Қазіргі кезде мектепте экономикалық білім беру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І. ЭКОНОМИКАЛЫҚ БІЛІМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІНЕ СИПАТТАМА
1.1 Экономикалық теорияның пәні және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Экономиканың ғылым ретіндегі маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Экономика пәнін оқытудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
ІІ. ҚАЗІРГІ КЕЗДЕ МЕКТЕПТЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ ӘДІСТЕРІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Қазіргі экономикалық білім мен тәрбие жүйесіне сипаттама ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Қазіргі заманғы экономикалық білім беру негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.3 Оқушылардың экономикалық білім деңгейін арттыру әдістері ... ... ... ... ... .37
2.4 Оқушылардың экономикалық мәдениетін қалыптастыру арқылы салықтық сауаттылыққа үйретудің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І. ЭКОНОМИКАЛЫҚ БІЛІМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІНЕ СИПАТТАМА
1.1 Экономикалық теорияның пәні және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Экономиканың ғылым ретіндегі маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..11
1.3 Экономика пәнін оқытудың ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
ІІ. ҚАЗІРГІ КЕЗДЕ МЕКТЕПТЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ ӘДІСТЕРІ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Қазіргі экономикалық білім мен тәрбие жүйесіне сипаттама ... ... ... ... ... ... .27
2.2 Қазіргі заманғы экономикалық білім беру негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.3 Оқушылардың экономикалық білім деңгейін арттыру әдістері ... ... ... ... ... .37
2.4 Оқушылардың экономикалық мәдениетін қалыптастыру арқылы салықтық сауаттылыққа үйретудің маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздегі саяси-әлеуметтік, құқықтық-экономикалық өзгерістер, ақпараттық ағымның жедел қарқынмен артуы, әлем кеңістігіндегі білім беру үдерісі дамуының тенденциялары жалпы орта білім берудегі терең өзгерістерді талап етуде. Сол өзгерістердің бірі мектеп білім алушыларының экономикалық мәдениетін, соның ішінде салық мәдениетін қалыптастыру мәселесі болып табылады.
Экономикалық мәдениеттіліктің қоғамға әсер етуімен ерекшеленетін кең функциональдық маңызы бар. Экономикалық мәдениеттіліктің маңызды функцияларының бірі – экономикалық субъектілердің ынта-ықыласы. Нарықтық экономика жағдайында экономикалық кызығушылық адамдардың экономикалық белсенділігін, ынта-ықыласын арттыратын негізгі қозғаушы күш болып табылады.
Елбасының Қазақстан халқына Жолдауларында (2008, 2009, 2010), Қазақстан Республика «Білім туралы» Заңында (2007), Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдарға дейінгі білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасында білім мазмұнын тұлғаның өмір талабына сай құзыреттілігін қалыптастыруға қажетті материалдармен толықтыра отырып, жетілдіруді жүзеге асыру жоспарланған.
Мектеп білім алушыларына экономикалық білім беру қазіргі заман талабына сай құзыреттіліктерді қалыптастыруға мол мүмкіндік тудыруда. Ал, жоғары сынып білім алушыларына экономикалық білім беруде олардың салық мәдениетін қалыптастыру сол мүмкіндіктерінің біріне айналуда. Жоғары сынып білім алушыларына тән, олардың әлеуметтік қалыптасу ерекшеліктерін, мінез құлықтарындағы сандық та сапалық өзгерістерін ескере отырып, көпшілік ғалымдар осы жастағы жеткіншектердің салық
Педагогика теориясы мен тарихында экономикалық білім беру мен тәрбиелеу мәселелері көптеген зерттеулерге негіз болып келеді. Олардың шешімі П.П.Блонский, С.Т.Шацкий, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский т.б. ғалым-педагогтардың еңбектерінен бастау алған. Бұл ғалымдар жастардың экономикалық дайындығын практикада жүзеге асыру жолдарын қарастырған. Экономикалық білім беруге қатысты зерттеулерге талдау жасай отырып, оларды бірнеше аспектіге бөліп қарастыруға болады.
Экономикалық тәрбиенің философиялық аспектілері ұлы ғұламаларымыз А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов, М.Жұмабаевтардың еңбектерінде көрініс тауып, В.А.Ядов, И.Б.Иткин сияқты Ресей ғалымдардың еңбектерінде орын алған.
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздегі саяси-әлеуметтік, құқықтық-экономикалық өзгерістер, ақпараттық ағымның жедел қарқынмен артуы, әлем кеңістігіндегі білім беру үдерісі дамуының тенденциялары жалпы орта білім берудегі терең өзгерістерді талап етуде. Сол өзгерістердің бірі мектеп білім алушыларының экономикалық мәдениетін, соның ішінде салық мәдениетін қалыптастыру мәселесі болып табылады.
Экономикалық мәдениеттіліктің қоғамға әсер етуімен ерекшеленетін кең функциональдық маңызы бар. Экономикалық мәдениеттіліктің маңызды функцияларының бірі – экономикалық субъектілердің ынта-ықыласы. Нарықтық экономика жағдайында экономикалық кызығушылық адамдардың экономикалық белсенділігін, ынта-ықыласын арттыратын негізгі қозғаушы күш болып табылады.
Елбасының Қазақстан халқына Жолдауларында (2008, 2009, 2010), Қазақстан Республика «Білім туралы» Заңында (2007), Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдарға дейінгі білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасында білім мазмұнын тұлғаның өмір талабына сай құзыреттілігін қалыптастыруға қажетті материалдармен толықтыра отырып, жетілдіруді жүзеге асыру жоспарланған.
Мектеп білім алушыларына экономикалық білім беру қазіргі заман талабына сай құзыреттіліктерді қалыптастыруға мол мүмкіндік тудыруда. Ал, жоғары сынып білім алушыларына экономикалық білім беруде олардың салық мәдениетін қалыптастыру сол мүмкіндіктерінің біріне айналуда. Жоғары сынып білім алушыларына тән, олардың әлеуметтік қалыптасу ерекшеліктерін, мінез құлықтарындағы сандық та сапалық өзгерістерін ескере отырып, көпшілік ғалымдар осы жастағы жеткіншектердің салық
Педагогика теориясы мен тарихында экономикалық білім беру мен тәрбиелеу мәселелері көптеген зерттеулерге негіз болып келеді. Олардың шешімі П.П.Блонский, С.Т.Шацкий, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский т.б. ғалым-педагогтардың еңбектерінен бастау алған. Бұл ғалымдар жастардың экономикалық дайындығын практикада жүзеге асыру жолдарын қарастырған. Экономикалық білім беруге қатысты зерттеулерге талдау жасай отырып, оларды бірнеше аспектіге бөліп қарастыруға болады.
Экономикалық тәрбиенің философиялық аспектілері ұлы ғұламаларымыз А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов, М.Жұмабаевтардың еңбектерінде көрініс тауып, В.А.Ядов, И.Б.Иткин сияқты Ресей ғалымдардың еңбектерінде орын алған.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:
1 Сейтешев А.П., Ахметова Г.А. Профессиональная направленность личности;
2 Теория и практика восптания. –Алматы; Наука, 1999. -336 с.
3 Клепач Н.Я. Попов В.Д., Эпштейн Л.Е. Экономическое воспитание масс.
4 Организация и эффективность. –М.: Экономика, 1979. -223 с.
5 Попов В.Д. Экономика плюс педагогика: Очерки об экономическом
6 воспитании молодежи. –М.: Молодая гвардия, 1986. -288 с.
7 Аменд А.Ф. Пути совершенствования экономического воспитания учащихся;
8 Автореф. дис. … канд.пед.наук. –Челябинск, 1975. -23 с.
9 Хроменков Н.А. Образование. Человеческий фактор. Общественный
10 прогресс. –М.: Педагогика, 1989. -192 с.
11 Мельников Л.П. Некоторые экономические вопросы в воспитании учащихся
12 средней общеобразовательной школы: Автореф. дисс. … канд.пед.наук. –
13 Калинин, 1986. -18 с.
14 Тупикина Н.Ф. Формирование учащихся экономических понятий в
15 школьном курсе экономической географии СССР. Автореф. дис. …
16 канд.пед.наук. –М., 1985. -17 с.
17 Нисимчук А.С. Педагогические основы экономического воспитания
18 учащихся в сельской общеобразовательной школе. Аврореф. дисс. …
19 докт.пед.наук. –Киев, 1990. -48 с.
20 Нургалиева Г.К., Қадыров М. Система ценностного ориентирования
21 учащихся. –Алматы: АГУ им. Абая, 1993. -122 с.
22 Басқа ұлт аудиториясында экономикалық терминдерді оқыту жолдары //Мемлекеттік тілді дамыту жолдары: республикалық ғылыми, оқу-әдістемелік конференция – Алматы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты. 2000. – Б.101-105.
23 Халық педагогикасы – халық даналығы // ҚР-да білім жүйесін модерндеудің теориялық-әдіснамалық негізі: Республикалық ғылыми-теориялық конференция – Алматы: Педагогикалық білім берудің халықаралық ғылым академиясы. (28-29 қараша 2002ж.) 2002. – Б.42-44.
24 «Экономикалық теория» пәнінен тест тапсырмалары. Оқу құралы. Экономикалық мамандықтарға дайындық бағыттарына арналған тест тапсырмалары. – Алматы: Қазақ Мемлекеттік қыздар педагогикалық институтының баспасы, 2005.-121б. (А.И.Баданов, Қ.А.Қалиева, Ж.А.Орынханова авторлық бірлестікте).
25 Оқушылардың экономикалық санасын қалыптастыру және дамыту мәселелері // ҚР-ның тәуелсіздігіне арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция – Алматы: Д.А.Кунаев атындағы Университет, 2005. – Б.277-279.
26 Налоговая культура как основа экономических знаний // Материалы международной научно-практической конференции «Экономика, право, культура в эпоху общественных преобразований» Санкт-Петербургский Гуманитарный университет профсоюзов (20 января, 2006г.) – С.117-118.
27 Экономикалық білім берудегі жаңашаландыру – заман талабы // Қазақ Мемлекеттік қыздар педагогика институтының Хабаршысы, 2006. – Б.125-130.
28 Мектептің экономикалық білім беру жүйесіндегі жоғары сынып оқушыларының салық мәдениетін қалыптастыру // Қазіргі кезеңдегі тұлғаның үйлесімді дамуына қатысты өзекті мәселелер: С.Сейфуллин атындағы ҚазМАТУ-дың 50 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конференция. Астана – 2007. Б.168-171.
29 Жасөспірімнің салықтық мәдениеті – экономикалық тәрбиенің мақсаты // «Шоқан Тағылымы-13» Ш.Уәлиханов атындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференция – Көкшетау: 2008. – Б.277-280.
30 Экономикалық мәдениетті қалыптастыру мәселесінің зерттелуі. //Қазақстан педагогикалық хабаршысы. Павлодар. - 2010. - №2.– Б.221-226.
31 Применение кейс метода в процессе преподавания курса «Основы экономики и финансовой грамотности», в экономическом воспитании учащихся. // Теоретические и практические аспекты социально-экономического и политического развития развития стран центральной АЗИИ и СНГ: Материалы международной научно-практической конференции. – Алматы, 2010. - С.509-514.
32 Экономикалық теория (Қашықтықтан оқыту). Оқу құралы. – Алматы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің баспасы, 2009. - 321 б. (Б.Бихондиев, А.И.Баданов, Ж.А.Орынхановамен авторлық бірлестікте).
1 Сейтешев А.П., Ахметова Г.А. Профессиональная направленность личности;
2 Теория и практика восптания. –Алматы; Наука, 1999. -336 с.
3 Клепач Н.Я. Попов В.Д., Эпштейн Л.Е. Экономическое воспитание масс.
4 Организация и эффективность. –М.: Экономика, 1979. -223 с.
5 Попов В.Д. Экономика плюс педагогика: Очерки об экономическом
6 воспитании молодежи. –М.: Молодая гвардия, 1986. -288 с.
7 Аменд А.Ф. Пути совершенствования экономического воспитания учащихся;
8 Автореф. дис. … канд.пед.наук. –Челябинск, 1975. -23 с.
9 Хроменков Н.А. Образование. Человеческий фактор. Общественный
10 прогресс. –М.: Педагогика, 1989. -192 с.
11 Мельников Л.П. Некоторые экономические вопросы в воспитании учащихся
12 средней общеобразовательной школы: Автореф. дисс. … канд.пед.наук. –
13 Калинин, 1986. -18 с.
14 Тупикина Н.Ф. Формирование учащихся экономических понятий в
15 школьном курсе экономической географии СССР. Автореф. дис. …
16 канд.пед.наук. –М., 1985. -17 с.
17 Нисимчук А.С. Педагогические основы экономического воспитания
18 учащихся в сельской общеобразовательной школе. Аврореф. дисс. …
19 докт.пед.наук. –Киев, 1990. -48 с.
20 Нургалиева Г.К., Қадыров М. Система ценностного ориентирования
21 учащихся. –Алматы: АГУ им. Абая, 1993. -122 с.
22 Басқа ұлт аудиториясында экономикалық терминдерді оқыту жолдары //Мемлекеттік тілді дамыту жолдары: республикалық ғылыми, оқу-әдістемелік конференция – Алматы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогика институты. 2000. – Б.101-105.
23 Халық педагогикасы – халық даналығы // ҚР-да білім жүйесін модерндеудің теориялық-әдіснамалық негізі: Республикалық ғылыми-теориялық конференция – Алматы: Педагогикалық білім берудің халықаралық ғылым академиясы. (28-29 қараша 2002ж.) 2002. – Б.42-44.
24 «Экономикалық теория» пәнінен тест тапсырмалары. Оқу құралы. Экономикалық мамандықтарға дайындық бағыттарына арналған тест тапсырмалары. – Алматы: Қазақ Мемлекеттік қыздар педагогикалық институтының баспасы, 2005.-121б. (А.И.Баданов, Қ.А.Қалиева, Ж.А.Орынханова авторлық бірлестікте).
25 Оқушылардың экономикалық санасын қалыптастыру және дамыту мәселелері // ҚР-ның тәуелсіздігіне арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция – Алматы: Д.А.Кунаев атындағы Университет, 2005. – Б.277-279.
26 Налоговая культура как основа экономических знаний // Материалы международной научно-практической конференции «Экономика, право, культура в эпоху общественных преобразований» Санкт-Петербургский Гуманитарный университет профсоюзов (20 января, 2006г.) – С.117-118.
27 Экономикалық білім берудегі жаңашаландыру – заман талабы // Қазақ Мемлекеттік қыздар педагогика институтының Хабаршысы, 2006. – Б.125-130.
28 Мектептің экономикалық білім беру жүйесіндегі жоғары сынып оқушыларының салық мәдениетін қалыптастыру // Қазіргі кезеңдегі тұлғаның үйлесімді дамуына қатысты өзекті мәселелер: С.Сейфуллин атындағы ҚазМАТУ-дың 50 жылдығына арналған халықаралық ғылыми-практикалық конференция. Астана – 2007. Б.168-171.
29 Жасөспірімнің салықтық мәдениеті – экономикалық тәрбиенің мақсаты // «Шоқан Тағылымы-13» Ш.Уәлиханов атындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференция – Көкшетау: 2008. – Б.277-280.
30 Экономикалық мәдениетті қалыптастыру мәселесінің зерттелуі. //Қазақстан педагогикалық хабаршысы. Павлодар. - 2010. - №2.– Б.221-226.
31 Применение кейс метода в процессе преподавания курса «Основы экономики и финансовой грамотности», в экономическом воспитании учащихся. // Теоретические и практические аспекты социально-экономического и политического развития развития стран центральной АЗИИ и СНГ: Материалы международной научно-практической конференции. – Алматы, 2010. - С.509-514.
32 Экономикалық теория (Қашықтықтан оқыту). Оқу құралы. – Алматы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университетінің баспасы, 2009. - 321 б. (Б.Бихондиев, А.И.Баданов, Ж.А.Орынхановамен авторлық бірлестікте).
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І. ЭКОНОМИКАЛЫҚ БІЛІМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІНЕ СИПАТТАМА
1.1 Экономикалық теорияның пәні және
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Экономиканың ғылым ретіндегі
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Экономика пәнін оқытудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ІІ. ҚАЗІРГІ КЕЗДЕ МЕКТЕПТЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ ӘДІСТЕРІ МЕН
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Қазіргі экономикалық білім мен тәрбие жүйесіне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .2 7
2.2 Қазіргі заманғы экономикалық білім беру
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..34
2.3 Оқушылардың экономикалық білім деңгейін арттыру
әдістері ... ... ... ... ... .37
2.4 Оқушылардың экономикалық мәдениетін қалыптастыру арқылы салықтық
сауаттылыққа үйретудің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 49
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздегі саяси-әлеуметтік, құқықтық-
экономикалық өзгерістер, ақпараттық ағымның жедел қарқынмен артуы, әлем
кеңістігіндегі білім беру үдерісі дамуының тенденциялары жалпы орта білім
берудегі терең өзгерістерді талап етуде. Сол өзгерістердің бірі мектеп
білім алушыларының экономикалық мәдениетін, соның ішінде салық мәдениетін
қалыптастыру мәселесі болып табылады.
Экономикалық мәдениеттіліктің қоғамға әсер етуімен ерекшеленетін кең
функциональдық маңызы бар. Экономикалық мәдениеттіліктің маңызды
функцияларының бірі – экономикалық субъектілердің ынта-ықыласы. Нарықтық
экономика жағдайында экономикалық кызығушылық адамдардың экономикалық
белсенділігін, ынта-ықыласын арттыратын негізгі қозғаушы күш болып
табылады.
Елбасының Қазақстан халқына Жолдауларында (2008, 2009, 2010), Қазақстан
Республика Білім туралы Заңында (2007), Қазақстан Республикасында 2005-
2010 жылдарға дейінгі білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасында
білім мазмұнын тұлғаның өмір талабына сай құзыреттілігін қалыптастыруға
қажетті материалдармен толықтыра отырып, жетілдіруді жүзеге асыру
жоспарланған.
Мектеп білім алушыларына экономикалық білім беру қазіргі заман талабына
сай құзыреттіліктерді қалыптастыруға мол мүмкіндік тудыруда. Ал, жоғары
сынып білім алушыларына экономикалық білім беруде олардың салық мәдениетін
қалыптастыру сол мүмкіндіктерінің біріне айналуда. Жоғары сынып білім
алушыларына тән, олардың әлеуметтік қалыптасу ерекшеліктерін, мінез
құлықтарындағы сандық та сапалық өзгерістерін ескере отырып, көпшілік
ғалымдар осы жастағы жеткіншектердің салық мәдениетін қалыптастыру қолайлы
деп есептейді.
Педагогика теориясы мен тарихында экономикалық білім беру мен тәрбиелеу
мәселелері көптеген зерттеулерге негіз болып келеді. Олардың шешімі
П.П.Блонский, С.Т.Шацкий, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский т.б. ғалым-
педагогтардың еңбектерінен бастау алған. Бұл ғалымдар жастардың
экономикалық дайындығын практикада жүзеге асыру жолдарын қарастырған.
Экономикалық білім беруге қатысты зерттеулерге талдау жасай отырып, оларды
бірнеше аспектіге бөліп қарастыруға болады.
Экономикалық тәрбиенің философиялық аспектілері ұлы ғұламаларымыз
А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов, М.Жұмабаевтардың еңбектерінде
көрініс тауып, В.А.Ядов, И.Б.Иткин сияқты Ресей ғалымдардың еңбектерінде
орын алған.
Ал экономикалық білім беру мен тәрбиелеудің теориялық-әдіснамалық
негіздері А.Ф.Аменд, Б.П.Шемякин, А.Е.Эпштейн, А.Т.Шпак, И.А.Сасова т.б.
ғалымдардың еңбектерінде атап өтіледі.
Әлеуметтік және психологиялық негіздерді Н.Д.Левитов, В.Д.Попов,
К.Омаров, В.М.Соколинский т.б. еңбектерінен табуға болады.
Ғылымдар негіздерін игеру үрдісінде экономикалық білім беру мен
тәрбиелеудің ғылыми-әдістемелік жүйесін Ю.К.Васильев, И.А.Мельничук,
П.А.Хроменков т.б. ғалымдар жасады. Мәселен, еңбекке тәрбиелеу үдерісі
негізінде экономикалық білім беру және тәрбиелеу мәселелері М.Л.Малышев,
В.Б.Белова, К.Н.Катханов, А.Ф.Крючков т.б. еңбектерінде көтеріледі. Ауыл
мектебі оқушыларының экономикалық тәрбиесі мәселелері А.С.Нисимчук,
Н.М.Атоев еңбектерінде орын алған.
Экономикалық білім және тәрбие беру мәселелерімен генетикалық жағынан
байланысқан экономикалық мәдениетті қалыптастыру саласында төмендегі
зерттеулер орын алған: экономикалық мәдениет теориясы мен практикасын
қалыптастыру әдіснамасы (Л.Н.Пономарев, В.И.Максакова), экономикалық
мәдениеттің әлеуметтік тарамы (Л.П.Буева, Т.И.Заславская, М.И.Сергеев),
экономикалық тәлім-тәрбиенің мәні, экономикалық ойлау мен сана
ерекшеліктері (Л.И.Абалкин, В.С.Автономов, В.А.Семенов), бастауыш мектепте
және қосымша білім беруде салық мәдениетін қалыптастыру (В.В.Антонов,
А.П.Балакина, И.И.Бабленкова, Н.Д.Дмитракова, А.А.Мохонина және т.б.).
Соңғы кезде мектеп білім алушыларына экономикалық білім беру мен
тәрбиелеу мәселесіне арналған қазақстандық ғалым-педагогтардың да
зерттеулері кең өріс алып келеді. Экономикалық тәрбие мен білім берудің
теориялық-әдіснамалық негіздерін С.С.Сатыбалдин, Е.М.Арын, Қ.Ж.Аганина,
А.А.Саипов; ал экономикалық тәрбиенің экологиялық, әлеуметтік және
психологиялық-педагогикалық мәселелерін М.Н.Сарыбеков, К.Жарықбаев,
С.Қалиев, А.К.Нургалиева, Қ.А.Сарбасова; ғылыми-әдістемелік жүйесін
К.З.Хамитова, М.Анарбаев, Э.И.Қалиева, М.З.Жанбөбекова, Р.А.Садвакасова,
Г.Қошанова, А.Ө.Дәулетқұлова, Ш.Сырбаева, С.Б.Нугманова т.б. ғалымдар
еңбектерінде зерттеп, ғылыми түрде негіздеген. Еңбекке баулу үдерісі
кезінде оқушыларға экономикалық білім мен тәрбие беру мәселесіне
Б.Абдикаримов, Г.Т.Хайруллин, Б.К.Момынбаев, М.К.Қаламқалиев,
К.А.Дүйсенбаев, А.Мүсілімов, Е.Есенжолов; ал экономикалық мәдениеттілікті
қалыптастыру мәселесіне Ш.М.Жарылғапов, Р.С.Амандосова, Р.С.Уталиева;
мұғалімдер, студенттер мен жоғары сынып оқушыларына кәсіптік бағдар беру
мақсатымен экономикалық тәрбие беру мәселесіне А.К.Ахметов, А.Нақпаева,
М.Ш.Қадыров, Р.О.Озгамбаева; ауыл мектебі оқушыларының экономикалық
тәрбиесі мәселелері Ж.А.Жунисбекова, А.Б.Остаева сияқты ғалымдардың
еңбектері арналған. Ал бұл еңбектерде салық мәдениетінің кей аспектілері
ғана қарастырылып, оны қалыптастыру мәселесі назардан тыс қалған.
Экономикалық білім беруге қатысты ғылыми зерттеулерге жасалған
талдаулар жоғарғы сынып білім алушыларының салық мәдениетін қалыптастыру,
оны жүзеге асыру механизмін іске қосу мәселесі ғылыми тұрғыда негізделіп
зерттелмегенін көрсетіп отыр. Қазіргі заман талабына сәйкес жоғарғы сынып
білім алушыларының салық мәдениетін қалыптастыру қажеттілігі мен осы
мәселенің ғылыми тұрғыда негізделіп, ғылыми-әдістемелік жағынан қамтамасыз
етілмеуі арасында қайшылықтар туындауда.
Зерттеу нысаны – жалпы орта білім беретін мектептің жоғары
сыныптарындағы оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні – жоғары сынып білім алушыларының экономикалық білімін
қалыптастыру.
Дипломдық жұмыстың мақсаты жоғары сынып білім алушыларының экономикалық
білімін қалыптастыру әдістері мен шарттарын анықтап, теориялық тұрғыда
негіздеу және оның тиімділігін тәжірибе жүзінде дәлелдеу.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
1) орта мектеп білім алушыларының экономикалық білімін қалыптастырудың
мәні мен мағынасын ашып, теориялық негізін айқындау;
2) жоғары сынып білім алушыларының экономикалық білімін қалыптастырудың
педагогикалық шарттарын анықтау;
3) орта мектептің жоғары сынып білім алушыларының экономикалық білімін
қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделін жасау;
4) жоғары сынып білім алушыларының экономикалық білімін қалыптастырудың
әдістемелік негіздерін ұсыну.
Зерттеудiң әдiснамалық және теориялық негiздерi: таным теориясы, іс-
әрекет теориясы, құбылыстардың өзара байланысы және жеке адамның таным
субъектісі ретінде дамуы туралы философиялық тұжырымдар мен теориялары,
біртұтас педагогикалық үдеріс теориясы, экономиканың даму заңдылықтары,
мектеп білім алушыларына экономикалық білім беру әдіснамасы мен теориясы.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ЭКОНОМИКАЛЫҚ БІЛІМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІНЕ СИПАТТАМА
1.1 Экономикалық теорияның пәні және әдістері
Экономикалық теория - бұл адамдардың шексіз қажеттілігін қанағат-
тандыру үшін қоғамдағы шектеулі немесе сирек кездесетін ресурстарды
пайдалану арқылы игіліктерді өндіруді зерттейтін ғылым.
Экономикалық ойлау адамзат қағамының құрдасы болып табылады. Оның
алғашқы қайнар көзі ежелгі Египеттен басталады.
Ең алғаш рет б.д.д. III- ғасырда грек ойшылдары Аристотель мен
Ксенофонт еңбектерінде экономикалық болмыс түсініктерінің бірнеше
нұсқаулары дүниеге келді. Философ, әрі экономист Аристотель айырбас,
ақшаның пайда болуы мен атқаратын қызметін зерттейді. Бірақ бұл ғалымдар
экономикалық ілімді дербес бір тұтас жүйеге айналдыра алмады. Экономика
деген гректің сөзі, сөзбе сөз аударғанда үй шаруашылығын жүргізудің өнері
деген мағынаны білдіреді.
Қазір оның мазмұны айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Шаруашылық тек отбасы
төңірегінде емес, сондай ақ аймақ, ел, әлемдік шеңберде жүргізіліп,
басқарылатын болды және тек теориялық белгілеріне ғана емес, сондай ақ
өндірістік белгілеріне байланысты (фирма, кәсіпорын, сала) ұйымдастырылатын
болды.
Экономикалық теория дербес ғылым болып XVIXVII ғасырларда тауар – ақша
қатынастары кеңейген капитализм кезеңінде түбегейлі қалыптаса бастады.
Экономикалық теорияның даму кезеңдері төмендегідей бөлінеді.
Меркантилизм – Ең алғаш экономикалық ілім XVIXVII ғасырларда
меркантилизм мектебі болды (итальян сөзі мерканте - саудагерлер көпес,
сауда, пайда). Бүл ілімнің негізінде қоғам байлығының қайнар көзі
материялдық өндіріс емес, тауар ақша қатынастарында болды.
Меркантелистердің талабы бойынша тауарды шет елдерге көп сату олардан
аз сатып алу, сөйтіп елдегі ақша қорын көбейту. Олар сыртқы сауданы дамыту
арқылы елдегі алтын мен күмістің көлемін молайту негізінде халықты байытуға
болады деді. Демек меркантелистер тек сауда капиталының мүддесін қорғады.
Сондықтан халық шаруашылығын толық қамтитын ілімге айнала алмады. Бұл
ілімнің көрнекті өкілдері Т.Мен, А.Монкретьен, І Петр, И.И.Посошков.
Физиократизм – (XVIII) қоғамның байлығы саудада емес өндірісте деген
қағида ең бірінші физократтар мектебінің өкілі Франсуа Кэненің еңбегінде
пайда болды, бірақ ол ұлттық байлықтың қайнар көзі ауыл шаруашылығының
еңбегінде деп есептеді.
Физио - табиғат, кратос - үстемдік. Алайда өндірісті тек ауыл
шаруашылығымен шектеп халық шаруашылығын басқа салаларын өнімсіз деп
есептеу дұрыс болмады. Бұл кезеңнің көрнекті өкілдері Ф.Кенэ, А.Тюрго,
Дюпон де Немур.
Классикалық саяси экономия - ХҮІІІ ғасыр (У.Петти, А.Смит, Д.Рикардо,
Буагильбер) - өндірістің барлық саласын зерттеп, барлық тауарлардың
құндылық өлшемі негізі еңбекте деп дәлелдеген. Экономиканың нарықпен
реттелуін және қоғамның барлық топтар табыстарының қайнар көзін анықтаған.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысы басында саяси экономия екі бағытқа бөлінді:
марксизм және маржинализм.
а) Марксизм – (К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин, Г.В.Плеханов). Зерттеудің
негізгі нысаны – капитализмнің экономикалық заңдылықтары. К.Маркстың ашқан
басты жаңалығы: қоғамдық-экономикалық формация, капитализмнің даму
заңдылықтары, социализмнің жаңа жүйе ретінде пайда болуы, ұдайы өндіріс пен
экономикалық дағдарыстар теориясы, тауарға сіңген еңбектің екі
табиғаттылығы, қосымша құн туралы ілімдерді қалыптастырды, абсолюттік
рентаның, жалдамалы еңбектің мәнін қарастырды. К.Маркс қоғамды екі топқа
бөлу арқылы барлық экономикалық құбылыстар да талданды. Қосымша құнның
теория мағынасы өндірісте пролетариаттың қаналуы арқылы көрініс тапты.
б) Маржинализм – (К.Менгер, У.Джевонс, Л.Вальрос). Маржинализмнің басты
категориялары шекті пайдалылық, шекті өнімділік, шекті шығындар.
Шаруашылықты тиімді ұйымдастыру үшін шектеулі ресурстарды ең пайдалы
бөлудің әдістерін іздестіру жүргізілді. Микроэкономикалық талдауда шекті
көрсеткіштер қолданылу әдістері қарастырылды. Маржинализм экономико-
математикалық тәсілдер мен үлгілерді кең қолданады. Л.Вальрос математикалық
мектептін негізін қалаған. Ол жалпы нарықтық тепе-теңділік үлгісін жасаған,
оның негізі сұраныс пен ұсынысты талдау.
Неоклассикалық теория - ХІХ ғасырдың 90 жылдары (Д.Кларк, А.Маршалл,
А.Пигу). Неоклассиктердің ойы келесіде: егер нарықтық экономиканың
субъектілеріне мүмкіндігінше экономикалық еркіндік бірлесе өте жақсы қызмет
атқарған болар еді деп есептеді.
Кейнсиандық мектеп – ХХ ғасыр (Дж.Кейнс). Бұл ағымның капитализмді
реттеу теориясы бойынша: экономиканы нарықтық реттеумен қатар мемлекеттің
араласуының қажеттілігін айқындады.
Институционализм – ХХ ғасырдың 50 жылдарының аяғы (Т.Веблен, У.Митчел,
М.Вебер, В.Зомбарт, Д.Гэлбрейт және т.б.). Экономикалық дамудың сипатын
құрайтын тек нарық емес, ол – экономикалық институттардың барлық жүйесі.
Бұл бағыт өкілдері қоғамның жоғары мұратының көрінісіне әлеуметтік
бағдарламаларды, индикативтік жоспарлау және басқа да экономикадағы
мемлекеттің араласу шараларды жатқызуы.
Экономикалық қажеттілік – адамдарды өз мұқтаждарын қанағаттандыру
мақсатында белсенді қызмет етуге мәжбүр ететін қозғаушы күш болып табылады.
Қажеттіліктерді қанағаттандыру деңгейіне қарай жаңа қажеттіліктер туады.
Оның құрылымы, саны, сапасы, өзгеріп отырады. Қажеттіліктердің үздіксіз
өсуі адамдардың экономикалық эволюциясының көптеген деректерімен
дәлелденді. Әр бір 10 жыл сайын тұтыну тауарлары мен қызметтердің түрлері
екі есеге өсіп отырады. Мұндай экономикалық заңдылық қжеттіліктердің өсу
заңы деп аталады. Қажеттіліктердің түрлері:
Алғашқы (төменгі) - қажеттілік адамдардың өмір сүруіне ең алғаш керек
қажеттіліктер. Оларға толық киім, баспана т.б жатады.
Екінші реттік (жоғарғы) қажеттіліктер. Екінші реттік (жоғарғы)
қажеттілік – бұл адамның рухани жағдайы, әлеуметтік ортасы, интелектуалдық
деңгейіне байланысты пайда болатын қажеттіліктер. Бұл қажеттіліктерді
альтернативті (таңдау) қажеттіліктері деп те атайды. Мысалы: кітаптар,
сәнді киімдер, қымбат бұйымдар, сондай-ақ білімге мәдениетке қажеттіліктер.
Қанағаттандыру түріне қарай қажеттіліктерді жеке және ұжымдық деп
бөлуге болады.
Жеке қажеттіліктер – бұл жеке адамның өзін қанағаттындыра алатын
қажеттіліктер. Мысалы: киім, тамақ, мұздатқыш, машина т.б тауарлар сатып
алуы.
Ұжымдық қажеттіліктер - өмірде жеке бір адам қанағаттандыруға мүмкін
емес,көп шығын қажет ететін қажеттіліктер бар. Оларды көпшілік көмегімен
ұжымдық түрде қанағаттандырады. Ұжымдық қажеттіліктерді қанағаттандыру
жөнінде шешімдерді басқару органдары қабылдайды.
Экономикалық игіліктер – бұл қажеттіліктерді қанағаттандыру
мақсатындағы нәрселер мен заттар. Олардың біреулері шексіз түрде болады.
(Мысалы: ауа). Оларды еркін игіліктер деп атайды, басқалары шектелген
оларды экономикалық игіліктер деп атайды.
Экономикалық игіліктер заттар (тауарлар) мен қызметтерден тұрады.
Қызметтердің заттай тауарлардан айырмашылығы:
1.Олардың өндірісі мен тұтынылуы бір мезгілде болады
2.Оларды мұраға қалдыруға болмайды.
3.Оларды сақтауға немесе жинақтауға болмайды.
Басқа ғылымдарға ұқсас экономикалық теория ғылыми танып-білудің әртүрлі
әдістерін қолданады. Экономикалық теорияның зерттеу әдістері келесі кестеде
көрсетілген.
1- кесте. Экономикалық теорияның зерттеу әдістері
Жалпы әдістер Жеке әдістер
Ғылыми абстракция әдісі – зерттеліп отырған Экономико – математикалық
құбылыстардың мардымсыз, өткінші жақтарын модельдер әдісі,
дерексіздендіру, олардағы тұрақты қасиеттерді экстраполяция (болжау),
тауып көрсету процесі. баланстық, функциональдық
Талдау – зерттелінетін құбылыс өзінің құрамды және тағы басқа да
бөліктері мен жақтарына ажыратылады. әдістер.
Жинақтау – құрамды бөліктердің тұтас бір құбылыс
болып қалыптасуы.
Индукция – жеке фактілерден жалпы қорытынды
шығару.
Дедукция – жалпыдан жалқыға, бүтіннен бөлшекке
көшу.
Эксперимент, гипотеза және т.б.
Зерттелінетін құбылыстардың маңыздылығы экономикалық заңдылықтар мен
категорияларға бағынышты.
Экономикалық заңдылықтар – бұл қоғамдағы көп кездесетін немесе
қайталанып жататын тұрақты іс-әрекеттер және олардың арасындағы
қатынастардың көрінісі. Экономикалық заңдарды төмендегідей заңдарға айырып
қарауға болады:
1. айрықша экономикалық заңдар. Бұл заңдар олардың іс-әрекет жасауына
жағдайдың сақталуындағы тарихи дәуірге тән.
2. ерекше экономикалық заңдар. Бұл белгілі бір шаруашылық түрлерінің нақты
тарихи дамуының заңдары.
3. жалпы экономикалық заңдар. Бұл заңдар барлық тарихи дәуірге тән, олар
барлық дәуірлерді біртұтас тарихи үйлесімді процесс етіп
байланыстырады.
Экономикалық категориялар - адамдардың қоғамдық өндірістік
қатынастарының теориялық көрінісі (тауар, баға, пайда және т.б.).
Экономикалық теория талдау дәрежесіне қатысты екі бөлімнен құралады:
– микроэкономика – жеке өндірушілердің қызмет-әрекеттерін, кәсіпкерлік
капитал мен бәсекелік ортаның қалыптастыру заңдылықтарын зерттейді. Бұнда
жеке тауарлардың бағасы, ресурстар, шығындар, пайда, фирманың қызмет
атқару механизмі, бағаның құрылуы және т.б. категориялар талданады.
– макроэкономика – мемлекеттің жалпы экономикасы зерттелінеді, ұлттық
экономикалық жүйенің қызмет-әрекеттерін зерттейді, талдау объектісіне
жататындар: қоғамның жалпы табысы, жұмыссыздық, инфляция және т.б.
Экономикалық теория бірнеше қызметтер атқарады:
1. Танып - білу қызметі - қоғамдық экономикалық процестер мен құбы-лыстарды
терең, әрі жан-жақты зерттеп бөлуі және түсіндіруі тиіс.
2. Дүниетанымдылық көзқарас қызметі – экономикалық құбылыстардың
сипаттамасына тіршілік позиция құруына жағдай жасайды.
3. Ғылыми болжам қызметі - ғылыми болжам жасап және қоғамдық дамудың
болашағын айқындайды.
4. Практикалық қызметі – нақты принциптерді және шаруашылықтың тиімді
әдістерін жасаумен, сондай-ақ мемлекеттің саясатын ғылыми дәлелдеумен
түсіндіреді.
Методологиялық қызметі – экономикалық теория барлық экономиканың ғылыми
жүйесі үшін методологиялық негіз болып табылады.
1.2 Экономиканың ғылым ретіндегі маңызы
Экономика ғылымының негізгі зерттеу аясы экономика, адамдардың ерекше
өмір сүру салымы. Бұл саланың ерекшелігін, оның мазмұнын, элементін
экономикалық ғылым анықтайды, зерттейді. Экономикалық теория – оның
негізгі бөлігі. Экономика жөніндегі алғашқы ғылыми мәліметтер ерте
дәуірдегі Вавилония, Египет, Индия, Қытай, Грек ойшылдарының еңбектерінде
кездеседі.
Байлықты алу және тұтынуды қанағаттандыру туралы ойлануды Аристотель
(384-322) экономика және хрематисстикаға бөлді.Экономиканың негізгі мақсаты
– тұтыну құнын алу, өмір сүруге керекті және үй шаруашылығы, өнер, сауда
арқылы баю. Алға қойған мақсатқа жетудің шегі жоқ- байлық және ақшаны
иемденуде. Егер экономика табиғи себептермен қамтамасыз етілсе, хремасстика
табиғат заңдарымен келіспейді.
Хрематисстика термині – сауда капитализмімен ұқсас түсінік. Осыған
орай экономикалық ғылымға ең алғаш әкелген Ксенофонт өзіндік кітабын
Экономия деп атады. Бұл еңбегінде сол заманғы құл иеленуші үй
шаруашылығын басқару жөнінде нұсқаулар жазылған. Жаңа дәуірде көпшілік
елдерде кең тараған ғылымның аты сол грек сөзі Айканомия- шаруашылық және
басқару сөзінен алынып, француз эконамисі Антуан Маккретьен (1575-1622жж)
Саяси экономия деген еңбегі арқылы бекіді. Сонымен XVII ғасырдан қазіргі
кезге дейін саяси экономия деген ғылым қалыптасты.
А. Макретьен хандармен, жеке бейлеушілерге кеңес берді, мемлекеттік
мүлікті қалай басқару керектігі туралы. Саяси экономия трактат кітабының
аты соған байланысты болуы мүмкін. Осы кезден бастап әртүрлі экономика
ғылымның пәні туралы әртүрлі ойлар мен анықтаулар айтыла бастады, дамыған
бағыты автордың өзінің көзқарасына байланысты анықтала бастады.
Экономикалық ғылым, басқа қоғамдық ғылым сияқты әртүрлі
Және күрделі қоғамдық шындықтың бір қырын қамтамасыз зерттейді.Оны
негізге қарай белгілі көзқарас арқылы адамдар және индивидиум арасындағы
көзқарасты қарастырады.Альфред Маршалл басты негіз түсіндіру молшылықтың
материалдық жағдайын жасау және пайдалануға негізделген.
Қазіргі жағдайда экономикалық ғылым маңызды әлеуметтік институт,
экономикалы процестерді түсіндіру, прогноздау және айқындаған заңдар,
заңдылықтар негізінде. Материалдық игілікті жасау және пайдаланудың
тенденциясын анықтау.
Экономикалық ғылым- білім суммасы, қоғамда үстемдік ететін шаруашылық
идеологияның негізгі құрамы және экономикалық ойлауды
қалыптастырушы.Экономикалық ғылымның негізгі бөлігі ретінде кіретіндер
экономикалық теория, шаруашылық логикасының тәжірибесі ретінде және
экономикадағы табиғи процестерді реттеу, шаруашылық қызметіндегі тәжірибені
реттеу, қоғаммен индивидумның тұтынуын қанағаттандыру.
Экономикалық ғылым пәні және әдісін зерттеу бойынша, экономикалық
теориямен ұқсас.
Дүниежүзілік экономистердің көбі экономикалық теорияны жан-жақты ғылым
дейді. Ресурстарды талдау проблемасы мен адамдардың экономикалық теория оқу
пәні ретінде (экономика және саяси экономика) экономика ғылымынан
айырмашылығы шаруашылық және адамдар тәртібін әрекеттерді нақты тұрақты
дәлелдермен анықтайды, қашаннан белгілі түсініктер мен категорияларды
бастапқы білім негізінде түсіндіреді.
Экономикалық ғылым әр уақытта нақты шындықты зерттеумен байланысты,
заңдар мен заңдылықты ашу, даму тенденциясын проленгировалау, қоғамның
мақсатына жету тәсілдерімен әдістерін прогноздайды. Басқа сөзбен айтқанда,
экономикалық ғылым әруақытта динамикалық, экономикалық теория оқу пәні
ретінде әрқашанда статистикалық әрбір дәуір уақытында.
Экономикалық теория, саяси экономия, экономика пәндерін нақтылы
анықтасақ, мынадай жағдайда анықтауға болады:
Біріншіден – экономикалық теория адамдар арасындағы байланысты және
олардың өндірістегі тәртібін тауарды айырбастау және іскерлік кезіндегі
шектелген ресурстарды пайдалану тәсілі, материалдық және материалдық емес
игілікті өндіруде оларға бөлу және тұтынуы қоғам мүшелері.
Экономикалық теория оқу пәні ретінде негізгі төрт бөлімді біріктіреді.
1 сурет
Экономикалық теория пәнінің анықтамасынан шығатын, ол әртүрлі
шаруашылық деңгейлеріндегі экономикалық категориялар мен заңдарды
зерттейді.
Микроэкономикада талдаудың негізі ретінде ең кіші шаруашылық бірлігі –
үй шаруашылығы жекелеген фирма, бірлестік т.б. қарастырылады.
Макроэкономика елдің экономикасы біртұтас зерттелінеді.
Макроэкономиканың нысандары болып қоғамның табысы мен байлығы, эономикалық
өсудің қарқыны мен факторлары т.б. категориялар қаралады. Макроталдау
инфляция мен жұмыссыздыққа реттеу, іскерлік белсенділікті ынталандыру,
халық шаруашылық проблемаларын шешуге бағытталған.
Мезоэкономика – ұлттық экономиканың белгілі бір ішкі жүйелерінің немесе
халық шаруашылығы салаларының АӨҚ, ӘӨК, аймақтық экономика т.б. жұмыстары
мен заңдарын зерттейді.
Екінші саяси экономияның зерттейтін объектісі шектеулі ресурстар
жағдайында материалдық игілікті өндіру, айырбастау, бөлу және тұтыну
кезіндегі адамдар арасындағы қарым-қатынас.
Саяси экономия өзінің пәні ретінде экономикалық заңдарды зерттеуге
байланысты экономикалық процестің объективтік негізін және құбылысын
анықтайды (2 сурет).
2 сурет
Экономикалық теорияның пәні мен политэкономияның пәні ұқсас. Дегенмен
экономикалық теория адамдар арасындағы субъективтік жағын қарастырады –
адамдардың мінез-құлқын, аптар мен таптардың және материалдық, материалдық
емес игіліктер жайындағы қатынастарды, ал саяси экономика жағдайында
қатынастарды, ал саяси экономия материалдық игілікті талдаумен шектеледі.
Үшінші – экономика деп түсінеміз шаруашылықты басқару, шаруаны жүргізу
ережесін сақтау, сонымен қатар саяси проблемалардың да қарастырады. Мысалы,
мемлекеттік жұмыссыздарға төлемақы төлей ме, жұмыс істемейтін әйелдерге
көмектесе ме, конверсиялауға дауыс бере ме және басқалар.
Экономика кәсіпкерлікке қатысты сұрақтарға да жауап береді, неге
биржалар көп, ақшаны сатып алуға банкіге салу тиімді ме т.с.с.
Кемшілік пен ресурстардың шектелуі болуы оларды пайдалану
альтернативтік жағдайда іске асады. Осы жағдайды Самуэльсон 2 тауар
мысалында қарастыруа болады – зеңбірктер мен май.
1-вариант. Қоғамның барлық ресурсы мая өндірісін өндіруге бағытталған,
5 млн. кг бұл максимум өндірістің ресурстық-технологиялық жағдайына
байланысты өндіруге болады.
2-вариант. 15 мың зеңбірек шығаруға бағытталған. Бірінші, екінші
варианттарды қолдануға болмайды.
3-вариант. Қоғам зеңбірек шығару үшін май өндіру көлемін азайтады.
Альтернативтік мүмкіндік мағынасы төменде көрсетілген.
3 сурет
Мүмкіндік Зеңбірек, мың тг.Май, млн. тн
А 15 0
В 14 1
С 12 2
Д 9 3
Е 5 4
F 0 5
Өндірістік мүмкіншіліктің көбеуі (нүктелер А, В, С, Д, Е, F) әлде
трансформация, бұл анықтайды экономика толық жұмыстылық кезінде
альтернативтік болады.
Қажетті талдауға өндірістің техника экономикалық жағдайына қарай
(зеңбірек не май) ресурстарды бөлу арқылы өндіруге болады. Ресурстардың
толық жұмыс бастылық кезінде барлық нүктелер мүмкіндік комбинациясына
байланысты көлбеу трансформациясында болады. кез келген нүкте көлбеуге
парето тиімділік жағдайын анықтайды.
Өндірістік мүмкіншілік толық қамтамасыз етілмесе не өндірістік
комбинациясы жұмыссыздық болса, 4 нүктесінде деп болжасақ май мен зеңбірек
көлбеуде жатпайды. Бұл ситуация ескертеді, қолда бар қосымша ресурстарды
пайдалансақ, онда қару-жарақ және май өнімдерін шығаруды молайтады.
Өндірістік мүмкіншілік көлбеуі 5 нүкте маңында болса, онда қоғам бір
мезгілде зеңбірек және май өндірісін ұлғайта алмайды.
Трансформация көлбеуі дәлелдеуі мүмкін және өндірістік айырмашылығын
білу елдердің экономикалық, одан артық экономика трансформациялық көлбеудің
жоғарғы деңгейге көтерілуі техникалық жаңалықтарын ашу, қазба байлықтарының
жаңа қорын ашу және т.б. Қоғам әр кезеңде қорлануды таңдайды (финанситық
және нақты секторларды инвестициялау) мен тұтыну (жеке). Қорлануды көбейту
(жаңа заводтар мен фабрикалар үшін күрделі қаржыны көбейту) қоғам бірнеше
жылдан кейін көлбеу трансформациясының сатысына көтерілуі.
Бұл – экономикалық ұғым ретінде сонара қалыптасқан құбылыстардың себеп-
салдарлы байланыстары. Экономикалық зерттеулер кезінде ғалымдарға
жекелеген, оқшауланған фактілермен жұмыс істеуге тура келеді. Сол себепті
фактілерді топтастырып, қаржылау қажет, бұған индуктивті әдіс жалпы
пікірлер пайымдаудан жеке қорытындыларды логикалық пайымдау әдісімен
жүргізіледі.
Экономикалық заңдар объективтік түрде әсер етуді адамдардың сана-
сезіміне байланысты емес экономикалық процестердің ішкі мазмұнын, мәнін
анықтау үшін обьективтік заңдарды ашу керек. Олар экономикалық құбылыстар
мен процестердің қасиеттері (мән және форма) арасындағы қажетті,тұрақты,
ұдайы тәуелділіктерді көрсетуі және обьективті болуына байланысты себеп-
салдарды, байланыстарды, айқындайды.
Экономикалық заңдар адамдардың экономикалық іс әрекеті мен қатынастарын
білдіреді.
Сонымен, экономикалық заңдар- бұл адамдар арасындағы экономикалық
қатынастарды бейнелеу формасы. Олар адамдардың қоғамдық іс-әрекеттерінің
тәуелді байланыстарын, жүйесі ұғым-атау формасындағы заңдарын қарастырады.
Экономикалық заңдар әлеуметтік, қоғамдық қатынастар заңдары жатады
осылайша олар табиғат заңдарынан ажыратылады. Оның екінші бір айырмашылығы
тарихи шектеулі сипатта болуы, ал табиғи заңдар мәңгілік қатынас ретінде
зерттеу әдісіне ғана тәуелді. Өздерінің әрекет ету сипатына қарай
экономикалық заңдар ерекше және жанама болып екіге бөлінеді.
Ерекше экономикалық заңдар жекелей алынған дәуірлерге, формацияларға тән.
Мысалы, құлдық және феодализм дәуіріндегі материалды игіліктерді бөлу заңы.
Жалпы экономикалық заңдар барлық экономикалық заңдар барлық
экономикалық формацияларда әрекет етеді, мысалы, еңбек өнімділігін арттыру
заңы, уақытты үнемдеу заңы және басқа да тарихи-әлеуметтік қажеттіліктер.
Абстрактылық ойлау кезінде мәннің сырты қабықтан босату кезі іске
асады. Абстрактылық ойлау кезінде логикалық түсінік қалыптасады, азды не
көпті зерттейтін нақты шындықты талдап қорытындылады. Өмірдің бұл
фактісінде таусылмайтын ғылыми зерттеулер жатыр.
Логикалық түсінік қоғамның экономикалық өмір жағдайын талдап бейнелеу
экономикалық категория К. Маркс жазды ... Категория білдіреді ... өмір
сүру жағдайының күн-көріс фирмаларын тек жиі кейбір жақтарын белгілі
қоғамда.
Қоғамның экономикалық даму заңын анықтауда – экономикалық ғылымның
негізгі міндеті. Ф. Энгельс тура бағынады экономикалық теория Заңдар
туралы ғылым, өндірісті басқару және адамдар қоғамындағы материалдық өмір
игілігін айырбастау.
Суретте экономикалық теорияның басқа экономикалық ғылыммен байланысы,
әрқайсысының өзіне тән пәні, қойған мақсаты бар. Құрылыс экономика курсын
алсақ, осы өндіріс саласына байланысты заңдылықтар мен негізгі ерекше
заңдарды зерделейді, не оның ерекшелік көрінісін, құрылыс саласындағы
экономикалық категориялардың қызметінің ерекшелігін анықтайды. Негізгі
көңіл қоятын жағдай құрылыстың тиімділігін арттыру экономикалық тұтқалар
мен категорияларды, оның кейбір бөліктерін: құрылыс, жоспарлау мен сметаны
жасау, құрылыс өндірісіндегі несие-қаржы механизмі, материалдық-техникалық
маркетинг, менеджмент – бір сөзбен айтқанда құрылыстағы күрделі қаржыны
жұмсаудың тиімділігін арттыру ерте жасалған негізгі өндірістік қорларды
қайта құру және жаңғырту.
Экономикалық теория басқа экономикалық ғылымдармен өзара байланысы
арқылы шектелмейді, қоғамдық табиғи комплексіне әсер етеді, сонымен бірге
техникалық ғылымдарға да, адамдардың шаруашылық қызметінде оларды пайдалану
тиімді нәтижесінде анықтайды. Бұл экономикалық социологияға қатысты, мәдени
экономия, химия ғылымының экономикасы, металлургия салаларының экономикасы
т.с.с. экономикалық ғылымның ішкі саласы қолданбалы ғылымдардың барлық
салаларымен байланысты, бұл ғылымдардың техника мен технологиясының
интегралдық байланысының дамуына әсер етеді, бұл жағдай өте қажетті,
келешек инженер кадрларды дайындауға, техникалық шешімді тиімді
пайдалануға.
Келесі функциясы прагматикалық практикалық-болжамалы. Экономикалық
әдебиеттерде екі түсінікті бір-бірінен бір жағдайда талдау жасау керек.
практиканы алдынала жасалған прогноздан бөліп қарастыру қоғам өлшемінің
жағдайын жағымсыз жағдайға әкелу мүмкін.
Толық жағдайда негізделмеген және ғылыми жағдайда прогноз жасалмаған
және оның көп варианттылығын шешу экономикалық практикада валюнтаризм
жағдай жасайды және бұл вариантта қоғамның шығынына әкеледі.
Экономикалық теория бсқа ғылымдар сияқты танымның әр түрлі формаларын
қолданады, олардың барлығы шаруашылық өмірді зерттеу әдістерінен тұратын
ғылыми методологияны құрайды. Ол әдістер жалпы ғылыми және жеке болып
бөлінеді.
Жалпы ғылыми әдістер – бұл көне грек философтары негізін салған және
кейінгі буын ғалымдары дамытқан диалектика материалистік принциптер бір-
біріне тәуелді қайшылықты түрде дамыту және ұдайы қозғалыста болады.
Бұл процестерді зерттеу барысында тарихи және логикалық тәсілдер
қолданады.
Тарихи әдіс құбылыстардың пайда болып, дамып және бірінің орнын бірі
басқанын тізбекті талдауға жағдай жасайды.
Логикалық (теориялық) тәсіл оны тарихи құбылыстардың тарихи дәлме-дәл
даму жолы емес. Ол зерттелініп отырған құбылыстың мәнін ұғыну мен
асбтракцилауды, яғни олардың болмысы мен қасиеттерінен жорамал түрде таза
зерттеуді көздейді, осының негізінде бұл құбылыс жайында ғылыми түсінік
пайда болады, яғни логикалықтүсінік немесе тауар, баға ақша, акция, бәсеке
т.б.сияқты экономикалық категориялар қалыптасады. Зерттеудің осындай әдісін
ғылыми абстракция деп атайды.
Ғылыми-техникалық жекелеген әдістеріне: байқау, синтездеу мен анализдің
көмегімен алынған материалды өңдеу, индукция мен дедукция, заңдар мен
категориялар жүйесін құру, оларды тексеру, тәжрибе-сынақтар жүргізу,
модельдер құрастыру, олардың математикалық формализациясы және т.б. жатады.
Математикалық модельдер индивидумды көрсетеді. Альферд Маршаллдың
көрсетуінше Экономикалық ғылыми индивидуалдық және қоғамдық қызметтің сол
бөлігін негізінен материалдық игіліктің жасалу және пайдалануы зерттейді
Рейман Барр жазды: Экономикалық ғылым – бұл ғылым сирек ресурстарды
басқару, адамдардың тәртіптік формаларын және оны пайдалану сансыз көп
шектелмеген тұтыну қамтамасыз етуде
Экономикалық ғылым – бұл білімнің суммасы, қоғамда үстемдік құратын
шаруашылық идеологиясының құрамдас базасы және экономикалық ойларды
қалыптастырушы.
Қазіргі кезде экономикалық ғылым маңызды әлеуметтік институт
экономикалық құбылыстармен процестерді түсіндіріп жән прогноздаушы,
экономикалық игілікті пайдалану және жасау тенденциясының заңдылығын
қарастырады.
Эколномикалық ғылым құрамдас бөлігі ретінде экономикалық теорияны
қосады. Шаруашылық практикасының тәжірибесін талдау арқылы және
экономикадағы табиғи процесті реттеу шаруашылық қызметінің сферасы ретінде
қоғам мен индивидиумның тұтынуын қанағаттандыру жағдайында.
Түсінікті нәрсені көзқарас тұрғысынан экономикалық ғылымның және
экономикалық пәні және зерттеу әдістемесіндегі түсінік ұқсас.
Дүниежүзілік экономистердің көбі экономикалық теорияны әмбебап теориясы
деп шектейді, ресурстарды талдау және адамдардың экономикалық проблемаларын
анықтау. Оқу сабағы ретінде экономикалық теория (экономика және
политэкономия) қосалқы қорды қайта тапсыруға байланысты өндірілетін және
өндірілмейтін болып бөлінеді. Сонымен қосалқы қорды толтырудың көлемі мен
деңгейінің шектеуі олардың өзара қарым-қатынасымен сипатталады, игілік
сирек категория ретінде қарастырылады.
Қолда бар игілік сол кездегі тұтынуды қанағаттандыруға жетпеуі мүмкін
толық көлемінде, ол әр кезде орын алады. Егер елестетсек, аз ғана игілікпен
тұтынуды толық қамтамасыз етсек, нақты анық болады, экономикалық
субъектілердің бір мезгілде болатын тұтыну сол қаржымен толық
қанағаттандырса да, молықтырылған тұтыну, негізінен жетіспеушілік болып
қалуы. Мынадай салыстырмалы тұтынудың шектеулі игілігі, жетіспеушілік
игілік категориясын құрайды.
Көп жақты тұтынудың шектеулі қаржыда оларды қанағат ету шындығында
барлығын толық қанағаттандыру мүмкін болмайды, шындығында толық мөлшерде
емес. демек, әрбір экономикалық қимыл нақты жағдайды анықтайды.
Қанағаттандыру үшін белгілі бір мезгілде таңдау керек:
- мүмкіншіліктің бір, не бірнеше болу жағдайына байланысты. Осыдан
шығатын қорытынды экономикалық проблемасы шешу кезінде, экономикалық тиімді
альтернативтік вариантын таңдау керек. мұндай жағдай сол уақытпен мүмкн
болады, егер нақты экономикалық субъектілердің бар болуы альтернативтік
варианттардың арасындағы мүмкіншілікті таңдау үшін тұтыну тоқталмайды,
сондықтан өндірістің айырбастық, бөлу, тұтынудың әруақытта қайталанып,
олардың бірлігі мен өзара байланысы ұдайы өндіріс құрайды. Осыған
байланысты экономика іргелі даму жағдайында экономикалық айналыс сипат
алады. Әрбір экономикалық әрекет тұтынуды оның тануы тиіс.
- Тұтынудың относильдік және уақытша қанағаттандыру осы дәуір
шеңберінде болмай қалмайтын өз кезеңінде қайта бастау, ұлғаю, күрделену,
тереңдеу жағдайлары әруақытта тұрақты жағдайға айналады. Басқа жағынан
біздің қаржы тұтынуды толық қамтамасыз етуге (ресурстар мен технология)
практикалық шектелген. Шектеу әртүрлі жағдайда болуы мүмкін.
Ең алдымен игіліктің сан жағынан арақатынасы әртүрлі болуы, табиғи
жағдайға байланысты, аз не көп кездесу. Осыдан кейін адамдар жасайтын
материалдық игіліктер шектеулі болады. қайта өңдеу мүмкіншілігіне соло
жағдайдағы материалдық игіліктің қосалқы қордың шектеулі болуына және оны
сол кездегі қайта өңдеу мүмкіндігіне байланысты.
Экономикалық теорияның қалыптасу кезені пікір қайшылықтары. Қазіргі
жағдайда экономика сөзі көп мағыналы мәнге ие болуда. Біріншіден,
экономика сөзімен өндірістік және өндірістік емес салалардың жиынтығы
түсіндіріледі және онда игіліктер мен қызметтер көрсетіледі, онсыз адамзат
қоғамы өмір сүре алмайды. Сондай-ақ экономика сөзімен экономикалық
қатынастар жиынтығы түсіндіріледі. Ол қатынастар өндіру, бөлу, айырбастау
және тұтыну жүйесінде қалыптасады. Бұл қатынастар қоғамның экономикалық
базисін құрайды, онда идеалогиялық және саяси қондырма орналасады.
Екіншіден экономика сөзімен ғылым саласының экономикалық қатынастардағы
қызметтік немесе салалық аспектілерін қарастыру түсіндіріледі. Экономикалық
теорияның өкілдері өндіріс деңгейінің макро- мен микроэкономикасың және
интерэкономикасың бөліп қарағанда да экономика ұғымын түсінген.
Интерэкономика дүниежүзілік шаруашылықтың пайда болуы мен даму заңдылығын
сипатайды. Сондай-ақ экономикалық теорияда бірнеше экономика түрін бөліп
қарайды: дәстүрлі, нарықтық, еркін, бәсекелік, әкімшілдік-әміршілдік,
аралас және басқалары. Үшіншіден экономика сөзі ретінде экономикалық
ғылымды және теорияны түсінеді. Ең соңында, экономика сөзімен оқыту пәні
түсіндіріледі. Қоғамдық қатынастар жүйесінде экономикаға ерекше орын
беріледі, себебі ол саяси, құқықтық, рухани және басқада қоғамдық, өмір
саласының мазмұның аңықтайды. Экономикалық саясат экономиканың шоғырланған
мағынасын білдіреді. Генетикалық қөзқарас тұрғысынан алғанда саясат
экономикадан өрбиді деген сөз.
Экономикалық ғылым-ең ертедегі ғылымның бірі. Алғашқы рет экономия
(ойкономия) термині біздің дәүірімізге дейін 3-ші ғасырда ертедегі грек
ойшылдары Ксенофонт (б.д.д 430-355 жж.) және Аристотель (б.д.д 384-322 жж.)
еңбектерінде пайда болды. Ойкономия (экономика) сөзі ретінде – (үй,
шаруашылық) деп Аристотель құл иеленушілік шаруашылықты жүргізуді
ұйымдастыру туралы ұсыныстар жиынтығын түсінген. Кейінірек, осы бір
талаптарға сүйене отырып феодалдық иелікті жүргізу үшін ұсыныстар жиынтығы
жасалды. Экономикалық (тауарлы-ақша) байланыстардың дамуы феодалдық
тұйықтылықты жоюға және мемлекеттін пайда болуына әсе етті. Сол кездері
жеке игіліктерді жүргізумен шектелмейді жалпы ұлттық, мемлекеттегі барлық
шаруашылықты жүргізудің жалпы ережесін аңықтаудың алғашқы талпыныстары
пайда болды. Мемлекеттік шаруашылықты жүргізудің жалпы ережесі саяси
экономика деген атаққа ие болды. Алғашқы рет саяси экономика деген
ұғымды француз сарай қызметкері Антуан Мокретьен қолданды. Ол 1615 ж.
саяси экономика трактаты кітабын жазып, онда Франция елінің шаруашылығын
мемелекеттік тұрғыдан басқарудың субъектісі ретінде қарастырады. Бірақ мұңы
әліде ғылым деп айтуға болмайтың еді. Жалпы экономикалық теория ғылым
ретінде 16-17 ғғ. тоғысында пайда болып, осы кезде тауарлы-ақша қатынастары
кең дамып, оның даму заңдылықтарын қарастыру мен зертеудің бастауы болып
табылды.
Қазіргі батыстағы жалпы экономикалық теория негізінен төрт ірі ағыммен
сипатталады:
- бірінші ағым неоклассикалық деп аталып, ол өзіне қазіргі
монетаризім және неолиберализм теориялармен жұптасады. Неоклассиктер –
А. Смиттің тікелей ізбасарлары былай деп есептеді: егер рыноктық
экономиканың субъектілеріне мүмкіндігінше экономикалық еркіндік берілсе өте
жақсы қызымет атқарған болар еді;
- екінші ағым капитализмді реттеу теориясымен айқындалады. Оның
негізін қалаушы ағылшын экономисі Дж. Кейнс (1883-1946 ж.ж.) болып
табылады;
- үшінші ағым институциолизм теориясымен айқындалады. Оның негізін
қалаушы американ ғалым- экономисі Торстейн Веблен (1857-1929 ж.ж.) болып
табылады. Оның 1899 жылы парықсыз топтың теориясы атты еңбегі жарық
көрді. Осы ағым үшін капиталистік қоғамның дамуы мен түрінің өзгеруіне
арналған зерттеулер сипаты тән. Т. Вебленнің ізбасарларына индустриалды
қоғам теориясын жасаған американ ғалым- экономисі Дж. Гэлбрейтті (1908 ж.)
және конвергенция теориясын жасаған голланд ғалым-экономисі Ян
Тинбергенді жатқызамыз. Американ ғалым-экономисі Пол Самуэльсонның (1915ж.)
айтуынша, бұл теориияда аралас экономиканың түп-тұлғасы қарастырылады.
- төртінші ағым әлеуметтік бағытталған рыноктық шаруашылық теориясымен
айқындалады. Осы теорияның негізін қалаушылар- неміс ғалымы,
мемлекеттікқайраткер Людвиг Эрхард (1897-1977ж.ж.) және германияның ғалым-
экономисі Вальтер Ойкен (1891-1950ж.ж.) болып табылады.
Сонымен саясит экономика, әлде жалпы экономикалық теория ма?
Экономикалық теория үш ғасыр бойы (17-19 ғғ.) саяси экономика ретінде
дамыды. Экономикалық теория анықтамасында таптық көзқарастың басымдылығын
дәлелдей отырып, К. Маркс оны кеңінен қолдануды ұсынды. Осы ұғымды алғаш
рет француз-жазушысы әрі король Людвигтің сарай қызыметкері Антуан
Монкретьен өзінің экономикалық ілімінің айналымына еңгізіп, ол Саяаи
экономия трактаты атты кітабын 1615 жылы жазған болатын.
А. Маршал өзінің Саяси экономия принцептері (1890 ж.) жұмысында
мынадай ойды қорытындылаған: Д. Рикардо мен К. Маркстың еңбектің құндық
еңбек теориясы мен шекті пайдалылық теориясы (маржинализм) ары қарай
бірдей дамымайды, сондықтан оларды синтездеуді жүзеге асырды. Шекті
пайдалылық теориясы мен классикалық құнның еңбек теориясын біріктіру арқылы
ғылыми құн теориясын құруға жол ашты. Өндіріс шығындары, сұраным
интенсивтілігі, өндіріс шектеулігі және өнім бағасы, -деп жазды А. Маршалл,
- бірі-бірін өзара реттейд. Осы уақытқа дейін алайда бұл екі теорияның
синтезделуі оқулық пен оқу құралында толық қолданылған жоқ. Бірақ Д.
Рикардо менг К. Маркстың еңбектің құндық теориясы - қосымша құн өндірісі
механизімін ашты. Онсыз бірде-бір қоғам дами да өсе де алмайды.
Шекті пайдалық теориясы орташа мөлшерден шекті шағын шамаға өту
мүмкіндігін жасады және олардың сұраным мен ұсыным мөлшеріндегі,
көлеміндегі, сондай-ақ шығындардағы өзгерістерге алып келді. Бұл талдау
техникасы процесі үшін өте үлкен мәнге ие болды. Экономикалық теорияда
математикалық тәсілді қолдануға жол ашылды. Бүгіндері экономикалық
теорияның мазмұны бұрынғы саяси экономия шеңберінен әлде қайда шығып кеткен
– ол жалпы экономикалық теорияға және әртүрлі экономикалық мектептер мен
бағыттардың экономикалық ойлар жетістігі жиынтығында трансформацияланды.
Жалпы экономикалық теория- бұл фундаменталды экономикалық ғылым,
гуманитарлық, әлеуметтік және кәсіби экономикалық білімнің негізі. Осы
тұрғыдан жалпы экономикалық теорияны байлық туралы ғылым, экономикалықм
қатынастар және экономикалық заңдар ретінде анықтауға тура келеді.
Алғашқы рет жалпы экономикалық теория ғылым ретінде зерттеудің пәнін
экономикалық теорияның классикалық мектебінің өкілі А. Смит жасаған. Ол
былай деген: бұл ғылым объективті, адамның еркі мен санасына тәуелді өмір
сүретін қоғамдағы материялдық игіліектерді өндіру,бөлу, айырбастау және
тұтыну заңдарын қарастыру қажет. Сондай-ақ әртүрлі таптар мен адам
топтарының арасындағы өнімді бөлудің табиғи тәртібінің және онымен
байланысты бөлу қатынастарын да қарастырады. Қазіргі уақытта шет елде кең
тараған Экономикс оқулығының аваторы Пол Самуэльсон экономикалық
теорияның бірнеше анықтамасын келтіреді:
1. Экономикалық теория- деп жазады ол,- бұл қызымет түрлері туралы
ғылым, айырбас және адамдар арасындағы ақшалай іс-әрекетке байланысты.
2. экономикалық теория адамдардың сирек немесе шектеулі өндіргіш
ресурстарын (өндірістік мақсатқа бағытталған жер, еңбек, тауарлар; мысалы,
машина мен техникалық білімдер) қолдану туралы және әртүрлі тауарларды
өндіру мен тұтыну мақсатында оларды қоғам мүшелері арасында бөлу туралы
ғылым.
3. Экономикалық теория адамдардың өмірлік қызметінің күнделікті
іскерлігін және өздеріне өмір сүру мүмкіндігін таба отырып және осы жолды
қолдану туралы ғылым.
4. Экономикалық теория адамзаттың тұтыну мен өндіру саласындағы өзінің
міндеттерімен қалай айналысатыны туралы ғылым.
5. Экономикалық теория байлық туралы ғылым.
Жалпы экономикалық теория ғылымы танып-білудің әртүрлі әдістерін
қолданады. Кез-келген ғылыми зерттеудің методологиялық негізі-диалектикалық
танып білу әдіс болып табылады. Бұл әдістің ғылыми мәні мынада: барлық
экономикалық құбылыстар мен процестерді олардың даму тұрғысынан – жай
түрінен күрделісіне, төменгі сатыдан жоғарғысына қарай қарастырылады. Осы
процестерді қарастыру кезінде танып-білудің көптеген тәсілдерін қолданады.
Танып білудің диалектикалық әдісі барлық ғылымда қолданылатын жалпы тәсіл
болып табылады. Диалектиканың жалпы заңын қолдана отырып, жалпы
экономикалық теория өзіне тән ғылым ретінде сипаттайтын арнайы зерттеу
әдістерінде қолданылады. Жалпы экономикалық теорияның пайдаланатын зерттеу
әдістерінің ең маңыздысы- ғылыми абстракция әдісі болып табылады.
Абстракция терминін нақты түсіндірер болсақ, жекеше тыс ойлау деген
ұғымды білдіреді. Күнделікті өмірде абстракция көбінесе нақты болмыстан
тыс және тек ойда, елес ретінде түсіндіріледі.
1.3 Экономика пәнін оқытудың ерекшеліктері
Экономика деген сөз алғашқы ұғымында отбасы шаруашылығын білдірген.
Қазіргі уақытта экономика кең көлемде, қоғамдық өндірістің жүйесі деп
білеміз. Өндіріс – қоғамның өмір сүруіне және дамуына қажетті. Өндіргіш күш
– өндірістің жетекші саласы. Бұл қоғамның табиғатқа қатынасын көрсетеді.
Әрбір адам көп қырлы экономикалық қатынас арқылы басқалармен байланыста
болады. Адам өнім шығарады, жалақы алады, меншік иесі болады, сатушы және
сатып алушы ретінде қызмет атқарады. Адамның пайда табуға, оны иеленуге
құқығы бар. Ол қандай кедей болса да бір нәрсені иеленеді, оны құрметтейді,
қорғайды. Адам жеке меншігі – оның үй-мүлкі, киім-кешегі, көлігі, саяжайы,
т.б. Адам қай заманда болсын өз өмірінен экономика белгілерін табады, яғни
күн сайын ұшырасады. Мысалы, үстіңіздегі киім, таңертеңгі асыңыз, үй
жанындағы дүкен, т.б.
Қазіргі нарық заман тұсында мектеп қабырғасында оқып жүрген өскелең
ұрпаққа көптеген жаңа пәндер келіп қосылуда. Соның бірі – экономика сабағы
балаларға өте қажет-ақ. Шет мемлекеттерде экономика негіздері балабақшадан
бастау алса, елімізде бастауыш сыныптардан бастап дамып келеді. Астана,
Ақтау қалаларында экономикалық лицейлер ашылып, тереңдетіліп білім беруде.
Экономика білім саласы қазіргі таңдағы жаңалықтармен, дүниежүзілік ақпарат
көздерімен тығыз байланыста болғандықтан, бұл пәнге балалардың өз
қызығушылығы, ынта-жігері көптеп табылуда. Үш тілді еркін меңгерудегі
термин сөздерді біліп-тану олардың экономикалық білімін шыңдаумен қоса, ЖОО-
да оқуына жол ашады. Бұл пәннің тағы бір ерекшелігі – адамзат дамуы үшін,
белгілі бір мақсатқа қол жеткізу үшін, өзінің ішкі қабілеттерін дамытуы
керек десек, ол жас бүлдіршіндерді экономикалық ойлаумен қатар, қоғамға
араласуға, табиғи дарындылықпен қатар, тез шешім қабылдап, ойлау қабілетін
дамытуға және бизнес этикасы мен табысты бизнес қадамдарын жасауға үлес
қосады.
Еліміздегі экономика пәнінің мақсаты – жастарды болашақта лайықты өмір
деңгейіне көтерілу үшін бизнес пен экономикаға үйрету, жеке кәсіпкерлікті
бағалауға ынталандыру мен нарықты зерттеу. Балалардың лидерлік қабілетін
дамытуға, іскерлікке, жауапкершілікке, өз қаражатын білуіне немесе қаржылық
есепті меңгеру ісінде сауаттылығын дамытуға да пайдасы зор. Жалпы алғанда
экономика сабағы тарих, құқық негіздері, математика, география, бейнелеу
өнері, еңбек пәндерімен тығыз байланысты.
Экономикалық тәрбие – бұл оқушының экономикалық санасын қалыптастыруға
бағытталған арнайы ұйымдастырылған педагогикалық әрекет. Бұл салада
тәрбиелік жұмыстар бекітіліп, сол арқылы қызықты да мазмұнды іс-шаралар
өтуде. Олар: Дүниенің кілті – экономикада плакаттар сайысы, Жарнамалық
агенттік, Жұмыссыздық рөлдік ойындар, бизнес, банк, базар сияқты
іскерлік, танымдық, логикалық ойындар, нарық саласында жазылған эссе,
өлеңдер, жыл сайынғы Елбасының халыққа арнаған Жолдауын (экономика бойынша)
насихаттау мен таныстыру, кәсіпкер, банк қызметкерлерімен кездесулер, шағын
мектеп компания жұмыстары мен бизнес хабарлар және капитал әліппесі.
Қосымша мәліметтер бойынша айтсақ, заңға қайшы келетін экономикалық
қылмыс түріндегі сыбайлас жемқорлық тақырыбы да жоғарғы сынып оқушылары
арасында қарастырылып, елімізде парасатты экономика саясатын жүргізуде өз
ойларын ашық түрде айта алады. Осындай мәселені көтеру арқылы елімізде
келешек жастарды үлкен өмір жолында әділ де шыншыл, иманды да қарапайым, ар-
ұяты таза, дұрыс өмір сүру деңгейіне көтереді. Экономикасы дамыған,
бәсекеге қабілетті дамушы елдерде мұндай көлеңкелі мәселені ертеректе қолға
алып, қазір де аз пайыздық мөлшерде ғана көрсеткіш береді.
Қазақстан Республикасында 1995 жылдан Жастар жетістігі – Junior
Achivement (ЖЖ) қоғамдық қоры – балалар мен жастарға экономикалық білім
беру барысында орталықтарда жұмыс атқарады. Астанадан бастау алып,
еліміздің көптеген облыстарында Білім және ғылым министрлігі бекіткен
педагогикалық нұсқаудағы бағдарламалар нәтижелі көрсеткіштер беруде. Бұл
орталықтар ұйымдастыруымен жыл сайын жоғарғы сынып оқушыларына экономикалық
олимпиадалар, сайыс жарыстары, кездесулер, көрмелік өнім жәрмеңкелерін, ал
пән мұғалімдеріне арнаулы семинар-тренингтер мен ашық сабақтар беріледі.
Осы орайда Қызылорда қаласындағы Жастар жетістігі қоғамдық қорының
басшысы Алишева Светлана Серікбайқызының қолдауымен экономика курсының
маңыздылығы жүзеге асуда.
Алдағы кезең – оның жұмысын жандандыратын, қатарын молайтатын шақ.
Бүгінгі білім беру ісінде бағдарлы оқытудың маңыздылығы ерекше десек, осы
орайда экономикалық білім мен бизнестің алғашқы баспалдағы кәсіпкерлік
негіздерін үйренудегі өзіндік үлесі болары сөзсіз.
Қандай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
І. ЭКОНОМИКАЛЫҚ БІЛІМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІНЕ СИПАТТАМА
1.1 Экономикалық теорияның пәні және
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Экономиканың ғылым ретіндегі
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .11
1.3 Экономика пәнін оқытудың
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ІІ. ҚАЗІРГІ КЕЗДЕ МЕКТЕПТЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ БІЛІМ БЕРУДІҢ ӘДІСТЕРІ МЕН
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1 Қазіргі экономикалық білім мен тәрбие жүйесіне
сипаттама ... ... ... ... ... ... .2 7
2.2 Қазіргі заманғы экономикалық білім беру
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..34
2.3 Оқушылардың экономикалық білім деңгейін арттыру
әдістері ... ... ... ... ... .37
2.4 Оқушылардың экономикалық мәдениетін қалыптастыру арқылы салықтық
сауаттылыққа үйретудің
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...40
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .46
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 49
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздегі саяси-әлеуметтік, құқықтық-
экономикалық өзгерістер, ақпараттық ағымның жедел қарқынмен артуы, әлем
кеңістігіндегі білім беру үдерісі дамуының тенденциялары жалпы орта білім
берудегі терең өзгерістерді талап етуде. Сол өзгерістердің бірі мектеп
білім алушыларының экономикалық мәдениетін, соның ішінде салық мәдениетін
қалыптастыру мәселесі болып табылады.
Экономикалық мәдениеттіліктің қоғамға әсер етуімен ерекшеленетін кең
функциональдық маңызы бар. Экономикалық мәдениеттіліктің маңызды
функцияларының бірі – экономикалық субъектілердің ынта-ықыласы. Нарықтық
экономика жағдайында экономикалық кызығушылық адамдардың экономикалық
белсенділігін, ынта-ықыласын арттыратын негізгі қозғаушы күш болып
табылады.
Елбасының Қазақстан халқына Жолдауларында (2008, 2009, 2010), Қазақстан
Республика Білім туралы Заңында (2007), Қазақстан Республикасында 2005-
2010 жылдарға дейінгі білім беруді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасында
білім мазмұнын тұлғаның өмір талабына сай құзыреттілігін қалыптастыруға
қажетті материалдармен толықтыра отырып, жетілдіруді жүзеге асыру
жоспарланған.
Мектеп білім алушыларына экономикалық білім беру қазіргі заман талабына
сай құзыреттіліктерді қалыптастыруға мол мүмкіндік тудыруда. Ал, жоғары
сынып білім алушыларына экономикалық білім беруде олардың салық мәдениетін
қалыптастыру сол мүмкіндіктерінің біріне айналуда. Жоғары сынып білім
алушыларына тән, олардың әлеуметтік қалыптасу ерекшеліктерін, мінез
құлықтарындағы сандық та сапалық өзгерістерін ескере отырып, көпшілік
ғалымдар осы жастағы жеткіншектердің салық мәдениетін қалыптастыру қолайлы
деп есептейді.
Педагогика теориясы мен тарихында экономикалық білім беру мен тәрбиелеу
мәселелері көптеген зерттеулерге негіз болып келеді. Олардың шешімі
П.П.Блонский, С.Т.Шацкий, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский т.б. ғалым-
педагогтардың еңбектерінен бастау алған. Бұл ғалымдар жастардың
экономикалық дайындығын практикада жүзеге асыру жолдарын қарастырған.
Экономикалық білім беруге қатысты зерттеулерге талдау жасай отырып, оларды
бірнеше аспектіге бөліп қарастыруға болады.
Экономикалық тәрбиенің философиялық аспектілері ұлы ғұламаларымыз
А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Уәлиханов, М.Жұмабаевтардың еңбектерінде
көрініс тауып, В.А.Ядов, И.Б.Иткин сияқты Ресей ғалымдардың еңбектерінде
орын алған.
Ал экономикалық білім беру мен тәрбиелеудің теориялық-әдіснамалық
негіздері А.Ф.Аменд, Б.П.Шемякин, А.Е.Эпштейн, А.Т.Шпак, И.А.Сасова т.б.
ғалымдардың еңбектерінде атап өтіледі.
Әлеуметтік және психологиялық негіздерді Н.Д.Левитов, В.Д.Попов,
К.Омаров, В.М.Соколинский т.б. еңбектерінен табуға болады.
Ғылымдар негіздерін игеру үрдісінде экономикалық білім беру мен
тәрбиелеудің ғылыми-әдістемелік жүйесін Ю.К.Васильев, И.А.Мельничук,
П.А.Хроменков т.б. ғалымдар жасады. Мәселен, еңбекке тәрбиелеу үдерісі
негізінде экономикалық білім беру және тәрбиелеу мәселелері М.Л.Малышев,
В.Б.Белова, К.Н.Катханов, А.Ф.Крючков т.б. еңбектерінде көтеріледі. Ауыл
мектебі оқушыларының экономикалық тәрбиесі мәселелері А.С.Нисимчук,
Н.М.Атоев еңбектерінде орын алған.
Экономикалық білім және тәрбие беру мәселелерімен генетикалық жағынан
байланысқан экономикалық мәдениетті қалыптастыру саласында төмендегі
зерттеулер орын алған: экономикалық мәдениет теориясы мен практикасын
қалыптастыру әдіснамасы (Л.Н.Пономарев, В.И.Максакова), экономикалық
мәдениеттің әлеуметтік тарамы (Л.П.Буева, Т.И.Заславская, М.И.Сергеев),
экономикалық тәлім-тәрбиенің мәні, экономикалық ойлау мен сана
ерекшеліктері (Л.И.Абалкин, В.С.Автономов, В.А.Семенов), бастауыш мектепте
және қосымша білім беруде салық мәдениетін қалыптастыру (В.В.Антонов,
А.П.Балакина, И.И.Бабленкова, Н.Д.Дмитракова, А.А.Мохонина және т.б.).
Соңғы кезде мектеп білім алушыларына экономикалық білім беру мен
тәрбиелеу мәселесіне арналған қазақстандық ғалым-педагогтардың да
зерттеулері кең өріс алып келеді. Экономикалық тәрбие мен білім берудің
теориялық-әдіснамалық негіздерін С.С.Сатыбалдин, Е.М.Арын, Қ.Ж.Аганина,
А.А.Саипов; ал экономикалық тәрбиенің экологиялық, әлеуметтік және
психологиялық-педагогикалық мәселелерін М.Н.Сарыбеков, К.Жарықбаев,
С.Қалиев, А.К.Нургалиева, Қ.А.Сарбасова; ғылыми-әдістемелік жүйесін
К.З.Хамитова, М.Анарбаев, Э.И.Қалиева, М.З.Жанбөбекова, Р.А.Садвакасова,
Г.Қошанова, А.Ө.Дәулетқұлова, Ш.Сырбаева, С.Б.Нугманова т.б. ғалымдар
еңбектерінде зерттеп, ғылыми түрде негіздеген. Еңбекке баулу үдерісі
кезінде оқушыларға экономикалық білім мен тәрбие беру мәселесіне
Б.Абдикаримов, Г.Т.Хайруллин, Б.К.Момынбаев, М.К.Қаламқалиев,
К.А.Дүйсенбаев, А.Мүсілімов, Е.Есенжолов; ал экономикалық мәдениеттілікті
қалыптастыру мәселесіне Ш.М.Жарылғапов, Р.С.Амандосова, Р.С.Уталиева;
мұғалімдер, студенттер мен жоғары сынып оқушыларына кәсіптік бағдар беру
мақсатымен экономикалық тәрбие беру мәселесіне А.К.Ахметов, А.Нақпаева,
М.Ш.Қадыров, Р.О.Озгамбаева; ауыл мектебі оқушыларының экономикалық
тәрбиесі мәселелері Ж.А.Жунисбекова, А.Б.Остаева сияқты ғалымдардың
еңбектері арналған. Ал бұл еңбектерде салық мәдениетінің кей аспектілері
ғана қарастырылып, оны қалыптастыру мәселесі назардан тыс қалған.
Экономикалық білім беруге қатысты ғылыми зерттеулерге жасалған
талдаулар жоғарғы сынып білім алушыларының салық мәдениетін қалыптастыру,
оны жүзеге асыру механизмін іске қосу мәселесі ғылыми тұрғыда негізделіп
зерттелмегенін көрсетіп отыр. Қазіргі заман талабына сәйкес жоғарғы сынып
білім алушыларының салық мәдениетін қалыптастыру қажеттілігі мен осы
мәселенің ғылыми тұрғыда негізделіп, ғылыми-әдістемелік жағынан қамтамасыз
етілмеуі арасында қайшылықтар туындауда.
Зерттеу нысаны – жалпы орта білім беретін мектептің жоғары
сыныптарындағы оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні – жоғары сынып білім алушыларының экономикалық білімін
қалыптастыру.
Дипломдық жұмыстың мақсаты жоғары сынып білім алушыларының экономикалық
білімін қалыптастыру әдістері мен шарттарын анықтап, теориялық тұрғыда
негіздеу және оның тиімділігін тәжірибе жүзінде дәлелдеу.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
1) орта мектеп білім алушыларының экономикалық білімін қалыптастырудың
мәні мен мағынасын ашып, теориялық негізін айқындау;
2) жоғары сынып білім алушыларының экономикалық білімін қалыптастырудың
педагогикалық шарттарын анықтау;
3) орта мектептің жоғары сынып білім алушыларының экономикалық білімін
қалыптастырудың құрылымдық-мазмұндық моделін жасау;
4) жоғары сынып білім алушыларының экономикалық білімін қалыптастырудың
әдістемелік негіздерін ұсыну.
Зерттеудiң әдiснамалық және теориялық негiздерi: таным теориясы, іс-
әрекет теориясы, құбылыстардың өзара байланысы және жеке адамның таным
субъектісі ретінде дамуы туралы философиялық тұжырымдар мен теориялары,
біртұтас педагогикалық үдеріс теориясы, экономиканың даму заңдылықтары,
мектеп білім алушыларына экономикалық білім беру әдіснамасы мен теориясы.
Дипломдық жұмыстың құрылымы кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ЭКОНОМИКАЛЫҚ БІЛІМНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІНЕ СИПАТТАМА
1.1 Экономикалық теорияның пәні және әдістері
Экономикалық теория - бұл адамдардың шексіз қажеттілігін қанағат-
тандыру үшін қоғамдағы шектеулі немесе сирек кездесетін ресурстарды
пайдалану арқылы игіліктерді өндіруді зерттейтін ғылым.
Экономикалық ойлау адамзат қағамының құрдасы болып табылады. Оның
алғашқы қайнар көзі ежелгі Египеттен басталады.
Ең алғаш рет б.д.д. III- ғасырда грек ойшылдары Аристотель мен
Ксенофонт еңбектерінде экономикалық болмыс түсініктерінің бірнеше
нұсқаулары дүниеге келді. Философ, әрі экономист Аристотель айырбас,
ақшаның пайда болуы мен атқаратын қызметін зерттейді. Бірақ бұл ғалымдар
экономикалық ілімді дербес бір тұтас жүйеге айналдыра алмады. Экономика
деген гректің сөзі, сөзбе сөз аударғанда үй шаруашылығын жүргізудің өнері
деген мағынаны білдіреді.
Қазір оның мазмұны айтарлықтай өзгеріске ұшырады. Шаруашылық тек отбасы
төңірегінде емес, сондай ақ аймақ, ел, әлемдік шеңберде жүргізіліп,
басқарылатын болды және тек теориялық белгілеріне ғана емес, сондай ақ
өндірістік белгілеріне байланысты (фирма, кәсіпорын, сала) ұйымдастырылатын
болды.
Экономикалық теория дербес ғылым болып XVIXVII ғасырларда тауар – ақша
қатынастары кеңейген капитализм кезеңінде түбегейлі қалыптаса бастады.
Экономикалық теорияның даму кезеңдері төмендегідей бөлінеді.
Меркантилизм – Ең алғаш экономикалық ілім XVIXVII ғасырларда
меркантилизм мектебі болды (итальян сөзі мерканте - саудагерлер көпес,
сауда, пайда). Бүл ілімнің негізінде қоғам байлығының қайнар көзі
материялдық өндіріс емес, тауар ақша қатынастарында болды.
Меркантелистердің талабы бойынша тауарды шет елдерге көп сату олардан
аз сатып алу, сөйтіп елдегі ақша қорын көбейту. Олар сыртқы сауданы дамыту
арқылы елдегі алтын мен күмістің көлемін молайту негізінде халықты байытуға
болады деді. Демек меркантелистер тек сауда капиталының мүддесін қорғады.
Сондықтан халық шаруашылығын толық қамтитын ілімге айнала алмады. Бұл
ілімнің көрнекті өкілдері Т.Мен, А.Монкретьен, І Петр, И.И.Посошков.
Физиократизм – (XVIII) қоғамның байлығы саудада емес өндірісте деген
қағида ең бірінші физократтар мектебінің өкілі Франсуа Кэненің еңбегінде
пайда болды, бірақ ол ұлттық байлықтың қайнар көзі ауыл шаруашылығының
еңбегінде деп есептеді.
Физио - табиғат, кратос - үстемдік. Алайда өндірісті тек ауыл
шаруашылығымен шектеп халық шаруашылығын басқа салаларын өнімсіз деп
есептеу дұрыс болмады. Бұл кезеңнің көрнекті өкілдері Ф.Кенэ, А.Тюрго,
Дюпон де Немур.
Классикалық саяси экономия - ХҮІІІ ғасыр (У.Петти, А.Смит, Д.Рикардо,
Буагильбер) - өндірістің барлық саласын зерттеп, барлық тауарлардың
құндылық өлшемі негізі еңбекте деп дәлелдеген. Экономиканың нарықпен
реттелуін және қоғамның барлық топтар табыстарының қайнар көзін анықтаған.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысы басында саяси экономия екі бағытқа бөлінді:
марксизм және маржинализм.
а) Марксизм – (К.Маркс, Ф.Энгельс, В.И.Ленин, Г.В.Плеханов). Зерттеудің
негізгі нысаны – капитализмнің экономикалық заңдылықтары. К.Маркстың ашқан
басты жаңалығы: қоғамдық-экономикалық формация, капитализмнің даму
заңдылықтары, социализмнің жаңа жүйе ретінде пайда болуы, ұдайы өндіріс пен
экономикалық дағдарыстар теориясы, тауарға сіңген еңбектің екі
табиғаттылығы, қосымша құн туралы ілімдерді қалыптастырды, абсолюттік
рентаның, жалдамалы еңбектің мәнін қарастырды. К.Маркс қоғамды екі топқа
бөлу арқылы барлық экономикалық құбылыстар да талданды. Қосымша құнның
теория мағынасы өндірісте пролетариаттың қаналуы арқылы көрініс тапты.
б) Маржинализм – (К.Менгер, У.Джевонс, Л.Вальрос). Маржинализмнің басты
категориялары шекті пайдалылық, шекті өнімділік, шекті шығындар.
Шаруашылықты тиімді ұйымдастыру үшін шектеулі ресурстарды ең пайдалы
бөлудің әдістерін іздестіру жүргізілді. Микроэкономикалық талдауда шекті
көрсеткіштер қолданылу әдістері қарастырылды. Маржинализм экономико-
математикалық тәсілдер мен үлгілерді кең қолданады. Л.Вальрос математикалық
мектептін негізін қалаған. Ол жалпы нарықтық тепе-теңділік үлгісін жасаған,
оның негізі сұраныс пен ұсынысты талдау.
Неоклассикалық теория - ХІХ ғасырдың 90 жылдары (Д.Кларк, А.Маршалл,
А.Пигу). Неоклассиктердің ойы келесіде: егер нарықтық экономиканың
субъектілеріне мүмкіндігінше экономикалық еркіндік бірлесе өте жақсы қызмет
атқарған болар еді деп есептеді.
Кейнсиандық мектеп – ХХ ғасыр (Дж.Кейнс). Бұл ағымның капитализмді
реттеу теориясы бойынша: экономиканы нарықтық реттеумен қатар мемлекеттің
араласуының қажеттілігін айқындады.
Институционализм – ХХ ғасырдың 50 жылдарының аяғы (Т.Веблен, У.Митчел,
М.Вебер, В.Зомбарт, Д.Гэлбрейт және т.б.). Экономикалық дамудың сипатын
құрайтын тек нарық емес, ол – экономикалық институттардың барлық жүйесі.
Бұл бағыт өкілдері қоғамның жоғары мұратының көрінісіне әлеуметтік
бағдарламаларды, индикативтік жоспарлау және басқа да экономикадағы
мемлекеттің араласу шараларды жатқызуы.
Экономикалық қажеттілік – адамдарды өз мұқтаждарын қанағаттандыру
мақсатында белсенді қызмет етуге мәжбүр ететін қозғаушы күш болып табылады.
Қажеттіліктерді қанағаттандыру деңгейіне қарай жаңа қажеттіліктер туады.
Оның құрылымы, саны, сапасы, өзгеріп отырады. Қажеттіліктердің үздіксіз
өсуі адамдардың экономикалық эволюциясының көптеген деректерімен
дәлелденді. Әр бір 10 жыл сайын тұтыну тауарлары мен қызметтердің түрлері
екі есеге өсіп отырады. Мұндай экономикалық заңдылық қжеттіліктердің өсу
заңы деп аталады. Қажеттіліктердің түрлері:
Алғашқы (төменгі) - қажеттілік адамдардың өмір сүруіне ең алғаш керек
қажеттіліктер. Оларға толық киім, баспана т.б жатады.
Екінші реттік (жоғарғы) қажеттіліктер. Екінші реттік (жоғарғы)
қажеттілік – бұл адамның рухани жағдайы, әлеуметтік ортасы, интелектуалдық
деңгейіне байланысты пайда болатын қажеттіліктер. Бұл қажеттіліктерді
альтернативті (таңдау) қажеттіліктері деп те атайды. Мысалы: кітаптар,
сәнді киімдер, қымбат бұйымдар, сондай-ақ білімге мәдениетке қажеттіліктер.
Қанағаттандыру түріне қарай қажеттіліктерді жеке және ұжымдық деп
бөлуге болады.
Жеке қажеттіліктер – бұл жеке адамның өзін қанағаттындыра алатын
қажеттіліктер. Мысалы: киім, тамақ, мұздатқыш, машина т.б тауарлар сатып
алуы.
Ұжымдық қажеттіліктер - өмірде жеке бір адам қанағаттандыруға мүмкін
емес,көп шығын қажет ететін қажеттіліктер бар. Оларды көпшілік көмегімен
ұжымдық түрде қанағаттандырады. Ұжымдық қажеттіліктерді қанағаттандыру
жөнінде шешімдерді басқару органдары қабылдайды.
Экономикалық игіліктер – бұл қажеттіліктерді қанағаттандыру
мақсатындағы нәрселер мен заттар. Олардың біреулері шексіз түрде болады.
(Мысалы: ауа). Оларды еркін игіліктер деп атайды, басқалары шектелген
оларды экономикалық игіліктер деп атайды.
Экономикалық игіліктер заттар (тауарлар) мен қызметтерден тұрады.
Қызметтердің заттай тауарлардан айырмашылығы:
1.Олардың өндірісі мен тұтынылуы бір мезгілде болады
2.Оларды мұраға қалдыруға болмайды.
3.Оларды сақтауға немесе жинақтауға болмайды.
Басқа ғылымдарға ұқсас экономикалық теория ғылыми танып-білудің әртүрлі
әдістерін қолданады. Экономикалық теорияның зерттеу әдістері келесі кестеде
көрсетілген.
1- кесте. Экономикалық теорияның зерттеу әдістері
Жалпы әдістер Жеке әдістер
Ғылыми абстракция әдісі – зерттеліп отырған Экономико – математикалық
құбылыстардың мардымсыз, өткінші жақтарын модельдер әдісі,
дерексіздендіру, олардағы тұрақты қасиеттерді экстраполяция (болжау),
тауып көрсету процесі. баланстық, функциональдық
Талдау – зерттелінетін құбылыс өзінің құрамды және тағы басқа да
бөліктері мен жақтарына ажыратылады. әдістер.
Жинақтау – құрамды бөліктердің тұтас бір құбылыс
болып қалыптасуы.
Индукция – жеке фактілерден жалпы қорытынды
шығару.
Дедукция – жалпыдан жалқыға, бүтіннен бөлшекке
көшу.
Эксперимент, гипотеза және т.б.
Зерттелінетін құбылыстардың маңыздылығы экономикалық заңдылықтар мен
категорияларға бағынышты.
Экономикалық заңдылықтар – бұл қоғамдағы көп кездесетін немесе
қайталанып жататын тұрақты іс-әрекеттер және олардың арасындағы
қатынастардың көрінісі. Экономикалық заңдарды төмендегідей заңдарға айырып
қарауға болады:
1. айрықша экономикалық заңдар. Бұл заңдар олардың іс-әрекет жасауына
жағдайдың сақталуындағы тарихи дәуірге тән.
2. ерекше экономикалық заңдар. Бұл белгілі бір шаруашылық түрлерінің нақты
тарихи дамуының заңдары.
3. жалпы экономикалық заңдар. Бұл заңдар барлық тарихи дәуірге тән, олар
барлық дәуірлерді біртұтас тарихи үйлесімді процесс етіп
байланыстырады.
Экономикалық категориялар - адамдардың қоғамдық өндірістік
қатынастарының теориялық көрінісі (тауар, баға, пайда және т.б.).
Экономикалық теория талдау дәрежесіне қатысты екі бөлімнен құралады:
– микроэкономика – жеке өндірушілердің қызмет-әрекеттерін, кәсіпкерлік
капитал мен бәсекелік ортаның қалыптастыру заңдылықтарын зерттейді. Бұнда
жеке тауарлардың бағасы, ресурстар, шығындар, пайда, фирманың қызмет
атқару механизмі, бағаның құрылуы және т.б. категориялар талданады.
– макроэкономика – мемлекеттің жалпы экономикасы зерттелінеді, ұлттық
экономикалық жүйенің қызмет-әрекеттерін зерттейді, талдау объектісіне
жататындар: қоғамның жалпы табысы, жұмыссыздық, инфляция және т.б.
Экономикалық теория бірнеше қызметтер атқарады:
1. Танып - білу қызметі - қоғамдық экономикалық процестер мен құбы-лыстарды
терең, әрі жан-жақты зерттеп бөлуі және түсіндіруі тиіс.
2. Дүниетанымдылық көзқарас қызметі – экономикалық құбылыстардың
сипаттамасына тіршілік позиция құруына жағдай жасайды.
3. Ғылыми болжам қызметі - ғылыми болжам жасап және қоғамдық дамудың
болашағын айқындайды.
4. Практикалық қызметі – нақты принциптерді және шаруашылықтың тиімді
әдістерін жасаумен, сондай-ақ мемлекеттің саясатын ғылыми дәлелдеумен
түсіндіреді.
Методологиялық қызметі – экономикалық теория барлық экономиканың ғылыми
жүйесі үшін методологиялық негіз болып табылады.
1.2 Экономиканың ғылым ретіндегі маңызы
Экономика ғылымының негізгі зерттеу аясы экономика, адамдардың ерекше
өмір сүру салымы. Бұл саланың ерекшелігін, оның мазмұнын, элементін
экономикалық ғылым анықтайды, зерттейді. Экономикалық теория – оның
негізгі бөлігі. Экономика жөніндегі алғашқы ғылыми мәліметтер ерте
дәуірдегі Вавилония, Египет, Индия, Қытай, Грек ойшылдарының еңбектерінде
кездеседі.
Байлықты алу және тұтынуды қанағаттандыру туралы ойлануды Аристотель
(384-322) экономика және хрематисстикаға бөлді.Экономиканың негізгі мақсаты
– тұтыну құнын алу, өмір сүруге керекті және үй шаруашылығы, өнер, сауда
арқылы баю. Алға қойған мақсатқа жетудің шегі жоқ- байлық және ақшаны
иемденуде. Егер экономика табиғи себептермен қамтамасыз етілсе, хремасстика
табиғат заңдарымен келіспейді.
Хрематисстика термині – сауда капитализмімен ұқсас түсінік. Осыған
орай экономикалық ғылымға ең алғаш әкелген Ксенофонт өзіндік кітабын
Экономия деп атады. Бұл еңбегінде сол заманғы құл иеленуші үй
шаруашылығын басқару жөнінде нұсқаулар жазылған. Жаңа дәуірде көпшілік
елдерде кең тараған ғылымның аты сол грек сөзі Айканомия- шаруашылық және
басқару сөзінен алынып, француз эконамисі Антуан Маккретьен (1575-1622жж)
Саяси экономия деген еңбегі арқылы бекіді. Сонымен XVII ғасырдан қазіргі
кезге дейін саяси экономия деген ғылым қалыптасты.
А. Макретьен хандармен, жеке бейлеушілерге кеңес берді, мемлекеттік
мүлікті қалай басқару керектігі туралы. Саяси экономия трактат кітабының
аты соған байланысты болуы мүмкін. Осы кезден бастап әртүрлі экономика
ғылымның пәні туралы әртүрлі ойлар мен анықтаулар айтыла бастады, дамыған
бағыты автордың өзінің көзқарасына байланысты анықтала бастады.
Экономикалық ғылым, басқа қоғамдық ғылым сияқты әртүрлі
Және күрделі қоғамдық шындықтың бір қырын қамтамасыз зерттейді.Оны
негізге қарай белгілі көзқарас арқылы адамдар және индивидиум арасындағы
көзқарасты қарастырады.Альфред Маршалл басты негіз түсіндіру молшылықтың
материалдық жағдайын жасау және пайдалануға негізделген.
Қазіргі жағдайда экономикалық ғылым маңызды әлеуметтік институт,
экономикалы процестерді түсіндіру, прогноздау және айқындаған заңдар,
заңдылықтар негізінде. Материалдық игілікті жасау және пайдаланудың
тенденциясын анықтау.
Экономикалық ғылым- білім суммасы, қоғамда үстемдік ететін шаруашылық
идеологияның негізгі құрамы және экономикалық ойлауды
қалыптастырушы.Экономикалық ғылымның негізгі бөлігі ретінде кіретіндер
экономикалық теория, шаруашылық логикасының тәжірибесі ретінде және
экономикадағы табиғи процестерді реттеу, шаруашылық қызметіндегі тәжірибені
реттеу, қоғаммен индивидумның тұтынуын қанағаттандыру.
Экономикалық ғылым пәні және әдісін зерттеу бойынша, экономикалық
теориямен ұқсас.
Дүниежүзілік экономистердің көбі экономикалық теорияны жан-жақты ғылым
дейді. Ресурстарды талдау проблемасы мен адамдардың экономикалық теория оқу
пәні ретінде (экономика және саяси экономика) экономика ғылымынан
айырмашылығы шаруашылық және адамдар тәртібін әрекеттерді нақты тұрақты
дәлелдермен анықтайды, қашаннан белгілі түсініктер мен категорияларды
бастапқы білім негізінде түсіндіреді.
Экономикалық ғылым әр уақытта нақты шындықты зерттеумен байланысты,
заңдар мен заңдылықты ашу, даму тенденциясын проленгировалау, қоғамның
мақсатына жету тәсілдерімен әдістерін прогноздайды. Басқа сөзбен айтқанда,
экономикалық ғылым әруақытта динамикалық, экономикалық теория оқу пәні
ретінде әрқашанда статистикалық әрбір дәуір уақытында.
Экономикалық теория, саяси экономия, экономика пәндерін нақтылы
анықтасақ, мынадай жағдайда анықтауға болады:
Біріншіден – экономикалық теория адамдар арасындағы байланысты және
олардың өндірістегі тәртібін тауарды айырбастау және іскерлік кезіндегі
шектелген ресурстарды пайдалану тәсілі, материалдық және материалдық емес
игілікті өндіруде оларға бөлу және тұтынуы қоғам мүшелері.
Экономикалық теория оқу пәні ретінде негізгі төрт бөлімді біріктіреді.
1 сурет
Экономикалық теория пәнінің анықтамасынан шығатын, ол әртүрлі
шаруашылық деңгейлеріндегі экономикалық категориялар мен заңдарды
зерттейді.
Микроэкономикада талдаудың негізі ретінде ең кіші шаруашылық бірлігі –
үй шаруашылығы жекелеген фирма, бірлестік т.б. қарастырылады.
Макроэкономика елдің экономикасы біртұтас зерттелінеді.
Макроэкономиканың нысандары болып қоғамның табысы мен байлығы, эономикалық
өсудің қарқыны мен факторлары т.б. категориялар қаралады. Макроталдау
инфляция мен жұмыссыздыққа реттеу, іскерлік белсенділікті ынталандыру,
халық шаруашылық проблемаларын шешуге бағытталған.
Мезоэкономика – ұлттық экономиканың белгілі бір ішкі жүйелерінің немесе
халық шаруашылығы салаларының АӨҚ, ӘӨК, аймақтық экономика т.б. жұмыстары
мен заңдарын зерттейді.
Екінші саяси экономияның зерттейтін объектісі шектеулі ресурстар
жағдайында материалдық игілікті өндіру, айырбастау, бөлу және тұтыну
кезіндегі адамдар арасындағы қарым-қатынас.
Саяси экономия өзінің пәні ретінде экономикалық заңдарды зерттеуге
байланысты экономикалық процестің объективтік негізін және құбылысын
анықтайды (2 сурет).
2 сурет
Экономикалық теорияның пәні мен политэкономияның пәні ұқсас. Дегенмен
экономикалық теория адамдар арасындағы субъективтік жағын қарастырады –
адамдардың мінез-құлқын, аптар мен таптардың және материалдық, материалдық
емес игіліктер жайындағы қатынастарды, ал саяси экономика жағдайында
қатынастарды, ал саяси экономия материалдық игілікті талдаумен шектеледі.
Үшінші – экономика деп түсінеміз шаруашылықты басқару, шаруаны жүргізу
ережесін сақтау, сонымен қатар саяси проблемалардың да қарастырады. Мысалы,
мемлекеттік жұмыссыздарға төлемақы төлей ме, жұмыс істемейтін әйелдерге
көмектесе ме, конверсиялауға дауыс бере ме және басқалар.
Экономика кәсіпкерлікке қатысты сұрақтарға да жауап береді, неге
биржалар көп, ақшаны сатып алуға банкіге салу тиімді ме т.с.с.
Кемшілік пен ресурстардың шектелуі болуы оларды пайдалану
альтернативтік жағдайда іске асады. Осы жағдайды Самуэльсон 2 тауар
мысалында қарастыруа болады – зеңбірктер мен май.
1-вариант. Қоғамның барлық ресурсы мая өндірісін өндіруге бағытталған,
5 млн. кг бұл максимум өндірістің ресурстық-технологиялық жағдайына
байланысты өндіруге болады.
2-вариант. 15 мың зеңбірек шығаруға бағытталған. Бірінші, екінші
варианттарды қолдануға болмайды.
3-вариант. Қоғам зеңбірек шығару үшін май өндіру көлемін азайтады.
Альтернативтік мүмкіндік мағынасы төменде көрсетілген.
3 сурет
Мүмкіндік Зеңбірек, мың тг.Май, млн. тн
А 15 0
В 14 1
С 12 2
Д 9 3
Е 5 4
F 0 5
Өндірістік мүмкіншіліктің көбеуі (нүктелер А, В, С, Д, Е, F) әлде
трансформация, бұл анықтайды экономика толық жұмыстылық кезінде
альтернативтік болады.
Қажетті талдауға өндірістің техника экономикалық жағдайына қарай
(зеңбірек не май) ресурстарды бөлу арқылы өндіруге болады. Ресурстардың
толық жұмыс бастылық кезінде барлық нүктелер мүмкіндік комбинациясына
байланысты көлбеу трансформациясында болады. кез келген нүкте көлбеуге
парето тиімділік жағдайын анықтайды.
Өндірістік мүмкіншілік толық қамтамасыз етілмесе не өндірістік
комбинациясы жұмыссыздық болса, 4 нүктесінде деп болжасақ май мен зеңбірек
көлбеуде жатпайды. Бұл ситуация ескертеді, қолда бар қосымша ресурстарды
пайдалансақ, онда қару-жарақ және май өнімдерін шығаруды молайтады.
Өндірістік мүмкіншілік көлбеуі 5 нүкте маңында болса, онда қоғам бір
мезгілде зеңбірек және май өндірісін ұлғайта алмайды.
Трансформация көлбеуі дәлелдеуі мүмкін және өндірістік айырмашылығын
білу елдердің экономикалық, одан артық экономика трансформациялық көлбеудің
жоғарғы деңгейге көтерілуі техникалық жаңалықтарын ашу, қазба байлықтарының
жаңа қорын ашу және т.б. Қоғам әр кезеңде қорлануды таңдайды (финанситық
және нақты секторларды инвестициялау) мен тұтыну (жеке). Қорлануды көбейту
(жаңа заводтар мен фабрикалар үшін күрделі қаржыны көбейту) қоғам бірнеше
жылдан кейін көлбеу трансформациясының сатысына көтерілуі.
Бұл – экономикалық ұғым ретінде сонара қалыптасқан құбылыстардың себеп-
салдарлы байланыстары. Экономикалық зерттеулер кезінде ғалымдарға
жекелеген, оқшауланған фактілермен жұмыс істеуге тура келеді. Сол себепті
фактілерді топтастырып, қаржылау қажет, бұған индуктивті әдіс жалпы
пікірлер пайымдаудан жеке қорытындыларды логикалық пайымдау әдісімен
жүргізіледі.
Экономикалық заңдар объективтік түрде әсер етуді адамдардың сана-
сезіміне байланысты емес экономикалық процестердің ішкі мазмұнын, мәнін
анықтау үшін обьективтік заңдарды ашу керек. Олар экономикалық құбылыстар
мен процестердің қасиеттері (мән және форма) арасындағы қажетті,тұрақты,
ұдайы тәуелділіктерді көрсетуі және обьективті болуына байланысты себеп-
салдарды, байланыстарды, айқындайды.
Экономикалық заңдар адамдардың экономикалық іс әрекеті мен қатынастарын
білдіреді.
Сонымен, экономикалық заңдар- бұл адамдар арасындағы экономикалық
қатынастарды бейнелеу формасы. Олар адамдардың қоғамдық іс-әрекеттерінің
тәуелді байланыстарын, жүйесі ұғым-атау формасындағы заңдарын қарастырады.
Экономикалық заңдар әлеуметтік, қоғамдық қатынастар заңдары жатады
осылайша олар табиғат заңдарынан ажыратылады. Оның екінші бір айырмашылығы
тарихи шектеулі сипатта болуы, ал табиғи заңдар мәңгілік қатынас ретінде
зерттеу әдісіне ғана тәуелді. Өздерінің әрекет ету сипатына қарай
экономикалық заңдар ерекше және жанама болып екіге бөлінеді.
Ерекше экономикалық заңдар жекелей алынған дәуірлерге, формацияларға тән.
Мысалы, құлдық және феодализм дәуіріндегі материалды игіліктерді бөлу заңы.
Жалпы экономикалық заңдар барлық экономикалық заңдар барлық
экономикалық формацияларда әрекет етеді, мысалы, еңбек өнімділігін арттыру
заңы, уақытты үнемдеу заңы және басқа да тарихи-әлеуметтік қажеттіліктер.
Абстрактылық ойлау кезінде мәннің сырты қабықтан босату кезі іске
асады. Абстрактылық ойлау кезінде логикалық түсінік қалыптасады, азды не
көпті зерттейтін нақты шындықты талдап қорытындылады. Өмірдің бұл
фактісінде таусылмайтын ғылыми зерттеулер жатыр.
Логикалық түсінік қоғамның экономикалық өмір жағдайын талдап бейнелеу
экономикалық категория К. Маркс жазды ... Категория білдіреді ... өмір
сүру жағдайының күн-көріс фирмаларын тек жиі кейбір жақтарын белгілі
қоғамда.
Қоғамның экономикалық даму заңын анықтауда – экономикалық ғылымның
негізгі міндеті. Ф. Энгельс тура бағынады экономикалық теория Заңдар
туралы ғылым, өндірісті басқару және адамдар қоғамындағы материалдық өмір
игілігін айырбастау.
Суретте экономикалық теорияның басқа экономикалық ғылыммен байланысы,
әрқайсысының өзіне тән пәні, қойған мақсаты бар. Құрылыс экономика курсын
алсақ, осы өндіріс саласына байланысты заңдылықтар мен негізгі ерекше
заңдарды зерделейді, не оның ерекшелік көрінісін, құрылыс саласындағы
экономикалық категориялардың қызметінің ерекшелігін анықтайды. Негізгі
көңіл қоятын жағдай құрылыстың тиімділігін арттыру экономикалық тұтқалар
мен категорияларды, оның кейбір бөліктерін: құрылыс, жоспарлау мен сметаны
жасау, құрылыс өндірісіндегі несие-қаржы механизмі, материалдық-техникалық
маркетинг, менеджмент – бір сөзбен айтқанда құрылыстағы күрделі қаржыны
жұмсаудың тиімділігін арттыру ерте жасалған негізгі өндірістік қорларды
қайта құру және жаңғырту.
Экономикалық теория басқа экономикалық ғылымдармен өзара байланысы
арқылы шектелмейді, қоғамдық табиғи комплексіне әсер етеді, сонымен бірге
техникалық ғылымдарға да, адамдардың шаруашылық қызметінде оларды пайдалану
тиімді нәтижесінде анықтайды. Бұл экономикалық социологияға қатысты, мәдени
экономия, химия ғылымының экономикасы, металлургия салаларының экономикасы
т.с.с. экономикалық ғылымның ішкі саласы қолданбалы ғылымдардың барлық
салаларымен байланысты, бұл ғылымдардың техника мен технологиясының
интегралдық байланысының дамуына әсер етеді, бұл жағдай өте қажетті,
келешек инженер кадрларды дайындауға, техникалық шешімді тиімді
пайдалануға.
Келесі функциясы прагматикалық практикалық-болжамалы. Экономикалық
әдебиеттерде екі түсінікті бір-бірінен бір жағдайда талдау жасау керек.
практиканы алдынала жасалған прогноздан бөліп қарастыру қоғам өлшемінің
жағдайын жағымсыз жағдайға әкелу мүмкін.
Толық жағдайда негізделмеген және ғылыми жағдайда прогноз жасалмаған
және оның көп варианттылығын шешу экономикалық практикада валюнтаризм
жағдай жасайды және бұл вариантта қоғамның шығынына әкеледі.
Экономикалық теория бсқа ғылымдар сияқты танымның әр түрлі формаларын
қолданады, олардың барлығы шаруашылық өмірді зерттеу әдістерінен тұратын
ғылыми методологияны құрайды. Ол әдістер жалпы ғылыми және жеке болып
бөлінеді.
Жалпы ғылыми әдістер – бұл көне грек философтары негізін салған және
кейінгі буын ғалымдары дамытқан диалектика материалистік принциптер бір-
біріне тәуелді қайшылықты түрде дамыту және ұдайы қозғалыста болады.
Бұл процестерді зерттеу барысында тарихи және логикалық тәсілдер
қолданады.
Тарихи әдіс құбылыстардың пайда болып, дамып және бірінің орнын бірі
басқанын тізбекті талдауға жағдай жасайды.
Логикалық (теориялық) тәсіл оны тарихи құбылыстардың тарихи дәлме-дәл
даму жолы емес. Ол зерттелініп отырған құбылыстың мәнін ұғыну мен
асбтракцилауды, яғни олардың болмысы мен қасиеттерінен жорамал түрде таза
зерттеуді көздейді, осының негізінде бұл құбылыс жайында ғылыми түсінік
пайда болады, яғни логикалықтүсінік немесе тауар, баға ақша, акция, бәсеке
т.б.сияқты экономикалық категориялар қалыптасады. Зерттеудің осындай әдісін
ғылыми абстракция деп атайды.
Ғылыми-техникалық жекелеген әдістеріне: байқау, синтездеу мен анализдің
көмегімен алынған материалды өңдеу, индукция мен дедукция, заңдар мен
категориялар жүйесін құру, оларды тексеру, тәжрибе-сынақтар жүргізу,
модельдер құрастыру, олардың математикалық формализациясы және т.б. жатады.
Математикалық модельдер индивидумды көрсетеді. Альферд Маршаллдың
көрсетуінше Экономикалық ғылыми индивидуалдық және қоғамдық қызметтің сол
бөлігін негізінен материалдық игіліктің жасалу және пайдалануы зерттейді
Рейман Барр жазды: Экономикалық ғылым – бұл ғылым сирек ресурстарды
басқару, адамдардың тәртіптік формаларын және оны пайдалану сансыз көп
шектелмеген тұтыну қамтамасыз етуде
Экономикалық ғылым – бұл білімнің суммасы, қоғамда үстемдік құратын
шаруашылық идеологиясының құрамдас базасы және экономикалық ойларды
қалыптастырушы.
Қазіргі кезде экономикалық ғылым маңызды әлеуметтік институт
экономикалық құбылыстармен процестерді түсіндіріп жән прогноздаушы,
экономикалық игілікті пайдалану және жасау тенденциясының заңдылығын
қарастырады.
Эколномикалық ғылым құрамдас бөлігі ретінде экономикалық теорияны
қосады. Шаруашылық практикасының тәжірибесін талдау арқылы және
экономикадағы табиғи процесті реттеу шаруашылық қызметінің сферасы ретінде
қоғам мен индивидиумның тұтынуын қанағаттандыру жағдайында.
Түсінікті нәрсені көзқарас тұрғысынан экономикалық ғылымның және
экономикалық пәні және зерттеу әдістемесіндегі түсінік ұқсас.
Дүниежүзілік экономистердің көбі экономикалық теорияны әмбебап теориясы
деп шектейді, ресурстарды талдау және адамдардың экономикалық проблемаларын
анықтау. Оқу сабағы ретінде экономикалық теория (экономика және
политэкономия) қосалқы қорды қайта тапсыруға байланысты өндірілетін және
өндірілмейтін болып бөлінеді. Сонымен қосалқы қорды толтырудың көлемі мен
деңгейінің шектеуі олардың өзара қарым-қатынасымен сипатталады, игілік
сирек категория ретінде қарастырылады.
Қолда бар игілік сол кездегі тұтынуды қанағаттандыруға жетпеуі мүмкін
толық көлемінде, ол әр кезде орын алады. Егер елестетсек, аз ғана игілікпен
тұтынуды толық қамтамасыз етсек, нақты анық болады, экономикалық
субъектілердің бір мезгілде болатын тұтыну сол қаржымен толық
қанағаттандырса да, молықтырылған тұтыну, негізінен жетіспеушілік болып
қалуы. Мынадай салыстырмалы тұтынудың шектеулі игілігі, жетіспеушілік
игілік категориясын құрайды.
Көп жақты тұтынудың шектеулі қаржыда оларды қанағат ету шындығында
барлығын толық қанағаттандыру мүмкін болмайды, шындығында толық мөлшерде
емес. демек, әрбір экономикалық қимыл нақты жағдайды анықтайды.
Қанағаттандыру үшін белгілі бір мезгілде таңдау керек:
- мүмкіншіліктің бір, не бірнеше болу жағдайына байланысты. Осыдан
шығатын қорытынды экономикалық проблемасы шешу кезінде, экономикалық тиімді
альтернативтік вариантын таңдау керек. мұндай жағдай сол уақытпен мүмкн
болады, егер нақты экономикалық субъектілердің бар болуы альтернативтік
варианттардың арасындағы мүмкіншілікті таңдау үшін тұтыну тоқталмайды,
сондықтан өндірістің айырбастық, бөлу, тұтынудың әруақытта қайталанып,
олардың бірлігі мен өзара байланысы ұдайы өндіріс құрайды. Осыған
байланысты экономика іргелі даму жағдайында экономикалық айналыс сипат
алады. Әрбір экономикалық әрекет тұтынуды оның тануы тиіс.
- Тұтынудың относильдік және уақытша қанағаттандыру осы дәуір
шеңберінде болмай қалмайтын өз кезеңінде қайта бастау, ұлғаю, күрделену,
тереңдеу жағдайлары әруақытта тұрақты жағдайға айналады. Басқа жағынан
біздің қаржы тұтынуды толық қамтамасыз етуге (ресурстар мен технология)
практикалық шектелген. Шектеу әртүрлі жағдайда болуы мүмкін.
Ең алдымен игіліктің сан жағынан арақатынасы әртүрлі болуы, табиғи
жағдайға байланысты, аз не көп кездесу. Осыдан кейін адамдар жасайтын
материалдық игіліктер шектеулі болады. қайта өңдеу мүмкіншілігіне соло
жағдайдағы материалдық игіліктің қосалқы қордың шектеулі болуына және оны
сол кездегі қайта өңдеу мүмкіндігіне байланысты.
Экономикалық теорияның қалыптасу кезені пікір қайшылықтары. Қазіргі
жағдайда экономика сөзі көп мағыналы мәнге ие болуда. Біріншіден,
экономика сөзімен өндірістік және өндірістік емес салалардың жиынтығы
түсіндіріледі және онда игіліктер мен қызметтер көрсетіледі, онсыз адамзат
қоғамы өмір сүре алмайды. Сондай-ақ экономика сөзімен экономикалық
қатынастар жиынтығы түсіндіріледі. Ол қатынастар өндіру, бөлу, айырбастау
және тұтыну жүйесінде қалыптасады. Бұл қатынастар қоғамның экономикалық
базисін құрайды, онда идеалогиялық және саяси қондырма орналасады.
Екіншіден экономика сөзімен ғылым саласының экономикалық қатынастардағы
қызметтік немесе салалық аспектілерін қарастыру түсіндіріледі. Экономикалық
теорияның өкілдері өндіріс деңгейінің макро- мен микроэкономикасың және
интерэкономикасың бөліп қарағанда да экономика ұғымын түсінген.
Интерэкономика дүниежүзілік шаруашылықтың пайда болуы мен даму заңдылығын
сипатайды. Сондай-ақ экономикалық теорияда бірнеше экономика түрін бөліп
қарайды: дәстүрлі, нарықтық, еркін, бәсекелік, әкімшілдік-әміршілдік,
аралас және басқалары. Үшіншіден экономика сөзі ретінде экономикалық
ғылымды және теорияны түсінеді. Ең соңында, экономика сөзімен оқыту пәні
түсіндіріледі. Қоғамдық қатынастар жүйесінде экономикаға ерекше орын
беріледі, себебі ол саяси, құқықтық, рухани және басқада қоғамдық, өмір
саласының мазмұның аңықтайды. Экономикалық саясат экономиканың шоғырланған
мағынасын білдіреді. Генетикалық қөзқарас тұрғысынан алғанда саясат
экономикадан өрбиді деген сөз.
Экономикалық ғылым-ең ертедегі ғылымның бірі. Алғашқы рет экономия
(ойкономия) термині біздің дәүірімізге дейін 3-ші ғасырда ертедегі грек
ойшылдары Ксенофонт (б.д.д 430-355 жж.) және Аристотель (б.д.д 384-322 жж.)
еңбектерінде пайда болды. Ойкономия (экономика) сөзі ретінде – (үй,
шаруашылық) деп Аристотель құл иеленушілік шаруашылықты жүргізуді
ұйымдастыру туралы ұсыныстар жиынтығын түсінген. Кейінірек, осы бір
талаптарға сүйене отырып феодалдық иелікті жүргізу үшін ұсыныстар жиынтығы
жасалды. Экономикалық (тауарлы-ақша) байланыстардың дамуы феодалдық
тұйықтылықты жоюға және мемлекеттін пайда болуына әсе етті. Сол кездері
жеке игіліктерді жүргізумен шектелмейді жалпы ұлттық, мемлекеттегі барлық
шаруашылықты жүргізудің жалпы ережесін аңықтаудың алғашқы талпыныстары
пайда болды. Мемлекеттік шаруашылықты жүргізудің жалпы ережесі саяси
экономика деген атаққа ие болды. Алғашқы рет саяси экономика деген
ұғымды француз сарай қызметкері Антуан Мокретьен қолданды. Ол 1615 ж.
саяси экономика трактаты кітабын жазып, онда Франция елінің шаруашылығын
мемелекеттік тұрғыдан басқарудың субъектісі ретінде қарастырады. Бірақ мұңы
әліде ғылым деп айтуға болмайтың еді. Жалпы экономикалық теория ғылым
ретінде 16-17 ғғ. тоғысында пайда болып, осы кезде тауарлы-ақша қатынастары
кең дамып, оның даму заңдылықтарын қарастыру мен зертеудің бастауы болып
табылды.
Қазіргі батыстағы жалпы экономикалық теория негізінен төрт ірі ағыммен
сипатталады:
- бірінші ағым неоклассикалық деп аталып, ол өзіне қазіргі
монетаризім және неолиберализм теориялармен жұптасады. Неоклассиктер –
А. Смиттің тікелей ізбасарлары былай деп есептеді: егер рыноктық
экономиканың субъектілеріне мүмкіндігінше экономикалық еркіндік берілсе өте
жақсы қызымет атқарған болар еді;
- екінші ағым капитализмді реттеу теориясымен айқындалады. Оның
негізін қалаушы ағылшын экономисі Дж. Кейнс (1883-1946 ж.ж.) болып
табылады;
- үшінші ағым институциолизм теориясымен айқындалады. Оның негізін
қалаушы американ ғалым- экономисі Торстейн Веблен (1857-1929 ж.ж.) болып
табылады. Оның 1899 жылы парықсыз топтың теориясы атты еңбегі жарық
көрді. Осы ағым үшін капиталистік қоғамның дамуы мен түрінің өзгеруіне
арналған зерттеулер сипаты тән. Т. Вебленнің ізбасарларына индустриалды
қоғам теориясын жасаған американ ғалым- экономисі Дж. Гэлбрейтті (1908 ж.)
және конвергенция теориясын жасаған голланд ғалым-экономисі Ян
Тинбергенді жатқызамыз. Американ ғалым-экономисі Пол Самуэльсонның (1915ж.)
айтуынша, бұл теориияда аралас экономиканың түп-тұлғасы қарастырылады.
- төртінші ағым әлеуметтік бағытталған рыноктық шаруашылық теориясымен
айқындалады. Осы теорияның негізін қалаушылар- неміс ғалымы,
мемлекеттікқайраткер Людвиг Эрхард (1897-1977ж.ж.) және германияның ғалым-
экономисі Вальтер Ойкен (1891-1950ж.ж.) болып табылады.
Сонымен саясит экономика, әлде жалпы экономикалық теория ма?
Экономикалық теория үш ғасыр бойы (17-19 ғғ.) саяси экономика ретінде
дамыды. Экономикалық теория анықтамасында таптық көзқарастың басымдылығын
дәлелдей отырып, К. Маркс оны кеңінен қолдануды ұсынды. Осы ұғымды алғаш
рет француз-жазушысы әрі король Людвигтің сарай қызыметкері Антуан
Монкретьен өзінің экономикалық ілімінің айналымына еңгізіп, ол Саяаи
экономия трактаты атты кітабын 1615 жылы жазған болатын.
А. Маршал өзінің Саяси экономия принцептері (1890 ж.) жұмысында
мынадай ойды қорытындылаған: Д. Рикардо мен К. Маркстың еңбектің құндық
еңбек теориясы мен шекті пайдалылық теориясы (маржинализм) ары қарай
бірдей дамымайды, сондықтан оларды синтездеуді жүзеге асырды. Шекті
пайдалылық теориясы мен классикалық құнның еңбек теориясын біріктіру арқылы
ғылыми құн теориясын құруға жол ашты. Өндіріс шығындары, сұраным
интенсивтілігі, өндіріс шектеулігі және өнім бағасы, -деп жазды А. Маршалл,
- бірі-бірін өзара реттейд. Осы уақытқа дейін алайда бұл екі теорияның
синтезделуі оқулық пен оқу құралында толық қолданылған жоқ. Бірақ Д.
Рикардо менг К. Маркстың еңбектің құндық теориясы - қосымша құн өндірісі
механизімін ашты. Онсыз бірде-бір қоғам дами да өсе де алмайды.
Шекті пайдалық теориясы орташа мөлшерден шекті шағын шамаға өту
мүмкіндігін жасады және олардың сұраным мен ұсыным мөлшеріндегі,
көлеміндегі, сондай-ақ шығындардағы өзгерістерге алып келді. Бұл талдау
техникасы процесі үшін өте үлкен мәнге ие болды. Экономикалық теорияда
математикалық тәсілді қолдануға жол ашылды. Бүгіндері экономикалық
теорияның мазмұны бұрынғы саяси экономия шеңберінен әлде қайда шығып кеткен
– ол жалпы экономикалық теорияға және әртүрлі экономикалық мектептер мен
бағыттардың экономикалық ойлар жетістігі жиынтығында трансформацияланды.
Жалпы экономикалық теория- бұл фундаменталды экономикалық ғылым,
гуманитарлық, әлеуметтік және кәсіби экономикалық білімнің негізі. Осы
тұрғыдан жалпы экономикалық теорияны байлық туралы ғылым, экономикалықм
қатынастар және экономикалық заңдар ретінде анықтауға тура келеді.
Алғашқы рет жалпы экономикалық теория ғылым ретінде зерттеудің пәнін
экономикалық теорияның классикалық мектебінің өкілі А. Смит жасаған. Ол
былай деген: бұл ғылым объективті, адамның еркі мен санасына тәуелді өмір
сүретін қоғамдағы материялдық игіліектерді өндіру,бөлу, айырбастау және
тұтыну заңдарын қарастыру қажет. Сондай-ақ әртүрлі таптар мен адам
топтарының арасындағы өнімді бөлудің табиғи тәртібінің және онымен
байланысты бөлу қатынастарын да қарастырады. Қазіргі уақытта шет елде кең
тараған Экономикс оқулығының аваторы Пол Самуэльсон экономикалық
теорияның бірнеше анықтамасын келтіреді:
1. Экономикалық теория- деп жазады ол,- бұл қызымет түрлері туралы
ғылым, айырбас және адамдар арасындағы ақшалай іс-әрекетке байланысты.
2. экономикалық теория адамдардың сирек немесе шектеулі өндіргіш
ресурстарын (өндірістік мақсатқа бағытталған жер, еңбек, тауарлар; мысалы,
машина мен техникалық білімдер) қолдану туралы және әртүрлі тауарларды
өндіру мен тұтыну мақсатында оларды қоғам мүшелері арасында бөлу туралы
ғылым.
3. Экономикалық теория адамдардың өмірлік қызметінің күнделікті
іскерлігін және өздеріне өмір сүру мүмкіндігін таба отырып және осы жолды
қолдану туралы ғылым.
4. Экономикалық теория адамзаттың тұтыну мен өндіру саласындағы өзінің
міндеттерімен қалай айналысатыны туралы ғылым.
5. Экономикалық теория байлық туралы ғылым.
Жалпы экономикалық теория ғылымы танып-білудің әртүрлі әдістерін
қолданады. Кез-келген ғылыми зерттеудің методологиялық негізі-диалектикалық
танып білу әдіс болып табылады. Бұл әдістің ғылыми мәні мынада: барлық
экономикалық құбылыстар мен процестерді олардың даму тұрғысынан – жай
түрінен күрделісіне, төменгі сатыдан жоғарғысына қарай қарастырылады. Осы
процестерді қарастыру кезінде танып-білудің көптеген тәсілдерін қолданады.
Танып білудің диалектикалық әдісі барлық ғылымда қолданылатын жалпы тәсіл
болып табылады. Диалектиканың жалпы заңын қолдана отырып, жалпы
экономикалық теория өзіне тән ғылым ретінде сипаттайтын арнайы зерттеу
әдістерінде қолданылады. Жалпы экономикалық теорияның пайдаланатын зерттеу
әдістерінің ең маңыздысы- ғылыми абстракция әдісі болып табылады.
Абстракция терминін нақты түсіндірер болсақ, жекеше тыс ойлау деген
ұғымды білдіреді. Күнделікті өмірде абстракция көбінесе нақты болмыстан
тыс және тек ойда, елес ретінде түсіндіріледі.
1.3 Экономика пәнін оқытудың ерекшеліктері
Экономика деген сөз алғашқы ұғымында отбасы шаруашылығын білдірген.
Қазіргі уақытта экономика кең көлемде, қоғамдық өндірістің жүйесі деп
білеміз. Өндіріс – қоғамның өмір сүруіне және дамуына қажетті. Өндіргіш күш
– өндірістің жетекші саласы. Бұл қоғамның табиғатқа қатынасын көрсетеді.
Әрбір адам көп қырлы экономикалық қатынас арқылы басқалармен байланыста
болады. Адам өнім шығарады, жалақы алады, меншік иесі болады, сатушы және
сатып алушы ретінде қызмет атқарады. Адамның пайда табуға, оны иеленуге
құқығы бар. Ол қандай кедей болса да бір нәрсені иеленеді, оны құрметтейді,
қорғайды. Адам жеке меншігі – оның үй-мүлкі, киім-кешегі, көлігі, саяжайы,
т.б. Адам қай заманда болсын өз өмірінен экономика белгілерін табады, яғни
күн сайын ұшырасады. Мысалы, үстіңіздегі киім, таңертеңгі асыңыз, үй
жанындағы дүкен, т.б.
Қазіргі нарық заман тұсында мектеп қабырғасында оқып жүрген өскелең
ұрпаққа көптеген жаңа пәндер келіп қосылуда. Соның бірі – экономика сабағы
балаларға өте қажет-ақ. Шет мемлекеттерде экономика негіздері балабақшадан
бастау алса, елімізде бастауыш сыныптардан бастап дамып келеді. Астана,
Ақтау қалаларында экономикалық лицейлер ашылып, тереңдетіліп білім беруде.
Экономика білім саласы қазіргі таңдағы жаңалықтармен, дүниежүзілік ақпарат
көздерімен тығыз байланыста болғандықтан, бұл пәнге балалардың өз
қызығушылығы, ынта-жігері көптеп табылуда. Үш тілді еркін меңгерудегі
термин сөздерді біліп-тану олардың экономикалық білімін шыңдаумен қоса, ЖОО-
да оқуына жол ашады. Бұл пәннің тағы бір ерекшелігі – адамзат дамуы үшін,
белгілі бір мақсатқа қол жеткізу үшін, өзінің ішкі қабілеттерін дамытуы
керек десек, ол жас бүлдіршіндерді экономикалық ойлаумен қатар, қоғамға
араласуға, табиғи дарындылықпен қатар, тез шешім қабылдап, ойлау қабілетін
дамытуға және бизнес этикасы мен табысты бизнес қадамдарын жасауға үлес
қосады.
Еліміздегі экономика пәнінің мақсаты – жастарды болашақта лайықты өмір
деңгейіне көтерілу үшін бизнес пен экономикаға үйрету, жеке кәсіпкерлікті
бағалауға ынталандыру мен нарықты зерттеу. Балалардың лидерлік қабілетін
дамытуға, іскерлікке, жауапкершілікке, өз қаражатын білуіне немесе қаржылық
есепті меңгеру ісінде сауаттылығын дамытуға да пайдасы зор. Жалпы алғанда
экономика сабағы тарих, құқық негіздері, математика, география, бейнелеу
өнері, еңбек пәндерімен тығыз байланысты.
Экономикалық тәрбие – бұл оқушының экономикалық санасын қалыптастыруға
бағытталған арнайы ұйымдастырылған педагогикалық әрекет. Бұл салада
тәрбиелік жұмыстар бекітіліп, сол арқылы қызықты да мазмұнды іс-шаралар
өтуде. Олар: Дүниенің кілті – экономикада плакаттар сайысы, Жарнамалық
агенттік, Жұмыссыздық рөлдік ойындар, бизнес, банк, базар сияқты
іскерлік, танымдық, логикалық ойындар, нарық саласында жазылған эссе,
өлеңдер, жыл сайынғы Елбасының халыққа арнаған Жолдауын (экономика бойынша)
насихаттау мен таныстыру, кәсіпкер, банк қызметкерлерімен кездесулер, шағын
мектеп компания жұмыстары мен бизнес хабарлар және капитал әліппесі.
Қосымша мәліметтер бойынша айтсақ, заңға қайшы келетін экономикалық
қылмыс түріндегі сыбайлас жемқорлық тақырыбы да жоғарғы сынып оқушылары
арасында қарастырылып, елімізде парасатты экономика саясатын жүргізуде өз
ойларын ашық түрде айта алады. Осындай мәселені көтеру арқылы елімізде
келешек жастарды үлкен өмір жолында әділ де шыншыл, иманды да қарапайым, ар-
ұяты таза, дұрыс өмір сүру деңгейіне көтереді. Экономикасы дамыған,
бәсекеге қабілетті дамушы елдерде мұндай көлеңкелі мәселені ертеректе қолға
алып, қазір де аз пайыздық мөлшерде ғана көрсеткіш береді.
Қазақстан Республикасында 1995 жылдан Жастар жетістігі – Junior
Achivement (ЖЖ) қоғамдық қоры – балалар мен жастарға экономикалық білім
беру барысында орталықтарда жұмыс атқарады. Астанадан бастау алып,
еліміздің көптеген облыстарында Білім және ғылым министрлігі бекіткен
педагогикалық нұсқаудағы бағдарламалар нәтижелі көрсеткіштер беруде. Бұл
орталықтар ұйымдастыруымен жыл сайын жоғарғы сынып оқушыларына экономикалық
олимпиадалар, сайыс жарыстары, кездесулер, көрмелік өнім жәрмеңкелерін, ал
пән мұғалімдеріне арнаулы семинар-тренингтер мен ашық сабақтар беріледі.
Осы орайда Қызылорда қаласындағы Жастар жетістігі қоғамдық қорының
басшысы Алишева Светлана Серікбайқызының қолдауымен экономика курсының
маңыздылығы жүзеге асуда.
Алдағы кезең – оның жұмысын жандандыратын, қатарын молайтатын шақ.
Бүгінгі білім беру ісінде бағдарлы оқытудың маңыздылығы ерекше десек, осы
орайда экономикалық білім мен бизнестің алғашқы баспалдағы кәсіпкерлік
негіздерін үйренудегі өзіндік үлесі болары сөзсіз.
Қандай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz