай. Халық үшін туған ұл – халық
үшін қызмет етсін дегенді басты міндет етіп қояды. Абай балалар әдебиетін
жасаушылардың бірі – ірі өкілі. Жасөспірімдерге арнап бірталай өлеңдер
жазды, ақыл сөздер айтты. Жасөспірімдерді өнер-білімге шақырды. Абай өз
өлеңдерін еріккеннің ермегі еткісі келмей, жастарға үлгі-өнеге көрсету үшін
жазатындығын алдын-ала ескертіп өтеді.
1.2 Қазақ балалар әдебиеті тұлғаның рухани дамуының құралы ретінде
Әр халықтың тәлім-тәрбиелік мұрасы - ұлттық мәдениетінің маңызды
белгісі болып табылады. Осы арқылы ол ұлттың ұлттық тәрбиесінің
ерекшеліктерін білеміз. Қазақ халқының этностық ерекшеліктерін байыптасақ,
бұл халық ұрпақ сабақтастығын сақтап, алысты жақындатып, аразды
татуластырып, ізетті келіннен таныған, татулықты абысыннан тапқан,
дарқандықты даласынан, даналықты бабасынан, пәктікті баласынан алған халық.
Қазақ адамгершіліктің басы - әділдікті ту етіп, әділдіктің басы болған
адалдықты анасынан алған. Аналар ұрпақты ұлағаттылыққа баулып, дауға -
дәру, жауға - қару, араздыққа - араша, татулыққа- тамыр, тазалыққа - нәр,
пәктікке - пәрмен, дәстүрге - дәрмен, өнерге - тұлпар, көкте - сұңқар етіп
тәрбиелеген. Қазақтар Балаңды өз тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның
тәрбиесімен тәрбиеле, - дегендей халқымыздың бойына сіңген атадан балаға
жалғасып келе жатқан ұлттық тәрбиесі өзге ұлттардан ерекшеленіп, өздеріне
тән қасиеттерді көрсетіп тұратындығын жоққа шығара алмаймыз. [10,8 бет]
Халқымыздың ұлттық тәрбиесі негізінен жүйелі болған деп айтуға болады.
Өйткені, тәрбиеге әке-шеше, отбасынан бастап ағайын-туыс, көрші-қолаңның
бәрі араласып, бәрі де халықтың баласына ортақ қамқорлылық жасаған.
Балаңа басқұр қалдырғанша, тозбас дәстүр қалдыр деген қазақ халқы озық
жұрттардың санатында болашақ қамын қатты ойластырған.
Сол себепті ұлтымыз:
Балаң өзіңе тартса - жұбан,
Қоғамға тартса - қуан - деп бекер айтпаған. Қазақ
табиғатында отбасы иелері ең әуелі өз ұлы мен қызының алдында тәрбиелі,
өнегелі, көргенді, үлгілі болуға тырысқан. Оның ең басты себебі, ұлдың
ұяты - әкеде, қыздың ұяты - шешеде деп бағалағандықтан қызын - арға, ұлын
- нарға бағалаған.
Мектеп - қазақ халықтың ұрпақтан - ұрпаққа жалғасқан
адамгершілік ізгі қасиеттерін жас жеткіншек бойына сіңіретін орта.
Ендеше егемендік алған елімізде мектептің философиялық тамыры
тереңдеген, міндеттер жиынтығы молайған тұсында заман талаптарына
сай білім беру жүйесін құру қажеттілігі заман талабы. Заңғар жазушы
Мұхтар Әуезовтың: Халықты халықпен, адамды адаммен теңестіретін білім,-
деп атап көрсеткеніндей, рухани ұлттық қажеттілікке жараған білім ғана ең
мықты білім, рухани ұлттық тәрбие нәрімен сусындаған ұрпақ қана -
болашақты гүлдендіріп, тәуелсіз елді нығайтушы ұрпақ. Ата-бабадан қалған
өшпес мұра, мол қазынаны қабілеті жоғары ұрпақтың бойына дарыту – мектеп
міндеті. [4,10 бет]
Қазір бала тәрбиесін бүгінгі теледидарға, компьютерге жүктедік.
Ғалам қаншалықты өзгеріске ұшыраған сайын да сонымен бірге жаңа
өзгерістерге ұшырайтыны ақиқат. Осындай кезде адам өзінің тектілік, ұлттық
тәлім-тәрбиесінің негіздері болып табылатын халықтың үлгі-өнегеден қол
үзбеулері ауадай қажет.
Тәуелсіз елдің ұлы-өжет, қызы-қайратты, халқы - қаһарман дегендей,
азаттық жолында жалындап жанып, тәуелсіздікке қолы жеткен халқымыздың
қаһарман екендігін тарих шежіресі көрсетіп отыр. Ал тарих шежіресі
қаншалықты бай болса, ұлттық тәрбиенің соншалықты құнды болатындығы және
мәлім. Сондықтан да бала тәрбиесі - қашанда киелі ұғым, ал білім тәрбие
арқылы бойға сіңеді.
Қай халықтың болмасын өзінің сан ғасырға созылған ұрпақ тәрбиелеу
үрдісі бар. Ол отбасындағы бала тәрбиесінен басталып, шаруашылық кәсібі,
тұрмыс-тіршілігімен бірге жалғасып, салт-дәстүрден, ұлттық саз әуені мен
ауыз әдебиеті үлгілерінен өзекті орын алып келген. Ұлт мәдениетінің өзіндік
ерекшелігін атқара қарап, терең зерттеген педагог ғалымдардың бәрі де оның
тәрбиелік мәнін сөз етпей өткен емес. Халықтың тәрбиесінен тыс жерде
педагогика да жоқ, педагог та жоқ деп орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинский
текке айтпаған.
Ұлттық тәрбиенің ұйтқысы-ана тілі. Тілін жоғалтқан этнос бұрынғы
этностық қасиеттен айырылады. Себебі ұлттық мәдениет (салт-дәстүр) ана тілі
арқылы ғана өркен жаяды.
Адамның тектілігі, қасиеттілігі айналасындағы әлеуметтік ортасы
болмаса, оны бағалайтын, ол туралы пікір алысатын ортасы болмаса құнын
жояды. Яғни идеалдың ұжымсыз, әлеуметсіз идеалдық қасиеті болмайды. Біз
бұдан тұлғаның әлеуметтік ортамен байланысын, ортаның тәрбиелік ықпалын
көреміз. Тұлғаның ұлттық қасиеті, оның дәстүрінен, әдеп-ғұрпы арқылы
бойынан көрініс табады. Осындай дәстүрлеріміздің бірі - сыйласымдылық
дәстүрі. Сыйласымдық дәстүрінің бір құндылығы әлеуметтік ортадағы, ұжымдағы
әлеуметтік-психологиялық хал-ахуалдың реттелуіне, қауымдастықтың дамуына
зор ықпалы бар екендігін ескергеніміз абзал. Сыйласымдық қарым-қатынастың
қазақ халқының ескі тарихынан келе жатқандығы, оның ұлттық дәстүрлерге
байланыстылығын, оның ауызбірлік пен ұйымшылдықтың тұтқасы екендігін ұлт
тіршілігінен көреміз. Оған: Көшпенді қауымда әр адамның қадір қасиеті оның
жасына, әлеуметтік ортадағы орнына қарай белгіленеді. Осындай қоғамдық
қатынастарды көріп өскен жағдайда мүдделестік, көзқарас бірлігі, кісілік
қарым-қатынас нормалары айқындалып, жеке бастың бұра тартуына мүмкіндік
қалдырмады, психологиялық ахуалы бір ауызды болып қауымдасқан жандар үнемі
өздерінің рулық одағына етене сіңіскен салттар мен дәстүрлерді ұстанады,-
деген тұжырымдар куә бола алады. Осындай дәстүрлерімізді географиялық
жағдайлардың ерекшеліктерімен адам игілігіне негізделген экономикамызбен
байланыстырып, ұлттық тәрбиені жан-жақты жүргізу – парыз. [8,3 бет]
ХХ ғасырдың бас кезінде өмір сүрген тарихшы ғалым Құрбанғали Халид
Тауарих хамса (бес тарих) еңбегінде Асан қайғының мына жолдарын
келтіреді.
Мұнан соң қилы, қилы заман болар,
Заман азып, заң түзіп, жаман болар.
Ұлың, қызың орысқа бодан болып,
Қайран ел, есіл жұртым сонда нетер?!
Ойшылдың осы сөзін түсіндіруін өтінген Абылай ханға шежіреші қарттың
берген жауабы әлгі сөздердің шешімі:
Қарағай шөлге біткен бір дарақ,
Шортан балықтан шыққан бір қарақ
Ел қамын айтқан жақсыны,
Сөйлетпей ұрар ұртына...
Аталған ғалымдардың еңбектерінде Асан қайғының тәлімдік пікірлері
туралы ...не жақсы, не жаман, не ғаріп деген мәселелер төңірегінде ой
толғап, заман жайында философиялық пікірлерін сарапқа салады деп біз
жоғарыда келтірген шумақтарға сүйенеді. Дегенмен ғалымдарымыз жыраудың
мысалға алынған шумақтарының астарына тереңірек үңілудің тартыншақтағаны да
байқалады. Біздіңше, өлеңнің дәл осы тұсы Асан қайғының болашақты болжағыш,
көрегендігі десек те, жеткіліксіз болар еді. Жырау бұл жерде ескертумен
қоса, кейбір көршілес елдердің халықтың береке-бірлігіне нұқсан келтіретін
бір мінез-құлқын, астыртын ой, жасырын сырларын, керек десеңіз, саясатының
астарын ашып, болашақ ұрпаққа ишара еткен. [5,6 бет]
Ұлт тәрбиесінің сезімдік әсері зор. Сондықтан халықта Балаңды өз
тәрбиеңмен тәрбиелеме, өз ұлтыңның тәрбиесімен тәрбиеле деген мақал бар.
Бұл қазаққа тән жақсы қасиеттер мен ұлттық сананы ұрпаққа қалыптастыру,
ұлтымыздың дүниетанымдық тәжірибесін жалғастыру дегенге саяды.
Қазаққа тән игілік пен ұлттық сана дегеніміз ол - әдептілік,
бауырмалдық, қонақжайлылық, еңбекқұмарлық, ұрлық, қиянат жасамау, үлкенді
сыйлау, тағы сондай сияқты.
Қазақ ойшылдарының көзқарасындағы басты идея атаның баласы болма,
адамның баласы бол, жақсы көпке ортақ, пайдаң еліңе, халқыңа тисін, деген
гуманистік ой-пікірді қуаттау болды.
Қазақ халқы баланы жамандықтан жиреніп, жақсылықты жаны тілеп тұратын
құлықты болуын, сұлу сөз, сиқырлы үн, әдемі өң мен түрден ләззат ала
білетін, һәм байсалды, ойламды, шымыр болып өсуін ұлт тәрбиесінің негізгі
қағидасы етіп ұсынған.
Ұрпақ тәрбиесінде кешігу дегеніміз мертігумен бірдей. Тәрбие - бала
тумай тұрып, дүниеге әлі келмей тұрып, басталуы тиіс.
Халық сондықтан да:
Отбасында шырақ болып жанады,
Мейірімділік тарататын жанары,
Анасының тәрбиесін, тәлімін,
Сәби болса іште жатып алады.
Бала тәрбиесі басынан, еңбекке баулу жасынан, - дейді.
Баланы бақырып үйретпе, ақырын үйрет. Халық асқан тәлімгер осылай
талап қойған. Зекіру – зердеге У ... Байбалам салмай, бабын тауып үйретсең
ғана еңбегің жемісті. Адам тәрбиесінде зорлыққа есік жабық. Ықтиярсыз
ашқан көздің нұры жоқ, деп ойды сығымдап, нақышты әрі санаулы сөзбен әрі
өткір, әсерлі айтып бізге қалдырған ой-парасат мирасы даңғыл жол сияқты!
Бала жеке адамның ғана емес, ұлыс пен ұлттың ертеңі, келер тарихқа
аманат. Бүгінгі бөбекке қамқорлық жасаған адам ертеңге еңбек сіңіреді.
Әкеге қарап ұл өсер, шешеге қарап қыз өсер. Беске толып қалыптасып санасы,
алты жаста болар сәби арқадай. Кісі болар баланы кісесінен танитын, кісі
болмас баланы мүшесінен танитын сыншылар туралы ел аузында аңыздар көп
кездеседі. Соның бірі тоғыз жастағы Төле биге айтылған: Мынау бала
көрерсің, бір жылы болар хақында нұқыл болат денесі, адамның болар төресі,
- деген сөз шындыққа айналғаны бізге мәлім.
Бала болсаң, болғандай бол, айналаңа қорғандай бол. Бұтақпен ағаш
сымбатты, ұрпақпен адам қымбатты. Жеті атасын білген ұл, жетті ұлттың
қамын жер. Өзін ғана білген ұл құлағы мен жағын жер,- деген бабаларымыз.
Осы ойын тағы жалғастырып олар: Жалғыз баласы бардың шығар-шықпас жаны
бар. Екі баласы бардың, өкпе, бауыр, жалы бар. Үш баласы бардың Бұқарада
пұлы бар, - деген.
Сүйер ұлың болса, сен сүй, сүйенерге жарар ол. Бес жастан кейін құлша
жұмса. Он бес жастан кейін досыңдай сырлас, - деген ата-бабамыз, бала
тәрбиесін ең алдымен мейірбандыққа үйреткен, ақылын дамытқан. Ақыл -
ауыздан, мерей көзден танылған. Содан кейін барып білім берген.
Осы үш жолда да дене, сұлулық, мінез-құлық, құқ-тәртіп мәселесі естен
шығарылмаған, ұлы жол, үйінің табалдырығынан басталған.
Баланы - жастан дегенім:
Бойына үлгі жастай ек,
Діні мен тілі не екенін,
Дегенім ұқсын жастай көп.
Жад етіп сөзін көненің,
Дегенім өссін өренім.
Ақын ындыны жаман жалтақ, тегі жақсы арамдыққа жүрмейді деп қазақта
көп айтылатын текті-тексіз ұғымдарының бір қырын ашады. Ол сырт тазасы не
керек, тазарт әуел ішіңді немесе, ниет тазалығы істің оңалуының кепілі
десе, сөздің, қарым-қатынастың басты құралы ретіндегі қасиетін сөз түбіне
жетермін ... сөзімді қойма тыңдамай... сөзіне қарсы сөз айтып...үш ауыз
сөзбен құтылдың...айтқан сөзің емеді... аузынан балды тамызған (жақсы сөз
туралы) ... сөзімді тыңда, - деп сөз өнерінің қасиетін жеткізе айтады.
Ақын-жыраулар поэзиясындағы тұнып тұрған тәлімдік-тәрбиелік ойлардың
бір парасы міне, осындай. [9,11 бет]
Қазақ тағылымының ұстанған негізгі бағыты-ата-бабалардың үлгі-өнегесі,
ақыл-кеңесі, дүниеге шынайы көзқарасы, бостандыққа, еркіндікке, тәуелсіздік-
дербестікке ұмтылысы. Бұл – алдан күткен арманы, ойға алған негізгі
мақсаты. Тәрбие – ұрпақ үшін күрес.
Ұлы ойшыл осы сөзімен әйел-қоғамның ұйтқысы екенін, әйел еркіндікке
жетпесе, адамшылық та күрмеулі болатынын қадап айтып, егер, қазақ, мүшел
болып қалмайын десең, бесігіңді түзе, әйелдің халін түзе!,-деп сол тұстың
да, қазіргі біздің заманымыздың да ең зәру идеясын ұсынып еді. [2]
Қазақ елі ел болғалы, қазақ қазақ болғалы өмірбақи анасын сыйлап
өткен. Ертеден келе жатқан наным-сенімдерінің түп-тамыры да – ана.
Аспанда Тәңірі, жерде Ұмай ана деп табынады қазақтар. Ұмай ана
–қамқоршы, жарылқаушы, демеуші, жанұя, отбасының пірі.
Мұсылман дінінде бүкіл адамзаттың анасы, аналардың анасы деп Хауа
ананы құрмет тұтады. Хауа ана – Адам атаның зайыбы.
Мұхаммед (СҒС) пайғамбарымыз әйел затын аса биік бағалап; Әуелі
анаңа, тағы да анаңа, содан соң Отаныңа жақсылық жаса!, - деп өсиет айтып
кеткен.
Томирис – Тұран патшасы. Афрасиябтың қызы. Патшайым болып ел басқарған
батыр қыз.
Зарина – Сақ патшасының қызы. Ел тағдыры үшін өз махаббатын құрбан
етеді. Жеке басымның бақытын елімнің еркіндігіне айырбастай алмаймын.
Махаббаттан да жоғары нәрсе бар, ол – менің елім, - дейді Зарина.
Бөрте ханым – Шыңғыс ханның әйелі. Қоңырат тайпасының қызы. Жат
елдікке пенде болғанымен ұрпақ тәрбиесінде өз елінің ұлттық тағылымын
меңгерте білген.
Гауһар – Қабанбай батырдың жары, арғын – Малайсары батырдың қарындасы.
Есенбике – Олжабай батырдың анасы, үйсін Қарасай батырдың қызы.
Назым – Қабанбай батырдың қызы.
Айтолқын – Абылай ханның қызы.
Бұл батыр қыздарымыз ұлттық намысты ту етіп, халық тағдыры үшін
ерлермен бірге қан майданда ерлік көрсеткен батыл жандар.
Бопай – Кеңесарының қарындасы, бес жүз сарбазды басқарып, Ресей
отаршылдарына қарсы соғыста ерен ерлік көрсеткен батыр қыз.
Мамыр – Байқазы арғынның қызы. Шәкәрімнің Қалқаман-Мамыр
дастанындағы батыл қыз. Нағыз махаббаттың мәңгі символы ретінде танылған
батыр қыз.
Айбике ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz