Ахмет Байтұрсыновтың мұраларының ғылыми-педагогикалық негіздері
Мазмұны
Кіріспе
Негізгі бөлім
І тарау. Ахмет Байтұрсыновтың мұраларының ғылыми.педагогикалық негіздері.
1.1. Ахмет Байтұрсынов мұраларының зерттелу жайы.
1.2. Ахмет Байтұрсыновтың ағартушылық қызметі.
ІІ тарау. А.Байтұрсыновтың тәлімдік ой . пікірлерін оқу . тәрбие үрдісіне енгізу мәселелері
2.1. Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық мұралары және оның тәлімдік мүмкіндіктері
2.2 Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық ой . пікірлерінің бастауыш сынып мұғалімінің қалыптасуына әсері.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Негізгі бөлім
І тарау. Ахмет Байтұрсыновтың мұраларының ғылыми.педагогикалық негіздері.
1.1. Ахмет Байтұрсынов мұраларының зерттелу жайы.
1.2. Ахмет Байтұрсыновтың ағартушылық қызметі.
ІІ тарау. А.Байтұрсыновтың тәлімдік ой . пікірлерін оқу . тәрбие үрдісіне енгізу мәселелері
2.1. Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық мұралары және оның тәлімдік мүмкіндіктері
2.2 Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық ой . пікірлерінің бастауыш сынып мұғалімінің қалыптасуына әсері.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Бүгінгі таңда қоғамда болып жатқан өзгерістер білім беру ісіне өзіндік ықпал етіп отыр. Қоғамдағы әлеуметтік жағдайларды негізге ала отырып,білім мен тәрбие берудің мазмұны жаңаша жасалу үстінде. Мұнда ұлттық салт – дәстүр , тарих , мәдениетімізді меңгеруге аса зор мән беріліп, жалпы білім берудің әлемдік стандартына сай келтіру мәселесі қарастырылуда.
Қоғамымызда болып жатқан экономикалық, саяси - әлеуметтік жағдайлар қазақ халқының тарихи дамуына байланысты жастарымызды ұлттық озық дәстүр, өнеге тағылымы негізінде тәрбиелеуге мүмкіндік туғызып отыр.
Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан - 2030» бағдарламасында , «Жалпы ұлттық татулық пен саяси қуғын – сүргін құрбандарын еске алу», «Ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы жылы» атты жарлықтарында кезінде асыра сілтеу мен зұлматтың зардабына ұшыраған қазақ зиялы қауымының мұрасын қалпына келтіріп, оны бүгінгі қазақ халқының жасап жатқан тарих тағылымдарымен сабақтастыра отырып жалғастыру көзделген.
«Қазақстан Республикасындағы мәдени – этникалық білім беру» тұжырымдамасында :
«Мемлекетіміздің тәуелсіздігін нығайту, елімізде асқақ руханият пен азаматтықты өркендету үшін бүкіл Қазақстандықтардың күш – жігерін жұмылдыруға қажетті құбылыстың бірі – республикада тұратын ұлттар мен ұлыстардың мәдени – этникалық мүдделерін жүзеге асырудың ықпалды мемлекеттік саясаты болып табылады. Қай халық үшін де барынша маңызды осынау міндет – шынайы мәдени – этникалық мұраны жандандыру мен болашаққа аманаттау, ұлттық тектестікті сақтау міндеті ең алдымен мектеппен байланысты», - деп атап көрсеткендей, бүгінгі таңда ұлттық мұраларды, оның ішінде ХХ
ғасыр басындағы қазақ зиялылары өмірлерінің тәлімдік мүмкіндіктерін оқушы бойына қалыптастырудың мәні зор.
Елім деп еңіреп өткен ұлы перзенттерінің өмірі арқылы жеке тұлғаны қалыптастыру бүгінгі күннің негізгі мәселелерінің бірі. Себебі, қазақ халқының тарихи даму үрдісіне зер салатын болсақ, әр дәуірдің, әр ғасырдың қоғамдық – тарихи дамуына байланысты ірі қайраткерлердің болғанын көреміз. Мәселен, қазақ деген ат әлі белгісіз болып тұрған кезде Түркі қағанаты тұсында Күлтегін ,Тоныкөк, Білге қаған, т.б. одан бері қарай әл – Фараби, Қожа Ахмет Яссауи , Алтын Орда тұсында Ер Едіге, Ер Қосай , ал ХІХ ғасырда Абай, Ыбырай сияқты ойшылдар жарқырады.
Біздің зерттеуімізге нысана болып отырған ХХ ғасырдың басындағы педагогикалық ой – пікірлердің қалыптасып дамуына өзіндік үлес қосқан көрнекті қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынов болып отыр. Аталған кезеңде қазақ халқының өмірі көптеген тарихи оқиғаларға толы еді. Бұл біріншіден, Ресей империясының қазақ елін отарлау саясатының күшейген кезі болса,
Зерттеудің өзектілігі: Бүгінгі таңда қоғамда болып жатқан өзгерістер білім беру ісіне өзіндік ықпал етіп отыр. Қоғамдағы әлеуметтік жағдайларды негізге ала отырып,білім мен тәрбие берудің мазмұны жаңаша жасалу үстінде. Мұнда ұлттық салт – дәстүр , тарих , мәдениетімізді меңгеруге аса зор мән беріліп, жалпы білім берудің әлемдік стандартына сай келтіру мәселесі қарастырылуда.
Қоғамымызда болып жатқан экономикалық, саяси - әлеуметтік жағдайлар қазақ халқының тарихи дамуына байланысты жастарымызды ұлттық озық дәстүр, өнеге тағылымы негізінде тәрбиелеуге мүмкіндік туғызып отыр.
Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан - 2030» бағдарламасында , «Жалпы ұлттық татулық пен саяси қуғын – сүргін құрбандарын еске алу», «Ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы жылы» атты жарлықтарында кезінде асыра сілтеу мен зұлматтың зардабына ұшыраған қазақ зиялы қауымының мұрасын қалпына келтіріп, оны бүгінгі қазақ халқының жасап жатқан тарих тағылымдарымен сабақтастыра отырып жалғастыру көзделген.
«Қазақстан Республикасындағы мәдени – этникалық білім беру» тұжырымдамасында :
«Мемлекетіміздің тәуелсіздігін нығайту, елімізде асқақ руханият пен азаматтықты өркендету үшін бүкіл Қазақстандықтардың күш – жігерін жұмылдыруға қажетті құбылыстың бірі – республикада тұратын ұлттар мен ұлыстардың мәдени – этникалық мүдделерін жүзеге асырудың ықпалды мемлекеттік саясаты болып табылады. Қай халық үшін де барынша маңызды осынау міндет – шынайы мәдени – этникалық мұраны жандандыру мен болашаққа аманаттау, ұлттық тектестікті сақтау міндеті ең алдымен мектеппен байланысты», - деп атап көрсеткендей, бүгінгі таңда ұлттық мұраларды, оның ішінде ХХ
ғасыр басындағы қазақ зиялылары өмірлерінің тәлімдік мүмкіндіктерін оқушы бойына қалыптастырудың мәні зор.
Елім деп еңіреп өткен ұлы перзенттерінің өмірі арқылы жеке тұлғаны қалыптастыру бүгінгі күннің негізгі мәселелерінің бірі. Себебі, қазақ халқының тарихи даму үрдісіне зер салатын болсақ, әр дәуірдің, әр ғасырдың қоғамдық – тарихи дамуына байланысты ірі қайраткерлердің болғанын көреміз. Мәселен, қазақ деген ат әлі белгісіз болып тұрған кезде Түркі қағанаты тұсында Күлтегін ,Тоныкөк, Білге қаған, т.б. одан бері қарай әл – Фараби, Қожа Ахмет Яссауи , Алтын Орда тұсында Ер Едіге, Ер Қосай , ал ХІХ ғасырда Абай, Ыбырай сияқты ойшылдар жарқырады.
Біздің зерттеуімізге нысана болып отырған ХХ ғасырдың басындағы педагогикалық ой – пікірлердің қалыптасып дамуына өзіндік үлес қосқан көрнекті қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынов болып отыр. Аталған кезеңде қазақ халқының өмірі көптеген тарихи оқиғаларға толы еді. Бұл біріншіден, Ресей империясының қазақ елін отарлау саясатының күшейген кезі болса,
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. Адамбаев Б. Халық даналығы А, 1976 .
2. Ақынжанов М. Қазақ ағартушыларының қоғамдық - саяси көзқарастарының қалыптасуы А, 1955.
3. Алекторов А.Е. Очерки народного образования в Тургайской
области, летопись 1744 -1898 г.г, Оренбург 1900 , стр. 20.
4. Ахметов Ш.Балалар әдебиетінің очеркі. А, 1960.
5. Әбілқасымов Б. Ы.Алтынсариннің қазақша хаты жайында.
Қазақстан мұғалімі .1974, 5 сәуір .
6. Әбиев Ж., Бабаев С, Құдиярова А.М. Педагогика. А, 2004 .
7. Әдебиет энциклопедиясы 1 том, 300-306 беттер
8. Бастауыш сынып оқушыларын оқу – тәрбие үрдісіне жұмылдыру. Бұқпа 2002 ж. № 33.
9. Бержанов К. Оқу ағартудағы халықтар достығы. А, 1976.
10. Бержанов Қ, Мусин С. Педагогика тарихы. А, 1984.
11. Биобиблиографический словарь М. 1974 ж. 115 б.
12. Васильев А.В Исторический очерк русского образования в Тургайской области и современные его состояние. Оренбург ,
1896стр. 42.
13. Ғабдуллин Б. .Ысқақов А. Қазақ ағартушы демократтарының
дін туралы пікірлері. А, 1961.
14. Дербісалин Ә.Ж. Ы.Алтынсариннің жазушылық қызметі туралы.
Алматы, 1957 ж.
15. «Еңбекші қазақ» газеті 19 қаңтар 1923 жыл.
16..Ерғалиев Т.Ыбырай Алтынсариннің тіл білімі туралы қызметі.
1966, Семей таңы.
17..Жүмағұлова С. Ағартушы туралы әдебиет .Семей таңы , 1966 ,
қазанның 19 жұлдызы.
18. Жаңа мектеп журналы № 2 1925 ;/ 17-25 ,/
19.Жарықбаев Қ.Қазақ ағартушылары жастарды тәрбиелеу
туралы . А, 1965.
20.Педагогикалық көзқарастары 110 б..
21. Педагогика 1979 ж. 66 б.
22...Социалистік Қазақстан 1979 ж. 18 желтоқсан 5 б.
23.Қазақ әдебиетінің тарихы. II том , 1 кітап. А, 1961
24. Мауленбердина У. Ибрай Алтынсарин .Алма - Ата, 1961 .
25. Ұстаздық шеберлік және үлттық тәрбие . Этнопедагогика, этнопсихология 4 жинақ , 1997 ж. 3 б.
26.Халықтық педагогика және А.Б.Байтұрсынов Ұлт тағылымы. № 2, 2000 ж. 18 бет.
27. «Семей таңы» газеті 1989 ж. 16 қаңтар.
28.Тәрбие маңыздылығы . Бұқпа газеті 2001 ж. № 16
1. Адамбаев Б. Халық даналығы А, 1976 .
2. Ақынжанов М. Қазақ ағартушыларының қоғамдық - саяси көзқарастарының қалыптасуы А, 1955.
3. Алекторов А.Е. Очерки народного образования в Тургайской
области, летопись 1744 -1898 г.г, Оренбург 1900 , стр. 20.
4. Ахметов Ш.Балалар әдебиетінің очеркі. А, 1960.
5. Әбілқасымов Б. Ы.Алтынсариннің қазақша хаты жайында.
Қазақстан мұғалімі .1974, 5 сәуір .
6. Әбиев Ж., Бабаев С, Құдиярова А.М. Педагогика. А, 2004 .
7. Әдебиет энциклопедиясы 1 том, 300-306 беттер
8. Бастауыш сынып оқушыларын оқу – тәрбие үрдісіне жұмылдыру. Бұқпа 2002 ж. № 33.
9. Бержанов К. Оқу ағартудағы халықтар достығы. А, 1976.
10. Бержанов Қ, Мусин С. Педагогика тарихы. А, 1984.
11. Биобиблиографический словарь М. 1974 ж. 115 б.
12. Васильев А.В Исторический очерк русского образования в Тургайской области и современные его состояние. Оренбург ,
1896стр. 42.
13. Ғабдуллин Б. .Ысқақов А. Қазақ ағартушы демократтарының
дін туралы пікірлері. А, 1961.
14. Дербісалин Ә.Ж. Ы.Алтынсариннің жазушылық қызметі туралы.
Алматы, 1957 ж.
15. «Еңбекші қазақ» газеті 19 қаңтар 1923 жыл.
16..Ерғалиев Т.Ыбырай Алтынсариннің тіл білімі туралы қызметі.
1966, Семей таңы.
17..Жүмағұлова С. Ағартушы туралы әдебиет .Семей таңы , 1966 ,
қазанның 19 жұлдызы.
18. Жаңа мектеп журналы № 2 1925 ;/ 17-25 ,/
19.Жарықбаев Қ.Қазақ ағартушылары жастарды тәрбиелеу
туралы . А, 1965.
20.Педагогикалық көзқарастары 110 б..
21. Педагогика 1979 ж. 66 б.
22...Социалистік Қазақстан 1979 ж. 18 желтоқсан 5 б.
23.Қазақ әдебиетінің тарихы. II том , 1 кітап. А, 1961
24. Мауленбердина У. Ибрай Алтынсарин .Алма - Ата, 1961 .
25. Ұстаздық шеберлік және үлттық тәрбие . Этнопедагогика, этнопсихология 4 жинақ , 1997 ж. 3 б.
26.Халықтық педагогика және А.Б.Байтұрсынов Ұлт тағылымы. № 2, 2000 ж. 18 бет.
27. «Семей таңы» газеті 1989 ж. 16 қаңтар.
28.Тәрбие маңыздылығы . Бұқпа газеті 2001 ж. № 16
Мазмұны
Кіріспе
Негізгі бөлім
І тарау. Ахмет Байтұрсыновтың мұраларының ғылыми-педагогикалық негіздері.
1. Ахмет Байтұрсынов мұраларының зерттелу жайы.
2. Ахмет Байтұрсыновтың ағартушылық қызметі.
ІІ тарау. А.Байтұрсыновтың тәлімдік ой – пікірлерін оқу - тәрбие үрдісіне
енгізу мәселелері
2.1. Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық мұралары және оның тәлімдік
мүмкіндіктері
2.2 Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық ой – пікірлерінің бастауыш сынып
мұғалімінің қалыптасуына әсері.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Бүгінгі таңда қоғамда болып жатқан өзгерістер
білім беру ісіне өзіндік ықпал етіп отыр. Қоғамдағы әлеуметтік жағдайларды
негізге ала отырып,білім мен тәрбие берудің мазмұны жаңаша жасалу үстінде.
Мұнда ұлттық салт – дәстүр , тарих , мәдениетімізді меңгеруге аса зор мән
беріліп, жалпы білім берудің әлемдік стандартына сай келтіру мәселесі
қарастырылуда.
Қоғамымызда болып жатқан экономикалық, саяси - әлеуметтік жағдайлар
қазақ халқының тарихи дамуына байланысты жастарымызды ұлттық озық дәстүр,
өнеге тағылымы негізінде тәрбиелеуге мүмкіндік туғызып отыр.
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан - 2030 бағдарламасында , Жалпы ұлттық
татулық пен саяси қуғын – сүргін құрбандарын еске алу, Ұрпақтар бірлігі
мен сабақтастығы жылы атты жарлықтарында кезінде асыра сілтеу мен
зұлматтың зардабына ұшыраған қазақ зиялы қауымының мұрасын қалпына
келтіріп, оны бүгінгі қазақ халқының жасап жатқан тарих тағылымдарымен
сабақтастыра отырып жалғастыру көзделген.
Қазақстан Республикасындағы мәдени – этникалық білім беру
тұжырымдамасында :
Мемлекетіміздің тәуелсіздігін нығайту, елімізде асқақ руханият пен
азаматтықты өркендету үшін бүкіл Қазақстандықтардың күш – жігерін
жұмылдыруға қажетті құбылыстың бірі – республикада тұратын ұлттар мен
ұлыстардың мәдени – этникалық мүдделерін жүзеге асырудың ықпалды
мемлекеттік саясаты болып табылады. Қай халық үшін де барынша маңызды
осынау міндет – шынайы мәдени – этникалық мұраны жандандыру мен болашаққа
аманаттау, ұлттық тектестікті сақтау міндеті ең алдымен мектеппен
байланысты, - деп атап көрсеткендей, бүгінгі таңда ұлттық мұраларды, оның
ішінде ХХ
ғасыр басындағы қазақ зиялылары өмірлерінің тәлімдік мүмкіндіктерін оқушы
бойына қалыптастырудың мәні зор.
Елім деп еңіреп өткен ұлы перзенттерінің өмірі арқылы жеке тұлғаны
қалыптастыру бүгінгі күннің негізгі мәселелерінің бірі. Себебі, қазақ
халқының тарихи даму үрдісіне зер салатын болсақ, әр дәуірдің, әр ғасырдың
қоғамдық – тарихи дамуына байланысты ірі қайраткерлердің болғанын көреміз.
Мәселен, қазақ деген ат әлі белгісіз болып тұрған кезде Түркі қағанаты
тұсында Күлтегін ,Тоныкөк, Білге қаған, т.б. одан бері қарай әл – Фараби,
Қожа Ахмет Яссауи , Алтын Орда тұсында Ер Едіге, Ер Қосай , ал ХІХ ғасырда
Абай, Ыбырай сияқты ойшылдар жарқырады.
Біздің зерттеуімізге нысана болып отырған ХХ ғасырдың басындағы
педагогикалық ой – пікірлердің қалыптасып дамуына өзіндік үлес қосқан
көрнекті қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынов болып отыр. Аталған кезеңде
қазақ халқының өмірі көптеген тарихи оқиғаларға толы еді. Бұл біріншіден,
Ресей империясының қазақ елін отарлау саясатының күшейген кезі болса,
екіншіден , Ресейдегі ұлт - азаттық қозғалыстар қазақ халқына да өз әсерін
тигізбей қойған жоқ...
Осындай саяси – демократиялық идеялардың ықпалынан ХХ ғасырдың
басында қазақтың бір топ шоқ жұлдыздары: Ә.Бөкейханоы, А.Байтұрсынов,
М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Дулатов, Х.Досмұхамедов тарих сахнасына жарқырап
шықты. Бұлар ХХ ғасырдың басында ұлттық сезіммен рухтанған зиялы қауым
болды. Олар ұлттық дініміз бен тіліміздің, мәдениетіміз бен өнеріміздің
дамып, қалыптасуына белсене ат салысты. Сондай ғұламалардың бірі - Ахмет
Байтұрсынов еді. Ғалымның мұраларын саралап санай берсек, оның ұлттық
педагогикаға да қосқан іргелі үлесін көреміз.
Артында мол тәрбиелік мұра қалдырған энциклопедист – ғалымның
педагогикалық көзқарастарын ғылыми – педагогикалық, әдістемелік тұрғыда
А.Қыдыршаевтың А.Байтұрсыновтың әдістемесі атты ғылыми – зерттеу
жұмысында ағартушының қазақ тілінің әдістемесіне қосқан үлестері , тіл
білімін дамытудағы орны ерекше екендігі талданған.Сонымен
қатар,Р.Б.Үсембаеваның А.Байтұрсынов мұралары арқылы бастауыш сынып
оқушыларын адамгаршілікке тәрбиелеу атты ғылыми – зерттеу еңбегінде
ғалымның еңбектеріне ғылыми талдау жасай келе, бастауыш сынып оқушыларын
адамгершілікке тәрбиелеуде пайдаланудың жолдары қарастырылған.
Ал, ғалымның еңбектерінің әр салада зерттелу жайы қазіргі кезде
біршама жақсы жолға қойылған. Мәселен, тарих ғылымы бойынша М.Қойгелдиев,
М.Қозыбаев, Т.Омарбеков, Ә.Тәкенов, Қ.Нұрпейіс т.б. филология саласы
бойынша Р.Сыздықова, Р.Нұрғали, Қ.Құсайынов, Мектепов, Ө. Айтбаев,
Т.Қордабаев, Б.Қойшыбаев, К.Суханбердина, Ғ.Құрманбаева т.б, пәлсапа саласы
бойынша Ж.Алтаев, А.Қасымжанов, А.Қасақбаев, О.Сегізбаев т.б., педагогика
және психология саласы бойынша С.Қалиев, Қ.Жарықбаев,
Н.Іргебаева,т.б.еңбектерінде А.Байтұрсыновтың артына қалдырған мұрасын жан
– жақты зерттей отырып, бүгінгі ұрпақ тәрбиесіне пайдалану жолдары
көрсетілген.
Біздің зерттеу нысанамызға алып отырған Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық
мұрасы, оның ішінде бастауыш буынға арналған білім мен тәрбие беру мәселесі
ғылыми педагогикалық тұрғыда зерттелуде және Қазақстан педагогикасы
тарихынан заңды орын алды. Сол себепті әдістемелік тұрғыдан зерттеу бұл
көтеріліп отырған мәселенің өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу обьектісі: ХХ ғасырдың басындағы ұлттық педагогикалық ой –
пікірлердің даму үрдісі.
Зерттеу пәні: Ахмет Байтұрсыновтың тәлімдік ой – пікірлерін бастауыш
сыныпта оқу – тәрбие үрдісінде пайдаланудың жолдары.
Зерттеу мақсаты: Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық – ағартушылық
ғылыми еңбектерін зерттеу , оның тәрбиелік бағыттағы еңбектерін бастауыш
мектептің оқу – тәрбие үрдісіндегі құндылықтарын анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- А.Байтұрсыновтың еңбектеріндегі қоғамдық - педагогикалық
көзқарастарға ғылыми- теориялық тұрғыда талдау жасау;
- А.Байтұрсынов пен Ы.Алтынсариннің педагогикалық ой – пікірлерінің
өзара үндестігін айқындау:
- А.Байтұрсыновтың педагогикалық мұрасының Қазақстан педагогика
ғылымының дамуына қосқан үлесін саралап көрсету;
- А.Байтұрсыновтың тәрбиелік бағыттағы еңбектерін бастауыш сыныпта
оқу – тәрбие үрдісінде пайдаланудың әдістемелік маңыздылығын
анықтау.
Зерттеудің болжамы:
Егер Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық мұраларындағы құндылықтарды
іріктеп, тәлімдік мүмкіндіктерін айқындай отырып, әдістемелік ұсыныстар
жасалса, онда рухани құндылықтарды бағалай білетін, ұлттық және патриоттық
санасы жоғары оқушылар қалыптасады.
Зерттеудің ғылыми - әдіснамалық негізі:
- Ахмет Байтұрсыновтың мұраларын зерттеуге байланысты философ,
тарихшы, педагог, психологтардың еңбектері;
-А.Байтұрсынов еңбектеріне деген әр тарихи кезеңдердегі көзқарастар;
- ҚР Білім туралы Заңы, ҚР Тіл туралы Заңы, мемлекеттік білім
стандарты, бағдарламалар, оқу жоспарлары.
Зерттеудің көздері:
ХІХ ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басындағы ұлттық оқу – ағарту, білім
беру салалары бойынша жарияланған педагог, психолог, тарихшы, философ,
филолог ғалымдардың ғылыми еңбектері, тұжырымдары; ҚР президенті мен
Үкіметінің қаулылары.
Зерттеу әдістері:
- А.Байтұрсынов туралы деректермен танысу, жинақтау, қорыту және
жүйелеу , салыстырмалы талдау жасау;
- Сирек кездесетін қордағы тарихи, педагогикалық еңбектерді іріктеу,
тұжырымдау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- А.Байтұрсыновтың еңбектеріндегі қоғамдық педагогикалық
көзқарастарға ғылыми – теориялық талдау жасалынды;
- ХІХ аяғы ХХ ғасырдың басындағы педагогикалық ой – пікірлердің
үндестігі сараланды;
- А.Байтұрсыновтың педагогикалық мұрасының Қазақстандық педагогикалық
ой – пікірлердің дамуына қосқан үлесі айқындалды;
- А.Байтұрсыновтың құнды педагогикалық ой – пікірлерін бастауыш сынып
мұғалімдерін даярлауға пайдаланудың тиімді жолдары, әдістері мен
тәсілдері анықталды.
І тарау. Ахмет Байтұрсыновтың мұраларының ғылыми-педагогикалық
негіздері.
1. Ахмет Байтұрсынов мұраларының зерттелу жайы.
Ахмет Байтұсынов мұраларын зерттеуді қоғамның дамуына байланысты үш
кезеңге бөліп жіктеуге болады.
Біріншіден, Ахмет Байтұрсыновтың көзі тірі кезінде еңбектерінің
жариялануы және оған деге сол кезеңдегі көзқарастар, яғни ғалым туралы
объективті бағалауға тырысқан мақалалардың, еңбектердің жарық көру кезеңі.
Екншіден, Ахмет Байтұрсыновтың репрессияға ұшыраған кезеңінен
аяқталғанға дейінгі уақыттағы (кеңестік дәуірдегі)ол туралы көзқарас-
пікірлер. Ол 1937-1980 жылдар аралығында уақытты қамтиды, яғни ағартушыны
негізсіз қаралау, айыптау түріндегі еңбектердің жариялануы.
Үшіншіден, еліміз егемендік алғаннан кейінгі ғалым еңбектерінің жарық
көруі және оның ғылыми тұрғыда зерттелуі жайы. Әсіресе, Қ.Нұрпейісов,
М.Қозыбаев, Т.Омарбеков, Ә.Тәкенов сынды тарихшы ғалымдар өздерінің зерттеу
еңбектерінде Ахмет Байтұрсыновтың жеке тұлға ретінде қалыптасуына ұлттық
баспасөздің Алашпартиясын ықпалына ерекше тоқталып, айқындады.
Ахмет Байтұрсыновтың : ...газет – халықтың көзі, құлағы, һәм тілі.
Адамға көз, құлақ, тіл қандай керек болса, халыққа сондай керек...жұртым
деп халықтың арын арлап, зарын зарлап, халықтың сөзін сөйлеп, пайдасын
қорғап, зарына қарсы тұрып, қарғаға көзін шоқытпасқа тырысады, - деп
газеттің қазақ халқына тигізер атап пайдасын көрсетеді . Ахмет Байтұрсынов
пен Міржақып Дулатов негізін салған Қазақ газеті бүкіл ұлтымыздың
мәдениеті, өнері мен тарихын, шаруашылық кәсібін, тұрмыс – тіршілігін
насихаттаумен бірге, ұлттық зиялы қауымның дүниетанымдық көзқарасын
қалыптастырды.
Сол кездердегіҚазақгазетінің беттерінде жарияланған мақалаларға
талдау жасасақ, Ресей мемлекетінде болып жатқан саяси партиялар мен
ағымдар. Олардың ұстанған бағыттары, қазақ зиялыларының ол мәселелерге
көзқарасы айқын байқалды.
ХХ ғасырдың басы – Ресей империясының Қазақстанды өз отарына
айналдыруды күшейтіп, аграрлық және ұлттық мәселелердің шиленіскен шағы
еді. Тура осы кезеңде отарлап отырған Ресей империясын өзінде де көптеген
тартыстар, саяси қозғалыстар өрбіді, халықтың жаппай толқулары болды, оның
ұшқыны қазақ еліне де әсер етпей қоймады. Осындай белең алған саяси
толқуларға қазақтың зиялы қауымы белсене араласты. Мәселен, Қазақстан
Республикасы орталық мемлекеттік мұрағат деректеріне жүгінсек, 1917 жылғы
12-26 шілдеде Орынборда өткен Бүкіл – қазақтық ІІ съезде құрылған
Алашпартиясының негізін салуға Қазан төңкерісінен кейін 1917 жылы 5-13
желтоқсанда Орынборда болған Бүкіл- қазақтық ІІ съезде құрылған
Алашпартиясының бағдарламасын талқылауға Әлихан Бөкейхан, Мұстафа Шоқай,
А.Байтұрсынов, М.Тынышбаев, М.Дулатов, Ж. Х. Досмұхамедовтар, Х.Ғаббасов,
А.Сейітов бастаған ондаған зиялы азаматтар белсене ат салысып, өзіндік үлес
қосты. Әлихан Бөкейхан,Ахмет Байтұрсынов осы зиялы қауымның көшбасшы
көсемдері болған.
Ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсарин бастамасын ілгері дамытып, нағыз
ғылымдық дәрежеге көтеріп, жетер жеріне жеткізіп берген – Ахмет
Байтұрсынов, - деп Қ.Мұхаметқанов атап көрсеткендей, Ахмет Байтұрсынов
Ыбырай негізін салған идеяларды жалғастырушы болды. Олардың идеяларының
үндестігін шығармаларынан, әңгіме, өлең, мысалдарынан, этнографиялық
еңбектерінен, ғылыми мақалаларының мазмұнын анық байқаймыз. Мәселен, Ахмет
Байтұрсыновтың Оқу жайыатты мақаласында қай халықтың болмасын ілгері басу
себебі де, кейін қалуы да оқу мәселесімен байланысты екенін дәлелдеді.
Дүниенің бір шеті мен бір шетіне шапшаң хабар алғызып тұрған ғылым,
от арба, от кемелерді жүргізген ғылым. Осыларды істеп отырған жұттың бәрі
де сондай болмаған. Халық жүре, оқи, талаптана келе осыншаға жеткен -
деген пікірі де Ыбырай Алтынсариннің Өнер -білім бар жұрттар атты өлең
жолдарындағы идеямен мазмұндас.
Ахмет Байтұрсынов осы мақаласында : шебер маман, сайлы мектеп,
сәйкес бағдарлама, оқыту жайын дұрыс үйретіп, маман даярлайтын оқу орны –
педучилищелер жоқ, - деп дабыл қағады. Мектеп, орта және жоғары оқу
орындарын ашу керек, оларды дамыту, қаржыландыру мәселесін Қазақ газеті
үнемі көтеріп, жұртқа жол көрсетіп отырады,- деп газеттің алға қойған
ағартушылық қызметін де білдіреді.
Сондай-ақ Ахмет Байтұрсынов Бастауыш мектепатты мақаласын да Ресей
үкіметінің орыстардың саясатының бет – пердесін аша келе, үкіметке керегі
мемлекеттегі жұрттың бәрі бір тілде, бір дінде,бір жазуда болуы, әр халыққа
керегі өз дінін, тілі, жазуының сақталуы. Солай ойлағанда көңілге ұнамды
мектептің түрі біздің ойымызша мынау, - деп бастауыш мектептің бес жылдық
болуын, қазақ халқының көшпелі ерекшелігін ескеріп, мектептерді келіп
оқитын және жатып оқитындай етіп құруды, қыр мектептері мен қала мектептері
ерекшеліктерін ескере ұйымдастыруы талап етті. Артына осындай ұмытпас мол
мұра қалдырған, қазақ халқының болашағын ойлаған ағартушы, энцеклопедист-
ғалымның педагогикалық көзқарастарын ғылыми – педагогикалық, әдістемелік
тұрғыда А.Қыдыршаевтың Ахмет Байтұрсыновтың әдістемесіатты ғылыми –
зерттеу жұмысында ағартушының қазақ тілінің әдістемесіне қосқан үлестері,
тіл білімін дамытудағы орны ерекше екендігін талдаған. Сонымен қатар,
Р.Б.Үсенбаеваның Ахмет Байтұрсынов мұралары арқылы бастауыш сынып
оқушылары адамгершілікке тәрбиелеу атты ғылыми-зерттеу еңбегінде ғалымның
еңбектеріне ғылыми талдау жасай келе, бастауыш сынып оқушыларын
адамгершілікке тәрбиелеуде пайдаланудың жолдары қарастырылған.
Ал, ғалымның еңбектерінің әр слада зерттелуі жайы қазіргі кезде
біршама жақсы жолға қойылған. Мәселен, тарих ғылымы бойынша М.Қойкелдиев,
М.Қозыбаев, Т.Өмірбеков, Ә.Тәкенов, Қ.Нұрпейісов тағы басқа филология
саласы бойынша Р.Сыздықова, Р.Нұрғалиев, Қ.Құсайынов, А.Мектепов,
Ө.Айтбаев, Т.Қордабаев, Б.Қойшыбаев, У.Сухамбердинов т.б пәлсапа саласы
бойынша Ж.Алтаев, А.Қасымжанов, А.Қасабеков, О.Сегізбаев т.б педагогика
және психология саласы бойынша С.Қалиев, Қ.Жарықбаев, Н.Іргебаева т.б
еңбектерінде Ахмет Байтұрсыновтың жан-жақты зерттей отырып, бүгінгі ұрпақ
тәрбиесіне пайдалану жолдары көрсетілген.
Газет мақалаларымен қатар Труды общества изучения Киргизского
краяатты жинақта оның өмірі мен қызметін, тіл зерттеудегі еңбегі мен
табыстарын жақсы баяндаған М.Дулатов пен Е.Омаровтың мақалалары қалың
жұртшылыққа ұсынылды. Қазір де айтылып жатқан Ахмет Байұрсыновтың
мәліметтері негізінен М.Дулатовтың Ахмет Байтурсынович Байтурсынов
(Биографический очерк) деген көлемді әр көп деректері бар мақаласынан
алынып отыр.
Сондай-ақ Ахмет Байтұрсыновтың өмірі мен қызметі туралы деректер
А.Б.Луначарскийдің жауапты редакторлығымен 1929-1931 жылдары шыққан
Әдебиет энциклопедиясының І томында берілген және осы кітаптың Y томында
Казахскиий алфавит деген кесте беріліп, онда бұл алфавитті
А.Байтурсыновский алфавит деп көрсетеді.
Баспасөз бен жинақтарда және энциклопедияларда жарияланған бұл
материалдың барлығында да Ахмет Байтұрсыновтың оқу-ағарту, ғылым, әдебиет,
мәдениет майданындағы орны ерекше екендігі, көп ретте тыңнан жол салған көш
бастар болғандығы және қазақ қауымына беделі күшті, абыройы биік болып келе
жатқандығы айтылады.
Ахмет Байтұрсыновтың тіл білімі мен қазақ филологиясы саласындағы
еңбегі репрессиялардан кейінгі кезеңдердің өзінде де кейде ашық, кейде
тұспалдап жоғары бағаланып келді.
Академик-жазушы Ғабит Мүсірепов Осы ғасырдың басында тұңғыш
әліппеміз жасалды деп 1 жазғанда, ол айтып отырғаны Ахмет Байтұрсыновтың
еңбегі еді. Есімі дүние жүзіне мәлім аса беделді түрколог академик
А.Н.Кононов Қазан революциясына дейінгі Отандық түркологтардың
биобиблиографиялық сөздігін көрсеткішін жасағанда, Ахмет Байтұрсыновты
Отандық түркологтардың қатарында көрсетеді де, оны жетілдірілген қазақ
алфавитін жасаушы, қазақ тілінің фонетикасын, морфологиясын, синтаксисін
зерттеп, оқулықтарын түзуші, қазақ әдебиеті мен мәдениеті тарихын
зерттеуші деп танытады. Демек, Кеңес Одағына, тіпті бүкіл дүние жүзіне
тараған бұл құнды көрсеткішті пайдаланушылар Ахмет Байтұрсыновты
революцияға дейінгі Ресей түркологтарының бірі деп біледі және бұл кітап
шыққаннан бергі уақыттың ішінде ондағы осы мәліметпен таным бағаны ешкім
жоққа шығарған жоқ.
Ахмет Байтұрсыновтың қазақ тілі ғылымының отауын тігудегі еңбегі - өз
алдына шертілетін байтақ әңгіме. 1974 жылы Мәскеу қаласында шығыс әдебиеті
бас редакциясы библиографический словарь отечественных тюркологов деген
кітап шығарғаны бәріміздің есімізде. Сол кітапта атақты түрколог, академик
А.Н.Кононов Ахмет Байтұрсыновтың тіл ғылымы саласындағы еңбегін былай деп
бағалайды: Ахмет Байтұрсынов –арапалфавиті негізінде жасалған қазақ
әліппесінің жетілдірілген түрінің авторы. Ол қазақ тілнің фонетикасы мен
грамматикасын зерттеген. Қазақ әдебиеті мен тарихын жазған.
Қазіргі қазақ тілі ғылымының жетекші білгірлері Әбдуәли Хайдаро пен
Рәбиға Сыздықованың бағалауынша Ахмет Батұрсынов қазақ тіл білімінің
іргетасын қалаған тұңғыш лингвист-ғалым.
Ахмет Байтұрсыновтың қазақ мектептеріне арналған тұңғыш оқулықтар
жасаудағы еңбегі өз алдына бір төбе. Олар Оқу құралы, Әліп –би , Тіл
құралы, Тіл жұмсар,т.б.
Белгілі әдебиетші ғалым Қ.Мұхамедханов Ахмет Байтұрсыновтың
оқулықтарын негізінде ашқан екен. Соны есіне ала отырып, олАхмет
Байтұрсынов кітабын құлшынып, құныға оқығандарын ерекше ілтипатпен жазады.
Оның Оқу құралынан алған мына бір жерінен көз жүгіртіп көрелік:
Кітап оқуға жеңіл, тілі ұғымды, баланы қызықтырып, ынталандырып,
баурап әкетеді. Туысқан -туған қалай аталады, киім-кешек, ойын-ойыншықтар,
тамақ, сусын, дене мүшелері, үй саймандары, ыдыс-аяқ, мал аттары, малдан
басқа төрт аятылар, құстар, бақа-шаян, құрт-*құмырсқа, жер аттары, сан...-
осының бәріне үйретеді..
Бұдан әріҚ.Мұхамедханов оқулықтағы әңгімелердің дидактикалық мәніне
тоқталады. Әр әңгіменің соңында деп жазады ол, -ьобықтай түйіні мақал
болатын. Мысалы, Өтірікші тышқан әңгімесінің қорытындысы: қол жетпеген
қорлаушылық, Ата насихатыәңгімесі: тірліктің күші - бірліктедеп
қорытылатын..
Ахмет Байтұрсыновтың ғалымдық, ақындық, публицистік, қайраткерлік өз
заманында аса жоғары бағаланған. Қазақ ортасы , түркі әлемі ғана емес, орыс
ғалымдары берген тарихи тұжырымдардың орны ерекше.
Ақын, публицист, ғалым, қоғам қайраткерінің өмірі, шығармашылығы
әлеуметтік қызметіне байланысты маңызды еңбектер, негізінен оның туғанына
елу жыл толу меретой тұсында жарияланды. Қырғыз (қазақ) өлкесін зерттеу
қоғамы еңбектерінде Орынбор,1922 орыс тілінде екі мақала басылды. Ахмет
Байтұрсыновтың мақаласындағы тарихи деректер күні бүгінге дейін өз маңызын
жойған жоқ. Ақиқатқа жүгінгенде, бұдан кейінгі уақыттарда Ахмет Байтұрсынов
жазған авторларын бәрі де осы еңбектің материалдарын пайдаланғанын көреміз.
Мақалада тұңғыш рет ақын, ғалым, публицист, қоғам қайраткерінің туған
уақыты, кіндік қаны тамған жері, ортаның басты сипаттары, білім алған
ошақтары, қызмет еткен орындары, әлеуметтік қызметтері, саяси-қоғамдық
көзқарастарының өзгеруі, сан –алуан эволюциясы жан-жақты ашып берілген. Ал,
екінші мақала Ахмет Байтұрсыновтың ғылыми еңбектерін, әсіресе тіл саласында
саралауға арналған.
Мәскекуде 1929 жылы Коммунистік академия баспасынан шыққан Әдебиет
энциклопедиясының І томында 300-306 беттер
Ахмет Байтұрсынов аса көрнекті қазақ ақыны, журналисі және педагогы... Ол
– қазақ тілі емлесінің реформаторы, грамматикалық және қазақ әдебиеті
теориясының негізін салушы деп бағаланып,негізгі өмірбаяны берілді,
қоғамдық -әлеуметтік қызметі айтылады.
Өз уақытының аласапыран құбылыстарын бағалау, болашақ алыс өрістерді
көруге келгенде, жас Мұхтар Әуезов даналығына таң қалмасқа болмайды.
алмағайып ағыстарға малтығып, қалың тұманда адаспай, Ахмет Байтұрсыновтың
тарихтағы орнына қатысты дәл бүгінгі күнмен үндес, қайта құру рухына
орайлас пікір – тұжырымды жігіт-желең, жиырма бес- жиырма алтыдағылар
балғын ойшыл қалай тауып айтты екен деп таң қаласың: Ахмет Байтұрсынов
ашқан қазақ мектебі, Ахмет түрлеген ана тілі, Ахмет салған әдебиеттегі
елшілдік ұраны, Қырық мысал, Маса еңбегі, Қазақ газетінің 1916
жылдағы қан жылаған қазақ баласына істеген еңбегі, өнер-білім, саясат
жолындағы қажымаған қайраты, біз ұмытқанда да, тарих ұмытпайтын істері
болатын. Оны жұрттың бәрі де біледі. Бұның шындығында ешкім дауласпайды.
2
Ахмет Байтұрсыновтың тарихтағы орнын оның әлеуметтік – қоғамдық
істерін, дүниетанымындағы кейбір қайшылықтарды өз кезінде дұрыс көрсетіп,
әділін айтқан адамдардың бірі – Сәкен Сейфуллин. Ол Еңбекші қазақ
газетіне 1923 ж. 19 қаңтар Ахмет Байтұрсынұлы елуге толдыдеген арнаулы
мақала жазылып онда былай дейді Ахмет Байтұрсынұлы қарапайым кісі емес,
оқыған кісі. Оқығандардың арасынан шыққан, өз заманында патша арам қулықты
атарман –шабармандардың қорлығына, мазағына түскен халықтың намысын жыртып,
дауысын шығарған кісі. Өзге оқыған мырзалар мен іздеп жүргенде, қорлыққа
шыдап, құлдыққа көніп, ұйқы басқан қалың қазақтың ұлт намысын жыртып,
ұлттың арын жоқтаған патша заманында жалғыз – ақ Ахмет Байтұрсынов еді.
Қазақтың ол уақыттағы кейбір оқырмандары губернатор соттарға күшін сатып
тілмаш болып, кейбір оқығандары арларын сатып ұрлықты істеп жүргенде, Ахмет
Байтұрсынов қазақ халқына жанын аямай қызметтерін қылды. Қырық мысал,
Масакітаптарын, Қазақгазетіне редакторлық еткен еңбектерін, Алаш
кезеңін, артынан Компартияға кіргенін түгел шолып айта келіп, мынадай түйін
түйеді: Қалай болса да, жазушысы азғана әдебиеті нашар қазақ жарлыларына
оқу һәм ьтіл құралдарымен қылған қызметі таудай... Елуге келген Ахмет
Байтұрсыновты шын көңілден құттықтап, өмірінің ұзақ болуын тілеймін.
Түркістан Республикасы Орталық атқару комитеті мен Түркістан орталық
партия комитетінің газеті бірқатар пікірлер жазылған.3
Қазақтың дыбысына, сөзіне арнап әліппе шығарып, тіл һәм құралдарын
шығарып, қазақтың жалпақ тілін талайға үйреткен АхметБайтұрсынов еді. Ұлт
қамы дегенді көксеген адам болмай, қазақ құлшылыққа кез болғанда,
бостандыққа жол көрсеткен Ахмет Байтұрсынов еді.,- деп жазылған. Бұдан
кейінгі уақыттарда лениндік қағидалар бұзылып, сталинизм қылышынан қан
тамған зұлмат жылдар, нәубет, селебе, қан-қырғын репрессиялар басталған
кезде, көп нәрсе мүлде бұрмаланады.
Ол шақта Ахмет Байтұрсыновтың еңбектерін талдап, тарихтағы орнын
көрсетпек түгіл, атын атаудың өзі –қылмыс, азамат басын жұтатын, абақтыға
апаратын жолға айналды.
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің Бюросы мақұлдағанға дейін
Ахмет Байтұрсынов шығармашылығы туралы хазылған пікірлердің сілемі осындай.
Күрделі тұлғаның өмірі , ғылыми , әдеби мұрасы жайлы тілшілер Ә.Қайдаров,
Т.Қордабаев, Р.Сыздықова, С.Кеңесбаев, әдебиетшілер: Қ.Мұхаметханов,
Р.Нұрғалиев, А.Мектепов, Ғ.Әнесов, С.Негимов және тағы басқа ғылымдардың
мақалалары шыға бастады.
Ахмет Байтұрсынов, біріншіден, қазақ тілінің тұңғыш әліппесі мен
оқулықтарының авторы, сонымен із салған жаңашыл ағартушы. Ол жазған мектеп
оқулықтары 1914-1945 жылдардан 1927-1928 жылдарға дейін пайдаланып келді.
Қазақ оқушыларының бірнеше буыны сауатын Ахмет Байтұрсыновтың
Әліпбиіменашып, ана тілін Ахмет Байтұрсыновтың Тіл құралыарқылы оқып
үйренеді.
Екіншіден, Ахмет Байтұрсынов – араб графикасына негізделген қазақ
жауының реформаторы. Бұл жазу да үстіміздегі ғасырдың оныншы жылдарынан
бастап жиырмасыншы жылдардың соңына дейі латынға көшкенше қазақ
мәдениетіне, оқу-ағартуына жақсы қызмет етті. Ахмет Байтұрсынов жасаған
жаңа жазу күні бүгінге дейін қолданыс тауып келеді: Қытай Халық
Республикасы, Ауғанстан, Иран сияқты елдердегі қазақ бауырластарымыз
сауаттарын осы жазумен ашып, баспа дүниелерін осы графикамен шығарады.
Шетелдік бауырлас қазақтарға арнап, осы күндерде өзіміз шығаратын Біздің
Отан атты газетіміз де Ахмет Байтұрсынов реформалаған араб жазуын
пайдаланады, ол ұсынған емле ережелерін ұстайды.
Үшінщіден, Ахмет Байтұрсынов –қазақ әдебиеті мен мәдениетін зерттеуші
тұңғыш филолог – ғалым және Қазақстан ғылымын алғашқы ұйымдастырушылардың
бірі.
Төртіншіден, Ахмет Байтұрсынов – қазақ халқына, жас кеңес өкіметіне
адал қызмет еткен қоғам қайраткері.
Ахмет Байтұрсынов ХХ ғасырдың басындағы ұлттық педагогикалық ой-
пікірлердің негізін салған, халықтың сауатын ашуға бүкіл- қайратын жасаған
ағартушы ғалымдардың бірегейі.
Міне, қазақ халқының абзал ұлдарының бірі, ХХ ғасырдың бас кезіндегі
үркердей шағын топ –дмократтық бағыттағы қазақ интеллигенциясының ең ірі,
ең беделді өкілі, бір емес, екі рет заңсыз жазғырылып, сталиндік режимнің
құрбаны болған Ахмет Байтұрсыновты осылай танимыз.
1.2 Ахмет Байтұрсыновтың ағартушылық қызметі.
Ахмет Байтұрсынов –қазақ мәдениетінің тарихында үлкен, бір дәуірді
алып жатқан тұлға. Оның тарихи тағлымы мол, тәрбие туралы өзіне тән
прогрессивтік ой-пікірі бар ұлы ғалым. Қазақ философиясының тіл білімі
және әдебиеттану негізін салушы педагог –ағартушы, мәдениет қоғам
қайраткері.
Ахмет Байтұрсынов –алғашқы қазақ тілінің авторы 1912 ж.Сол кездің
өзінде ол жүзеге асырған қазақ жазуы Жаңа емле ережесі айнала ортадан
тиісті бағасын алды. Оған прогрессивтік зиялы қауым ерекше аударады,ал,
1924 жылы ол жаңа қазақ алфавиті ретінде қабылданып, оған ғалымның
құрметіне Ахмет Байтұрсынов аты берілді. Ол өз заманында барлық түркі
тілдес халықтардың ең жақсы үлгісі ретінде қабылданды. Сондай-ақ біздің
шетелдік отандастар күні бүгінге дейін Ахмет Байтұрсынов графикасын
пайдаланады. Ахмет Байтұрсыновтың әдістемелік еңбектері қазіргі кездің
өзінде үлкен беделмен қолданылады. Оның қазақ тіл білімі және қазақ тілін
оқыту әдістемесі өзінің сапалылығымен және ана тіліміздің ерекшелігін
жинақтайтын оқулық негізі ретінде үлкен табыспен мектептер мен жоғары оқу
орындарында оқытылып, қолданылмалы қазақ тілінің қолтума оқулығына айналып
отыр.
Ол өмірінің алғашқы жылдарын бала оқытудан бастайды, ол жөнінде былай
деп жырлайды.
Адамдық диқаншысы – қырға шықтым.
Көлі жоқ, көгалы жоқ – құрға шықтым,
Тұқымын, адамдықтың шаштым, ектім,
Көңілін көтеруге бұл халықтың,- деп бейқам жатқан халқын сауаттандырып,
өнер-білімге, мәдениетке жетектеді.
Бұл тұста 1890 жылдар үстінде Ахмет Байтұрсынов тәрізді оқыған, білім
алған, мектеп бітірген, орысша сауат ашқан өзге де қазақ азаматтарының
алғаш көріне бастаған кезі еді. 1896 жылы Ахмет Байтұрсынов Омбыда жұмыс
істеп отырып, Ақмола, Семей оқу жүйесін басқарады. Сол жылдары ол Қазақ
даласында бала оқыту жайы оны қатты толғандырады. Осы кезеңде қазақтарды
оқыту Ахмет Байтұрсыновтың ой түюінше өзгелерді емес, өзі тектес
оқығандардың халық алдындағы парызы деп түсінеді. Ахмет Байтұрсыновтың
осындай мақсаттарды көздеп, спяси көзқарастары шыңдай түсуі Қарқаралыда
өмір сүрген 1896-1907 жылдар кезеңімен байланысты. Осы жылдар оның
айналасына қазақ зиялылары топтала бастады.
Ахмет Байтұрсынов 1907-1917 жылдар арасында Орынборға жер аударылып,
сонда тұрған жылдарында ғылым, білімге бұрынғыдан да терең үңіліп, қазақ
балаларын оқытудың әдістерін, қазақ тілі мен әдебиеті, өнері, тарихы,
мәдениеті туралы өрелі ойлар айтылып, бастауыш сыныптарға арнап оқулықтар
мен оқу құралдарын жаза бастады. Халық мұраларын, ауыз әдебиетін – эпос,
ертегі, жұмбақтар жинап бастыру ісімен айналысады, ғылыми-зерттеу
жұмыстарымен шұғылданады.
Ахмет Байтұрсыновтың қазақ елінің жоғын жоқтап, снасына сәуле құюға
байланысты жасап жүрген еңбектері елге тарай бастайды. 1913-1918 жылдар
аралығында биресми газет Қазақгазетінің редакторы болып жұмыс істеген
жылдарында – газет бетінде халықтың оқуға, білімге, өнерге, бостандыққа,
теңдікке шақырған ойларын газет беттеріне ашық жариялады.
Қазақтарды надандық шырмауынан шығарудың бірден-бір жолы ғылым-
білімге ұмтылу, оқу-ағарту жұмысымен айналысу деп түсінген Ахмет
Байтұрсынов бұл пікірін Қазақгазетін жариялауға ұдайы ұмтылыс жасаған.
Ахмет Байтұрсынов демократтық ағартушылық қызметті өзінің азаматтық
борышы ретінде және ұстаған жолының негізі деп санаған. Ол білім-ғылымнан
кенже қалған, малын бағып, марғау жатқан қазақ халқын сол қараңғылықтан,
сол марғаулықтан маса болып ызыңдап оятып алып шығуды өміріне мақсат етіп
қояды.
1911 жылы Орынборда басылған Маса атты жинағы, халықты өз тағдыры
үшін күреске шақырып, жұртшылықты шырт ұйқысынан оятқан дабылды еңбек
топтама туынды болған. Ахмет қалғыған халқын ең болмаса маса болып шағып
оятайын, ойландырайын- деген мақсат көздейді.
Сары маса болып ызыңдаған өзі екенін Ахмет Байтұрсынов 1909 жылы
Петербургте басылған Қырық мысалатты еңбегінде Малшы мен
Мысалтуындысында жасырмай ашық айтады. Онда мынадай шумақ өлеңдер болған:
Мысалы, қазақ малшы ұйықтап жатқан,
Жыланды пәле дедік аңдып жатқан.
Пәленің түрін көргенмен Сары маса
Халықты оянсын деп сөзбен шаққан
Айқап журналы мен Қазақ газеті бетінде көптен көтеріп жүрген,
елдің санасын көтеруден бұрын сауат ашар Әліп-би тіл құралын жазу үшін
графика және қазақ тілінің дыбыстық жүйесін жасаумен Ахмет Байтұрсынов 20
жыл еркін айналысады. Ол әуел баста араб графикасына бейіл береді.
Ахмет Байтұрсыновтың араб жазуын қазақ тіліне икемдеген нұсқасын
қазақ жұртшылығы, әсіресе мұғалімдер қауымы ешбір талассыз қабылдады,
себебі Ахмет Байтұрсыновтың реформасы қазақ тілінің табиғатына, яғни дыбыс
үндестігі заңдылығына сүйеніп, ғылыми негізде жасалған болатын. Сөйтіп,
қазақ дыбыстарының табиғатын айқындап тануы, ғалымға қазақтың жаңа әліпбиін
алфавитін жасауға мүмкіндік берді. Оның 1912 жылдардан бастап ұсынған осы
алфавитке негіздеп алған жаңа жазуы іс жүзінде қолданыла бастады. Баспа
беттерінде жарияланған мәліметтерге қарағанда, 1915 жылдың бір өзінде бұл
емлемен 15-тей кітап басылып шығыпты. Сондай-ақ Ахмет Байтұрсынов ұсынған
жаңа емле 1913 жылдардан бастап мұсылман медреселерінде де, қазақ - орыс
мектептерінде де қолданылы бастаған.
Дәл осындай құралдың ересектер үшін де аса қажет екенін ескеріп
Әліпбиді жазады, бұл оқулық 1924 жылы Орынборда, 1926 жылы Семейден
басылып шыққан. Ал Тіл құралы 1924 жылдан бастап жариялана бастады.
Ахмет Байтұрсыновтың ағартушылық, ғалымдық, қайраткерлік, ақындық
қасиеттерін сараласаңыз - өзінен бұрынғы үш ғұламаның Абайдың ақындығын,
Ыбырайдың ағартушылығын, Шоқанның ғалымдығын, оны бір өзі таңдап алғандай.
Ахмет Байтұрсыновтың бойынан осы үш қасиет бірдей табылған. Өлеңін, ақындық
шеберлігін Ахмет Абайша түрлеп, адам бойындағы надандықты шенейді,
саналыққа ел болып бірігуге шақырады.
Бұл неткен жұрт ұйқышыл,
Болсын кедей, болсын бай,
Жатыр бейқам жым-жырт жай десе, енді бірде
Шығармай бір жеңнен қол, бір жерден сөз
Адалдық, алтыбақан, дерпен кірдік,
Жан-жақты жаратқанға күзеттіріп,
Жақынмен ырылдасып, иттей үрдік- деп сол кездегі шындықты жырлайды.
Абайдың бірден-бір өлеңін өткен уақыттың жайын ғана жырлайтын,
кезеңдік дүние деп қарай алмайтынымыз сияқты, Ахмет Байтұрсынов
туындыларының да шеңбері ауқымы уақытпен шектеліп қалған емес.
Ахмет Байтұрсынов еңбек тәрбиесін жырлаған, еңбек тағылымының туын
көтерген дана-адам.
Ахмет Байтұрсынов еңбексіз, арзан істерді надандықты, мешеулікті,
білімсіздікті өткір сынға алған. Ол Жұртыма деген өлеңінде:
Келгенде өзді-өзіңе мықтысыңдар,
Қайтейін өзге десе көнгішсіңдер,
Сықылды сынық бұтақ төмендесең,
Кім жұлмас оңайдағы жемісіңді.
Сонымен қатар, Ахмет Байтұрсынов үлкен аудармашы. Ол Крыловтың
мысалдарын аударған. Арыстан, киік, һәм түлкі деген мысал өлеңін былай
тұжырымдайды:
Кісіге таза жолдас табу қиын
Көбіне – ақ дос етеді мал мен бұйым
Досыңнан, дұшпаныңнан бірдей сақтан,
Басыңда сірә Ахмет болса миың- деп өзіне арнаған.
Ахмет Байтұрсыновтың аудармасы болсын, бәрін қазақ өміріне әкеліп
тірейді. Оянар ма екен, сабақ алар ма екен, серпілер ме екен деумен болады.
Ахмет Байтұрсынов ұлттық ғылым – білімді жандандыру, білім негізі
бастауыш сатыны өркедету және кәсіби құзырлы маман даярлау ісіне ерекше мән
берді. Мәселен, Мектеп керектеріатты мақаласында: ...ең әуелі мектепке
керегі- білімді, педагогикадан, методикадан хабардар, оқыта білетін
мұғалім. Екінші- оқыту ісіне керек құралдар қолалы һәм сайлы болуы.
Құралсыз іс келмейді һәм құралдар қандай болс, істеген істе сондай болмақ.
Үшінші – мектепке керегі белгіленген бағдарлама. Әр іс көңілдегідей болып
шығуы үшін, оның үлгісі я мерзімді өлшеуі боларға керек. Үлгісіз я
өлшеуксіз келген іс- солпы я артық, я кем шықпақшы- деп оқытудың
дидактикалық ұстанымдарын тұңғыш ғылыми тұрғыда нақтылады, сапалы білім
беру ісінің мұғалімнің кәсіби шеберлігімен тығыз байланысты екенін
дәлелдеді. Сол үшін мұғалімдерге арнап Баяншы, Оқу құралыжәне т.б.
ғылыми-әдістемелік құралдар жазды.
Ал, Қазақша оқу жайынан атты мақаласында қазақ бастауыш
мектептерінде әлі де дұрыс жобаның жоқтығын, әліппеден әрі қарай оқытатын
оқулықтардың жазылып жүйеленбегенін, оның аса қажеттігін айтады.
Сондай-ақ Бала оқытуын жақсы білейін деген адам, әуелі балаларға
үйрететін нәрселерін өзі жақсы білерге керек, екінші, баланың табиғатын
біліп, көңіл сарайын танитын адам боларға керек, деп педагогтардың білім
беруді әдістеме ғылымы мен бала психологиясына негіздеудің керектігін
дәлелдейді. Қазақ елінің қай кәсіп саласынан болмасын мамандардың кәсіби,
ғылыми даярлығының кемдігінен сапасыз, көп мінді болып жатқандығын айта
келіп, әуелі біз елді түзеуден бастауымыз керек. Неге десек, болыстық та
билік те, халық та –оқумен түзеледі, -деп оқу ісінің әлеуметтік,
мемлекеттік мәнін түсіндіреді.
Сонымен қатар, Ахмет Байтұрсынов ескі оқу жолының тозып, тұтынудан
шыққанын, жаңаша оқытудың болашағын сөз ете келіп, жаңа жолдың оқуы жаңа
оқып шыққан мұғалімдердің қолында. Бұлардың күштері тың, білімдері соны,
пікірлері жаңа, ниеті-жұртына қызмет ету, - деп халқымыздың асыл-тастан,
өнер-жастандеген пікірін дәлелдей түседі.
Ахмет Байтұрсынов оқытудың әдістемесін жетілдіру мәселесіндегі
кемшіліктерді атап көрсете келіп: - мұндай кемшіліктерді түзеу мұғалімнің
өз қолында, үйрету әдістемесі жақсы болса, балалардың түсінуіне де жеңіл
болады, және жеңіл қол жеткізген нәрсе қызығушылық пен белсенділік
туғызады. Ал, оның аяғы сапалы білімге әкеледі,- деп әдістеменің оқытудағы
мәніне ғылыми баға береді. Ахмет Байтұрсыновтың Баласының алған білімінен
сапалы нәтижені көрсе, ата-ана да шығынынан қашпай баласын оқытуға
ықыластанады және іс осындай жолға қойылса қазақ ішіндегі оқушылардың
көбейіп, жалпы оқу-ағарту ісінің жүрісі шапшаңдап, сапасы артар еді.,-
деген пікірлерді бүгінгі күнге дейін маңызын жойған жоқ.
Оқу- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Негізгі бөлім
І тарау. Ахмет Байтұрсыновтың мұраларының ғылыми-педагогикалық негіздері.
1. Ахмет Байтұрсынов мұраларының зерттелу жайы.
2. Ахмет Байтұрсыновтың ағартушылық қызметі.
ІІ тарау. А.Байтұрсыновтың тәлімдік ой – пікірлерін оқу - тәрбие үрдісіне
енгізу мәселелері
2.1. Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық мұралары және оның тәлімдік
мүмкіндіктері
2.2 Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық ой – пікірлерінің бастауыш сынып
мұғалімінің қалыптасуына әсері.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі: Бүгінгі таңда қоғамда болып жатқан өзгерістер
білім беру ісіне өзіндік ықпал етіп отыр. Қоғамдағы әлеуметтік жағдайларды
негізге ала отырып,білім мен тәрбие берудің мазмұны жаңаша жасалу үстінде.
Мұнда ұлттық салт – дәстүр , тарих , мәдениетімізді меңгеруге аса зор мән
беріліп, жалпы білім берудің әлемдік стандартына сай келтіру мәселесі
қарастырылуда.
Қоғамымызда болып жатқан экономикалық, саяси - әлеуметтік жағдайлар
қазақ халқының тарихи дамуына байланысты жастарымызды ұлттық озық дәстүр,
өнеге тағылымы негізінде тәрбиелеуге мүмкіндік туғызып отыр.
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан - 2030 бағдарламасында , Жалпы ұлттық
татулық пен саяси қуғын – сүргін құрбандарын еске алу, Ұрпақтар бірлігі
мен сабақтастығы жылы атты жарлықтарында кезінде асыра сілтеу мен
зұлматтың зардабына ұшыраған қазақ зиялы қауымының мұрасын қалпына
келтіріп, оны бүгінгі қазақ халқының жасап жатқан тарих тағылымдарымен
сабақтастыра отырып жалғастыру көзделген.
Қазақстан Республикасындағы мәдени – этникалық білім беру
тұжырымдамасында :
Мемлекетіміздің тәуелсіздігін нығайту, елімізде асқақ руханият пен
азаматтықты өркендету үшін бүкіл Қазақстандықтардың күш – жігерін
жұмылдыруға қажетті құбылыстың бірі – республикада тұратын ұлттар мен
ұлыстардың мәдени – этникалық мүдделерін жүзеге асырудың ықпалды
мемлекеттік саясаты болып табылады. Қай халық үшін де барынша маңызды
осынау міндет – шынайы мәдени – этникалық мұраны жандандыру мен болашаққа
аманаттау, ұлттық тектестікті сақтау міндеті ең алдымен мектеппен
байланысты, - деп атап көрсеткендей, бүгінгі таңда ұлттық мұраларды, оның
ішінде ХХ
ғасыр басындағы қазақ зиялылары өмірлерінің тәлімдік мүмкіндіктерін оқушы
бойына қалыптастырудың мәні зор.
Елім деп еңіреп өткен ұлы перзенттерінің өмірі арқылы жеке тұлғаны
қалыптастыру бүгінгі күннің негізгі мәселелерінің бірі. Себебі, қазақ
халқының тарихи даму үрдісіне зер салатын болсақ, әр дәуірдің, әр ғасырдың
қоғамдық – тарихи дамуына байланысты ірі қайраткерлердің болғанын көреміз.
Мәселен, қазақ деген ат әлі белгісіз болып тұрған кезде Түркі қағанаты
тұсында Күлтегін ,Тоныкөк, Білге қаған, т.б. одан бері қарай әл – Фараби,
Қожа Ахмет Яссауи , Алтын Орда тұсында Ер Едіге, Ер Қосай , ал ХІХ ғасырда
Абай, Ыбырай сияқты ойшылдар жарқырады.
Біздің зерттеуімізге нысана болып отырған ХХ ғасырдың басындағы
педагогикалық ой – пікірлердің қалыптасып дамуына өзіндік үлес қосқан
көрнекті қоғам қайраткері Ахмет Байтұрсынов болып отыр. Аталған кезеңде
қазақ халқының өмірі көптеген тарихи оқиғаларға толы еді. Бұл біріншіден,
Ресей империясының қазақ елін отарлау саясатының күшейген кезі болса,
екіншіден , Ресейдегі ұлт - азаттық қозғалыстар қазақ халқына да өз әсерін
тигізбей қойған жоқ...
Осындай саяси – демократиялық идеялардың ықпалынан ХХ ғасырдың
басында қазақтың бір топ шоқ жұлдыздары: Ә.Бөкейханоы, А.Байтұрсынов,
М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, М.Дулатов, Х.Досмұхамедов тарих сахнасына жарқырап
шықты. Бұлар ХХ ғасырдың басында ұлттық сезіммен рухтанған зиялы қауым
болды. Олар ұлттық дініміз бен тіліміздің, мәдениетіміз бен өнеріміздің
дамып, қалыптасуына белсене ат салысты. Сондай ғұламалардың бірі - Ахмет
Байтұрсынов еді. Ғалымның мұраларын саралап санай берсек, оның ұлттық
педагогикаға да қосқан іргелі үлесін көреміз.
Артында мол тәрбиелік мұра қалдырған энциклопедист – ғалымның
педагогикалық көзқарастарын ғылыми – педагогикалық, әдістемелік тұрғыда
А.Қыдыршаевтың А.Байтұрсыновтың әдістемесі атты ғылыми – зерттеу
жұмысында ағартушының қазақ тілінің әдістемесіне қосқан үлестері , тіл
білімін дамытудағы орны ерекше екендігі талданған.Сонымен
қатар,Р.Б.Үсембаеваның А.Байтұрсынов мұралары арқылы бастауыш сынып
оқушыларын адамгаршілікке тәрбиелеу атты ғылыми – зерттеу еңбегінде
ғалымның еңбектеріне ғылыми талдау жасай келе, бастауыш сынып оқушыларын
адамгершілікке тәрбиелеуде пайдаланудың жолдары қарастырылған.
Ал, ғалымның еңбектерінің әр салада зерттелу жайы қазіргі кезде
біршама жақсы жолға қойылған. Мәселен, тарих ғылымы бойынша М.Қойгелдиев,
М.Қозыбаев, Т.Омарбеков, Ә.Тәкенов, Қ.Нұрпейіс т.б. филология саласы
бойынша Р.Сыздықова, Р.Нұрғали, Қ.Құсайынов, Мектепов, Ө. Айтбаев,
Т.Қордабаев, Б.Қойшыбаев, К.Суханбердина, Ғ.Құрманбаева т.б, пәлсапа саласы
бойынша Ж.Алтаев, А.Қасымжанов, А.Қасақбаев, О.Сегізбаев т.б., педагогика
және психология саласы бойынша С.Қалиев, Қ.Жарықбаев,
Н.Іргебаева,т.б.еңбектерінде А.Байтұрсыновтың артына қалдырған мұрасын жан
– жақты зерттей отырып, бүгінгі ұрпақ тәрбиесіне пайдалану жолдары
көрсетілген.
Біздің зерттеу нысанамызға алып отырған Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық
мұрасы, оның ішінде бастауыш буынға арналған білім мен тәрбие беру мәселесі
ғылыми педагогикалық тұрғыда зерттелуде және Қазақстан педагогикасы
тарихынан заңды орын алды. Сол себепті әдістемелік тұрғыдан зерттеу бұл
көтеріліп отырған мәселенің өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу обьектісі: ХХ ғасырдың басындағы ұлттық педагогикалық ой –
пікірлердің даму үрдісі.
Зерттеу пәні: Ахмет Байтұрсыновтың тәлімдік ой – пікірлерін бастауыш
сыныпта оқу – тәрбие үрдісінде пайдаланудың жолдары.
Зерттеу мақсаты: Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық – ағартушылық
ғылыми еңбектерін зерттеу , оның тәрбиелік бағыттағы еңбектерін бастауыш
мектептің оқу – тәрбие үрдісіндегі құндылықтарын анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- А.Байтұрсыновтың еңбектеріндегі қоғамдық - педагогикалық
көзқарастарға ғылыми- теориялық тұрғыда талдау жасау;
- А.Байтұрсынов пен Ы.Алтынсариннің педагогикалық ой – пікірлерінің
өзара үндестігін айқындау:
- А.Байтұрсыновтың педагогикалық мұрасының Қазақстан педагогика
ғылымының дамуына қосқан үлесін саралап көрсету;
- А.Байтұрсыновтың тәрбиелік бағыттағы еңбектерін бастауыш сыныпта
оқу – тәрбие үрдісінде пайдаланудың әдістемелік маңыздылығын
анықтау.
Зерттеудің болжамы:
Егер Ахмет Байтұрсыновтың педагогикалық мұраларындағы құндылықтарды
іріктеп, тәлімдік мүмкіндіктерін айқындай отырып, әдістемелік ұсыныстар
жасалса, онда рухани құндылықтарды бағалай білетін, ұлттық және патриоттық
санасы жоғары оқушылар қалыптасады.
Зерттеудің ғылыми - әдіснамалық негізі:
- Ахмет Байтұрсыновтың мұраларын зерттеуге байланысты философ,
тарихшы, педагог, психологтардың еңбектері;
-А.Байтұрсынов еңбектеріне деген әр тарихи кезеңдердегі көзқарастар;
- ҚР Білім туралы Заңы, ҚР Тіл туралы Заңы, мемлекеттік білім
стандарты, бағдарламалар, оқу жоспарлары.
Зерттеудің көздері:
ХІХ ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басындағы ұлттық оқу – ағарту, білім
беру салалары бойынша жарияланған педагог, психолог, тарихшы, философ,
филолог ғалымдардың ғылыми еңбектері, тұжырымдары; ҚР президенті мен
Үкіметінің қаулылары.
Зерттеу әдістері:
- А.Байтұрсынов туралы деректермен танысу, жинақтау, қорыту және
жүйелеу , салыстырмалы талдау жасау;
- Сирек кездесетін қордағы тарихи, педагогикалық еңбектерді іріктеу,
тұжырымдау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- А.Байтұрсыновтың еңбектеріндегі қоғамдық педагогикалық
көзқарастарға ғылыми – теориялық талдау жасалынды;
- ХІХ аяғы ХХ ғасырдың басындағы педагогикалық ой – пікірлердің
үндестігі сараланды;
- А.Байтұрсыновтың педагогикалық мұрасының Қазақстандық педагогикалық
ой – пікірлердің дамуына қосқан үлесі айқындалды;
- А.Байтұрсыновтың құнды педагогикалық ой – пікірлерін бастауыш сынып
мұғалімдерін даярлауға пайдаланудың тиімді жолдары, әдістері мен
тәсілдері анықталды.
І тарау. Ахмет Байтұрсыновтың мұраларының ғылыми-педагогикалық
негіздері.
1. Ахмет Байтұрсынов мұраларының зерттелу жайы.
Ахмет Байтұсынов мұраларын зерттеуді қоғамның дамуына байланысты үш
кезеңге бөліп жіктеуге болады.
Біріншіден, Ахмет Байтұрсыновтың көзі тірі кезінде еңбектерінің
жариялануы және оған деге сол кезеңдегі көзқарастар, яғни ғалым туралы
объективті бағалауға тырысқан мақалалардың, еңбектердің жарық көру кезеңі.
Екншіден, Ахмет Байтұрсыновтың репрессияға ұшыраған кезеңінен
аяқталғанға дейінгі уақыттағы (кеңестік дәуірдегі)ол туралы көзқарас-
пікірлер. Ол 1937-1980 жылдар аралығында уақытты қамтиды, яғни ағартушыны
негізсіз қаралау, айыптау түріндегі еңбектердің жариялануы.
Үшіншіден, еліміз егемендік алғаннан кейінгі ғалым еңбектерінің жарық
көруі және оның ғылыми тұрғыда зерттелуі жайы. Әсіресе, Қ.Нұрпейісов,
М.Қозыбаев, Т.Омарбеков, Ә.Тәкенов сынды тарихшы ғалымдар өздерінің зерттеу
еңбектерінде Ахмет Байтұрсыновтың жеке тұлға ретінде қалыптасуына ұлттық
баспасөздің Алашпартиясын ықпалына ерекше тоқталып, айқындады.
Ахмет Байтұрсыновтың : ...газет – халықтың көзі, құлағы, һәм тілі.
Адамға көз, құлақ, тіл қандай керек болса, халыққа сондай керек...жұртым
деп халықтың арын арлап, зарын зарлап, халықтың сөзін сөйлеп, пайдасын
қорғап, зарына қарсы тұрып, қарғаға көзін шоқытпасқа тырысады, - деп
газеттің қазақ халқына тигізер атап пайдасын көрсетеді . Ахмет Байтұрсынов
пен Міржақып Дулатов негізін салған Қазақ газеті бүкіл ұлтымыздың
мәдениеті, өнері мен тарихын, шаруашылық кәсібін, тұрмыс – тіршілігін
насихаттаумен бірге, ұлттық зиялы қауымның дүниетанымдық көзқарасын
қалыптастырды.
Сол кездердегіҚазақгазетінің беттерінде жарияланған мақалаларға
талдау жасасақ, Ресей мемлекетінде болып жатқан саяси партиялар мен
ағымдар. Олардың ұстанған бағыттары, қазақ зиялыларының ол мәселелерге
көзқарасы айқын байқалды.
ХХ ғасырдың басы – Ресей империясының Қазақстанды өз отарына
айналдыруды күшейтіп, аграрлық және ұлттық мәселелердің шиленіскен шағы
еді. Тура осы кезеңде отарлап отырған Ресей империясын өзінде де көптеген
тартыстар, саяси қозғалыстар өрбіді, халықтың жаппай толқулары болды, оның
ұшқыны қазақ еліне де әсер етпей қоймады. Осындай белең алған саяси
толқуларға қазақтың зиялы қауымы белсене араласты. Мәселен, Қазақстан
Республикасы орталық мемлекеттік мұрағат деректеріне жүгінсек, 1917 жылғы
12-26 шілдеде Орынборда өткен Бүкіл – қазақтық ІІ съезде құрылған
Алашпартиясының негізін салуға Қазан төңкерісінен кейін 1917 жылы 5-13
желтоқсанда Орынборда болған Бүкіл- қазақтық ІІ съезде құрылған
Алашпартиясының бағдарламасын талқылауға Әлихан Бөкейхан, Мұстафа Шоқай,
А.Байтұрсынов, М.Тынышбаев, М.Дулатов, Ж. Х. Досмұхамедовтар, Х.Ғаббасов,
А.Сейітов бастаған ондаған зиялы азаматтар белсене ат салысып, өзіндік үлес
қосты. Әлихан Бөкейхан,Ахмет Байтұрсынов осы зиялы қауымның көшбасшы
көсемдері болған.
Ұлы ағартушы Ыбырай Алтынсарин бастамасын ілгері дамытып, нағыз
ғылымдық дәрежеге көтеріп, жетер жеріне жеткізіп берген – Ахмет
Байтұрсынов, - деп Қ.Мұхаметқанов атап көрсеткендей, Ахмет Байтұрсынов
Ыбырай негізін салған идеяларды жалғастырушы болды. Олардың идеяларының
үндестігін шығармаларынан, әңгіме, өлең, мысалдарынан, этнографиялық
еңбектерінен, ғылыми мақалаларының мазмұнын анық байқаймыз. Мәселен, Ахмет
Байтұрсыновтың Оқу жайыатты мақаласында қай халықтың болмасын ілгері басу
себебі де, кейін қалуы да оқу мәселесімен байланысты екенін дәлелдеді.
Дүниенің бір шеті мен бір шетіне шапшаң хабар алғызып тұрған ғылым,
от арба, от кемелерді жүргізген ғылым. Осыларды істеп отырған жұттың бәрі
де сондай болмаған. Халық жүре, оқи, талаптана келе осыншаға жеткен -
деген пікірі де Ыбырай Алтынсариннің Өнер -білім бар жұрттар атты өлең
жолдарындағы идеямен мазмұндас.
Ахмет Байтұрсынов осы мақаласында : шебер маман, сайлы мектеп,
сәйкес бағдарлама, оқыту жайын дұрыс үйретіп, маман даярлайтын оқу орны –
педучилищелер жоқ, - деп дабыл қағады. Мектеп, орта және жоғары оқу
орындарын ашу керек, оларды дамыту, қаржыландыру мәселесін Қазақ газеті
үнемі көтеріп, жұртқа жол көрсетіп отырады,- деп газеттің алға қойған
ағартушылық қызметін де білдіреді.
Сондай-ақ Ахмет Байтұрсынов Бастауыш мектепатты мақаласын да Ресей
үкіметінің орыстардың саясатының бет – пердесін аша келе, үкіметке керегі
мемлекеттегі жұрттың бәрі бір тілде, бір дінде,бір жазуда болуы, әр халыққа
керегі өз дінін, тілі, жазуының сақталуы. Солай ойлағанда көңілге ұнамды
мектептің түрі біздің ойымызша мынау, - деп бастауыш мектептің бес жылдық
болуын, қазақ халқының көшпелі ерекшелігін ескеріп, мектептерді келіп
оқитын және жатып оқитындай етіп құруды, қыр мектептері мен қала мектептері
ерекшеліктерін ескере ұйымдастыруы талап етті. Артына осындай ұмытпас мол
мұра қалдырған, қазақ халқының болашағын ойлаған ағартушы, энцеклопедист-
ғалымның педагогикалық көзқарастарын ғылыми – педагогикалық, әдістемелік
тұрғыда А.Қыдыршаевтың Ахмет Байтұрсыновтың әдістемесіатты ғылыми –
зерттеу жұмысында ағартушының қазақ тілінің әдістемесіне қосқан үлестері,
тіл білімін дамытудағы орны ерекше екендігін талдаған. Сонымен қатар,
Р.Б.Үсенбаеваның Ахмет Байтұрсынов мұралары арқылы бастауыш сынып
оқушылары адамгершілікке тәрбиелеу атты ғылыми-зерттеу еңбегінде ғалымның
еңбектеріне ғылыми талдау жасай келе, бастауыш сынып оқушыларын
адамгершілікке тәрбиелеуде пайдаланудың жолдары қарастырылған.
Ал, ғалымның еңбектерінің әр слада зерттелуі жайы қазіргі кезде
біршама жақсы жолға қойылған. Мәселен, тарих ғылымы бойынша М.Қойкелдиев,
М.Қозыбаев, Т.Өмірбеков, Ә.Тәкенов, Қ.Нұрпейісов тағы басқа филология
саласы бойынша Р.Сыздықова, Р.Нұрғалиев, Қ.Құсайынов, А.Мектепов,
Ө.Айтбаев, Т.Қордабаев, Б.Қойшыбаев, У.Сухамбердинов т.б пәлсапа саласы
бойынша Ж.Алтаев, А.Қасымжанов, А.Қасабеков, О.Сегізбаев т.б педагогика
және психология саласы бойынша С.Қалиев, Қ.Жарықбаев, Н.Іргебаева т.б
еңбектерінде Ахмет Байтұрсыновтың жан-жақты зерттей отырып, бүгінгі ұрпақ
тәрбиесіне пайдалану жолдары көрсетілген.
Газет мақалаларымен қатар Труды общества изучения Киргизского
краяатты жинақта оның өмірі мен қызметін, тіл зерттеудегі еңбегі мен
табыстарын жақсы баяндаған М.Дулатов пен Е.Омаровтың мақалалары қалың
жұртшылыққа ұсынылды. Қазір де айтылып жатқан Ахмет Байұрсыновтың
мәліметтері негізінен М.Дулатовтың Ахмет Байтурсынович Байтурсынов
(Биографический очерк) деген көлемді әр көп деректері бар мақаласынан
алынып отыр.
Сондай-ақ Ахмет Байтұрсыновтың өмірі мен қызметі туралы деректер
А.Б.Луначарскийдің жауапты редакторлығымен 1929-1931 жылдары шыққан
Әдебиет энциклопедиясының І томында берілген және осы кітаптың Y томында
Казахскиий алфавит деген кесте беріліп, онда бұл алфавитті
А.Байтурсыновский алфавит деп көрсетеді.
Баспасөз бен жинақтарда және энциклопедияларда жарияланған бұл
материалдың барлығында да Ахмет Байтұрсыновтың оқу-ағарту, ғылым, әдебиет,
мәдениет майданындағы орны ерекше екендігі, көп ретте тыңнан жол салған көш
бастар болғандығы және қазақ қауымына беделі күшті, абыройы биік болып келе
жатқандығы айтылады.
Ахмет Байтұрсыновтың тіл білімі мен қазақ филологиясы саласындағы
еңбегі репрессиялардан кейінгі кезеңдердің өзінде де кейде ашық, кейде
тұспалдап жоғары бағаланып келді.
Академик-жазушы Ғабит Мүсірепов Осы ғасырдың басында тұңғыш
әліппеміз жасалды деп 1 жазғанда, ол айтып отырғаны Ахмет Байтұрсыновтың
еңбегі еді. Есімі дүние жүзіне мәлім аса беделді түрколог академик
А.Н.Кононов Қазан революциясына дейінгі Отандық түркологтардың
биобиблиографиялық сөздігін көрсеткішін жасағанда, Ахмет Байтұрсыновты
Отандық түркологтардың қатарында көрсетеді де, оны жетілдірілген қазақ
алфавитін жасаушы, қазақ тілінің фонетикасын, морфологиясын, синтаксисін
зерттеп, оқулықтарын түзуші, қазақ әдебиеті мен мәдениеті тарихын
зерттеуші деп танытады. Демек, Кеңес Одағына, тіпті бүкіл дүние жүзіне
тараған бұл құнды көрсеткішті пайдаланушылар Ахмет Байтұрсыновты
революцияға дейінгі Ресей түркологтарының бірі деп біледі және бұл кітап
шыққаннан бергі уақыттың ішінде ондағы осы мәліметпен таным бағаны ешкім
жоққа шығарған жоқ.
Ахмет Байтұрсыновтың қазақ тілі ғылымының отауын тігудегі еңбегі - өз
алдына шертілетін байтақ әңгіме. 1974 жылы Мәскеу қаласында шығыс әдебиеті
бас редакциясы библиографический словарь отечественных тюркологов деген
кітап шығарғаны бәріміздің есімізде. Сол кітапта атақты түрколог, академик
А.Н.Кононов Ахмет Байтұрсыновтың тіл ғылымы саласындағы еңбегін былай деп
бағалайды: Ахмет Байтұрсынов –арапалфавиті негізінде жасалған қазақ
әліппесінің жетілдірілген түрінің авторы. Ол қазақ тілнің фонетикасы мен
грамматикасын зерттеген. Қазақ әдебиеті мен тарихын жазған.
Қазіргі қазақ тілі ғылымының жетекші білгірлері Әбдуәли Хайдаро пен
Рәбиға Сыздықованың бағалауынша Ахмет Батұрсынов қазақ тіл білімінің
іргетасын қалаған тұңғыш лингвист-ғалым.
Ахмет Байтұрсыновтың қазақ мектептеріне арналған тұңғыш оқулықтар
жасаудағы еңбегі өз алдына бір төбе. Олар Оқу құралы, Әліп –би , Тіл
құралы, Тіл жұмсар,т.б.
Белгілі әдебиетші ғалым Қ.Мұхамедханов Ахмет Байтұрсыновтың
оқулықтарын негізінде ашқан екен. Соны есіне ала отырып, олАхмет
Байтұрсынов кітабын құлшынып, құныға оқығандарын ерекше ілтипатпен жазады.
Оның Оқу құралынан алған мына бір жерінен көз жүгіртіп көрелік:
Кітап оқуға жеңіл, тілі ұғымды, баланы қызықтырып, ынталандырып,
баурап әкетеді. Туысқан -туған қалай аталады, киім-кешек, ойын-ойыншықтар,
тамақ, сусын, дене мүшелері, үй саймандары, ыдыс-аяқ, мал аттары, малдан
басқа төрт аятылар, құстар, бақа-шаян, құрт-*құмырсқа, жер аттары, сан...-
осының бәріне үйретеді..
Бұдан әріҚ.Мұхамедханов оқулықтағы әңгімелердің дидактикалық мәніне
тоқталады. Әр әңгіменің соңында деп жазады ол, -ьобықтай түйіні мақал
болатын. Мысалы, Өтірікші тышқан әңгімесінің қорытындысы: қол жетпеген
қорлаушылық, Ата насихатыәңгімесі: тірліктің күші - бірліктедеп
қорытылатын..
Ахмет Байтұрсыновтың ғалымдық, ақындық, публицистік, қайраткерлік өз
заманында аса жоғары бағаланған. Қазақ ортасы , түркі әлемі ғана емес, орыс
ғалымдары берген тарихи тұжырымдардың орны ерекше.
Ақын, публицист, ғалым, қоғам қайраткерінің өмірі, шығармашылығы
әлеуметтік қызметіне байланысты маңызды еңбектер, негізінен оның туғанына
елу жыл толу меретой тұсында жарияланды. Қырғыз (қазақ) өлкесін зерттеу
қоғамы еңбектерінде Орынбор,1922 орыс тілінде екі мақала басылды. Ахмет
Байтұрсыновтың мақаласындағы тарихи деректер күні бүгінге дейін өз маңызын
жойған жоқ. Ақиқатқа жүгінгенде, бұдан кейінгі уақыттарда Ахмет Байтұрсынов
жазған авторларын бәрі де осы еңбектің материалдарын пайдаланғанын көреміз.
Мақалада тұңғыш рет ақын, ғалым, публицист, қоғам қайраткерінің туған
уақыты, кіндік қаны тамған жері, ортаның басты сипаттары, білім алған
ошақтары, қызмет еткен орындары, әлеуметтік қызметтері, саяси-қоғамдық
көзқарастарының өзгеруі, сан –алуан эволюциясы жан-жақты ашып берілген. Ал,
екінші мақала Ахмет Байтұрсыновтың ғылыми еңбектерін, әсіресе тіл саласында
саралауға арналған.
Мәскекуде 1929 жылы Коммунистік академия баспасынан шыққан Әдебиет
энциклопедиясының І томында 300-306 беттер
Ахмет Байтұрсынов аса көрнекті қазақ ақыны, журналисі және педагогы... Ол
– қазақ тілі емлесінің реформаторы, грамматикалық және қазақ әдебиеті
теориясының негізін салушы деп бағаланып,негізгі өмірбаяны берілді,
қоғамдық -әлеуметтік қызметі айтылады.
Өз уақытының аласапыран құбылыстарын бағалау, болашақ алыс өрістерді
көруге келгенде, жас Мұхтар Әуезов даналығына таң қалмасқа болмайды.
алмағайып ағыстарға малтығып, қалың тұманда адаспай, Ахмет Байтұрсыновтың
тарихтағы орнына қатысты дәл бүгінгі күнмен үндес, қайта құру рухына
орайлас пікір – тұжырымды жігіт-желең, жиырма бес- жиырма алтыдағылар
балғын ойшыл қалай тауып айтты екен деп таң қаласың: Ахмет Байтұрсынов
ашқан қазақ мектебі, Ахмет түрлеген ана тілі, Ахмет салған әдебиеттегі
елшілдік ұраны, Қырық мысал, Маса еңбегі, Қазақ газетінің 1916
жылдағы қан жылаған қазақ баласына істеген еңбегі, өнер-білім, саясат
жолындағы қажымаған қайраты, біз ұмытқанда да, тарих ұмытпайтын істері
болатын. Оны жұрттың бәрі де біледі. Бұның шындығында ешкім дауласпайды.
2
Ахмет Байтұрсыновтың тарихтағы орнын оның әлеуметтік – қоғамдық
істерін, дүниетанымындағы кейбір қайшылықтарды өз кезінде дұрыс көрсетіп,
әділін айтқан адамдардың бірі – Сәкен Сейфуллин. Ол Еңбекші қазақ
газетіне 1923 ж. 19 қаңтар Ахмет Байтұрсынұлы елуге толдыдеген арнаулы
мақала жазылып онда былай дейді Ахмет Байтұрсынұлы қарапайым кісі емес,
оқыған кісі. Оқығандардың арасынан шыққан, өз заманында патша арам қулықты
атарман –шабармандардың қорлығына, мазағына түскен халықтың намысын жыртып,
дауысын шығарған кісі. Өзге оқыған мырзалар мен іздеп жүргенде, қорлыққа
шыдап, құлдыққа көніп, ұйқы басқан қалың қазақтың ұлт намысын жыртып,
ұлттың арын жоқтаған патша заманында жалғыз – ақ Ахмет Байтұрсынов еді.
Қазақтың ол уақыттағы кейбір оқырмандары губернатор соттарға күшін сатып
тілмаш болып, кейбір оқығандары арларын сатып ұрлықты істеп жүргенде, Ахмет
Байтұрсынов қазақ халқына жанын аямай қызметтерін қылды. Қырық мысал,
Масакітаптарын, Қазақгазетіне редакторлық еткен еңбектерін, Алаш
кезеңін, артынан Компартияға кіргенін түгел шолып айта келіп, мынадай түйін
түйеді: Қалай болса да, жазушысы азғана әдебиеті нашар қазақ жарлыларына
оқу һәм ьтіл құралдарымен қылған қызметі таудай... Елуге келген Ахмет
Байтұрсыновты шын көңілден құттықтап, өмірінің ұзақ болуын тілеймін.
Түркістан Республикасы Орталық атқару комитеті мен Түркістан орталық
партия комитетінің газеті бірқатар пікірлер жазылған.3
Қазақтың дыбысына, сөзіне арнап әліппе шығарып, тіл һәм құралдарын
шығарып, қазақтың жалпақ тілін талайға үйреткен АхметБайтұрсынов еді. Ұлт
қамы дегенді көксеген адам болмай, қазақ құлшылыққа кез болғанда,
бостандыққа жол көрсеткен Ахмет Байтұрсынов еді.,- деп жазылған. Бұдан
кейінгі уақыттарда лениндік қағидалар бұзылып, сталинизм қылышынан қан
тамған зұлмат жылдар, нәубет, селебе, қан-қырғын репрессиялар басталған
кезде, көп нәрсе мүлде бұрмаланады.
Ол шақта Ахмет Байтұрсыновтың еңбектерін талдап, тарихтағы орнын
көрсетпек түгіл, атын атаудың өзі –қылмыс, азамат басын жұтатын, абақтыға
апаратын жолға айналды.
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің Бюросы мақұлдағанға дейін
Ахмет Байтұрсынов шығармашылығы туралы хазылған пікірлердің сілемі осындай.
Күрделі тұлғаның өмірі , ғылыми , әдеби мұрасы жайлы тілшілер Ә.Қайдаров,
Т.Қордабаев, Р.Сыздықова, С.Кеңесбаев, әдебиетшілер: Қ.Мұхаметханов,
Р.Нұрғалиев, А.Мектепов, Ғ.Әнесов, С.Негимов және тағы басқа ғылымдардың
мақалалары шыға бастады.
Ахмет Байтұрсынов, біріншіден, қазақ тілінің тұңғыш әліппесі мен
оқулықтарының авторы, сонымен із салған жаңашыл ағартушы. Ол жазған мектеп
оқулықтары 1914-1945 жылдардан 1927-1928 жылдарға дейін пайдаланып келді.
Қазақ оқушыларының бірнеше буыны сауатын Ахмет Байтұрсыновтың
Әліпбиіменашып, ана тілін Ахмет Байтұрсыновтың Тіл құралыарқылы оқып
үйренеді.
Екіншіден, Ахмет Байтұрсынов – араб графикасына негізделген қазақ
жауының реформаторы. Бұл жазу да үстіміздегі ғасырдың оныншы жылдарынан
бастап жиырмасыншы жылдардың соңына дейі латынға көшкенше қазақ
мәдениетіне, оқу-ағартуына жақсы қызмет етті. Ахмет Байтұрсынов жасаған
жаңа жазу күні бүгінге дейін қолданыс тауып келеді: Қытай Халық
Республикасы, Ауғанстан, Иран сияқты елдердегі қазақ бауырластарымыз
сауаттарын осы жазумен ашып, баспа дүниелерін осы графикамен шығарады.
Шетелдік бауырлас қазақтарға арнап, осы күндерде өзіміз шығаратын Біздің
Отан атты газетіміз де Ахмет Байтұрсынов реформалаған араб жазуын
пайдаланады, ол ұсынған емле ережелерін ұстайды.
Үшінщіден, Ахмет Байтұрсынов –қазақ әдебиеті мен мәдениетін зерттеуші
тұңғыш филолог – ғалым және Қазақстан ғылымын алғашқы ұйымдастырушылардың
бірі.
Төртіншіден, Ахмет Байтұрсынов – қазақ халқына, жас кеңес өкіметіне
адал қызмет еткен қоғам қайраткері.
Ахмет Байтұрсынов ХХ ғасырдың басындағы ұлттық педагогикалық ой-
пікірлердің негізін салған, халықтың сауатын ашуға бүкіл- қайратын жасаған
ағартушы ғалымдардың бірегейі.
Міне, қазақ халқының абзал ұлдарының бірі, ХХ ғасырдың бас кезіндегі
үркердей шағын топ –дмократтық бағыттағы қазақ интеллигенциясының ең ірі,
ең беделді өкілі, бір емес, екі рет заңсыз жазғырылып, сталиндік режимнің
құрбаны болған Ахмет Байтұрсыновты осылай танимыз.
1.2 Ахмет Байтұрсыновтың ағартушылық қызметі.
Ахмет Байтұрсынов –қазақ мәдениетінің тарихында үлкен, бір дәуірді
алып жатқан тұлға. Оның тарихи тағлымы мол, тәрбие туралы өзіне тән
прогрессивтік ой-пікірі бар ұлы ғалым. Қазақ философиясының тіл білімі
және әдебиеттану негізін салушы педагог –ағартушы, мәдениет қоғам
қайраткері.
Ахмет Байтұрсынов –алғашқы қазақ тілінің авторы 1912 ж.Сол кездің
өзінде ол жүзеге асырған қазақ жазуы Жаңа емле ережесі айнала ортадан
тиісті бағасын алды. Оған прогрессивтік зиялы қауым ерекше аударады,ал,
1924 жылы ол жаңа қазақ алфавиті ретінде қабылданып, оған ғалымның
құрметіне Ахмет Байтұрсынов аты берілді. Ол өз заманында барлық түркі
тілдес халықтардың ең жақсы үлгісі ретінде қабылданды. Сондай-ақ біздің
шетелдік отандастар күні бүгінге дейін Ахмет Байтұрсынов графикасын
пайдаланады. Ахмет Байтұрсыновтың әдістемелік еңбектері қазіргі кездің
өзінде үлкен беделмен қолданылады. Оның қазақ тіл білімі және қазақ тілін
оқыту әдістемесі өзінің сапалылығымен және ана тіліміздің ерекшелігін
жинақтайтын оқулық негізі ретінде үлкен табыспен мектептер мен жоғары оқу
орындарында оқытылып, қолданылмалы қазақ тілінің қолтума оқулығына айналып
отыр.
Ол өмірінің алғашқы жылдарын бала оқытудан бастайды, ол жөнінде былай
деп жырлайды.
Адамдық диқаншысы – қырға шықтым.
Көлі жоқ, көгалы жоқ – құрға шықтым,
Тұқымын, адамдықтың шаштым, ектім,
Көңілін көтеруге бұл халықтың,- деп бейқам жатқан халқын сауаттандырып,
өнер-білімге, мәдениетке жетектеді.
Бұл тұста 1890 жылдар үстінде Ахмет Байтұрсынов тәрізді оқыған, білім
алған, мектеп бітірген, орысша сауат ашқан өзге де қазақ азаматтарының
алғаш көріне бастаған кезі еді. 1896 жылы Ахмет Байтұрсынов Омбыда жұмыс
істеп отырып, Ақмола, Семей оқу жүйесін басқарады. Сол жылдары ол Қазақ
даласында бала оқыту жайы оны қатты толғандырады. Осы кезеңде қазақтарды
оқыту Ахмет Байтұрсыновтың ой түюінше өзгелерді емес, өзі тектес
оқығандардың халық алдындағы парызы деп түсінеді. Ахмет Байтұрсыновтың
осындай мақсаттарды көздеп, спяси көзқарастары шыңдай түсуі Қарқаралыда
өмір сүрген 1896-1907 жылдар кезеңімен байланысты. Осы жылдар оның
айналасына қазақ зиялылары топтала бастады.
Ахмет Байтұрсынов 1907-1917 жылдар арасында Орынборға жер аударылып,
сонда тұрған жылдарында ғылым, білімге бұрынғыдан да терең үңіліп, қазақ
балаларын оқытудың әдістерін, қазақ тілі мен әдебиеті, өнері, тарихы,
мәдениеті туралы өрелі ойлар айтылып, бастауыш сыныптарға арнап оқулықтар
мен оқу құралдарын жаза бастады. Халық мұраларын, ауыз әдебиетін – эпос,
ертегі, жұмбақтар жинап бастыру ісімен айналысады, ғылыми-зерттеу
жұмыстарымен шұғылданады.
Ахмет Байтұрсыновтың қазақ елінің жоғын жоқтап, снасына сәуле құюға
байланысты жасап жүрген еңбектері елге тарай бастайды. 1913-1918 жылдар
аралығында биресми газет Қазақгазетінің редакторы болып жұмыс істеген
жылдарында – газет бетінде халықтың оқуға, білімге, өнерге, бостандыққа,
теңдікке шақырған ойларын газет беттеріне ашық жариялады.
Қазақтарды надандық шырмауынан шығарудың бірден-бір жолы ғылым-
білімге ұмтылу, оқу-ағарту жұмысымен айналысу деп түсінген Ахмет
Байтұрсынов бұл пікірін Қазақгазетін жариялауға ұдайы ұмтылыс жасаған.
Ахмет Байтұрсынов демократтық ағартушылық қызметті өзінің азаматтық
борышы ретінде және ұстаған жолының негізі деп санаған. Ол білім-ғылымнан
кенже қалған, малын бағып, марғау жатқан қазақ халқын сол қараңғылықтан,
сол марғаулықтан маса болып ызыңдап оятып алып шығуды өміріне мақсат етіп
қояды.
1911 жылы Орынборда басылған Маса атты жинағы, халықты өз тағдыры
үшін күреске шақырып, жұртшылықты шырт ұйқысынан оятқан дабылды еңбек
топтама туынды болған. Ахмет қалғыған халқын ең болмаса маса болып шағып
оятайын, ойландырайын- деген мақсат көздейді.
Сары маса болып ызыңдаған өзі екенін Ахмет Байтұрсынов 1909 жылы
Петербургте басылған Қырық мысалатты еңбегінде Малшы мен
Мысалтуындысында жасырмай ашық айтады. Онда мынадай шумақ өлеңдер болған:
Мысалы, қазақ малшы ұйықтап жатқан,
Жыланды пәле дедік аңдып жатқан.
Пәленің түрін көргенмен Сары маса
Халықты оянсын деп сөзбен шаққан
Айқап журналы мен Қазақ газеті бетінде көптен көтеріп жүрген,
елдің санасын көтеруден бұрын сауат ашар Әліп-би тіл құралын жазу үшін
графика және қазақ тілінің дыбыстық жүйесін жасаумен Ахмет Байтұрсынов 20
жыл еркін айналысады. Ол әуел баста араб графикасына бейіл береді.
Ахмет Байтұрсыновтың араб жазуын қазақ тіліне икемдеген нұсқасын
қазақ жұртшылығы, әсіресе мұғалімдер қауымы ешбір талассыз қабылдады,
себебі Ахмет Байтұрсыновтың реформасы қазақ тілінің табиғатына, яғни дыбыс
үндестігі заңдылығына сүйеніп, ғылыми негізде жасалған болатын. Сөйтіп,
қазақ дыбыстарының табиғатын айқындап тануы, ғалымға қазақтың жаңа әліпбиін
алфавитін жасауға мүмкіндік берді. Оның 1912 жылдардан бастап ұсынған осы
алфавитке негіздеп алған жаңа жазуы іс жүзінде қолданыла бастады. Баспа
беттерінде жарияланған мәліметтерге қарағанда, 1915 жылдың бір өзінде бұл
емлемен 15-тей кітап басылып шығыпты. Сондай-ақ Ахмет Байтұрсынов ұсынған
жаңа емле 1913 жылдардан бастап мұсылман медреселерінде де, қазақ - орыс
мектептерінде де қолданылы бастаған.
Дәл осындай құралдың ересектер үшін де аса қажет екенін ескеріп
Әліпбиді жазады, бұл оқулық 1924 жылы Орынборда, 1926 жылы Семейден
басылып шыққан. Ал Тіл құралы 1924 жылдан бастап жариялана бастады.
Ахмет Байтұрсыновтың ағартушылық, ғалымдық, қайраткерлік, ақындық
қасиеттерін сараласаңыз - өзінен бұрынғы үш ғұламаның Абайдың ақындығын,
Ыбырайдың ағартушылығын, Шоқанның ғалымдығын, оны бір өзі таңдап алғандай.
Ахмет Байтұрсыновтың бойынан осы үш қасиет бірдей табылған. Өлеңін, ақындық
шеберлігін Ахмет Абайша түрлеп, адам бойындағы надандықты шенейді,
саналыққа ел болып бірігуге шақырады.
Бұл неткен жұрт ұйқышыл,
Болсын кедей, болсын бай,
Жатыр бейқам жым-жырт жай десе, енді бірде
Шығармай бір жеңнен қол, бір жерден сөз
Адалдық, алтыбақан, дерпен кірдік,
Жан-жақты жаратқанға күзеттіріп,
Жақынмен ырылдасып, иттей үрдік- деп сол кездегі шындықты жырлайды.
Абайдың бірден-бір өлеңін өткен уақыттың жайын ғана жырлайтын,
кезеңдік дүние деп қарай алмайтынымыз сияқты, Ахмет Байтұрсынов
туындыларының да шеңбері ауқымы уақытпен шектеліп қалған емес.
Ахмет Байтұрсынов еңбек тәрбиесін жырлаған, еңбек тағылымының туын
көтерген дана-адам.
Ахмет Байтұрсынов еңбексіз, арзан істерді надандықты, мешеулікті,
білімсіздікті өткір сынға алған. Ол Жұртыма деген өлеңінде:
Келгенде өзді-өзіңе мықтысыңдар,
Қайтейін өзге десе көнгішсіңдер,
Сықылды сынық бұтақ төмендесең,
Кім жұлмас оңайдағы жемісіңді.
Сонымен қатар, Ахмет Байтұрсынов үлкен аудармашы. Ол Крыловтың
мысалдарын аударған. Арыстан, киік, һәм түлкі деген мысал өлеңін былай
тұжырымдайды:
Кісіге таза жолдас табу қиын
Көбіне – ақ дос етеді мал мен бұйым
Досыңнан, дұшпаныңнан бірдей сақтан,
Басыңда сірә Ахмет болса миың- деп өзіне арнаған.
Ахмет Байтұрсыновтың аудармасы болсын, бәрін қазақ өміріне әкеліп
тірейді. Оянар ма екен, сабақ алар ма екен, серпілер ме екен деумен болады.
Ахмет Байтұрсынов ұлттық ғылым – білімді жандандыру, білім негізі
бастауыш сатыны өркедету және кәсіби құзырлы маман даярлау ісіне ерекше мән
берді. Мәселен, Мектеп керектеріатты мақаласында: ...ең әуелі мектепке
керегі- білімді, педагогикадан, методикадан хабардар, оқыта білетін
мұғалім. Екінші- оқыту ісіне керек құралдар қолалы һәм сайлы болуы.
Құралсыз іс келмейді һәм құралдар қандай болс, істеген істе сондай болмақ.
Үшінші – мектепке керегі белгіленген бағдарлама. Әр іс көңілдегідей болып
шығуы үшін, оның үлгісі я мерзімді өлшеуі боларға керек. Үлгісіз я
өлшеуксіз келген іс- солпы я артық, я кем шықпақшы- деп оқытудың
дидактикалық ұстанымдарын тұңғыш ғылыми тұрғыда нақтылады, сапалы білім
беру ісінің мұғалімнің кәсіби шеберлігімен тығыз байланысты екенін
дәлелдеді. Сол үшін мұғалімдерге арнап Баяншы, Оқу құралыжәне т.б.
ғылыми-әдістемелік құралдар жазды.
Ал, Қазақша оқу жайынан атты мақаласында қазақ бастауыш
мектептерінде әлі де дұрыс жобаның жоқтығын, әліппеден әрі қарай оқытатын
оқулықтардың жазылып жүйеленбегенін, оның аса қажеттігін айтады.
Сондай-ақ Бала оқытуын жақсы білейін деген адам, әуелі балаларға
үйрететін нәрселерін өзі жақсы білерге керек, екінші, баланың табиғатын
біліп, көңіл сарайын танитын адам боларға керек, деп педагогтардың білім
беруді әдістеме ғылымы мен бала психологиясына негіздеудің керектігін
дәлелдейді. Қазақ елінің қай кәсіп саласынан болмасын мамандардың кәсіби,
ғылыми даярлығының кемдігінен сапасыз, көп мінді болып жатқандығын айта
келіп, әуелі біз елді түзеуден бастауымыз керек. Неге десек, болыстық та
билік те, халық та –оқумен түзеледі, -деп оқу ісінің әлеуметтік,
мемлекеттік мәнін түсіндіреді.
Сонымен қатар, Ахмет Байтұрсынов ескі оқу жолының тозып, тұтынудан
шыққанын, жаңаша оқытудың болашағын сөз ете келіп, жаңа жолдың оқуы жаңа
оқып шыққан мұғалімдердің қолында. Бұлардың күштері тың, білімдері соны,
пікірлері жаңа, ниеті-жұртына қызмет ету, - деп халқымыздың асыл-тастан,
өнер-жастандеген пікірін дәлелдей түседі.
Ахмет Байтұрсынов оқытудың әдістемесін жетілдіру мәселесіндегі
кемшіліктерді атап көрсете келіп: - мұндай кемшіліктерді түзеу мұғалімнің
өз қолында, үйрету әдістемесі жақсы болса, балалардың түсінуіне де жеңіл
болады, және жеңіл қол жеткізген нәрсе қызығушылық пен белсенділік
туғызады. Ал, оның аяғы сапалы білімге әкеледі,- деп әдістеменің оқытудағы
мәніне ғылыми баға береді. Ахмет Байтұрсыновтың Баласының алған білімінен
сапалы нәтижені көрсе, ата-ана да шығынынан қашпай баласын оқытуға
ықыластанады және іс осындай жолға қойылса қазақ ішіндегі оқушылардың
көбейіп, жалпы оқу-ағарту ісінің жүрісі шапшаңдап, сапасы артар еді.,-
деген пікірлерді бүгінгі күнге дейін маңызын жойған жоқ.
Оқу- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz