Шекаралас аймақтар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.5
1 тарау Қазақстан Республикасының шекаралас аймақтарына экономикалық географиялық сипаттама
1.1 Қазақстан Республикасының шекаралас аймақтарының қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6.18
1.2 Физикалық және экономикалық географиялық орны мен табиғат жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18.27
1.3 Қазақстан Республикасының шекаралас аймақтарының табиғат ресурстары қорғалатын аумақтары мен экологиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28.35
2 тарау Қазақстан Республикасының солтүстік шекаралас аймақтарының экономикалық әлеуеті және болашақтағы интеграция жағдайындағы пайдалану мүмкіншіліктері
2.1 Қазақстан Республикасының шекаралас аймақтарының шаруашылық мамандануы мен қазіргі кездегі экономикалық байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36.44
2.2 Ресей мен Қазақстан мемлекеттерінің отын.электроэнергия, металлургия, машина жасау өнеркәсіп салаларындағы экономикалық әлеуетін тиімді пайдалануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44.51
2.3 Қазақстан Республикасының шекаралас аймақтарының ауыл шаруашылығының даму бағыттары мен жетекші салалары ... ... ... ..
51.56
2.4 Қазақстан Республикасының шекаралас аймақтарының халықаралық көліктік мәселелері мен болашағы ... ... ... ... ... ... ... ...
56.58
3 тарау Мектеп географиясында оқыту
3.1 География сабақтарында Қазақстан Республикасының шекаралас мемлекеттері және халықаралық қатынастар тақырыптарында оқытудың тиімді әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ...
59.65
3.2 Сыныптан тыс жұмыстар барысында, ғылыми жоба жетекшілігінде «Қазақстан Республикасының шекаралас аймақтарының экономикалық әлеуеті мен қазіргі өзекті мәселелері» материалдарын қолдану мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ...
65.73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74.75
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 76.77
Қосымша 1
Қосымша 2
Қосымша 3
1 тарау Қазақстан Республикасының шекаралас аймақтарына экономикалық географиялық сипаттама
1.1 Қазақстан Республикасының шекаралас аймақтарының қалыптасу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6.18
1.2 Физикалық және экономикалық географиялық орны мен табиғат жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
18.27
1.3 Қазақстан Республикасының шекаралас аймақтарының табиғат ресурстары қорғалатын аумақтары мен экологиялық жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
28.35
2 тарау Қазақстан Республикасының солтүстік шекаралас аймақтарының экономикалық әлеуеті және болашақтағы интеграция жағдайындағы пайдалану мүмкіншіліктері
2.1 Қазақстан Республикасының шекаралас аймақтарының шаруашылық мамандануы мен қазіргі кездегі экономикалық байланысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
36.44
2.2 Ресей мен Қазақстан мемлекеттерінің отын.электроэнергия, металлургия, машина жасау өнеркәсіп салаларындағы экономикалық әлеуетін тиімді пайдалануы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
44.51
2.3 Қазақстан Республикасының шекаралас аймақтарының ауыл шаруашылығының даму бағыттары мен жетекші салалары ... ... ... ..
51.56
2.4 Қазақстан Республикасының шекаралас аймақтарының халықаралық көліктік мәселелері мен болашағы ... ... ... ... ... ... ... ...
56.58
3 тарау Мектеп географиясында оқыту
3.1 География сабақтарында Қазақстан Республикасының шекаралас мемлекеттері және халықаралық қатынастар тақырыптарында оқытудың тиімді әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ...
59.65
3.2 Сыныптан тыс жұмыстар барысында, ғылыми жоба жетекшілігінде «Қазақстан Республикасының шекаралас аймақтарының экономикалық әлеуеті мен қазіргі өзекті мәселелері» материалдарын қолдану мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ...
65.73
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74.75
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 76.77
Қосымша 1
Қосымша 2
Қосымша 3
Кірісіпе
Диплом жұмысының өзектілігі. Еліміз тәуелсіздігін жариялағаннан кейін Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев Сыртқы істер министрлігіне, басқа да мүдделі министрліктер мен ведомстволарға елдің бірлігін және аумақтық тұтастығын қамтамасыз ету үшін шекаралас мемлекеттермен Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасын заңды түрде ресімдеу үдерісін бастауды тапсырды. Өйткені, шекара мәселесін түпкілікті шешкенге дейін кез келген шекаралас мемлекеттің біздің елімізге аумақтық талап қою мүмкіндігі сақталатын еді.
Қазақстан өзімен шектесетін барлық мемлекеттермен мемлекеттік шекарасын халықаралық шарттар негізінде делимитациялау үдерісін ойдағыдай жүзеге асырды, шекарасын шегендеп алды. Бұл - айтуға ғана жеңіл.[1]
Қазақстан Республикасы шекаралас мемлекеттер – Қытай, Ресей, Өзбекстан, Қырғызстан және Түркіменстанмен арадағы мемлекеттік шекарасын делимитациялау үдерістерін аяқтаға¬нына сегіз жылға жуықтады. Еліміз үшін шекараны халықаралық құқықтық негізде белгілеу жеңіл болмады. Қазақстан тарапы аса өзекті әрі өткір бұл мәселелерге байланысты көрші елдердің әрбі¬рімен қиындыққа толы көптеген екіжақты келіссөздер жүргізіп, ел мүддесін қорғады. Нәтижесінде, еліміздің шекарасы межеленіп, шекаралас мемлекеттердің әрқайсысымен жеке-жеке мемлекеттік шекара туралы шартқа қол қойды.
Шекара маңы аймақтардың тұрақты экономикалық өсуіне мүмкіндіктер жасау негізінде бүкіл республика экономикасының дамыған мемлекеттердің үлгісіндей өркендеуіне жол ашу болып табылады. Алға қойған мақсатқа жету мемлекеттік және шекара маңы аймақтық мүдделердің бірлігін, олардың ұштастырылуын көздейді. Қазіргі кезеңде негізгі сауда қызметтің шекара маңы аймақтарда жүзеге асырылатындығын ескерсек, оларға әлеуметтік-экономикалық мәселелерді өздігінен шешуге лайықты қаржылық дербестіктің берілуі маңызды болып табылады.
Сондықтан, зерттеу тақырыбының өзектілігі аймақтардың қазіргі кезеңдегі шекара маңы экономикасының даму ерекшеліктеріне, үдемелі индустриялық-инновациялық бағдарламаның жүзеге асу барысына, бюджетаралық қатынастарды оңтайландыру бағыттары мәселелеріне байланысты анықталған.
Қарастырып отырған мәселеміз, мемлекетіміздің үшінші мыңжылдықта ел ішінде татулықты, тұрақтылықты сақтай отырып, көрші және шет мемлекеттермен кез келген бағытта байланыс жасауына арқау болатыны сөзсіз. Сондықтан, зерттеліп отырған мәселе Тәуелсіз Қазақстан үшін елдігін, мемлекеттігін, аумақтық тұтастығын сақтай отырып, басқа мемлекеттермен терезесі тең деңгейде байланыстар жасауда аса маңызды болып табылады.[2]
Ресей-Қазақстан қарым-қатынасы өзгеріссіз достық пен сындарлы сипатта өрбіп келе жатқандығын баса айтқан жөн.
Диплом жұмысының өзектілігі. Еліміз тәуелсіздігін жариялағаннан кейін Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев Сыртқы істер министрлігіне, басқа да мүдделі министрліктер мен ведомстволарға елдің бірлігін және аумақтық тұтастығын қамтамасыз ету үшін шекаралас мемлекеттермен Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасын заңды түрде ресімдеу үдерісін бастауды тапсырды. Өйткені, шекара мәселесін түпкілікті шешкенге дейін кез келген шекаралас мемлекеттің біздің елімізге аумақтық талап қою мүмкіндігі сақталатын еді.
Қазақстан өзімен шектесетін барлық мемлекеттермен мемлекеттік шекарасын халықаралық шарттар негізінде делимитациялау үдерісін ойдағыдай жүзеге асырды, шекарасын шегендеп алды. Бұл - айтуға ғана жеңіл.[1]
Қазақстан Республикасы шекаралас мемлекеттер – Қытай, Ресей, Өзбекстан, Қырғызстан және Түркіменстанмен арадағы мемлекеттік шекарасын делимитациялау үдерістерін аяқтаға¬нына сегіз жылға жуықтады. Еліміз үшін шекараны халықаралық құқықтық негізде белгілеу жеңіл болмады. Қазақстан тарапы аса өзекті әрі өткір бұл мәселелерге байланысты көрші елдердің әрбі¬рімен қиындыққа толы көптеген екіжақты келіссөздер жүргізіп, ел мүддесін қорғады. Нәтижесінде, еліміздің шекарасы межеленіп, шекаралас мемлекеттердің әрқайсысымен жеке-жеке мемлекеттік шекара туралы шартқа қол қойды.
Шекара маңы аймақтардың тұрақты экономикалық өсуіне мүмкіндіктер жасау негізінде бүкіл республика экономикасының дамыған мемлекеттердің үлгісіндей өркендеуіне жол ашу болып табылады. Алға қойған мақсатқа жету мемлекеттік және шекара маңы аймақтық мүдделердің бірлігін, олардың ұштастырылуын көздейді. Қазіргі кезеңде негізгі сауда қызметтің шекара маңы аймақтарда жүзеге асырылатындығын ескерсек, оларға әлеуметтік-экономикалық мәселелерді өздігінен шешуге лайықты қаржылық дербестіктің берілуі маңызды болып табылады.
Сондықтан, зерттеу тақырыбының өзектілігі аймақтардың қазіргі кезеңдегі шекара маңы экономикасының даму ерекшеліктеріне, үдемелі индустриялық-инновациялық бағдарламаның жүзеге асу барысына, бюджетаралық қатынастарды оңтайландыру бағыттары мәселелеріне байланысты анықталған.
Қарастырып отырған мәселеміз, мемлекетіміздің үшінші мыңжылдықта ел ішінде татулықты, тұрақтылықты сақтай отырып, көрші және шет мемлекеттермен кез келген бағытта байланыс жасауына арқау болатыны сөзсіз. Сондықтан, зерттеліп отырған мәселе Тәуелсіз Қазақстан үшін елдігін, мемлекеттігін, аумақтық тұтастығын сақтай отырып, басқа мемлекеттермен терезесі тең деңгейде байланыстар жасауда аса маңызды болып табылады.[2]
Ресей-Қазақстан қарым-қатынасы өзгеріссіз достық пен сындарлы сипатта өрбіп келе жатқандығын баса айтқан жөн.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Тілеубай. Мемлекеттік шекара мәселесі шешілді. Астана ақшамы -2005. 5 шілде №78
2. Кәкен А. Шекара //Егемен Қазақстан, 31 мамыр, 2005
3. Ермаков В.А. Қазақстан қазіргі дүние әлемінде. Алматы, 2007.-101 бет
4. Қазақстанның физикалық географиясы, Алматы: Атамұра, 2008.
5. www.economy.kz
6. Еркебайұлы Ө. Шекарадағы аудан-шетелдің ықпалында. // Жас Алаш. 4 наурыз, 2006.
7. Ғабдуллин Б. Таныс та, бейтаныс Түркменстан.// Орал өңірі-2007. 30 тамыз 10 бет.
8. География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. - Өңд., толықт. 2-бас. - Алматы: Мектеп, 2010. - 304 б.
9. Ахметов Е.А., Бердығұлова Г.Е. Қазақстан Республикасының экономикалық және әлеуметтік географиясы, Алматы. Абай атындағы ҚазҰПУ Оқу құралы 2011 ж.
10. portal.mfa.kz
11. Сапиулла Абдулпатаев Қазақстан-Ресей қатынасы. Ақиқат журналы. 2008ж. 20 бет.
12. Ресей мен Қазақстан қатынастарының ұлы мұраты //Егемен Қазақстан, 10 қаңтар, 2009.
13. Қизатов Е.Ә. Қазақстанның Еуропа мен Азия арасындағы транзиттік көпір ретіндегі болашағы: Магистраль. №12.77-82 б.
14. kk.wikipedia.org
15. dmk.kz
16. Қонысбеков Б. Ашық сабақ айшықтары// География және табиғат – 2008-№1-60-63 б.
17. Ә.Бейсенова, К.Каймулдинова, С.Әбілмәжінова, Ж.Достай. География.Дүние жүзіне аймақтық шолу.11 сынып 2010
18. Б.Асубаев, Г.Сүлейменова, Қазақастанның физикалық географиясы, Оқыту әдістемесі.
19. Қорғанбаева Г. Қазақстанның инновациялық бәсекеге шыдамды экономикасының даму мүмкіндіктері. Anlytiс №1. 2005ж. 34бет
20. Абдикаримова Г.А. ж.б. Географиядан сыныптан тыс жұмыстарды өткізу әдістері// Оңтүстік Қазақстан ғылымы мен білімі – 2008- №1-9-11 б.
21. Шекаралас аймақтар шексіз байланысқа шығуда: [Омбы қаласындағы Қазақстан Республикасы мен РФ шекаралас аймақтарының форумы]//Жас қазақ үні-2007. №15. 1 бет
22. Қазақ-қырғыз шекарасын анықтау туралы келісім //Егемен Қазақстан, 16 желтоқсан, 2006.
1. Тілеубай. Мемлекеттік шекара мәселесі шешілді. Астана ақшамы -2005. 5 шілде №78
2. Кәкен А. Шекара //Егемен Қазақстан, 31 мамыр, 2005
3. Ермаков В.А. Қазақстан қазіргі дүние әлемінде. Алматы, 2007.-101 бет
4. Қазақстанның физикалық географиясы, Алматы: Атамұра, 2008.
5. www.economy.kz
6. Еркебайұлы Ө. Шекарадағы аудан-шетелдің ықпалында. // Жас Алаш. 4 наурыз, 2006.
7. Ғабдуллин Б. Таныс та, бейтаныс Түркменстан.// Орал өңірі-2007. 30 тамыз 10 бет.
8. География: Дүниежүзіне жалпы шолу. ТМД елдері. Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулық/ Ө. Бейсенова, К. Каймулдинова, С. Әбілмөжінова, т.б. - Өңд., толықт. 2-бас. - Алматы: Мектеп, 2010. - 304 б.
9. Ахметов Е.А., Бердығұлова Г.Е. Қазақстан Республикасының экономикалық және әлеуметтік географиясы, Алматы. Абай атындағы ҚазҰПУ Оқу құралы 2011 ж.
10. portal.mfa.kz
11. Сапиулла Абдулпатаев Қазақстан-Ресей қатынасы. Ақиқат журналы. 2008ж. 20 бет.
12. Ресей мен Қазақстан қатынастарының ұлы мұраты //Егемен Қазақстан, 10 қаңтар, 2009.
13. Қизатов Е.Ә. Қазақстанның Еуропа мен Азия арасындағы транзиттік көпір ретіндегі болашағы: Магистраль. №12.77-82 б.
14. kk.wikipedia.org
15. dmk.kz
16. Қонысбеков Б. Ашық сабақ айшықтары// География және табиғат – 2008-№1-60-63 б.
17. Ә.Бейсенова, К.Каймулдинова, С.Әбілмәжінова, Ж.Достай. География.Дүние жүзіне аймақтық шолу.11 сынып 2010
18. Б.Асубаев, Г.Сүлейменова, Қазақастанның физикалық географиясы, Оқыту әдістемесі.
19. Қорғанбаева Г. Қазақстанның инновациялық бәсекеге шыдамды экономикасының даму мүмкіндіктері. Anlytiс №1. 2005ж. 34бет
20. Абдикаримова Г.А. ж.б. Географиядан сыныптан тыс жұмыстарды өткізу әдістері// Оңтүстік Қазақстан ғылымы мен білімі – 2008- №1-9-11 б.
21. Шекаралас аймақтар шексіз байланысқа шығуда: [Омбы қаласындағы Қазақстан Республикасы мен РФ шекаралас аймақтарының форумы]//Жас қазақ үні-2007. №15. 1 бет
22. Қазақ-қырғыз шекарасын анықтау туралы келісім //Егемен Қазақстан, 16 желтоқсан, 2006.
Кірісіпе
Диплом жұмысының өзектілігі. Еліміз тәуелсіздігін жариялағаннан кейін Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев Сыртқы істер министрлігіне, басқа да мүдделі министрліктер мен ведомстволарға елдің бірлігін және аумақтық тұтастығын қамтамасыз ету үшін шекаралас мемлекеттермен Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасын заңды түрде ресімдеу үдерісін бастауды тапсырды. Өйткені, шекара мәселесін түпкілікті шешкенге дейін кез келген шекаралас мемлекеттің біздің елімізге аумақтық талап қою мүмкіндігі сақталатын еді.
Қазақстан өзімен шектесетін барлық мемлекеттермен мемлекеттік шекарасын халықаралық шарттар негізінде делимитациялау үдерісін ойдағыдай жүзеге асырды, шекарасын шегендеп алды. Бұл - айтуға ғана жеңіл.[1]
Қазақстан Республикасы шекаралас мемлекеттер - Қытай, Ресей, Өзбекстан, Қырғызстан және Түркіменстанмен арадағы мемлекеттік шекарасын делимитациялау үдерістерін аяқтаға - нына сегіз жылға жуықтады. Еліміз үшін шекараны халықаралық құқықтық негізде белгілеу жеңіл болмады. Қазақстан тарапы аса өзекті әрі өткір бұл мәселелерге байланысты көрші елдердің әрбі - рімен қиындыққа толы көптеген екіжақты келіссөздер жүргізіп, ел мүддесін қорғады. Нәтижесінде, еліміздің шекарасы межеленіп, шекаралас мемлекеттердің әрқайсысымен жеке-жеке мемлекеттік шекара туралы шартқа қол қойды.
Шекара маңы аймақтардың тұрақты экономикалық өсуіне мүмкіндіктер жасау негізінде бүкіл республика экономикасының дамыған мемлекеттердің үлгісіндей өркендеуіне жол ашу болып табылады. Алға қойған мақсатқа жету мемлекеттік және шекара маңы аймақтық мүдделердің бірлігін, олардың ұштастырылуын көздейді. Қазіргі кезеңде негізгі сауда қызметтің шекара маңы аймақтарда жүзеге асырылатындығын ескерсек, оларға әлеуметтік-экономикалық мәселелерді өздігінен шешуге лайықты қаржылық дербестіктің берілуі маңызды болып табылады.
Сондықтан, зерттеу тақырыбының өзектілігі аймақтардың қазіргі кезеңдегі шекара маңы экономикасының даму ерекшеліктеріне, үдемелі индустриялық-инновациялық бағдарламаның жүзеге асу барысына, бюджетаралық қатынастарды оңтайландыру бағыттары мәселелеріне байланысты анықталған.
Қарастырып отырған мәселеміз, мемлекетіміздің үшінші мыңжылдықта ел ішінде татулықты, тұрақтылықты сақтай отырып, көрші және шет мемлекеттермен кез келген бағытта байланыс жасауына арқау болатыны сөзсіз. Сондықтан, зерттеліп отырған мәселе Тәуелсіз Қазақстан үшін елдігін, мемлекеттігін, аумақтық тұтастығын сақтай отырып, басқа мемлекеттермен терезесі тең деңгейде байланыстар жасауда аса маңызды болып табылады.[2]
Ресей-Қазақстан қарым-қатынасы өзгеріссіз достық пен сындарлы сипатта өрбіп келе жатқандығын баса айтқан жөн. Оларды барлық деңгейдегі екіжақты диалогтың жоғары қарқындылығы, сауда-экономикалық, ғылыми техникалық және басқа да салалардағы тығыз өзара тиімді ынтымақтастық, халықаралық істердегі өзара тиімді әріптестік ерекшелендіріп тұрады.
Екі ел арасында түйіні тарқатылмаған түйіткіл жоқ, қайта ынтымақтастықтың көкжиегі жыл өткен сайын кеңейіп келеді. Әсіресе, мұнайгаз ресурстарын тасымалдау мен Каспий қайранын иегерудегі қарым-қатынас қарқын алып, атом, электрэнергетика сияқты салаларда соңғы жылдары айтарлықтай көп жұмыс атқарылды.
География пәніне деген қызығушылық ерте басталса, онда оқушыларды берілген ғылыммен таныстыру көп қиындық туғызбайды.
ҒТР заманында ең бірінші проблемалық мәселелердің бірі - қоғам мен табиғаттың қарым-қатынасы болып табылады. Соның ішінде, география - барлық сұрақтарға жауап беретін ғылым болып табылады. Ол қоғам мен табиғаттың қарым-қатынасқа түсуін, табиғатты тиімді пайдалануда және оны қорғау мәселесінде басты қызмет атқарады.
Қазіргі таңда географияны оқытуда сабақтар мен сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру мәселелері де қарастырылып жүр. Осыған байланысты көптеген ғылыми-әдістемелік мақалалар жарық көруде. Дегенмен де географияны оқытуда сабақтар мен сыныптан тыс жұмыстарда Қазақстан Республикасының Шекаралас аймақтары тақырыбына байланысты мәселелер аз қарастырылған. Оны біздің жүргізген зерттеу жұмыстарымыз көрсетті. Сол себептен, дипломдық жұмысымыздың тақырыбын Қазақстан Республикасының Шекаралас аймақтары - деп таңдауымызға негіз болды.
Диплом жұмысының мақсаты: Диплом жұмысының негізгі мақсаты - Қазақстан Республикасының шекаралас аймақтарының экономикалық әлеуетін айқындау.
Диплом жұмысының міндеті: Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
- Тәуелсіз Қазақстанның көрші елдермен мемлекеттік шекарасының анықталу барысы мен нәтижесі кеңінен қарастырылып, шекаралас аймақтарының экономикалық географиялық орнына талдау жасау;
- Еліміздің шекаралас аймақтарының табиғат ресурстары мен ресурстары қорғалатын аумақтарына талдау жасау;
- Ресейлік аймақтар мен Қазақстанның шекаралас облыстарының қазіргі кездегі экономикалық байланысын, экономикалық әлеуетін тиімді пайдалануын ашып көрсету;
- Мектеп географиясында шекаралас мемлекеттердің тәуелсіз мемлекетімізбен қазіргі өзекті мәселелерін, экономикалық әлеуетін оқыту мүмкіндіктерін қарастыру;
- Оқушылардың білімдерін кеңейту мақсатында Шекаралас мемлекеттер тақырыбында сыныатан тыс жұмыстарға көңіл бөлу керек екенін айқындау.
Зерттеу нысаны: Қазақстан Республикасының шекаралас аймақтары.
Зерттеу пәні: Географияны оқыту әдістемесі.
Диплом жұмысының деректік негізі: Диплом жұмысында негізгі деректер мерзімді баспасөз мәліметтерінен, жарияланған материалдар жинақтарынан, ғылыми зерттеулерде берілген ақпараттардан алынды.
Тақырыпты зерттеу барысында қолданылған негізгі әдебиеттер қатарында Н.Ә.Назарбаевтың Ғасырлар тоғысында, Сындарлы он жыл, отандық авторлар Әубәкіров Л., Есимова Ә., Қарғабаева С. еңбектерін, Тілеубай, Кәкен А., Ермаков В.А. мақалаларын және Қазақстан, ТМД және дүниежүзі елдерінің экономикасы мәселелермен айналысатын Ахметов Е.А п.ғ.к., Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің Қазақстан географиясы және географияны оқыту әдістемесі кафедрасының профессоры, Қазақстанның трансшекаралық мәселелерімен айналысатын Бердіғұлова Г.Е., г.ғ.к., Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті Елтану кафедрасының доценті еңбектерін атап өтуге болады.
Сонымен қатар жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулықта шекаралық аймақтарға байланысты ақпараттар алынды.
Диплом жұмысынаң басым бөлігі Қазақстанның Солтүстік шекарасына арналған.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
География пәнінің сабақтары мен сыныптан тыс жұмыстардың түрлері мен ұйымдастыру формалары анықталды;
География пәндерін оқыту үрдісінде сыныптан тыс жұмыстарды Қазақстан Республикасының шекаралас аймақтары тақырыбымен байланыстыра ұйымдастырудың тиімділігі сараланды.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан және қорытынды мен әдебиеттер тізімінен құралған.
1 Тарау Қазақстан Республикасының шекаралас аймақтарына экономикалық географиялық сипаттама
1.1 Қазақстан Республикасының шекаралас аймақтарының қалыптасу тарихы
Мемлекеттік шекара - мемлекеттік территорияны белгілейтін шектер. Мемлекеттік шекара - белгілі бір елдің құрлықтағы немесе судағы аумағының шегін көрсететін меже. Меже ішіне енетін әуе кеңістігі мен жер қойнауы және су түбі сол мемлекеттің аумағы болып табылады. Көршілес мемлекеттердің шекара межелері өзара келісімдер мен шарттарда белгіленеді.
# Мемлекеттер арасындағы шекараны белгілеу делимитация деп аталады.
# Жер бетінің құрамына қарай (тау жоталарымен, өзен арналарымен, т.б.) жүргізілген шекара сызығы орография деп аталады.
# Жер бетіндегі екі белгі арасында тікелей тартылған шекара сызығы геометрия деп аталады.
# Әдетте шекараны делимитациялау туралы шарттар шекара жөніндегі арнаулы келісімдерде, бітім шарттарында, мемлекеттік аумақтың белгілі бір бөлшегін екінші бір мемлекетке беру туралы, т.б. келісімдерде белгіленіп, шекара сызығын сол белгіленген жерлер бойынша нақтылы жүргізу демаркациялау деп аталады.
Ең алдымен, делимитация, яғни белгілі бір аумақтың құқықтық иелігін анықтайды. Делимитациялық келісімде мемлекеттік шекараның картада көрсетілуі туралы айтылады. Аумақтың иелігі анықталып, оның шекарасы картада көрсетілгеннен кейін, демаркация жүргізіледі. Демаркация - шекара сызығы нақты орында жүргізіліп, шекара белгілері белгіленеді.
Шекара судағы, құрлықтағы, әуедегі болып бөлінеді. Әуедегі шекараның жоғары шегі халықаралық құқықта белгіленбеген, бірақ географиялық тұрғыдан әуе кеңістігінің жоғары шегі теңіз деңгейінен 100-110 шақырым. Ал жер қойнауының төменгі шегі де әр мемлекеттің өзінің экономикалық, ғылыми мүмкіндіктеріне байланысты.
Ресми түрде белгіленген және бекітілген сызығын мемлекеттердің бір жақты бұзуы немесе қайта қарауы халықараралық құқыққа қайшы келеді. Мемлекеттік шекараны бойлай шекаралық белгілер орнатылады. Мемлекеттік шекараның күзетін шекаралық әскер (шекарадағы күзеттер, шекаралық қарауылдар) жүзеге асырады. Қазақстан Республикасы Мемлекеттік шекарасынан керекті құжаттарсыз және тиісті рұқсатсыз өту немесе шекаралық белгілерді заңсыз алу, жылжыту не жою қылмыстық жауапкершілікке тартылады (Қазақстан Республикасы Қазақстан Конституциясынің 330, 331-бабы).
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғалы бері көршілес мемлекеттер - Ресей Федерациясы, Қырғыз Республикасы, Қытай Халық Республикасы және Өзбекстан Республикасымен мемлекеттік шекараны делимитациялау туралы меморандумға қол қойды. ҚР Мемлекттік шекарасы ҚР Мемлекттік шекарасы - Қазақстан территориясындағы құрлықтың, судың, жер қойнауының және әуе кеңістігінің шегін анықтайтын түзу сызық, сол сызық арқылы өтетін жазықтық. ҚР Мемлекттік шекарасын белгілеу ҚР-ң мемлекттік шекарасы жергілікті аймақтарда нақты көрінетін шекаралық белгілермен белгіленеді.[3]
Қазақстан Орталық Азияда, Еуразия құрлығының орталық бөлігінде орналасқан.
Елдің аумағы 2724,9 мың шаршы километр болады, ол батысында Волга өзенінің төменгі сағасынан бастап - шығысында Алтай тауларына дейін және оңтүстігінде Солтүстік Тянь-Шанның тауы Іле Алатауынан бастап - солтүстігінде Батыс-Сібір ойпатына дейін созылып жатыр.
Қазақстан жер көлемі жағынан дүниежүзінде Ресей, Қытай, АҚШ, Аргентина, Бразилия, Канада, Индия және Австралиядан кейін тоғызыншы орында тұр.
Қазақстан шекарасының жалпы ұзындығы 13394 км, теңізбен (Каспий) 2000 км-ден астам. Қазақстан батыста, солтүстік-батыста және солтүстікте 7591 км Ресеймен шектеседі. Республиканың Алтайдан Тянь-Шаньға (Хантәңірі массивіне) дейінгі 1782 км-ге созылып жатқан шығыс шекарасы Қытай Халық Республикасымен арадағы мемлекеттік шекараға сай келеді. Ал оңтүстігінде тәуелсіз дос мемлекеттер: Түрікменстанмен - 426 км, Өзбекстанмен - 2354 км және Қырғызстанмен - 1241 км шектеседі. Республиканың шекарасы батысында - Каспий маңы ойпаты мен Жалпы Сырт қыратының біраз жерін, солтүстігінде Батыс Сібір жазығының оңтүстігін; оңтүстігінде Тұран ойпатын, ал шығысы мен оңтүстік-шығысында Алтайдың батыс бөлігінің, Сауыр, Тарбағатай жоталарының, Жетісу (Жоңғар) Алатауының негізгі бөлігін және Тянь-Шаньның солтүстік жоталарын басып өтеді.[4]
Қазақстан Республикасының 14 облысының 12-сі шекаралас болып табылады. Қазақстан Республикасының құрғақ жердегі мемлекеттік шекарасының ұзындығы 11591 км құрайды, оның ішінде Ресеймен шекаралас
6023 км (51,96%), Өзбекстанмен - 2440 км (21,05%), Қытаймен - 1730 км (14,93%), Қырғызстанмен - 1053 км (9,08%) және Туркменстанмен - 345 км (2,98%). Бұның сыртында Ресей, Әзербайжан және Иранмен теңіз шекарасын 1730 км құрайды.[5]
Мемлекеттік шекараны дели - мита - циялау үдерісі ой - - д - а - ғыдай жүзеге асырылға - ны - мен, шека - ра - ның өту сызығын белгілеу бары - сында ерекше назар аударуды, барынша талдап-таразылауды қа - жет ететін дау - лы учаскелер де кездесті. Деректерге қараған - да, сол кездері осындай даулы учаскелерге Қа - зақстан - Қытай шекарасын - дағы Сарышілде өзені ауданын - дағы учаске, Шағаноба және Баймырза асулары ауданындағы учаске, сондай-ақ Қазақстан - Өзбекстан шекарасындағы Арнасай бөгеті, Бағыс кенті мен Түркістан кенті жатқызылған.
Елдердің мемлекеттік шека - ра - ларының сызығы өтуге тиіс екі аралықтағы аталған жер учас - келері қалай бөлінді? Ал - дымен Қазақстан - Қытай ше - карасындағы даулы деп та - нылған учаскелердің бөлінісіне тоқталайық. Ол үшін 1998 жыл - дың 4 шілдесінде Алматыда қол қойылған Қазақстан Респуб - ли - касы мен Қытай Халық Респуб - ликасы арасындағы Қазақстан - Қытай мемлекеттік шекарасы туралы қосымша келісімді негізге алғанымыз жөн. Өйткені, ерек - ше маңызды бұл құжат Қа - зақстан мен Қытай арасындағы мемлекеттік шекараны делимитациялау (Қазақстан, Қытай және Қырғыз республикалары арасын - дағы үш мемлекеттің мемлекеттік шекараларының түйісу нүк - тесін қоспағанда) үдерісінің толық аяқталғанын паш етеді. [26]
Шекараны делимитациялау ке - - зіндегі екіжақты келіссөздерде пікірталасқа өзек болған жерлердің бірі - Сарышілде өзені ауданындағы жалпы алаңы 315 шаршы шақырымға жуықтайтын учаске болды. Оның оңтүстік-шығыс жартысында шабындық пен жекелеген орман алқаптары орналасқан. Жол жүйесі нашар дамыған, тұрақты тұрғындары жоқ. Шолақ асуынан бастап Сарышілде өзеніне дейін учаскенің бір бөлігін қазақстандық тарап шөп дайындау үшін және малдың маусымдық жайылымы ретінде пайдаланып келген. Қол қойыл - ған келісім бойынша осы учас - кенің Қазақстан аумағына Сары - шілденің шығыс бастауынан Черемховая өзенімен қосылатын жерге дейін өзеннің сол жаға - лауындағы аймақ, сондай-ақ Черемховая өзенінің бүкіл арнасын және Шолақ (Содабань) асуының ауданын қамтитын жерлер бекітілген. Бұл жерлердің жалпы көлемі 95 шаршы шақырымды құ - райды. Осыған байланысты Қазақстан шегінде шаруашылық жүргізудің дәстүрлі аймақтары, мал жайылымы, шабындықтар мен орман алқаптарының бір бөлігі сақталғанын атап өтуіміз керек. Ал Қытай жағына Сары - шілде өзенінің оң жағалауын және Құлағансай жылғасының сол жақ саласындағы ауданды қам - титын аумақ тиесілі деп шешілді.
Осы Сарышілде учаскесіне қатысты кезінде Қазақстан тара - пына арагідік сын пікірлер де айтылған болатын. Кейін белгілі болғанындай, ол пікірлер дәлел - сіз болып шықты. Себебі, шека - раны делимитациялау мәселеле - ріне байланысты келіссөздерде қытайлықтар өткен ғасырдағы шарттық құжаттарды негіз етіп алған. Мысалы, осы учаскедегі шекара 1864 жылғы Чугучак хат - тамасының 3-бабында Алтан - Тэбши тауының шығыс жағын - дағы шекара аяғынан батысқа қарай ортақ атпен Алатау деп аталатын таудың үлкен жотасы бойынша, атап айтқанда, Алтан - Тэбши, Содабань және басқа да тау шыңдары бойынша жүреді. Осы кеңістіктегі оңтүстікке қарай ағатын өзендер, жерлер Қытайға бөлінсін деп көрсетіліпті.
Ал тағы бір даулы учаске деп танылған Шағаноба және Баймырза асуларындағы жерлерге келсек, оның жалпы аумағы 629 шаршы шақырымға жуық. Бұл жерлердің басым көпшілігі, яғни 442 шаршы шақырымы Қазақстан жағына бекітілді. Олар батыстан Шағаноба асуына дейін Сауыр жотасының оңтүстік бау - райын, Жүректау алқабын және салаларымен қоса Шағаноба мен Керегетас өзендерінің аңғарла - рын алып жатқан аймақтар. Бұл мәселелерде қазақстандық тарап - тың анағұрлым жеткілікті де бұлтартпайтын дәлелдемелері ескерілгенін баса айтпақпыз. Соны - мен қатар, еліміздің шегінде екі шекаралық застава мен орман шаруашылығы, бүкіл орман ал - қабы және мал шаруашылығы аудандарының көпшілігі сақта - лып отыр. Қытай жағына Адыр - бай мен Талдыайрық өзендерінің жоғарғы ағыстарының аңғар - лары, Баймырза асуы ауданын - дағы Тарбағатай жотасының оң - түстік баурайын қамтитын аумақ өтті. Бұлардың жалпы алаңы 187 шаршы шақырымды құрайды.
Осылайша біздің еліміз көрші Қытай елімен екіжақты тиімді келіссөздер жүргізу арқылы келісілмеген екі учаскені құқықтық тұрғыда реттеп және белгілеп алған еді. Бұл даулы учаске - лердің жалпы аумағы шамамен 944 шаршы шақырымдай екен. Оның 537 шаршы шақырымы, яғни 56,9 пайызы Қазақстанға, 407 шаршы шақырымы, яғни 43,1 пайызы Қытайға тиесілі деп табылды.
Ал Қазақстан мен Өзбекстан шекараларындағы даулы учаскелерге келсек, оның бірі - Арнасай бөгетіне байланысты туын - дады. Өйткені, карталарды зерттеу, салыстыру кезінде Арнасай бөгетінің су бассейні біздің еліміздің аумағында, ал гидрожүйелер Өзбекстан аумағында қа - латындай етіп бөлінетінін көрсетті. Шы - нын - да да бір су қоймасын екіге бөліп, ара - лығынан шекара сызығын жүргізу екі жаққа да тиімсіз еді. Қазақстан тарапы бө - гетті толығымен Қазақстан шегінде қалдыруды ұсын - ды, бұған өзбекстандықтар кө - п - ке дейін келіспеді. Ақы - - ры бұл проблемаға Елба - сымыз Нұрсұлтан Назарбаев араласып, бү - кіл Арнасай бөгеті бір гид - ротехникалық торап ретінде Қазақстан аума - ғын - да қалатындай етіп, шека - раның жаңа сызығын жүр - гізу қажеттілігіне Өз - бекстан басшысының кө - зін жеткізген-ді. Бүгін - де Арнасай су қоймасы Оң - түстік Қазақстан облы - сындағы стратегиялық ма - ңызы бар нысанның біріне айналғандығын қа - зақ - стан - дықтар жақсы біледі.
Сол жылдары тағы бір даулы учаскелер - ше - караға жапсарлас орна - лас - қан Бағыс пен Түркіс - тан кенттері төңірегінде өршіген еді. Себебі, алғашында Бағыс кентінің өзін Қазақстан мен Өз - бекстан арасындағы әкім - шілік-аумақтық шекара екі - ге бөліп тастады. Ал бір-бірінен бес-алты шақырымдай қашықтықта орналасқан Бағыс пен Түркістан (бұл елді мекен Өзбекстан шегінде жа - тыр) кенттерінің тұрғын - дары Қазақстан Үкіметі - нен шекараны делимитациялау кезінде екі кентті де Қазақстан аумағында қалдыруды талап етумен болғандары есімізде. Қа - зақ - стандық делегация екіге бөлініп кетуі ықтимал бүкіл Бағыс кентін және оған жапсарлас жатқан жерлер Қазақстан аума - ғында қа - луы үшін шекара сызығының өтуін нақтылауды ұсынды. Өз - бекстандықтар болса, өздерінің Бағыс туралы ешқандай да талабы жоқ екенін ашық білдіре келіп, Түркістан кенті Өзбекстан аумағында қа - луы тиіс деген ұстаным - дарынан ауытқымады. Сөйтіп, келіссөздер нәтижесінде Бағыс туралы мәселе оң шешілді - Бағыс кенті жапсарлас жатқан жерлерімен Қазақстан жағында қалды.
Осы даулы учаскелерге қа - тысты мәселелерді шешудің жол - дары қарастырылып жатқан кезде қазақстандықтарды қайран қал - дырған келеңсіз жағдайлар да болды. Мысалы, жер бөлінісіне байланысты дау-дамай белең алып тұрған шақта Бағыс елді мекенінің тұрғындары өз алдына Бағыс республикасын жариялап, тіпті оның президентін сайлап та жіберген еді.
Мемлекттік шекараға байла - нысты мәселелер еліміздің ішкі және сыртқы саясатында айрық - ша орын алады. Мемлекет бас - шы - сының тәуелсіздіктің алғаш - қы жылдарында-ақ шектес мемлекеттермен арадағы шекараны делимитациялауға ерекше назар аударып, оны ұлттық қауіпсіздігіміздің негізгі басымдықта - рының бірі ретінде белгілеп бергені сондықтан. Ал кезінде шекарада даулы деп танылған учаскелер екі тараптың жүргізген келіссөздері бойынша ойдағыдай шешімін тапты. Дәлірек айт - қанда, есеміз кетпеді, еңсеміз түспеді.
Қазақстан тәуелсіз мемлекет бо - лып құрылғаннан бастап ха - лық - ара - лық құқық нормасы мен қағида - ларын берік ұстанатынын мәлімдеді. Президент Н.Назарбаев сыртқы саяси бағыттың мына - дай бағдарларын белгіледі: Ең алдымен, біз өз сая - сатымыздың бейбітшілік сүйгіш - тік бағытын қолдаймыз және біз әлем - дегі бірде-бір мемлекеттің аума - ғына дәмеленбейміз деп мәлімдейміз. Өз жауапкершілігімізді ұғына отырып, әр әскери қақтығыстың соңы апатты салдарға әкеліп соға - тынын түсінеміз:
+ Қазақстанның мемлекеттік сая - са - тының басты мақсаты ретінде бейбітшілікті сақтауды мойын - - даймыз;
+ саяси, экономикалық және бас - қа мақсаттарға қол жеткізу құ - ралы ретінде соғыс немесе әске - ри күшпен қауіп төндіруден бас тартамыз;
+ құрылған шекаралардың беріктігі, басқа мемлекеттердің ішкі істеріне араласпау қағидала - рын ұстанамыз.
Біздің мемлекетіміздің шека - ра - лық саясаты халықаралық құ - қық, ұлт - - тық заңнама және әлем - дік тә - жі - рибе қағидалары мен нормаларына негізделген. Мемлекеттік шекара заң - - ды бекітілген аумағының шегін ай - қындайтын сызық ретінде қарала - ды. Консти - туцияға сәйкес Қазақстан Рес - пуб - ли - касының аумағы қазіргі шека - расында біртұтас, қол сұғыл - майды және бөлінбейді. Қазақ - станның мемлекеттік шекарасын белгілеген және өзгерткен кезде жеке меншік пен ұжымдық қауіп - сіздікті, шекаралас мемлекеттермен өзара тиімді және жан-жақты ынтымақтастық мүдделе - рін, шекара дауларын бейбіт шешу қағи - даттарын басшылыққа алады. [24]
Мемлекетаралық шекараны белгілеу екі кезеңнен тұрады.
Еліміздің екі ірі держава - Ресей мен Қытайдың арасында ор - наласуы бұл елдермен шекара - ның өтуі мәсе - лесіне ерекше мән берді. Сондықтан Қазақстан делегациясы өз көзқара - сын берік ұстанды және келіссөздер жүргізуші әріптестерінің ұсыныс - тары мен дәйектерін құрметпен қа - былдап, көрші мемлекеттермен ау - мақтық дау-дамайлар негізінде бола - тын түсініспеушілікті бол - дыр - мауды қадағалай отырып, жүйелі түрде өз мүдделерін ілгері жылжыта берді. Бұл мәсе - лелерде Қазақстан дипломатиялық қызметі принциптілік пен беріктікті, сындар - лылық пен бітімгершілікті үйлес - тіре білді.
Қазақстанға 1992 жылдан 2005 жыл - ға дейін заманауи құр - лықтағы шекараны барлық периметрі бойын - ша белгілеп алуға мүмкіндік туды. Ел басшылығы ең алдымен Қытай Халық Рес - публикасымен мемлекеттік шека - раны делимитациялау тура - лы шешім қабылдады. Өйткені, Қа - зақстан мен Қытай арасында мемлекеттік шекара орнатудың бұрыннан келе жатқан күрделі тарихы бар. Сондай-ақ Қазақстан - Қытай ше - карасы үш ғасыр бойына қалыпта - сып келді. Оның алғашқы құжатты ресімдеуі 140 жылдан астам бұрын басталған, ол кезде Қазақстан Ресей импе - риясының құрамында болған еді. 1860 жылғы Пекин қосымша шар - - ты мен 1864 жылғы Чугучак хаттамасы бұл жұмыстың негізін қала - ған. Содан кейін 1881 жылы Петербург шарты бекітілген, бұл үдеріс Ор - талық Азия шектерінде Ресей - Қы - тай шекарасы ор - науымен аяқталған.
Бұдан кейінгі жылдары шека - раны межелеудің құқықтық негізі қалыптасқан және шекара сызы - ғы да негізінен сызылған бола - тын. Бірақ шарттық құжаттар аяқталмай қалған - дықтан, шекара сызығы елеулі өңдеулерден өтті. Бұл шекаралық келісімдерге бірге ұсынылған карталар негізінен ұсақ көлемді болды. Шекара сы - зығының егжей-тегжейлі сипаттамасы болмады, кейбір жергілікті жер - лерде шекара белгілері орнатыл - мады. Оның үстіне соң - ғы жүз жыл - дан астам уақытта екі жақты шекара тексерісі жүргі - зілмеді. Осыған байланысты ол нақтылауды аса қажет етті.
Нақтылаудың қажеттігі мен мемлекеттік шекара сызығының өтуін белгілеу мынадай жағдай - лармен де танылады: ХІХ ғасыр - дағы Ресей мен Қытай шартта - рында шектеудің өту сызығы кейбір учаскелерде белгіленбеген. Демек, мұндай учаскелер Қа - зақ - стан мен Қытай шекараларында да кездескен. Сондай-ақ өзен аңғар - ларында, су тараптарында және т.б. шекара өтетін учаскелерде елеулі өз - герістер болған. Кейбір жерлерде белгісіз себептерден шекара белгілері ауытқы - ған немесе ол келісілмеген нүктелерде белгіленген.
Кеңестер Одағы тарағаннан кейін геосаяси жағдайдың өзге - руі - не байланысты ҚХР-мен ке - ліс - сөздерді жүргі - зу үшін КСРО үкіметтік делегациясының орны - на Қазақстан Республи - ка - сы, Қыр - ғыз Республикасы, Ресей Феде - рациясы және Тәжікстан Рес - пуб - - ликасының біріккен үкіметтік делегациясы құрылды. 1992 жылы қа - зан - да жаңадан құрылған делегация келіссөз үдерісін қайта жандан - дыр - ды. Бұл салада үлкен дипломатиялық тәжірибесі бар Қытаймен шекараға қатысты келіссөздер жүргізу шешімі сол кезде қабылданған дұрыс шешім екенін айқындады. Біріншіден, Ресей мамандарының көп жылғы тәжіри - бесін пайдалану қажет болды. Екіншіден, Мәскеуде мұ - рағат материал - дары көп, онсыз шекара мәселесін талқылау мүмкін емес еді.
Қазақстан - Қытай мемлекеттік шекарасын халықаралық-құ - қықтық ресімдеу мәселесі екі елдің Мемлекет басшыларының кездесулері ба - рысындағы талқы - лау - ларда негізгі тақырып болды. Осылайша жиырма раундты келіссөздер барысында Қа - зақ - стан - Қытай мемлекеттік шекара сызығының 90 пайыздан астамы келісілді. Ал шекараның барлық сызы - ғының ұзындығы 1783 ша - қырымды құрайды. Бұл 1994 жылғы 26 сәуірде Қазақстан мен Қытай елдері басшы - ла - рының Қа - зақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы ара - сындағы келісімге қол қоюға мүм - кіндік берді. Келісім 1995 жылғы 11 қыркүйекте ратификацияланған гра - моталар алмасқаннан кейін қолда - нысқа енгізілді.[6]
Аталған келісімге қол қойы - лар кез - де Қазақстан - Қытай ше - караларының екі "даулы" учаскелерінде шекара сызығы өтуі тура - лы уағдаластыққа қол қойылма - ған болатын. Осы екі учаскеде мемлекеттік шекара сызығының өтуі туралы мәселені шешу үшін келісімнің 3-бабы бойынша келіссөздерді жалғастыру қажет - тігі туралы уағдаластыққа қол жеткізілді. Сонымен, қол қойыл - ған келісімнің шең - берінен тыс екі учаске - Шаған - оба мен Бай - мырза асулары (Шығыс Қазақ - стан облысы, Зайсан ауданы) және Сарышілде өзені (Алматы об - лы - сының Алакөл ауданы) аудандары қалған еді.
Мәселені шешу жолдарының бә - рін зерттеп болғаннан кейін келісілмеген екі даулы учаскелерде Қа - зақ - стан - Қытай мемлекеттік шекарасы өтуінің лайықты нұсқасы жа - сал - ды. Сөйтіп, қол жеткізілген уағдаластықтар Бірлескен хаттама жазба - сымен бекітілді және 1996-1997 жыл - дары 1:50000 көлемді картаға тү - сіріл - ген. Бұл құжаттар Шағаноба асуы мен Сарышілде өзені аудан - да - рындағы бұрын Қазақстан - Қытай мемлекеттік шекарасын - дағы келісілмеген учаскелер ту - ра - лы Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы қосымша келісімді әзірлеу үшін заңды негіз қызме - тін атқарды. Аталған келісімге 1998 жылы 4 шілдеде Алматыда Қа - зақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев пен ҚХР Төрағасы Цзян Цзэминь қол қойды. 1999 жылы 7 сәуірде қолданысқа енгізілген бұл құжат Қазақстан дип - ломатиясының зор жетістігі бо - лып табылады. Осы жерде атап өтейік, келіссөз басында Қытай тарапы осы екі учаскені толы - ғы - мен өз өкілеттігінде қалдыруға әбден-ақ тырысып бақты. Олар өте маңызды дәйектер, құжатты деректер мен картографиялық материалдарды мысалға келтірген еді.[25]
Қазақстан - Қытай шекара - сының барлық өту сызығы бойын - ша толық уағдаластыққа қол жет - кізудің маңыз - ды - лығы мынада: Қа - зақстанның бүкіл тарихында тұңғыш рет Қытаймен ха - лық - аралық деңгейде танылған және заңды ресімделген мемлекеттік ше - ка - раға ие болғандығында жа - тыр. Бұдан кейін тараптар мемлекеттік шекараны толығымен ха - лықаралық-құқықтық ресімдеу мақсатында оны демаркациялауға кірісті. Сөйтіп, 1997-1998 жылда - ры мемлекеттік ше - караға шекара белгілерін орнату үшін тиімді дала жұмыстарын ұйым - дастыруға ықпал еткен нормативтік-құқық - тық база әзірленді. Ал шекара бел - гілерін орнату жұмыстары 2001 жылдың соңында аяқталды. Нә - тиже - сінде ұзындығы 1783 шақы - рым бола - тын мемлекеттік шекараға 688 шекара белгілері орна - тылды. Оның 346-сы Қазақстан, 342-сі Қытай жағында.
Кеңестік дәуірден елімізге мұ - ра болып қалған аумақтық мәселе саяси да, құқықтық та жағынан толығымен дұрыс шешілді деп нық сеніммен айтуға болады. Ең бастысы - біздің мемлекеттің ұзақ мерзімді мүдделері шешілді. Шекара мәселесінің түпкі - лік - ті реттелуіне барлық қазақстан - дық шынайы қуанды деп айтсақ қа - телеспейміз. Өйткені, бұл әрқа - шан да Қазақстанның қауіпсіздігі мен игілігі үшін аса маңызды болып табылады.
Шекара мәселесін реттеуде келіс - сөз үдерісін бастаған және оған басшылық еткен екі мемле - кеттің басшы - лары - Нұрсұлтан Назарбаев пен Цзян Цзэминь болды. Қазақстан мен Қытай бас - шылары екі жақты ынты - мақ - тас - тықтың келешегін күңгірттен - діруі ық - тимал аумақтық мәселені шешу үшін тарихи жауапкершілікті өздеріне жүктеді. Себебі, шекараны рет - теуден бас тарту екі жақты қаты - настарда күрделі қиындықтар тудыратын еді.
Қазақстан Республикасының Ресеймен, Өзбекстанмен, Қыр - ғыз - стан - мен және Түркіменстан - мен мемлекеттік шекарасын делимитациялау бойын - ша келіс - сөз - дер үдерісі 1999 жылғы қыр - күйекте басталды. Келіс - сөздерді жүргізу арнайы құрылған Қазақ - станның үкіметтік делегация - сы - на тапсырылды. Өзара уағдалас - тыққа сәйкес аталған мемлекеттермен бірге Қазақстан Респуб - ли - ка - сы - ның шекараларын дели - ми - тациялау - дағы келіссөздер құ - қықтық негізі бар мына құжаттар бойынша жүргізілді: 1991 жылғы 21 желтоқсандағы Алма - ты декла - рациясы және ТМД-ға мүше мемлекеттер қабылдаған басқа да негізге алынатын құжаттар; тиісті шектес мемлекеттермен бекітілген дос - тық және ынтымақтастық туралы екі жақты шарттар; мемлекеттік шека - ра - ны делимитациялау туралы меморандумдар; КСРО Жоғарғы Кеңесі - нің, бұ - рынғы одақтас республикалар - дың Жоғарғы кеңестерінің жар - лық - тары мен қаулылары; мемлекеттік өкі - мет - тің өкілетті өкілдері мен шектес мемлекеттер - бұ - рын - ғы КСРО рес - пуб - лика - лары - ның басқа - руы - мен бекітілген кар - тографиялық материалдар.
Тараптар құжатта айтылған ережелерді өзгерте алмады, ал шекара - ның құжатына түсірілетін өзгерістер халықаралық құқық нормаларына сәй - кес олармен келісіп енгізілді. Күр - делі мәселенің бірі - тараптар шекара сызығының бойында тұратын халық - тың этностық құрамын, қалып - тасқан шаруашылық қызметінің жағ - дай - ларын, ұлттық діни нысандар мен зираттарының орналасу ор - нын, сон - дай-ақ жергілікті тұр - ғын - дар - дың қай мемлекеттің аза - мат - тығын алатын еркімен санасуы керек болды. Өйткені, мемлекеттік шекара елді мекендерді, шаруашылық жүргізу нысанда - рын кесіп өтпеуі керек. Осының өзінен-ақ мемлекеттік шекараны шектес мемлекеттермен делимитациялау жөнін - дегі келіссөз - дер - дің қаншалықты қиын болғанын байқауға болады.
Қазақстан мамандары әр келіссөз басталар алдында Орталық мемлекеттік мұрағаттағы, министрліктер мен ведом - стволардағы, Қазақстанның арнайы мекемелеріндегі құқықтық базалармен және қа - жетті материалдармен мұқият та - нысып, әр мемлекетпен келіс - - сөз жүр - гізудің қағидаттары мен әдіс - теме - лерін дайындады. Делегация мү - ше - лері, сондай-ақ жұ - мыс топ - та - рының өкілдері жергілікті ха - лықпен, қоғам - дық ұйымдар бас - шыларымен ұдайы кездесіп тұрды. Келіссөз үде - рістерінің ба - рысы туралы Қазақстан азамат - тарын хабардар ету мақса - тында бұқаралық ақпарат құралдары үшін баспасөз мәслихаттары мен брифингтер өткізді. Қажет бол - ған жағдайда елді мекендерге барып, шекара алқабының аэро - ғарыш фотосуреттері түсірілді, басқа да шаралар жүзеге асы - рылды.
Келіссөздерден кейін шекара - ның келісілген жобалық сызығы топография - лық картаға түсіріліп, одан соң екі тараптың хаттама - лық шешімі бекітілді. Осы карталар бойынша ше - караның өту сипаттамасының мәтіні құрылды, ол шекара сызығын дели - ми - - та - ция - лауды анықтайтын негізгі құ - жат болып табылады. Шектес мем - лекеттердің делегациялары келіс - сөз үде - рісінің соңғы кезеңінде мемлекеттік шекара туралы шарт - - тың жо - баларын әзірлеуді жүзеге асырды.
Өзбекстан Республикасымен мем - лекеттік шекараны делимитациялау бойынша келіссөздер өте күрделі өткенін атап өткен жөн. Қазақстан мен Өзбекстан арасын - дағы замануи шекараны құру та - рихы Кеңестер мем - лекеті құрыл - ған кезден баста - лады. Ал шека - ра - ны нақты белгілеу ортаазиялық республикалардың ұлт - тық межелеуін жүзеге асыру бары - сында 1924-1925 жылдары бекітілген. Бұл жерде сөз РСФСР мен Өзбек КСР арасындағы шекара сипат - тама - сы туралы болып отыр. Өйткені, ол кезде Қазақ - стан Ресейдің құра - мында бо - латын. Ше - караны сипаттау 1925 жыл - ғы 9 қарашада РСФСР-дің Бүкіл - ре - сей - лік орталық атқарушы комитеті президиумы мәжілісінің №28 хатта - масының 9-тармақшасының қосым - шасында көрсетілген.
Іс жүзінде Қазақстан - Өзбек - стан әкімшілік-аумақтық шекара - сы - ның құқық - тық негізін 1956-1971 жылдар - дағы құжаттар құра - ды. Ол тарихтан белгілі. Сол құ - жаттарда Қазақстан мен Өзбек - стан арасындағы жер алқаптарын едәуір көп мөлшерде бөлу анық көрініп тұр. Бірақ уағдаласқан тараптар делимитацияны заңды негіз деп қабылдағаннан кейін оларға тексеріс жасауға келмеді. Егер басқаша істесе, 1991 жылғы 21 желтоқсан - дағы Алматы декла - рациясының және 1998 жылғы 31 қазандағы Қазақстан Республи - касы мен Өзбекстан Рес - пуб - лика - сы арасындағы Мызғымас дос - тық туралы шарттың ережелері мен қағидаттары бұзылар еді.
Құқықтық базаның бол - ғанына қарамастан, Қазақ - стан - Өзбекстан шекарасын делимитациялау үдерісі өте қиын өтті. Өйткені, шекарада күрделі дәрежедегі учаскелер болды. Ол учаскелердің көп - шілігі Оңтүстік Қазақстан облысының Сарыағаш жә - не Мақтаарал аудандарындағы ха - лық көп қоныстанған аума - ғы бойынша өтеді. Сондай-ақ әкімшілік-аумақтық ше - ка - раның соңғы сипаттамасы белгіленгеннен бері 40 жылдай уақыт өткен екен. Осы кезең ішінде елді ме - кендерде елеулі өзгерістер туында - ған, елді мекендер көбейген, жаңа құ - рылыстар мен шаруашы - лық ны - сан - дары пайда бол - ған. Шекараның жекелеген учаскелерінде бірлескен шаруа - шы - лық жүр - гізу - ші нысандар құрыл - ған. Осының бәрі тараптар делега - ция - - ларының жер - гілікті жердегі шы - найы жағ - дайды мұқият зерттеуін қа - жет етті, мүмкіндігінше қалып - - тасқан тұрмыс жағдайла - ры мен ше - карадағы халық - тың шаруашылықтарын бұз - бауға дәйекті шешімдер қа - былдауды талап етті.
Жалпы, Қазақстан - Өз - бек - стан ме - м - лекеттік шекара - сын делимитациялау жұмысы екі кезеңді қамтыды. Бірінші кезеңде 2001 жылы 16 қара - шада Астанада Мемлекет бас - шыла - ры қол қойған Қазақ - стан - Өзбекстан мемлекеттік шекарасы туралы Қа - зақстан Республикасы мен Өзбекстан Респуб - ликасы арасындағы шарт дайындалды. Құжат қазақ-өзбек мемлекеттік шекара сызығының жалпы ұзындығының 96 пайызының өтуін айқындап берді. Шекара сызығының өтуін сипаттау шығыстан батысқа қарай бағытталды. Екінші кезеңде 2002 жылғы 9 қыркүйекте Астанада Мемлекет басшылары қол қойған Қазақстан Республикасы мен Өзбек - стан Республикасының мемлекеттік шекарасының жеке учаскелері тура - лы шарт дайындалды. Осы шарттың бір бөлігі ретінде қосымша зерттеу үшін қалдырылған үш учаскенің мемлекеттік шекара сызығының өту сипаттамасы мен көлемі 1:25000 және 1:100000 топографиялық карта - сы жасалды. Қорытындысында Өз - бек - станмен 2351 шақырымды құрай - тын шекара сызығы нақтыланды.
Қазақстан мен Ресей екі ел арасындағы шекараның өту сызығын анықтауға асығыстық таныта қоймады. Бұның өз себептері болды. Өтпелі кезеңдегі екі мемлекеттегі экономикалық дағдарыс олардың жаңа заман талабына сай қатынастар орнатуын талап етті. Жаңа тәуелсіз мемлекеттер елде болған экономикалық дағдарыстан есін жинауға тырысты, яғни алғашқы кездегі мемлекеттер арасындағы келісімдер көбіне-көп саяси-экономикалық, соның ішінде әлеуметтік салаға көп көңіл бөлді. Екі елдің арасындағы байланыстың бір-бірімен бітісіп кеткені соншалық, оны бөлуде бір денені екіге бөлген сияқты қиындықтар туғызды. Сонымен қатар, арадағы шекараны анықтап, оған шекара 115 бекеттерін қою белгілі бір топтың мүдделеріне қайшы келді, сол себептен оны жылдамдатуға қолдан ұйымдастырылған кедергілер жасалынып отырды. Шекараны анықтауды жылдамдатудың негізгі себептерінің бірі ұлттық мүддеге қауіп төндіріп отырған контрабандалық топтардың екі мемлекеттің ұлттық байлықтарын, яғни, стратегиялық маңызы бар ресурстар мен тауарларды заңсыз тасып, талан-тараж жасап отырғандығы. Сонымен қатар, екі ел басшыларын соңғы кезде қатты аландатып отырған мәселе, екі ел арасындағы заңсыз көші-қонның қарқынды өсуі мен Ауғанстаннан мемлекеттер территориясы арқылы Еуропа мен батыс әлеміне тасымалданатын есірткі санының жылдан-жылға артуы болып отыр.
Қазақстан мен Ресей мемлекеттік шекарасын делимитациялау жә - - не демаркациялау мәселелеріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Диплом жұмысының өзектілігі. Еліміз тәуелсіздігін жариялағаннан кейін Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаев Сыртқы істер министрлігіне, басқа да мүдделі министрліктер мен ведомстволарға елдің бірлігін және аумақтық тұтастығын қамтамасыз ету үшін шекаралас мемлекеттермен Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасын заңды түрде ресімдеу үдерісін бастауды тапсырды. Өйткені, шекара мәселесін түпкілікті шешкенге дейін кез келген шекаралас мемлекеттің біздің елімізге аумақтық талап қою мүмкіндігі сақталатын еді.
Қазақстан өзімен шектесетін барлық мемлекеттермен мемлекеттік шекарасын халықаралық шарттар негізінде делимитациялау үдерісін ойдағыдай жүзеге асырды, шекарасын шегендеп алды. Бұл - айтуға ғана жеңіл.[1]
Қазақстан Республикасы шекаралас мемлекеттер - Қытай, Ресей, Өзбекстан, Қырғызстан және Түркіменстанмен арадағы мемлекеттік шекарасын делимитациялау үдерістерін аяқтаға - нына сегіз жылға жуықтады. Еліміз үшін шекараны халықаралық құқықтық негізде белгілеу жеңіл болмады. Қазақстан тарапы аса өзекті әрі өткір бұл мәселелерге байланысты көрші елдердің әрбі - рімен қиындыққа толы көптеген екіжақты келіссөздер жүргізіп, ел мүддесін қорғады. Нәтижесінде, еліміздің шекарасы межеленіп, шекаралас мемлекеттердің әрқайсысымен жеке-жеке мемлекеттік шекара туралы шартқа қол қойды.
Шекара маңы аймақтардың тұрақты экономикалық өсуіне мүмкіндіктер жасау негізінде бүкіл республика экономикасының дамыған мемлекеттердің үлгісіндей өркендеуіне жол ашу болып табылады. Алға қойған мақсатқа жету мемлекеттік және шекара маңы аймақтық мүдделердің бірлігін, олардың ұштастырылуын көздейді. Қазіргі кезеңде негізгі сауда қызметтің шекара маңы аймақтарда жүзеге асырылатындығын ескерсек, оларға әлеуметтік-экономикалық мәселелерді өздігінен шешуге лайықты қаржылық дербестіктің берілуі маңызды болып табылады.
Сондықтан, зерттеу тақырыбының өзектілігі аймақтардың қазіргі кезеңдегі шекара маңы экономикасының даму ерекшеліктеріне, үдемелі индустриялық-инновациялық бағдарламаның жүзеге асу барысына, бюджетаралық қатынастарды оңтайландыру бағыттары мәселелеріне байланысты анықталған.
Қарастырып отырған мәселеміз, мемлекетіміздің үшінші мыңжылдықта ел ішінде татулықты, тұрақтылықты сақтай отырып, көрші және шет мемлекеттермен кез келген бағытта байланыс жасауына арқау болатыны сөзсіз. Сондықтан, зерттеліп отырған мәселе Тәуелсіз Қазақстан үшін елдігін, мемлекеттігін, аумақтық тұтастығын сақтай отырып, басқа мемлекеттермен терезесі тең деңгейде байланыстар жасауда аса маңызды болып табылады.[2]
Ресей-Қазақстан қарым-қатынасы өзгеріссіз достық пен сындарлы сипатта өрбіп келе жатқандығын баса айтқан жөн. Оларды барлық деңгейдегі екіжақты диалогтың жоғары қарқындылығы, сауда-экономикалық, ғылыми техникалық және басқа да салалардағы тығыз өзара тиімді ынтымақтастық, халықаралық істердегі өзара тиімді әріптестік ерекшелендіріп тұрады.
Екі ел арасында түйіні тарқатылмаған түйіткіл жоқ, қайта ынтымақтастықтың көкжиегі жыл өткен сайын кеңейіп келеді. Әсіресе, мұнайгаз ресурстарын тасымалдау мен Каспий қайранын иегерудегі қарым-қатынас қарқын алып, атом, электрэнергетика сияқты салаларда соңғы жылдары айтарлықтай көп жұмыс атқарылды.
География пәніне деген қызығушылық ерте басталса, онда оқушыларды берілген ғылыммен таныстыру көп қиындық туғызбайды.
ҒТР заманында ең бірінші проблемалық мәселелердің бірі - қоғам мен табиғаттың қарым-қатынасы болып табылады. Соның ішінде, география - барлық сұрақтарға жауап беретін ғылым болып табылады. Ол қоғам мен табиғаттың қарым-қатынасқа түсуін, табиғатты тиімді пайдалануда және оны қорғау мәселесінде басты қызмет атқарады.
Қазіргі таңда географияны оқытуда сабақтар мен сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру мәселелері де қарастырылып жүр. Осыған байланысты көптеген ғылыми-әдістемелік мақалалар жарық көруде. Дегенмен де географияны оқытуда сабақтар мен сыныптан тыс жұмыстарда Қазақстан Республикасының Шекаралас аймақтары тақырыбына байланысты мәселелер аз қарастырылған. Оны біздің жүргізген зерттеу жұмыстарымыз көрсетті. Сол себептен, дипломдық жұмысымыздың тақырыбын Қазақстан Республикасының Шекаралас аймақтары - деп таңдауымызға негіз болды.
Диплом жұмысының мақсаты: Диплом жұмысының негізгі мақсаты - Қазақстан Республикасының шекаралас аймақтарының экономикалық әлеуетін айқындау.
Диплом жұмысының міндеті: Осы мақсатқа жету үшін төмендегідей міндеттерді шешу көзделді:
- Тәуелсіз Қазақстанның көрші елдермен мемлекеттік шекарасының анықталу барысы мен нәтижесі кеңінен қарастырылып, шекаралас аймақтарының экономикалық географиялық орнына талдау жасау;
- Еліміздің шекаралас аймақтарының табиғат ресурстары мен ресурстары қорғалатын аумақтарына талдау жасау;
- Ресейлік аймақтар мен Қазақстанның шекаралас облыстарының қазіргі кездегі экономикалық байланысын, экономикалық әлеуетін тиімді пайдалануын ашып көрсету;
- Мектеп географиясында шекаралас мемлекеттердің тәуелсіз мемлекетімізбен қазіргі өзекті мәселелерін, экономикалық әлеуетін оқыту мүмкіндіктерін қарастыру;
- Оқушылардың білімдерін кеңейту мақсатында Шекаралас мемлекеттер тақырыбында сыныатан тыс жұмыстарға көңіл бөлу керек екенін айқындау.
Зерттеу нысаны: Қазақстан Республикасының шекаралас аймақтары.
Зерттеу пәні: Географияны оқыту әдістемесі.
Диплом жұмысының деректік негізі: Диплом жұмысында негізгі деректер мерзімді баспасөз мәліметтерінен, жарияланған материалдар жинақтарынан, ғылыми зерттеулерде берілген ақпараттардан алынды.
Тақырыпты зерттеу барысында қолданылған негізгі әдебиеттер қатарында Н.Ә.Назарбаевтың Ғасырлар тоғысында, Сындарлы он жыл, отандық авторлар Әубәкіров Л., Есимова Ә., Қарғабаева С. еңбектерін, Тілеубай, Кәкен А., Ермаков В.А. мақалаларын және Қазақстан, ТМД және дүниежүзі елдерінің экономикасы мәселелермен айналысатын Ахметов Е.А п.ғ.к., Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университетінің Қазақстан географиясы және географияны оқыту әдістемесі кафедрасының профессоры, Қазақстанның трансшекаралық мәселелерімен айналысатын Бердіғұлова Г.Е., г.ғ.к., Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық университеті Елтану кафедрасының доценті еңбектерін атап өтуге болады.
Сонымен қатар жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 10-сыныбына арналған оқулықта шекаралық аймақтарға байланысты ақпараттар алынды.
Диплом жұмысынаң басым бөлігі Қазақстанның Солтүстік шекарасына арналған.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні:
География пәнінің сабақтары мен сыныптан тыс жұмыстардың түрлері мен ұйымдастыру формалары анықталды;
География пәндерін оқыту үрдісінде сыныптан тыс жұмыстарды Қазақстан Республикасының шекаралас аймақтары тақырыбымен байланыстыра ұйымдастырудың тиімділігі сараланды.
Диплом жұмысының құрылымы: Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан және қорытынды мен әдебиеттер тізімінен құралған.
1 Тарау Қазақстан Республикасының шекаралас аймақтарына экономикалық географиялық сипаттама
1.1 Қазақстан Республикасының шекаралас аймақтарының қалыптасу тарихы
Мемлекеттік шекара - мемлекеттік территорияны белгілейтін шектер. Мемлекеттік шекара - белгілі бір елдің құрлықтағы немесе судағы аумағының шегін көрсететін меже. Меже ішіне енетін әуе кеңістігі мен жер қойнауы және су түбі сол мемлекеттің аумағы болып табылады. Көршілес мемлекеттердің шекара межелері өзара келісімдер мен шарттарда белгіленеді.
# Мемлекеттер арасындағы шекараны белгілеу делимитация деп аталады.
# Жер бетінің құрамына қарай (тау жоталарымен, өзен арналарымен, т.б.) жүргізілген шекара сызығы орография деп аталады.
# Жер бетіндегі екі белгі арасында тікелей тартылған шекара сызығы геометрия деп аталады.
# Әдетте шекараны делимитациялау туралы шарттар шекара жөніндегі арнаулы келісімдерде, бітім шарттарында, мемлекеттік аумақтың белгілі бір бөлшегін екінші бір мемлекетке беру туралы, т.б. келісімдерде белгіленіп, шекара сызығын сол белгіленген жерлер бойынша нақтылы жүргізу демаркациялау деп аталады.
Ең алдымен, делимитация, яғни белгілі бір аумақтың құқықтық иелігін анықтайды. Делимитациялық келісімде мемлекеттік шекараның картада көрсетілуі туралы айтылады. Аумақтың иелігі анықталып, оның шекарасы картада көрсетілгеннен кейін, демаркация жүргізіледі. Демаркация - шекара сызығы нақты орында жүргізіліп, шекара белгілері белгіленеді.
Шекара судағы, құрлықтағы, әуедегі болып бөлінеді. Әуедегі шекараның жоғары шегі халықаралық құқықта белгіленбеген, бірақ географиялық тұрғыдан әуе кеңістігінің жоғары шегі теңіз деңгейінен 100-110 шақырым. Ал жер қойнауының төменгі шегі де әр мемлекеттің өзінің экономикалық, ғылыми мүмкіндіктеріне байланысты.
Ресми түрде белгіленген және бекітілген сызығын мемлекеттердің бір жақты бұзуы немесе қайта қарауы халықараралық құқыққа қайшы келеді. Мемлекеттік шекараны бойлай шекаралық белгілер орнатылады. Мемлекеттік шекараның күзетін шекаралық әскер (шекарадағы күзеттер, шекаралық қарауылдар) жүзеге асырады. Қазақстан Республикасы Мемлекеттік шекарасынан керекті құжаттарсыз және тиісті рұқсатсыз өту немесе шекаралық белгілерді заңсыз алу, жылжыту не жою қылмыстық жауапкершілікке тартылады (Қазақстан Республикасы Қазақстан Конституциясынің 330, 331-бабы).
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғалы бері көршілес мемлекеттер - Ресей Федерациясы, Қырғыз Республикасы, Қытай Халық Республикасы және Өзбекстан Республикасымен мемлекеттік шекараны делимитациялау туралы меморандумға қол қойды. ҚР Мемлекттік шекарасы ҚР Мемлекттік шекарасы - Қазақстан территориясындағы құрлықтың, судың, жер қойнауының және әуе кеңістігінің шегін анықтайтын түзу сызық, сол сызық арқылы өтетін жазықтық. ҚР Мемлекттік шекарасын белгілеу ҚР-ң мемлекттік шекарасы жергілікті аймақтарда нақты көрінетін шекаралық белгілермен белгіленеді.[3]
Қазақстан Орталық Азияда, Еуразия құрлығының орталық бөлігінде орналасқан.
Елдің аумағы 2724,9 мың шаршы километр болады, ол батысында Волга өзенінің төменгі сағасынан бастап - шығысында Алтай тауларына дейін және оңтүстігінде Солтүстік Тянь-Шанның тауы Іле Алатауынан бастап - солтүстігінде Батыс-Сібір ойпатына дейін созылып жатыр.
Қазақстан жер көлемі жағынан дүниежүзінде Ресей, Қытай, АҚШ, Аргентина, Бразилия, Канада, Индия және Австралиядан кейін тоғызыншы орында тұр.
Қазақстан шекарасының жалпы ұзындығы 13394 км, теңізбен (Каспий) 2000 км-ден астам. Қазақстан батыста, солтүстік-батыста және солтүстікте 7591 км Ресеймен шектеседі. Республиканың Алтайдан Тянь-Шаньға (Хантәңірі массивіне) дейінгі 1782 км-ге созылып жатқан шығыс шекарасы Қытай Халық Республикасымен арадағы мемлекеттік шекараға сай келеді. Ал оңтүстігінде тәуелсіз дос мемлекеттер: Түрікменстанмен - 426 км, Өзбекстанмен - 2354 км және Қырғызстанмен - 1241 км шектеседі. Республиканың шекарасы батысында - Каспий маңы ойпаты мен Жалпы Сырт қыратының біраз жерін, солтүстігінде Батыс Сібір жазығының оңтүстігін; оңтүстігінде Тұран ойпатын, ал шығысы мен оңтүстік-шығысында Алтайдың батыс бөлігінің, Сауыр, Тарбағатай жоталарының, Жетісу (Жоңғар) Алатауының негізгі бөлігін және Тянь-Шаньның солтүстік жоталарын басып өтеді.[4]
Қазақстан Республикасының 14 облысының 12-сі шекаралас болып табылады. Қазақстан Республикасының құрғақ жердегі мемлекеттік шекарасының ұзындығы 11591 км құрайды, оның ішінде Ресеймен шекаралас
6023 км (51,96%), Өзбекстанмен - 2440 км (21,05%), Қытаймен - 1730 км (14,93%), Қырғызстанмен - 1053 км (9,08%) және Туркменстанмен - 345 км (2,98%). Бұның сыртында Ресей, Әзербайжан және Иранмен теңіз шекарасын 1730 км құрайды.[5]
Мемлекеттік шекараны дели - мита - циялау үдерісі ой - - д - а - ғыдай жүзеге асырылға - ны - мен, шека - ра - ның өту сызығын белгілеу бары - сында ерекше назар аударуды, барынша талдап-таразылауды қа - жет ететін дау - лы учаскелер де кездесті. Деректерге қараған - да, сол кездері осындай даулы учаскелерге Қа - зақстан - Қытай шекарасын - дағы Сарышілде өзені ауданын - дағы учаске, Шағаноба және Баймырза асулары ауданындағы учаске, сондай-ақ Қазақстан - Өзбекстан шекарасындағы Арнасай бөгеті, Бағыс кенті мен Түркістан кенті жатқызылған.
Елдердің мемлекеттік шека - ра - ларының сызығы өтуге тиіс екі аралықтағы аталған жер учас - келері қалай бөлінді? Ал - дымен Қазақстан - Қытай ше - карасындағы даулы деп та - нылған учаскелердің бөлінісіне тоқталайық. Ол үшін 1998 жыл - дың 4 шілдесінде Алматыда қол қойылған Қазақстан Респуб - ли - касы мен Қытай Халық Респуб - ликасы арасындағы Қазақстан - Қытай мемлекеттік шекарасы туралы қосымша келісімді негізге алғанымыз жөн. Өйткені, ерек - ше маңызды бұл құжат Қа - зақстан мен Қытай арасындағы мемлекеттік шекараны делимитациялау (Қазақстан, Қытай және Қырғыз республикалары арасын - дағы үш мемлекеттің мемлекеттік шекараларының түйісу нүк - тесін қоспағанда) үдерісінің толық аяқталғанын паш етеді. [26]
Шекараны делимитациялау ке - - зіндегі екіжақты келіссөздерде пікірталасқа өзек болған жерлердің бірі - Сарышілде өзені ауданындағы жалпы алаңы 315 шаршы шақырымға жуықтайтын учаске болды. Оның оңтүстік-шығыс жартысында шабындық пен жекелеген орман алқаптары орналасқан. Жол жүйесі нашар дамыған, тұрақты тұрғындары жоқ. Шолақ асуынан бастап Сарышілде өзеніне дейін учаскенің бір бөлігін қазақстандық тарап шөп дайындау үшін және малдың маусымдық жайылымы ретінде пайдаланып келген. Қол қойыл - ған келісім бойынша осы учас - кенің Қазақстан аумағына Сары - шілденің шығыс бастауынан Черемховая өзенімен қосылатын жерге дейін өзеннің сол жаға - лауындағы аймақ, сондай-ақ Черемховая өзенінің бүкіл арнасын және Шолақ (Содабань) асуының ауданын қамтитын жерлер бекітілген. Бұл жерлердің жалпы көлемі 95 шаршы шақырымды құ - райды. Осыған байланысты Қазақстан шегінде шаруашылық жүргізудің дәстүрлі аймақтары, мал жайылымы, шабындықтар мен орман алқаптарының бір бөлігі сақталғанын атап өтуіміз керек. Ал Қытай жағына Сары - шілде өзенінің оң жағалауын және Құлағансай жылғасының сол жақ саласындағы ауданды қам - титын аумақ тиесілі деп шешілді.
Осы Сарышілде учаскесіне қатысты кезінде Қазақстан тара - пына арагідік сын пікірлер де айтылған болатын. Кейін белгілі болғанындай, ол пікірлер дәлел - сіз болып шықты. Себебі, шека - раны делимитациялау мәселеле - ріне байланысты келіссөздерде қытайлықтар өткен ғасырдағы шарттық құжаттарды негіз етіп алған. Мысалы, осы учаскедегі шекара 1864 жылғы Чугучак хат - тамасының 3-бабында Алтан - Тэбши тауының шығыс жағын - дағы шекара аяғынан батысқа қарай ортақ атпен Алатау деп аталатын таудың үлкен жотасы бойынша, атап айтқанда, Алтан - Тэбши, Содабань және басқа да тау шыңдары бойынша жүреді. Осы кеңістіктегі оңтүстікке қарай ағатын өзендер, жерлер Қытайға бөлінсін деп көрсетіліпті.
Ал тағы бір даулы учаске деп танылған Шағаноба және Баймырза асуларындағы жерлерге келсек, оның жалпы аумағы 629 шаршы шақырымға жуық. Бұл жерлердің басым көпшілігі, яғни 442 шаршы шақырымы Қазақстан жағына бекітілді. Олар батыстан Шағаноба асуына дейін Сауыр жотасының оңтүстік бау - райын, Жүректау алқабын және салаларымен қоса Шағаноба мен Керегетас өзендерінің аңғарла - рын алып жатқан аймақтар. Бұл мәселелерде қазақстандық тарап - тың анағұрлым жеткілікті де бұлтартпайтын дәлелдемелері ескерілгенін баса айтпақпыз. Соны - мен қатар, еліміздің шегінде екі шекаралық застава мен орман шаруашылығы, бүкіл орман ал - қабы және мал шаруашылығы аудандарының көпшілігі сақта - лып отыр. Қытай жағына Адыр - бай мен Талдыайрық өзендерінің жоғарғы ағыстарының аңғар - лары, Баймырза асуы ауданын - дағы Тарбағатай жотасының оң - түстік баурайын қамтитын аумақ өтті. Бұлардың жалпы алаңы 187 шаршы шақырымды құрайды.
Осылайша біздің еліміз көрші Қытай елімен екіжақты тиімді келіссөздер жүргізу арқылы келісілмеген екі учаскені құқықтық тұрғыда реттеп және белгілеп алған еді. Бұл даулы учаске - лердің жалпы аумағы шамамен 944 шаршы шақырымдай екен. Оның 537 шаршы шақырымы, яғни 56,9 пайызы Қазақстанға, 407 шаршы шақырымы, яғни 43,1 пайызы Қытайға тиесілі деп табылды.
Ал Қазақстан мен Өзбекстан шекараларындағы даулы учаскелерге келсек, оның бірі - Арнасай бөгетіне байланысты туын - дады. Өйткені, карталарды зерттеу, салыстыру кезінде Арнасай бөгетінің су бассейні біздің еліміздің аумағында, ал гидрожүйелер Өзбекстан аумағында қа - латындай етіп бөлінетінін көрсетті. Шы - нын - да да бір су қоймасын екіге бөліп, ара - лығынан шекара сызығын жүргізу екі жаққа да тиімсіз еді. Қазақстан тарапы бө - гетті толығымен Қазақстан шегінде қалдыруды ұсын - ды, бұған өзбекстандықтар кө - п - ке дейін келіспеді. Ақы - - ры бұл проблемаға Елба - сымыз Нұрсұлтан Назарбаев араласып, бү - кіл Арнасай бөгеті бір гид - ротехникалық торап ретінде Қазақстан аума - ғын - да қалатындай етіп, шека - раның жаңа сызығын жүр - гізу қажеттілігіне Өз - бекстан басшысының кө - зін жеткізген-ді. Бүгін - де Арнасай су қоймасы Оң - түстік Қазақстан облы - сындағы стратегиялық ма - ңызы бар нысанның біріне айналғандығын қа - зақ - стан - дықтар жақсы біледі.
Сол жылдары тағы бір даулы учаскелер - ше - караға жапсарлас орна - лас - қан Бағыс пен Түркіс - тан кенттері төңірегінде өршіген еді. Себебі, алғашында Бағыс кентінің өзін Қазақстан мен Өз - бекстан арасындағы әкім - шілік-аумақтық шекара екі - ге бөліп тастады. Ал бір-бірінен бес-алты шақырымдай қашықтықта орналасқан Бағыс пен Түркістан (бұл елді мекен Өзбекстан шегінде жа - тыр) кенттерінің тұрғын - дары Қазақстан Үкіметі - нен шекараны делимитациялау кезінде екі кентті де Қазақстан аумағында қалдыруды талап етумен болғандары есімізде. Қа - зақ - стандық делегация екіге бөлініп кетуі ықтимал бүкіл Бағыс кентін және оған жапсарлас жатқан жерлер Қазақстан аума - ғында қа - луы үшін шекара сызығының өтуін нақтылауды ұсынды. Өз - бекстандықтар болса, өздерінің Бағыс туралы ешқандай да талабы жоқ екенін ашық білдіре келіп, Түркістан кенті Өзбекстан аумағында қа - луы тиіс деген ұстаным - дарынан ауытқымады. Сөйтіп, келіссөздер нәтижесінде Бағыс туралы мәселе оң шешілді - Бағыс кенті жапсарлас жатқан жерлерімен Қазақстан жағында қалды.
Осы даулы учаскелерге қа - тысты мәселелерді шешудің жол - дары қарастырылып жатқан кезде қазақстандықтарды қайран қал - дырған келеңсіз жағдайлар да болды. Мысалы, жер бөлінісіне байланысты дау-дамай белең алып тұрған шақта Бағыс елді мекенінің тұрғындары өз алдына Бағыс республикасын жариялап, тіпті оның президентін сайлап та жіберген еді.
Мемлекттік шекараға байла - нысты мәселелер еліміздің ішкі және сыртқы саясатында айрық - ша орын алады. Мемлекет бас - шы - сының тәуелсіздіктің алғаш - қы жылдарында-ақ шектес мемлекеттермен арадағы шекараны делимитациялауға ерекше назар аударып, оны ұлттық қауіпсіздігіміздің негізгі басымдықта - рының бірі ретінде белгілеп бергені сондықтан. Ал кезінде шекарада даулы деп танылған учаскелер екі тараптың жүргізген келіссөздері бойынша ойдағыдай шешімін тапты. Дәлірек айт - қанда, есеміз кетпеді, еңсеміз түспеді.
Қазақстан тәуелсіз мемлекет бо - лып құрылғаннан бастап ха - лық - ара - лық құқық нормасы мен қағида - ларын берік ұстанатынын мәлімдеді. Президент Н.Назарбаев сыртқы саяси бағыттың мына - дай бағдарларын белгіледі: Ең алдымен, біз өз сая - сатымыздың бейбітшілік сүйгіш - тік бағытын қолдаймыз және біз әлем - дегі бірде-бір мемлекеттің аума - ғына дәмеленбейміз деп мәлімдейміз. Өз жауапкершілігімізді ұғына отырып, әр әскери қақтығыстың соңы апатты салдарға әкеліп соға - тынын түсінеміз:
+ Қазақстанның мемлекеттік сая - са - тының басты мақсаты ретінде бейбітшілікті сақтауды мойын - - даймыз;
+ саяси, экономикалық және бас - қа мақсаттарға қол жеткізу құ - ралы ретінде соғыс немесе әске - ри күшпен қауіп төндіруден бас тартамыз;
+ құрылған шекаралардың беріктігі, басқа мемлекеттердің ішкі істеріне араласпау қағидала - рын ұстанамыз.
Біздің мемлекетіміздің шека - ра - лық саясаты халықаралық құ - қық, ұлт - - тық заңнама және әлем - дік тә - жі - рибе қағидалары мен нормаларына негізделген. Мемлекеттік шекара заң - - ды бекітілген аумағының шегін ай - қындайтын сызық ретінде қарала - ды. Консти - туцияға сәйкес Қазақстан Рес - пуб - ли - касының аумағы қазіргі шека - расында біртұтас, қол сұғыл - майды және бөлінбейді. Қазақ - станның мемлекеттік шекарасын белгілеген және өзгерткен кезде жеке меншік пен ұжымдық қауіп - сіздікті, шекаралас мемлекеттермен өзара тиімді және жан-жақты ынтымақтастық мүдделе - рін, шекара дауларын бейбіт шешу қағи - даттарын басшылыққа алады. [24]
Мемлекетаралық шекараны белгілеу екі кезеңнен тұрады.
Еліміздің екі ірі держава - Ресей мен Қытайдың арасында ор - наласуы бұл елдермен шекара - ның өтуі мәсе - лесіне ерекше мән берді. Сондықтан Қазақстан делегациясы өз көзқара - сын берік ұстанды және келіссөздер жүргізуші әріптестерінің ұсыныс - тары мен дәйектерін құрметпен қа - былдап, көрші мемлекеттермен ау - мақтық дау-дамайлар негізінде бола - тын түсініспеушілікті бол - дыр - мауды қадағалай отырып, жүйелі түрде өз мүдделерін ілгері жылжыта берді. Бұл мәсе - лелерде Қазақстан дипломатиялық қызметі принциптілік пен беріктікті, сындар - лылық пен бітімгершілікті үйлес - тіре білді.
Қазақстанға 1992 жылдан 2005 жыл - ға дейін заманауи құр - лықтағы шекараны барлық периметрі бойын - ша белгілеп алуға мүмкіндік туды. Ел басшылығы ең алдымен Қытай Халық Рес - публикасымен мемлекеттік шека - раны делимитациялау тура - лы шешім қабылдады. Өйткені, Қа - зақстан мен Қытай арасында мемлекеттік шекара орнатудың бұрыннан келе жатқан күрделі тарихы бар. Сондай-ақ Қазақстан - Қытай ше - карасы үш ғасыр бойына қалыпта - сып келді. Оның алғашқы құжатты ресімдеуі 140 жылдан астам бұрын басталған, ол кезде Қазақстан Ресей импе - риясының құрамында болған еді. 1860 жылғы Пекин қосымша шар - - ты мен 1864 жылғы Чугучак хаттамасы бұл жұмыстың негізін қала - ған. Содан кейін 1881 жылы Петербург шарты бекітілген, бұл үдеріс Ор - талық Азия шектерінде Ресей - Қы - тай шекарасы ор - науымен аяқталған.
Бұдан кейінгі жылдары шека - раны межелеудің құқықтық негізі қалыптасқан және шекара сызы - ғы да негізінен сызылған бола - тын. Бірақ шарттық құжаттар аяқталмай қалған - дықтан, шекара сызығы елеулі өңдеулерден өтті. Бұл шекаралық келісімдерге бірге ұсынылған карталар негізінен ұсақ көлемді болды. Шекара сы - зығының егжей-тегжейлі сипаттамасы болмады, кейбір жергілікті жер - лерде шекара белгілері орнатыл - мады. Оның үстіне соң - ғы жүз жыл - дан астам уақытта екі жақты шекара тексерісі жүргі - зілмеді. Осыған байланысты ол нақтылауды аса қажет етті.
Нақтылаудың қажеттігі мен мемлекеттік шекара сызығының өтуін белгілеу мынадай жағдай - лармен де танылады: ХІХ ғасыр - дағы Ресей мен Қытай шартта - рында шектеудің өту сызығы кейбір учаскелерде белгіленбеген. Демек, мұндай учаскелер Қа - зақ - стан мен Қытай шекараларында да кездескен. Сондай-ақ өзен аңғар - ларында, су тараптарында және т.б. шекара өтетін учаскелерде елеулі өз - герістер болған. Кейбір жерлерде белгісіз себептерден шекара белгілері ауытқы - ған немесе ол келісілмеген нүктелерде белгіленген.
Кеңестер Одағы тарағаннан кейін геосаяси жағдайдың өзге - руі - не байланысты ҚХР-мен ке - ліс - сөздерді жүргі - зу үшін КСРО үкіметтік делегациясының орны - на Қазақстан Республи - ка - сы, Қыр - ғыз Республикасы, Ресей Феде - рациясы және Тәжікстан Рес - пуб - - ликасының біріккен үкіметтік делегациясы құрылды. 1992 жылы қа - зан - да жаңадан құрылған делегация келіссөз үдерісін қайта жандан - дыр - ды. Бұл салада үлкен дипломатиялық тәжірибесі бар Қытаймен шекараға қатысты келіссөздер жүргізу шешімі сол кезде қабылданған дұрыс шешім екенін айқындады. Біріншіден, Ресей мамандарының көп жылғы тәжіри - бесін пайдалану қажет болды. Екіншіден, Мәскеуде мұ - рағат материал - дары көп, онсыз шекара мәселесін талқылау мүмкін емес еді.
Қазақстан - Қытай мемлекеттік шекарасын халықаралық-құ - қықтық ресімдеу мәселесі екі елдің Мемлекет басшыларының кездесулері ба - рысындағы талқы - лау - ларда негізгі тақырып болды. Осылайша жиырма раундты келіссөздер барысында Қа - зақ - стан - Қытай мемлекеттік шекара сызығының 90 пайыздан астамы келісілді. Ал шекараның барлық сызы - ғының ұзындығы 1783 ша - қырымды құрайды. Бұл 1994 жылғы 26 сәуірде Қазақстан мен Қытай елдері басшы - ла - рының Қа - зақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы ара - сындағы келісімге қол қоюға мүм - кіндік берді. Келісім 1995 жылғы 11 қыркүйекте ратификацияланған гра - моталар алмасқаннан кейін қолда - нысқа енгізілді.[6]
Аталған келісімге қол қойы - лар кез - де Қазақстан - Қытай ше - караларының екі "даулы" учаскелерінде шекара сызығы өтуі тура - лы уағдаластыққа қол қойылма - ған болатын. Осы екі учаскеде мемлекеттік шекара сызығының өтуі туралы мәселені шешу үшін келісімнің 3-бабы бойынша келіссөздерді жалғастыру қажет - тігі туралы уағдаластыққа қол жеткізілді. Сонымен, қол қойыл - ған келісімнің шең - берінен тыс екі учаске - Шаған - оба мен Бай - мырза асулары (Шығыс Қазақ - стан облысы, Зайсан ауданы) және Сарышілде өзені (Алматы об - лы - сының Алакөл ауданы) аудандары қалған еді.
Мәселені шешу жолдарының бә - рін зерттеп болғаннан кейін келісілмеген екі даулы учаскелерде Қа - зақ - стан - Қытай мемлекеттік шекарасы өтуінің лайықты нұсқасы жа - сал - ды. Сөйтіп, қол жеткізілген уағдаластықтар Бірлескен хаттама жазба - сымен бекітілді және 1996-1997 жыл - дары 1:50000 көлемді картаға тү - сіріл - ген. Бұл құжаттар Шағаноба асуы мен Сарышілде өзені аудан - да - рындағы бұрын Қазақстан - Қытай мемлекеттік шекарасын - дағы келісілмеген учаскелер ту - ра - лы Қазақстан Республикасы мен Қытай Халық Республикасы арасындағы қосымша келісімді әзірлеу үшін заңды негіз қызме - тін атқарды. Аталған келісімге 1998 жылы 4 шілдеде Алматыда Қа - зақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев пен ҚХР Төрағасы Цзян Цзэминь қол қойды. 1999 жылы 7 сәуірде қолданысқа енгізілген бұл құжат Қазақстан дип - ломатиясының зор жетістігі бо - лып табылады. Осы жерде атап өтейік, келіссөз басында Қытай тарапы осы екі учаскені толы - ғы - мен өз өкілеттігінде қалдыруға әбден-ақ тырысып бақты. Олар өте маңызды дәйектер, құжатты деректер мен картографиялық материалдарды мысалға келтірген еді.[25]
Қазақстан - Қытай шекара - сының барлық өту сызығы бойын - ша толық уағдаластыққа қол жет - кізудің маңыз - ды - лығы мынада: Қа - зақстанның бүкіл тарихында тұңғыш рет Қытаймен ха - лық - аралық деңгейде танылған және заңды ресімделген мемлекеттік ше - ка - раға ие болғандығында жа - тыр. Бұдан кейін тараптар мемлекеттік шекараны толығымен ха - лықаралық-құқықтық ресімдеу мақсатында оны демаркациялауға кірісті. Сөйтіп, 1997-1998 жылда - ры мемлекеттік ше - караға шекара белгілерін орнату үшін тиімді дала жұмыстарын ұйым - дастыруға ықпал еткен нормативтік-құқық - тық база әзірленді. Ал шекара бел - гілерін орнату жұмыстары 2001 жылдың соңында аяқталды. Нә - тиже - сінде ұзындығы 1783 шақы - рым бола - тын мемлекеттік шекараға 688 шекара белгілері орна - тылды. Оның 346-сы Қазақстан, 342-сі Қытай жағында.
Кеңестік дәуірден елімізге мұ - ра болып қалған аумақтық мәселе саяси да, құқықтық та жағынан толығымен дұрыс шешілді деп нық сеніммен айтуға болады. Ең бастысы - біздің мемлекеттің ұзақ мерзімді мүдделері шешілді. Шекара мәселесінің түпкі - лік - ті реттелуіне барлық қазақстан - дық шынайы қуанды деп айтсақ қа - телеспейміз. Өйткені, бұл әрқа - шан да Қазақстанның қауіпсіздігі мен игілігі үшін аса маңызды болып табылады.
Шекара мәселесін реттеуде келіс - сөз үдерісін бастаған және оған басшылық еткен екі мемле - кеттің басшы - лары - Нұрсұлтан Назарбаев пен Цзян Цзэминь болды. Қазақстан мен Қытай бас - шылары екі жақты ынты - мақ - тас - тықтың келешегін күңгірттен - діруі ық - тимал аумақтық мәселені шешу үшін тарихи жауапкершілікті өздеріне жүктеді. Себебі, шекараны рет - теуден бас тарту екі жақты қаты - настарда күрделі қиындықтар тудыратын еді.
Қазақстан Республикасының Ресеймен, Өзбекстанмен, Қыр - ғыз - стан - мен және Түркіменстан - мен мемлекеттік шекарасын делимитациялау бойын - ша келіс - сөз - дер үдерісі 1999 жылғы қыр - күйекте басталды. Келіс - сөздерді жүргізу арнайы құрылған Қазақ - станның үкіметтік делегация - сы - на тапсырылды. Өзара уағдалас - тыққа сәйкес аталған мемлекеттермен бірге Қазақстан Респуб - ли - ка - сы - ның шекараларын дели - ми - тациялау - дағы келіссөздер құ - қықтық негізі бар мына құжаттар бойынша жүргізілді: 1991 жылғы 21 желтоқсандағы Алма - ты декла - рациясы және ТМД-ға мүше мемлекеттер қабылдаған басқа да негізге алынатын құжаттар; тиісті шектес мемлекеттермен бекітілген дос - тық және ынтымақтастық туралы екі жақты шарттар; мемлекеттік шека - ра - ны делимитациялау туралы меморандумдар; КСРО Жоғарғы Кеңесі - нің, бұ - рынғы одақтас республикалар - дың Жоғарғы кеңестерінің жар - лық - тары мен қаулылары; мемлекеттік өкі - мет - тің өкілетті өкілдері мен шектес мемлекеттер - бұ - рын - ғы КСРО рес - пуб - лика - лары - ның басқа - руы - мен бекітілген кар - тографиялық материалдар.
Тараптар құжатта айтылған ережелерді өзгерте алмады, ал шекара - ның құжатына түсірілетін өзгерістер халықаралық құқық нормаларына сәй - кес олармен келісіп енгізілді. Күр - делі мәселенің бірі - тараптар шекара сызығының бойында тұратын халық - тың этностық құрамын, қалып - тасқан шаруашылық қызметінің жағ - дай - ларын, ұлттық діни нысандар мен зираттарының орналасу ор - нын, сон - дай-ақ жергілікті тұр - ғын - дар - дың қай мемлекеттің аза - мат - тығын алатын еркімен санасуы керек болды. Өйткені, мемлекеттік шекара елді мекендерді, шаруашылық жүргізу нысанда - рын кесіп өтпеуі керек. Осының өзінен-ақ мемлекеттік шекараны шектес мемлекеттермен делимитациялау жөнін - дегі келіссөз - дер - дің қаншалықты қиын болғанын байқауға болады.
Қазақстан мамандары әр келіссөз басталар алдында Орталық мемлекеттік мұрағаттағы, министрліктер мен ведом - стволардағы, Қазақстанның арнайы мекемелеріндегі құқықтық базалармен және қа - жетті материалдармен мұқият та - нысып, әр мемлекетпен келіс - - сөз жүр - гізудің қағидаттары мен әдіс - теме - лерін дайындады. Делегация мү - ше - лері, сондай-ақ жұ - мыс топ - та - рының өкілдері жергілікті ха - лықпен, қоғам - дық ұйымдар бас - шыларымен ұдайы кездесіп тұрды. Келіссөз үде - рістерінің ба - рысы туралы Қазақстан азамат - тарын хабардар ету мақса - тында бұқаралық ақпарат құралдары үшін баспасөз мәслихаттары мен брифингтер өткізді. Қажет бол - ған жағдайда елді мекендерге барып, шекара алқабының аэро - ғарыш фотосуреттері түсірілді, басқа да шаралар жүзеге асы - рылды.
Келіссөздерден кейін шекара - ның келісілген жобалық сызығы топография - лық картаға түсіріліп, одан соң екі тараптың хаттама - лық шешімі бекітілді. Осы карталар бойынша ше - караның өту сипаттамасының мәтіні құрылды, ол шекара сызығын дели - ми - - та - ция - лауды анықтайтын негізгі құ - жат болып табылады. Шектес мем - лекеттердің делегациялары келіс - сөз үде - рісінің соңғы кезеңінде мемлекеттік шекара туралы шарт - - тың жо - баларын әзірлеуді жүзеге асырды.
Өзбекстан Республикасымен мем - лекеттік шекараны делимитациялау бойынша келіссөздер өте күрделі өткенін атап өткен жөн. Қазақстан мен Өзбекстан арасын - дағы замануи шекараны құру та - рихы Кеңестер мем - лекеті құрыл - ған кезден баста - лады. Ал шека - ра - ны нақты белгілеу ортаазиялық республикалардың ұлт - тық межелеуін жүзеге асыру бары - сында 1924-1925 жылдары бекітілген. Бұл жерде сөз РСФСР мен Өзбек КСР арасындағы шекара сипат - тама - сы туралы болып отыр. Өйткені, ол кезде Қазақ - стан Ресейдің құра - мында бо - латын. Ше - караны сипаттау 1925 жыл - ғы 9 қарашада РСФСР-дің Бүкіл - ре - сей - лік орталық атқарушы комитеті президиумы мәжілісінің №28 хатта - масының 9-тармақшасының қосым - шасында көрсетілген.
Іс жүзінде Қазақстан - Өзбек - стан әкімшілік-аумақтық шекара - сы - ның құқық - тық негізін 1956-1971 жылдар - дағы құжаттар құра - ды. Ол тарихтан белгілі. Сол құ - жаттарда Қазақстан мен Өзбек - стан арасындағы жер алқаптарын едәуір көп мөлшерде бөлу анық көрініп тұр. Бірақ уағдаласқан тараптар делимитацияны заңды негіз деп қабылдағаннан кейін оларға тексеріс жасауға келмеді. Егер басқаша істесе, 1991 жылғы 21 желтоқсан - дағы Алматы декла - рациясының және 1998 жылғы 31 қазандағы Қазақстан Республи - касы мен Өзбекстан Рес - пуб - лика - сы арасындағы Мызғымас дос - тық туралы шарттың ережелері мен қағидаттары бұзылар еді.
Құқықтық базаның бол - ғанына қарамастан, Қазақ - стан - Өзбекстан шекарасын делимитациялау үдерісі өте қиын өтті. Өйткені, шекарада күрделі дәрежедегі учаскелер болды. Ол учаскелердің көп - шілігі Оңтүстік Қазақстан облысының Сарыағаш жә - не Мақтаарал аудандарындағы ха - лық көп қоныстанған аума - ғы бойынша өтеді. Сондай-ақ әкімшілік-аумақтық ше - ка - раның соңғы сипаттамасы белгіленгеннен бері 40 жылдай уақыт өткен екен. Осы кезең ішінде елді ме - кендерде елеулі өзгерістер туында - ған, елді мекендер көбейген, жаңа құ - рылыстар мен шаруашы - лық ны - сан - дары пайда бол - ған. Шекараның жекелеген учаскелерінде бірлескен шаруа - шы - лық жүр - гізу - ші нысандар құрыл - ған. Осының бәрі тараптар делега - ция - - ларының жер - гілікті жердегі шы - найы жағ - дайды мұқият зерттеуін қа - жет етті, мүмкіндігінше қалып - - тасқан тұрмыс жағдайла - ры мен ше - карадағы халық - тың шаруашылықтарын бұз - бауға дәйекті шешімдер қа - былдауды талап етті.
Жалпы, Қазақстан - Өз - бек - стан ме - м - лекеттік шекара - сын делимитациялау жұмысы екі кезеңді қамтыды. Бірінші кезеңде 2001 жылы 16 қара - шада Астанада Мемлекет бас - шыла - ры қол қойған Қазақ - стан - Өзбекстан мемлекеттік шекарасы туралы Қа - зақстан Республикасы мен Өзбекстан Респуб - ликасы арасындағы шарт дайындалды. Құжат қазақ-өзбек мемлекеттік шекара сызығының жалпы ұзындығының 96 пайызының өтуін айқындап берді. Шекара сызығының өтуін сипаттау шығыстан батысқа қарай бағытталды. Екінші кезеңде 2002 жылғы 9 қыркүйекте Астанада Мемлекет басшылары қол қойған Қазақстан Республикасы мен Өзбек - стан Республикасының мемлекеттік шекарасының жеке учаскелері тура - лы шарт дайындалды. Осы шарттың бір бөлігі ретінде қосымша зерттеу үшін қалдырылған үш учаскенің мемлекеттік шекара сызығының өту сипаттамасы мен көлемі 1:25000 және 1:100000 топографиялық карта - сы жасалды. Қорытындысында Өз - бек - станмен 2351 шақырымды құрай - тын шекара сызығы нақтыланды.
Қазақстан мен Ресей екі ел арасындағы шекараның өту сызығын анықтауға асығыстық таныта қоймады. Бұның өз себептері болды. Өтпелі кезеңдегі екі мемлекеттегі экономикалық дағдарыс олардың жаңа заман талабына сай қатынастар орнатуын талап етті. Жаңа тәуелсіз мемлекеттер елде болған экономикалық дағдарыстан есін жинауға тырысты, яғни алғашқы кездегі мемлекеттер арасындағы келісімдер көбіне-көп саяси-экономикалық, соның ішінде әлеуметтік салаға көп көңіл бөлді. Екі елдің арасындағы байланыстың бір-бірімен бітісіп кеткені соншалық, оны бөлуде бір денені екіге бөлген сияқты қиындықтар туғызды. Сонымен қатар, арадағы шекараны анықтап, оған шекара 115 бекеттерін қою белгілі бір топтың мүдделеріне қайшы келді, сол себептен оны жылдамдатуға қолдан ұйымдастырылған кедергілер жасалынып отырды. Шекараны анықтауды жылдамдатудың негізгі себептерінің бірі ұлттық мүддеге қауіп төндіріп отырған контрабандалық топтардың екі мемлекеттің ұлттық байлықтарын, яғни, стратегиялық маңызы бар ресурстар мен тауарларды заңсыз тасып, талан-тараж жасап отырғандығы. Сонымен қатар, екі ел басшыларын соңғы кезде қатты аландатып отырған мәселе, екі ел арасындағы заңсыз көші-қонның қарқынды өсуі мен Ауғанстаннан мемлекеттер территориясы арқылы Еуропа мен батыс әлеміне тасымалданатын есірткі санының жылдан-жылға артуы болып отыр.
Қазақстан мен Ресей мемлекеттік шекарасын делимитациялау жә - - не демаркациялау мәселелеріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz