Кәсіпорын шығындары мен пайданы арттыру
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 Кәсіпорынның есеп саясатының пайда мөлшеріне әсернің теориялық мазмұны
1.1 Нарықтық қатынастар жағдайындағы кәсіпорының есеп саясатының қызметі туралы түсінік
1.2 Пайда ұғымы, түрлері мен экономикалық мазмұны
1.3 Кәсіпорынның есеп саясатының пайда мөлшері мен табысты ұлғайтудағы маңызы
2 Кәсіпорындағы есеп саясатын басқару тиімділігі мен максималды пайда табу қызметін жетілдіру бағыттары
2.1 Кәсіпорындағы есеп саясатын басқару әдістерін жетілдіру мен табыстылықты арттыру жолдары
2.2 Шығындарды төмендету арқылы максималды пайда табу саясаты
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
1 Кәсіпорынның есеп саясатының пайда мөлшеріне әсернің теориялық мазмұны
1.1 Нарықтық қатынастар жағдайындағы кәсіпорының есеп саясатының қызметі туралы түсінік
1.2 Пайда ұғымы, түрлері мен экономикалық мазмұны
1.3 Кәсіпорынның есеп саясатының пайда мөлшері мен табысты ұлғайтудағы маңызы
2 Кәсіпорындағы есеп саясатын басқару тиімділігі мен максималды пайда табу қызметін жетілдіру бағыттары
2.1 Кәсіпорындағы есеп саясатын басқару әдістерін жетілдіру мен табыстылықты арттыру жолдары
2.2 Шығындарды төмендету арқылы максималды пайда табу саясаты
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Нарық жағдайында шаруашылық субъектілерінің табысы жұмыс істеу үшін осы заманға ғылыми теориямен практиканың әдіс амалдарын қолдана білудің маңызы зор, сондықтан нарықтық экономика ішінде ұйымдастыру процесі елеулі орын алады.
Нарық жағдайында қызмет атқаратын мұнай саласындағы кәсіпорындардың іс-әрекетінің экономикалық және ұйымдастырушылық тиімділігін анықтау кәсіпорынның басты проблемелаларының бірі болып саналады.
Кәсіпорындардың қызметін – қысқаша тұжырымдап айтсақ, нарықтық қатынас жағдайында шарушылық өндірісті басқарудың жүйесі мен ұйымдастыру процестерінің маңызды салаларының бірі болып саналады. Өндірістік жүйелердің экономикалық факторлары бүгінгі таңда түбегейлі өзгеруде, ал бұл ұйымдастыру және басқару тұрғысынан сәйкес өзгерістерді талап етеді. Айтылған өзгерістер өндірістік жүйелердің шаруашылық дербестік алуында, мұнсыз принципті түрде нарыққа көшу мүмкінде емес.
Нарық жағдайында қызмет атқаратын мұнай саласындағы кәсіпорындардың фирмалық қызметінің жүйелі ұйымдастырымдылығы оның қалыптасқан потенциалы арқасындағы белгілі уақыт мерзіміндегі даму барысында тікелей тіршілік параметрлерімен және потенциалдың ең жоғарғы тиімділік көрсеткіштерімен анықталады. Әрине, мұндай ең маңызды параметр деп тыныс-тіршіліктің нәтижесін білу қажет, ал нәтиже ретінде, бір жағынан, кәсіпорын шығарған тұтыну құнын, екінші жағынан, өнімді өткізуден түскен кірісті немесе пайданы түсінген жөн.
Экономиканы дамытудың алғы шартты бұл - әрбір ұтымда экономикалық көрсеткіштерді қолдау және дамыту, экономикалық көрсеткіштердің дамуына жағдай жасау болып табылады.
Қазақстан бойынша өндірісті жетілдіру, өнеркәсіп пен машина жасау салаларын өркендету, ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу көлемін өсіру, халық тұтынатын тауарларды өңдеуге бағытталған индустриалдық-инновациялық стратегиялар жасау арқылы ел экономикасына жаңа бағыттар ашылуда.
Өндірістік кәсіпорынның табысты болуы үшін және бәсеке қабілетті өнім алу үшін, бірінші кезекте жаңа алынатын өнім көпшығынды процесс болғандықтан, оны қажетті түрде қаржыландыру қажет.
Өнеркәсіптік кәсіпорынның қызметінің белсенділігі - кейбір деңгейде ретке келтірілмеген шаруашылық субъектілердің қаржылық міндеттемелерге де байланысты келеді. Өнеркәсіптік кәсіпорынның қызметінің белсенділігі қаржылық талаптардың өндірістегі орындалуы, төлем қабілетсізділігімен орындалмайды [1].
Қоғамдағы өндірісті ұйымдастырудағы ең бастысы болып, шығындарды үнемдеп, өнімнің өзіндік құнын төмендету болып табылады. Себебі: әрбір мекеменің негізгі мақсаты-өндірісті ұйымдастырып одан өнім алу және алынған өнімді сату арқылы табыс табу болып есептеледі. Осы өндіріс және сату процесінде өнімнің өзіндік құны анықталады.
Нарық жағдайында шаруашылық субъектілерінің табысы жұмыс істеу үшін осы заманға ғылыми теориямен практиканың әдіс амалдарын қолдана білудің маңызы зор, сондықтан нарықтық экономика ішінде ұйымдастыру процесі елеулі орын алады.
Нарық жағдайында қызмет атқаратын мұнай саласындағы кәсіпорындардың іс-әрекетінің экономикалық және ұйымдастырушылық тиімділігін анықтау кәсіпорынның басты проблемелаларының бірі болып саналады.
Кәсіпорындардың қызметін – қысқаша тұжырымдап айтсақ, нарықтық қатынас жағдайында шарушылық өндірісті басқарудың жүйесі мен ұйымдастыру процестерінің маңызды салаларының бірі болып саналады. Өндірістік жүйелердің экономикалық факторлары бүгінгі таңда түбегейлі өзгеруде, ал бұл ұйымдастыру және басқару тұрғысынан сәйкес өзгерістерді талап етеді. Айтылған өзгерістер өндірістік жүйелердің шаруашылық дербестік алуында, мұнсыз принципті түрде нарыққа көшу мүмкінде емес.
Нарық жағдайында қызмет атқаратын мұнай саласындағы кәсіпорындардың фирмалық қызметінің жүйелі ұйымдастырымдылығы оның қалыптасқан потенциалы арқасындағы белгілі уақыт мерзіміндегі даму барысында тікелей тіршілік параметрлерімен және потенциалдың ең жоғарғы тиімділік көрсеткіштерімен анықталады. Әрине, мұндай ең маңызды параметр деп тыныс-тіршіліктің нәтижесін білу қажет, ал нәтиже ретінде, бір жағынан, кәсіпорын шығарған тұтыну құнын, екінші жағынан, өнімді өткізуден түскен кірісті немесе пайданы түсінген жөн.
Экономиканы дамытудың алғы шартты бұл - әрбір ұтымда экономикалық көрсеткіштерді қолдау және дамыту, экономикалық көрсеткіштердің дамуына жағдай жасау болып табылады.
Қазақстан бойынша өндірісті жетілдіру, өнеркәсіп пен машина жасау салаларын өркендету, ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу көлемін өсіру, халық тұтынатын тауарларды өңдеуге бағытталған индустриалдық-инновациялық стратегиялар жасау арқылы ел экономикасына жаңа бағыттар ашылуда.
Өндірістік кәсіпорынның табысты болуы үшін және бәсеке қабілетті өнім алу үшін, бірінші кезекте жаңа алынатын өнім көпшығынды процесс болғандықтан, оны қажетті түрде қаржыландыру қажет.
Өнеркәсіптік кәсіпорынның қызметінің белсенділігі - кейбір деңгейде ретке келтірілмеген шаруашылық субъектілердің қаржылық міндеттемелерге де байланысты келеді. Өнеркәсіптік кәсіпорынның қызметінің белсенділігі қаржылық талаптардың өндірістегі орындалуы, төлем қабілетсізділігімен орындалмайды [1].
Қоғамдағы өндірісті ұйымдастырудағы ең бастысы болып, шығындарды үнемдеп, өнімнің өзіндік құнын төмендету болып табылады. Себебі: әрбір мекеменің негізгі мақсаты-өндірісті ұйымдастырып одан өнім алу және алынған өнімді сату арқылы табыс табу болып есептеледі. Осы өндіріс және сату процесінде өнімнің өзіндік құны анықталады.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Колчина Н.В. «Финансы предприятия» - изд. «ЮНИТИ» Москва, 1998
2. Мамедов А.Т. «Современная Экономика» - изд. «Экономика»: Ростов – на -Дону, 1998 г.
3. Бренц А.Д., Колядов М.В., Комарова Л.А. и другие. «Организация, планирование и управление предприятиями нефтяной и газовой промышленности» изд. «Недра»: Москва, 1986 г.
4. Мамыров Е.Н. «Время в экономике: содержание, использование, стратегическая результативность» - изд. «Экономика»: Алматы, 2000 г.
5. «Атырау» - энциклопедия, изд. «Дидар»: Алматы, 1999г.
6. Шубкина И.П. Моделирование механизма принятия решений. Москва, Наука, 1976
7. Аксененко А.Ф., Бобижонов М.С., Пиримбаев Ж.Ж. Управленческий учет на промышленных предприятиях в условиях формирования рыночных отношений. изд. «Финансы и статистика» — Москва, 1994. - 128с.
8. Ластовецкий В. Е., Колядов М.В., Комарова Л.А. и другие. Учет затрат по факторам производства и центрам ответственности. изд. «Финансы и статистика» — Москва, 1998. - 165 с.
9. Марочкина В.М., Колпина Л.Г., Титкина А.Г. «Основы финансового менеджмента на предприятии» - изд. «БГУ»: Минск, 2000 г.
10. Пипко В.А., Ушвицкий Л.И., Булавина Л.Н. «Внеоборотные активы: учет, анализ, аудит» - изд. «Финансы и статистика»: Москва, 1999 г.
11. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. «Бухгалторский учет на предприятии» - изд. «Дәуiр»: Алматы, 1998 г.
12. Балабанов И.Т., Колядов М.В., Комарова Л.А. и другие. «Финансовый менеджмент» - изд. «Финансы и статистика»: Москва, 1994 г.
13. Бухгалтерский учет: Учебник/ П.С.Безруких, Н.П.Кондраков, В.Ф.Палий и др.; Под ред. П.С.Безруких. М.: Бухгалтерский учет, 1994. — 528с.
14. Индукаев В.П., Колядов М.В., Комарова Л.А. и другие. Организация оперативного учета и контроля издержек производства. М.: Финансы и статистика, 2001.
15. Бектаев К. «Словарь» - Большой казахско–русский, русско–казахский словарь – изд. «Алтын Қазына»: Алматы, 2001 г.
16. Ноздрачев А.Ф., Повлодский Е.А., Колядов М.В., Комарова Л.А. и другие. Применение законодательства о малом придпринимательстве. – изд. «Финансы и статистика» — Москва,1992
17. Шенаев В., Кондраков Н.М., Афанасьев В., Крылова Е. Экономика западноевропейских фирм экономист. – изд. «Финансы и статистика» — Москва,1992
18. Колядов М.В., Комарова Л.А. и другие. Американская экономика: человек, технический прогресс, предпринимательство. – М.: Наука, 1993.
19. Афанасьев В., Кондраков Н.М., Крылова Е. Малое предпринимательство в решении проблем занятости Российский экономический журнал. – 1996. - № 10
20. Бухгалтерский учет: Учебник/ П.С.Безруких, Н.П.Кондраков, В.Ф.Палий и др.; Под ред. П.С.Безруких. М.: Бухгалтерский учет, 1994. — 528с.
Индукаев В.П., Н.П.Кондраков Организация оперативного учета и контроля издержек производства. изд. «Финансы и статистика» — Москва, 1998. - 398с.
1. Колчина Н.В. «Финансы предприятия» - изд. «ЮНИТИ» Москва, 1998
2. Мамедов А.Т. «Современная Экономика» - изд. «Экономика»: Ростов – на -Дону, 1998 г.
3. Бренц А.Д., Колядов М.В., Комарова Л.А. и другие. «Организация, планирование и управление предприятиями нефтяной и газовой промышленности» изд. «Недра»: Москва, 1986 г.
4. Мамыров Е.Н. «Время в экономике: содержание, использование, стратегическая результативность» - изд. «Экономика»: Алматы, 2000 г.
5. «Атырау» - энциклопедия, изд. «Дидар»: Алматы, 1999г.
6. Шубкина И.П. Моделирование механизма принятия решений. Москва, Наука, 1976
7. Аксененко А.Ф., Бобижонов М.С., Пиримбаев Ж.Ж. Управленческий учет на промышленных предприятиях в условиях формирования рыночных отношений. изд. «Финансы и статистика» — Москва, 1994. - 128с.
8. Ластовецкий В. Е., Колядов М.В., Комарова Л.А. и другие. Учет затрат по факторам производства и центрам ответственности. изд. «Финансы и статистика» — Москва, 1998. - 165 с.
9. Марочкина В.М., Колпина Л.Г., Титкина А.Г. «Основы финансового менеджмента на предприятии» - изд. «БГУ»: Минск, 2000 г.
10. Пипко В.А., Ушвицкий Л.И., Булавина Л.Н. «Внеоборотные активы: учет, анализ, аудит» - изд. «Финансы и статистика»: Москва, 1999 г.
11. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. «Бухгалторский учет на предприятии» - изд. «Дәуiр»: Алматы, 1998 г.
12. Балабанов И.Т., Колядов М.В., Комарова Л.А. и другие. «Финансовый менеджмент» - изд. «Финансы и статистика»: Москва, 1994 г.
13. Бухгалтерский учет: Учебник/ П.С.Безруких, Н.П.Кондраков, В.Ф.Палий и др.; Под ред. П.С.Безруких. М.: Бухгалтерский учет, 1994. — 528с.
14. Индукаев В.П., Колядов М.В., Комарова Л.А. и другие. Организация оперативного учета и контроля издержек производства. М.: Финансы и статистика, 2001.
15. Бектаев К. «Словарь» - Большой казахско–русский, русско–казахский словарь – изд. «Алтын Қазына»: Алматы, 2001 г.
16. Ноздрачев А.Ф., Повлодский Е.А., Колядов М.В., Комарова Л.А. и другие. Применение законодательства о малом придпринимательстве. – изд. «Финансы и статистика» — Москва,1992
17. Шенаев В., Кондраков Н.М., Афанасьев В., Крылова Е. Экономика западноевропейских фирм экономист. – изд. «Финансы и статистика» — Москва,1992
18. Колядов М.В., Комарова Л.А. и другие. Американская экономика: человек, технический прогресс, предпринимательство. – М.: Наука, 1993.
19. Афанасьев В., Кондраков Н.М., Крылова Е. Малое предпринимательство в решении проблем занятости Российский экономический журнал. – 1996. - № 10
20. Бухгалтерский учет: Учебник/ П.С.Безруких, Н.П.Кондраков, В.Ф.Палий и др.; Под ред. П.С.Безруких. М.: Бухгалтерский учет, 1994. — 528с.
Индукаев В.П., Н.П.Кондраков Организация оперативного учета и контроля издержек производства. изд. «Финансы и статистика» — Москва, 1998. - 398с.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. Кәсіпорынның есеп саясатының пайда мөлшеріне әсернің теориялық мазмұны
1. Нарықтық қатынастар жағдайындағы кәсіпорының есеп саясатының қызметі
туралы түсінік
2. Пайда ұғымы, түрлері мен экономикалық мазмұны
3. Кәсіпорынның есеп саясатының пайда мөлшері мен табысты ұлғайтудағы
маңызы
2 Кәсіпорындағы есеп саясатын басқару тиімділігі мен максималды пайда табу
қызметін жетілдіру бағыттары
2.1 Кәсіпорындағы есеп саясатын басқару әдістерін жетілдіру мен
табыстылықты арттыру жолдары
2.2 Шығындарды төмендету арқылы максималды пайда табу саясаты
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Нарық жағдайында шаруашылық субъектілерінің табысы жұмыс істеу үшін
осы заманға ғылыми теориямен практиканың әдіс амалдарын қолдана білудің
маңызы зор, сондықтан нарықтық экономика ішінде ұйымдастыру процесі елеулі
орын алады.
Нарық жағдайында қызмет атқаратын мұнай саласындағы кәсіпорындардың
іс-әрекетінің экономикалық және ұйымдастырушылық тиімділігін анықтау
кәсіпорынның басты проблемелаларының бірі болып саналады.
Кәсіпорындардың қызметін – қысқаша тұжырымдап айтсақ, нарықтық
қатынас жағдайында шарушылық өндірісті басқарудың жүйесі мен ұйымдастыру
процестерінің маңызды салаларының бірі болып саналады. Өндірістік
жүйелердің экономикалық факторлары бүгінгі таңда түбегейлі өзгеруде, ал бұл
ұйымдастыру және басқару тұрғысынан сәйкес өзгерістерді талап етеді.
Айтылған өзгерістер өндірістік жүйелердің шаруашылық дербестік алуында,
мұнсыз принципті түрде нарыққа көшу мүмкінде емес.
Нарық жағдайында қызмет атқаратын мұнай саласындағы кәсіпорындардың
фирмалық қызметінің жүйелі ұйымдастырымдылығы оның қалыптасқан потенциалы
арқасындағы белгілі уақыт мерзіміндегі даму барысында тікелей тіршілік
параметрлерімен және потенциалдың ең жоғарғы тиімділік көрсеткіштерімен
анықталады. Әрине, мұндай ең маңызды параметр деп тыныс-тіршіліктің
нәтижесін білу қажет, ал нәтиже ретінде, бір жағынан, кәсіпорын шығарған
тұтыну құнын, екінші жағынан, өнімді өткізуден түскен кірісті немесе
пайданы түсінген жөн.
Экономиканы дамытудың алғы шартты бұл - әрбір ұтымда экономикалық
көрсеткіштерді қолдау және дамыту, экономикалық көрсеткіштердің дамуына
жағдай жасау болып табылады.
Қазақстан бойынша өндірісті жетілдіру, өнеркәсіп пен машина жасау
салаларын өркендету, ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу көлемін өсіру, халық
тұтынатын тауарларды өңдеуге бағытталған индустриалдық-инновациялық
стратегиялар жасау арқылы ел экономикасына жаңа бағыттар ашылуда.
Өндірістік кәсіпорынның табысты болуы үшін және бәсеке қабілетті өнім
алу үшін, бірінші кезекте жаңа алынатын өнім көпшығынды процесс
болғандықтан, оны қажетті түрде қаржыландыру қажет.
Өнеркәсіптік кәсіпорынның қызметінің белсенділігі - кейбір деңгейде
ретке келтірілмеген шаруашылық субъектілердің қаржылық міндеттемелерге де
байланысты келеді. Өнеркәсіптік кәсіпорынның қызметінің белсенділігі
қаржылық талаптардың өндірістегі орындалуы, төлем қабілетсізділігімен
орындалмайды [1].
Қоғамдағы өндірісті ұйымдастырудағы ең бастысы болып, шығындарды
үнемдеп, өнімнің өзіндік құнын төмендету болып табылады. Себебі: әрбір
мекеменің негізгі мақсаты-өндірісті ұйымдастырып одан өнім алу және алынған
өнімді сату арқылы табыс табу болып есептеледі. Осы өндіріс және сату
процесінде өнімнің өзіндік құны анықталады.
Өзіндік құн бұл - жұмсалған шығынгдардың орнын толтыру және соның
есебінен барлық элементтердегі жұмыс күштерін қамтамасыз ету болып
табылады.
Кәсіпорынның қаржы жағдайы төлем қабілеттілігі, пайдалығы, активтерді
пайдалану тиімділігі және меншікті (акционерлі) капиталы, өтемпаздылығымен
сипатталады.
Шығындарды басқаруда мекемеде мекеме қызметкерлерінің бірі
тұрақты жұмыс жасау нәтижесінде қаржы үнемделеді. Мекеменің жоғарғы
қаржылық нәтижесі – шығындарды басқарумен тығыз байланысты. Шығындарды
басқару дегеніміз – шығындарды бақылау мен үнемді қамтамасыз етуге
бағытталған басқару қызметі.
Пайда экономикалық санатының маңызды және кез келген коммерциялық
мекемелері қызметінің негізгі мақсаты болып табылады. Нарықтық қатынастарда
пайда экономикалық санаты ретінде құрылған материалдық өндіріс саласының
таза пайдасын қамтиды [2].
Өнімнің өзіндік құнын арзандату – еңбек өнімділігін арттырудың шартқа
айналған объективті бейнесі, экономикалық заң әрекетінің нақты нысаны,
осыған сәйкес өндірістік шығын үнемі, кеміп, жанды еңбек үнем өнімдірек
болып отырады. Өзіндік құнның арзандау көрсеткіштері өндіргіш күштердің
дамуына сәйкес өткен және қазіргі еңбектің үнемделу дәрежесін бейнелейді.
1 Кәсіпорынның есеп саясатының пайда мөлшеріне әсернің теориялық
мазмұны
1. Нарықтық қатынастар жағдайындағы кәсіпорының есеп саясатының
қызметі туралы түсінік
Нарықтық қарым – қатынастар жағдайында экономикалық қызметтің орталығы
болып экономиканың басты негізгі звеносы – мекеме болып табылады.
Өндірістік кәсіпорын – тұтынушыларға қажет өнімді дайындауға қабілетті
профессионалды ұйымдастырылған еңбек коллективі бар мамандандырылған ұйым.
Кәсіпорынның ішкі ортасына адамдар, өндіріс құралдары, ақпар және қаржылай
құралдар жатады. Кәсіпорынның ішкі ортасының қарым – қатынасының нәтижесі
дайын өнім (қызмет) болып табылады.
Кәсіпорынның негізін профессионалдық құрамы, квалификациясы,
пікірлерімен ерекшеленетін адамдар құрайды. Еңбек коллективінің күштері мен
қабілетіне сай мекеме жұмысының нәтижелері көрініс табады. Еңбек
ресурстарына өндіріс құралдары, яғни негізгі және айналым құралдары қажет.
Өндіріске қажет материалдар, құралдар, энергиялық ресурстармен
жабдықтауға, жұмысшыларға жалақы төлеуге қаржылай құралдар қажет.
Кәсіпорынның сыртқы ортасы өнімді тұтынушылардан, өндірістік компоненттерді
жеткізушілерден, мемлекеттік органдардан және халықтан құрылады [3].
Кәсіпорынның есеп саясаты сол көсіпорында қолда-нылатын бухгалтерлік
есеп жүйссінің тұтастығын және оны құраушы өдістемелік, техникалық,
ұйымдастырушылық жақтардың барлығын қамтиды.
Есеп саясатының өдістемелік жағына мына элементтер кіреді: мүлік пен
міндеттемелерді бағалау әдістері, мүліктің әрбір түрлері бойынша
амортизация (тозу) есептеу әдістері, табысты (түсімді) есептеу өдістері
және тағы сол сияқты.
Осылайша белгіленген заңға сәйкес кез келген заңды түлға болып
табылатын ұйым өзінің есеп саясатын құрастырған уақытта төменде аталған
бухгалтерлік есептің негізгі әдістемелік аспекгілерін айқындауы қажет.
• Негізгі құралдарына амортизациялық аударым сомасын есептеу өдістері.
• Материалдық емсс активтеріне амортизациялық аударым сомасын есептеу
және оларды есептен шығару жолдары.
• Шығындарды топтау мен ендіріс шығындарына жатқызу (апару) әдістері.
• Өндіріс шығындарын және өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни
калькуляциялау жүйесі.
• Жанама шығындарды анықтау және оларды объектілер арасында тарату одісі.
• Дайын өнімдерді кіріске алудың есебі.
• Аяқталмаған еңцірісті анықтау және бағалау жолдары.
• Материалдық қорларды бағалау өдістері.
• Негізгі қүралдарды жөндеу бойынша шығындар есебін ұйымдастыру.
• Курстық айырманы есептеу.
• Тағы да басқалар.
Сурет 1. Қаржылық басқарушылықтың негізгі басқарушылық
комплексі
Барлық деңгейде басқаруды жетілдіру өндіріс салаларында шаруашылық
қызметінің тиімділігін арттырудың зор және ол әлі аз талап етіліп отырылған
резервы болып табылады, ал басқару сапасы болса, қабылданатын жоспарымен,
үйымдастырушылығымен және жедел шешімдермен анықталады.
Сайып келгенде, бір жағынан, басқарушы есеп - бұл шаруашылық
субъектінің акпараттык жүйесінің бір бөлігі, басқа жағынан қызметтерді
(жұмыстарды) жоспарлау мен шешім қабылдау үшін басшыны қажет акпараттармен
қамтамасыз ету, жедел түрде басқару мен бақылауға көмек беру, белгіленген
бағдарламаны орындау барысында шаруашылық субъектінің қызметкерлерін
ынталандыру, ұйым ішіндегі басқару аппаратының, жеке қызметкерлердің,
бөлімшелердің қызметтерін (жұмыстарын) бағалау мақсатындағы жасалатын іс
әрекет.
Осыдан келіп, өндірістік есептің мақсаты болып, өткен құбылыстарды
талдау негізінде болашаққа ұсыныстар жасау болып табылады. Міне, сондықтан
өндірістік есепті кейде болашаққа талдау жасау деп те атайды. Осы
мақсаттарға қол жеткізу үшін басшылар басқарушы есеп бойынша оларға
мамаңдар дайындап берген қажетті ақпарат-тармен істес болуы кажет. Есептің
бұл түрі салыстырмалы түрде жақында ғана пайда болды, ол шаруашылык,
субъектінің акпараттық жүйесінің бір бөлігі болып табылады, сондықтан,
дәстүрлі қаржы есебінің жалпы ерекшеліктеріне ие, бірақта оның одан
айырмашылығы болуы да міндетті емес. Басқарушы есеп үшін жалпы қабылданған
есептік қағидалар маңызды емес, сондықтан аталған есеп барынша ішкі
пайдаланушылар үшін арналған, сыртқы емес.
Нарықтық экономика жағдайында, яғни қатал бәсекелестік күресте, табыс
табу мен кәсіпорынды сақтап қалудың басты факторы болып, өнімнің өзіндік
құнын төмендету, ал ол үшін өндіріс шығындары мен өнім бірлігінің өзіндік
құны туралы дер кезінде және сенімді ақпарат қажет.
Ал бұл өндірістік шығындар өнімнің сапасы мен өндірістің тиімділігін,
сондай-ақ одан әрі жетілдіру жолдарын іздестіру, өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау, яғыни есептеудің жаңа нысандары мен әдістерін жасау
үйлесімділіктеріне сәйкес келетін жаңаша көзқарастарды қалыптастыру болып
табылады.
Кесте 1.
Өнімнің өзіндік құнын төмендету жолдары
Өнімнің өзіндік құнын төмендету жолдары
Еңбек өнімділігін жоғарлату
Материалдық шығындарды үнемдеу
Еңбекті автоматтандыру
Өнімді өткізу шығынын төмендету
Басқарушылық шығындарды төмендету
Өндірістегі жоспарлардың уақтылы орындалуын қадағалау
Бүгінгі таңдағы, шаруашылық субъектілердің өз еркімен өндірістік
бағдарламаларын, өндірістік және әлеуметтік даму жоспарларын дайындау
кезінде, баға саясаты аясында стратегияны анықтау жағдайында, ондағы
қабылданған басқарушылық шешімдеріне басшылардың жауапкершілігі ерекше
артып отыр. Шаруашылық субъектілердің әртүрлі меншік нысандарына жекеленуі,
мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру процесінің дамуы, өндірілетін
өнімнің ассортиментін өз бетінше жоспарлау мен еркін баға белгілеу
механизмін енгізуі, нарықтық экономиканың басқа жақтарын дамытуда басқарушы
есепке біртіндеп қажеттілігі артып келеді.
Басқарушы есепті қалыптастыру мен дамытуда епті қадам болып,
кәсіпорынның жалпы бухгалтерлік қызметінен калькуляциялық (бас-қарушылық)
бухгалтерияны бөлу қажет болды. Екі дербес бухгалтерияны (қаржылық және
калькуляциялық) құру ең алдымен өндірістің ұлғаюымен, оны шоғырландырудьң
өсуімен, капиталды орталықтандырумен, ірі компанияларды құрумен, сондай-ақ
оларда коммерциялық құпияларды сақтау қажеттілігімен байланысты болып
келеді.
Қазақстан Республикасында жүзеге асырылып жатқан қаржылык есеп берудің
халықаралық стандарттарына көшуі, яғни жаңа экономикалық жағдайлар,
міндетті түрде бухгалтерияның атқаратын қызметтері мен өкілеттіліктерін
ұлғайтты. Бухгалтерлік кәсіп сапалы деңгейге дейін шықса, ал бухгалтер-
талдаушы өз қызметінде шаруашылық фактілерді есептік тіркеуден өндірісті
басқаруға өтсе, онда есептің жаңа сатыға көтерілгені.
Қазақстан Республикасында қаржылық есеп берудің халықаралық
стандарттарына сәйкес бухгалтерлік есептің бағдарламасы жасалды. Қайта
құрудың мақсаты, нарықтық экономиканың талаптары мен қаржы есебінің
халықаралық стандарттарына сәйкес ұлттық бухгалтерлік есеп жүйесін, аталған
талапқа сәйкес келтіру болып табылады. Бұл мақсатқа - кәсіпорын өзін-өзі
тиімді басқару үшін қажет ақпараттар жүйесін қалыптастыра алса ғана жетеді
Басқарушы есеп бұл- шаруашылық қызметтерінің нәтижелері бойынша
басқарылатын әрбір объектілердің есептік жүйесі, жоспарлауы, бакылауы мен
шығындары туралы мәліметтерді талдауы, осының негізінде ұзақ және кысқа
мерзімді перспективада кәсіпорынның қаржылық қызметінің нәтижесін
оптималдандыру мақсатында әр түрлі басқарушылық шешімдерді жедел қабылдау.
Өндірістік есеп жүйесі басқару мақсаттарына бағынады. Басқару мақсаты
шаруашылық субъектінің болашақтағы дамуы мен қызметінің нақты нәтижелерін
талдау; түпкі мақсатқа қол жеткізудегі және шаруашылық субъектінің ішкі
бөлімшелерінің қызметтерінің нәтижесін бағалау және бақылау; ішкі есеп беру
арқылы басқару деңгейі мен бір деңгейдегі әр түрлі өндірістік бөлімшелер
арасында ішкі коммуникацияны ұйымдастыру; жедел басқару шешімдерін қабылдау
және бақылау, ағымдағы жоспарлау үшін басқарудың барлық деңгейлерін қажет
ақпаратпен қамтамасыз ету сияқты кызметтердің орындалуы басқарушы есептің
қатысуымен шешіледі.
Өндірістік есеп іс жүзінде баскару процесін есеп процесімен бай-
ланыстырады, өйткені олармен бірдей объектілері бар:
• субъектінің шаруашылық қызметің процесінде адамдардың мақсатқа сәйкес
еңбегін қамтамасыз ететін өндірістік ресурстар;
• шаруашылық субъектілердің өндірістік қызметінің жиынтығын
құрайтын, шаруашылық процестері және олардың нәтижелері;
• Ал өндірістік есептің объектілерінің екінші тобына келесі қызметтердің
түрлері жатады:
• жабдықтау-дайындау — өндірісті шикізат ресурстарымен жабдықтау және
сақтау; косалқы материалдармен, өндірістік құрал-жабдықтармен және оны
ұстау мен жөндеу үшін арналған косымша
бөлшектерімен, сондай-ақ жабдықтаушылық процестермен байланыс-
ты маркетингтік қызметімен камтамасыз ету;
• өндіру — өнімді өндіру технологиясына негізделген негізгі және қосымша
шаруашылық субъектісінің жүйесінен функционалдық бөлімдерді,
службаларды, цехтарды, бөлімшелерді ажыратып көрсету;
Өндірістік есептің мәні оның экономикалық табиғатын ашатын және
басқару процесінде категориялардың ролдерін көрсететін, олардың атқаратын
қызметтерінен көрінеді. Басқарушы есептің маңызды қызметі болып
калькуляциялау болып табылады.
Бұл атқарылатын қызметтің материалдық көрінісі болып, кәсіпорынның
жалпы басқару жүйесінің бір бөлігі болатын: жоспарлау, бакылау, ынталандыру
сияқты экономикалық есеп айырысулар жүйесі жатады. Негізінен бұл
қызметтерді бухгалтер-талдаушы (бухгалтер-менеджер) орындайды.
Жоспарлау сатысында бухгалтер-талдаушы басшының бекітуіне ұсынылатын,
жалпы (бас) бюджетке көшірілетін, шаруашылык субъектілердің жеке
бюджеттерін дайындауға қатысады. Өндірістік бюджетті (шаруашылык
субъектінің өндірістік бағдарламасы) дайындау кезінде бухгалтер-талдаушының
кызметінің арқасында жекелеген цехтар, бөлімшелер және бригадалар
жұмыстарын - іске асырылуын қамтиды, өндірістік процесте олқы жерлері деп
аталатын кұбылысты болдырмайды.
Бухгалтер-талдаушы есепті кезең аяқталғаннан кейін, ол әрбір
жауапкершілік орталықтары бойынша бюджеттерінің (жоспардың) орындалуы
туралы есепті жасайды, осы есепте жоспарланған және қол жеткізген
нәтижелердің салыстырмалы талдауын келтіреді. Сөйтіп нақты және жоспарлы
көрсеткіштер арасындағы орынсыз алшақтықтар анықталады, одан кейінгі жұмыс
барысыныда олардың әсерін болдырмау мақсатында себептері анықталады.
Бухгалтер-талдаушы дайындаған корытынды есеп берулер (отчеттар), бір
жағынан, жауапкершілік орталықтары бойынша басшыларының қызметтерін
объективті түрде бағалауға мүмкіндік береді, ал басқа жағынан — менеджерлер
мен басшыларға қандай бөлімшелерде жоспарлы көрсеткіштерге кол жеткізілгені
жөнінде ақпарат береді [4]
Осыдан өндірістік есептің негізгі мақсатын құруға болады:
• басқарушыға жедел басқарушылық шешімді қабылдауда акпарат-
тық көмек көрсету;
• шаруашылық субъектінің экономикалық тиімділігін бақылау,
жоспарлау және болжау;
• баға белгілеу үшін базалық негізін жасау;
• кәсіпорынның дамуының ең тиімді жолдарын тандау;
Сөйтіп, бухгалтер-талдаушы біріншіден, бөлімшеннің бухгалтерлік
есеп беруінің нақтылығына басшы алдында жауапкершілікте болады, екіншіден,
жауапкершілік орталыктарындағы басқарушыларға жұмыстарын жоспарлау мен
қорытындылар шығаруда көмек көрсетеді. Сондықтан ол шаруашылық субъектісін
баскаруда менеджерге көмек беруде өзінің объективтігін және тәуелсіздігін
байланыстыруы кажет [5].
Нарық жағдайында кәсіпорынның шаруашылық механизмін талдау өңдірістің
экономикалык тиімділігіне, оның зиянсыздығына, табыстылығына, яғыни оған:
баға мен сұраныс; өндіру көлемі мен өнімді өткізу; кәсіпорынның тұрақты
шығындары; өнім бірлігіне есептелген айнымалы шығындардың үлесі шешуші әсер
ететінін көрсетеді.
Өндірістік есеп қолданыстағы тұжырымдамаға сәйкес - бұл сапалы жаңа
құбылыс, ол бухгалтерлік есептің бір бөлігі ретінде (бірақ бұл арада қаржы
есебінің жетекші ролі сақталады), жедел-техникалық, статистикалық есеп,
жоспарлау, бақылау мен экономикалык талдау элементтерін, сондай-ақ болашақ
оқиғаларды болжау сияқты ресурстарды бақылаудың синтездік нәтижесін
қамтиды.
Нарықтық қатынастардың құрылымында, сондай-ақ оларды реттеу
механизмінде өндірістік есеп маңызды роль атқарады. Ол - нарықтық
қатынастардың ажырамас бөлігі және де бір мезгілде экономикалық саясатты
жүзеге асырудың маңызды құралы. Міне, сондықтан, бүгінгі таңда өндірістік
есептің табиғатын, тереңірек олардың фунциональдық ерекшеліктерін жете
түсінуді, олардың ішінен кәсіпорынды тиімді басқару мүддесіне толық сай
келетін әдістерін көре білу қажет.
Менеджерлер әр заматта ақпараттарға зәру болады, егер олар бухгалтер-
талдаушылар дайындаған ақпараттар бойынша шешім қабылдайтын болса, онда
оның түпкі әсері де қарастырылуы керек. Өндірістік есепті дұрыс ұғынудың
қажетті жағдайы, шешім қабылдау процесін жете түсіну болып табылады.
Бастапқы бас кезеңі шешімді қабылдау мен жоспарлаудың процесін
көрсетеді. Енді басқарушы есептің шаруашылық етуші субъектісінің шеңберінде
атқаратын ролін сызбада қарастырайық [6].
Демек, өндірістік есептің ролі — бұл екі бапты үйлестіру немесе
өндірісті басқарудың барлық шешуші элементтерін, бизнесте ірі жетістікке
жетуге бағышталған бір бүтінге айналдыру.
Шешімді қабылдау процесінің бірінші кезеңі - мақсаттарды анықтау және
мәселелерді ұйымдастырудан тұрады
Басқарушы қызмет көрсетуде өзінің мәселелерін шешу үшін мынадай
шығындарды қысқарту баламаларын анықтайды:
• запастар, материалдар мен кұрал-жабдықтарды сатып алуды жақ-
сарту;
• нысандарды және басқа да баспа материалдарын стандарттау;
• қызметкерлердің еңбегін тиімді пайдалану;
• контор (кеңсе) жұмыстарын автоматтандыруды дамыту;
• материалдарды ысырап қылу мен ұрлықты болдырмау үшін ба-
кылауды жақсарту.
Сурет 3. Басқарушы есептің элементтері
Бухгалтер-талдаушы белгілі бір өндірістің нәтижелерінің жоспарлы
көрсеткіштерінен ауытқу жағдайлары туралы менеджерге берілген ақпараттар,
бақылау мен реттеу процесінде маңызды роль атқарады. Осыларды қарастыра
келе бухгалтер-талдаушының сметаны дайындауында жүйеліліктің құрылымдық
сызбасын келтірейік. Бухгалтер-талдаушы өндірістің осал жерлерін анықтауда
және өндірістің нәтижелеріне жедел талдау жүргізе отырып, бақылау және
реттеу процесін жүзеге асыруға көмектеседі.
Стандартты емес жағдайларды шешу негізінен бухгалтер-талдаушыға
жүктелген. Ол -жетекші тұлға, өзінің функционалдық (қызметінің) аясында
басқарушы есепті іс жүзіне асырушы және бағыттаушы болуға тиісті. Бұл
тұрғыдан мазмұнды сметалық басқару, іске асатын сметаны жетекшілік етудің
басталуына әкелетін, барлық алдын ала жүмыстарды бухгалтер-талдаушы
орындағанда ғана мүмкін болады. Мәліметтерді өндеу бойынша жүйесінің
басқарушысы, жалпы алғанда, жалпы мәселелердің ішінен тек мәліметтерді
өңдеу бөлімшесінен өткен бөлігіне ғана жүзеге асыруға жауап береді.
Әдетте, ұйымдастыру-әдістемелік процесінің барысында басқарушы есеп
жүйесін құрудың алғы шарттары жасалады, яғни басқарушы есеп үшін өзіне тән
ерекше ақпараттардың конструкциясы қалыптасады.
Аталған конструкцияның құрамына басқарушы есепке тән барлық
элементтері кіреді: жоспарлау; шығындарды жіктеу; бақылау; талдау т.б.
Осылардан сарапталып басқарушы есептің ақпаратттық ағыны қалыптасады. Бұл
ақпараттық ағын қабалданатын шешімнің талабына сай болуы керек. Егер олар
қойылған талапқа қайшы келетін болса, онда басшы бұндай экономикалық
есептеу жүйесінің қайта жасалуын немесе оның одан әрі жетілдіруін талап
етеді.
Ақпараттар негізінен есептік және есептік емес болып бөлінеді. Есептік
мәліметтерге мыналар жатады:
- бухгалтерлік есеп және есеп беру;
- статистикалық есеп және есеп беру;
- жедел есеп және есеп беру;
- ішінара (іріктеп алынатын) есептік мәліметтер.
Ақпаратпен қамту жүйесін дайындаудың екі бағыты (бабы) бар:
Бірінші бабы міндетті атқару (функционалдық) деп аталады. Осы бапқа сай,
кез келген бөлімшелер өздігінше барлық операция бойынша ақпараттарды
өндеу, жинау барысында, архивке, байланыс каналына, мәліметтерді
қалыптастыру тәсіліне, бастапқы есеп құжаттарына негізделген тұрғысынан
ұйымдастырылады. Екінші бабы жүйелі бап деп аталады. Бұл жағдайда
ақпаратпен қамту жүйесі әр қайсы атқаратын қызметке қарап емес, біртұтас
мәліметтер негізінде, жүйелі де, параллельді өзара байланысын сақтай
отырып, басқарудың атқаратын кешенді кызметі жобаланады.
Ақпараттармен қамту жүйесі, негізінен жүйелік тәсілі бойынша құрылады
және оны интегралданған есебі деп атайды. Жүйелік тәсіл пайдаланушыға
ақпаратты жинау, өңдеу, сақтау және беру жұмыстарын орталықтандыруға және
де оны бірнеше дүркін пайдалануды жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі – бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрылымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады. Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы қаражаттар үлкен әсерін тигізеді. Кәсіпорын ақша
қаражаттарын мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен
бірге қаржылық тәуекелділік те өседі – яғни кәсіпорын өз кредиторларымен
уақытында есептесе ала ма, жоқ па? – деген қауіп туады.
Кәсіпорынның төлеу қабілеттілігінің қаржылық кепілінің бір түрі
ретінде резервтерге үлкен роль берілген.Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе,
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды
атап көрсетуге болады:
- кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
- шығарылатын өнімнің құрылымы және оның жалпы төлем қабілеттілігі бар
сұраныстағы үлес;
- төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
- шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы динамикасы;
- қорлар мен резервтерді, оларды құрамы мен құрылымын қоса алғандағы мүлік
пен қаржы ресурстарының жағдайы,
- кәсіпорындарды басқару тиімділігі
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының
әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар
сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкіметінің салық және несие
саясаты, кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы
экономикалық байланыс және тағы басқалар жатады. Кәсіпорынның тұрақты
қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз контрагенттерімен өзара қарым-
қатынасы үлкен әсер етеді. Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік
қатынаста болу – жақсы қаржылық жағдайдың бірден-бір шарты болып табылады.
Әрине, акционерлер өз жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және
дивиденттерді ұқыпты төлейтін қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады.
Инвестициялық тартымдылығы болуы үшін, тек бүгінгі күні ғана емес,
болашақта да кәсіпорынның қаржылық жағдайы көршісіне қарағанда жақсы болуы
тиіс [7].
Сондай-ақ, бұл жыл сайын өз облигациясы бойынша белгілі бір пайызбен
алғысы келетін, ал заем мерзімі біткен уақытта – облигация құнын толық
өтеуді талап ететін облигация иелеріне де қатысты. Кез келген крммерциялық
кәсіпорын сияқты банктер өз несиелерімен тәуекел ете отырып, несие алушының
өз қарызын уақытында және толық өтеуін қалайды, сондықтан оны беру туралы
шешім қабылдац отырып, кез келген банк өзінің клиентінің қаржылық жағдайын
және бұл қарыздың қамтамасыз етілуін тексереді.
Басқаша айтқанда, кәсіпорынның қаржылық жағдайы банктер осы
кәсіпорынға несие беру орынды ма, жоқ па, ал бұл сұрақты дұрыс шешкен
жағдайда – қандай пайызбен жәнеқанша мерзімге деген сұрақтарды шешудегі
негізгі белгі болып табылады.
Сурет 5. Жоспарлы басқару, бақылау және реттеу арқылы шешім қабылдау
процедурасы
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі
жоғары кәсіпорындарға келісім шартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы
органдары, әсіресе салық инспекциясы кәсіпорынның жағдайы тұрақты тұрақты
болғанын қалайды, себебі тек осындай кәсіпорындар ғана салықтар мен басқа
да міндетті төлемдерді уақытылы және толық төлей алады. Осылайша, қаржылық
жағдай кәсіпорынның кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және оның іскерлік
қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің және оның
серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы экономикалық
қызуғышылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілген бағалайды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайының обьективті дұрыс бағасын алудың ең жақсы
тәсілі, бұл – талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның
шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және
осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызметін атқарады.
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты
дұрыс басқарды деген сұраққа жауап береді: кәсіпорын осы мерзімге дейінгі
уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарды.
Қаржы ресурстары жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де
кәсіпорынның дамуына байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды
болып табылады, себебі қаржылық тұрақтылықтың жетіспеушілігі кәсіпорынның
төлеу қабілетінің жоқтығына және оның дамуына қажетті қаражатының
болмауына, ал көп болуы – дамуға кедергі жасап, басы артық қорлармен және
резервтермен кәсіпорын шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін. Демек,
өндірістік есептің ролі — бұл екі бапты үйлестіру немесе өндірісті
басқарудың барлық шешуші элементтерін, бизнесте ірі жетістікке жетуге
бағышталған бір бүтінге айналдыру.
Шешімді қабылдау процесінің бірінші кезеңі - мақсаттарды анықтау және
мәселелерді ұйымдастырудан тұрады. Баламаларды салыстыра отырып, басқарушы
бірінші кезекте: ақша мен адамдарға деген қажеттілігін, инвестицияның
қайтарымын, талап етілетін уақытын, басқа бөлімшелердің мұқтаждары, еңбек
қатынастарына әсер етуін, қолда бар артықшылықтарын пайдалануын және басқа
да осы сияқты іске қатысы бар факторларды қарастыру керек [8].
Қызметтің нәтижесін бақылау (мониторинг) үшін бухгалтер сметаның
орындалуы жөнінде есеп беруді дайындайды және белгілі бір шешімдерді
орындауға жауапты менеджерлерге ұсынады. Сметаны жасау кезінде бухгалтер-
талдаушы қысқа мерзімді жоспарларды дайындауға баса көңіл аударады және
өткен кезең нәтижелері туралы мәліметтердің қалыптастыруына да жауапты,
себебі олар болжау көрсеткіштерін жасауға қажет болады.
Смета - бұл әкімшіліктің қабылдаған әр түрлі шешімдерін жүзеге
асырудың қаржылык жоспары. Смета түсімдері және қолма-қол ақшалардың кері
ағылуы, сатудан түскен табыстар мен шығындар ескеріледі. Сметаларда болашақ
нәтижелер мен ұйымның ниеті шоғырланған нысанда, біртұтас құжат нақталып
көрсетіледі. Бұл құжат кортынды қаржылық смета деп аталады және табыстар
(кірістер) мен шығыстардың сметалық шоттарымен, қолма-қол ақша қозғалысының
есеп айырысуы мен баланстан тұрады.
2. Пайда ұғымы, түрлері мен экономикалық мазмұны
Пайда – экономикалық категория ретінде кәсіпкерлік әрекет
процессіндегі материялдық өндіріс сферасында құрылған таза кірісті
бейнелейді. өндіріс факторларының қосылысы және шаруашылық субъектінің
пайдалы өндірістік әрекетінің нәтижесі, яғни тұтытушыға товарды өткізген
жағдайда, дайын өнім болып табылады.
Пайда – экономикалық категория ретінде құру, бөлу және қайта
құрылған құнмен ұқсас келетін экономикалық, бөлінушілік және қаржылық
қатынастардың жиынтығы.
Пайда – бұл өндірістік процессте құрылған және айналым сферасында
өткізілген, яғни мекемеге тікелей кіретін таза кірістің бөлігі. Көлемі
жағынан ол табыстың әртүрлілігі ҰНДС-ке төленгеннен кейін акциздік салық
және табыстан басқа бюджеттік және бюджеттік емес қорларға бөлінгеннен
кейін және өткізілген өнімнің толық өзіндік құнын көрсетеді.
Пайданың мәні, экономикалық категорияда, оның функциясынан көрінеді.
Біріншіден, пайда – мекеме жұмысының қорытынды бағасының функциясын
орындайды, себебі оның әрекетінің барлық жағы өндіріс сферасындағыдай
айналым сферасында көрінеді.
Пайданың екінші функциясы – оның бөлінуі. Пайда қосымша өнімнің
бөлінуінің құралы ретінде және оның ақшалай формасы – таза кіріс мекеме
және мемлекет, мекеменің материалдық өндіріс және өндірістік емес
сфераның, мекеме және оның жұмысшылары арасында пайдаланылады. Берілген
функция мекеменің ақша құралдарын ұйымдастыру қоры арқылы өткізіледі.
Үшінші функция мекеменің экономикалық ынталандыру процессімен және оның
жұмысшыларымен байланысты.
Пайда нарықтық қатынастағы ішкі категория ретінде белгілі
функцияларды орындайды. Біріншіден, мекеме әрекетінің нәтижесінде алынған
экономикалық эффекті сипаттайды. Бірақ мекеме әрекетінің аспектілерін
пайда көмегімен бағалау мүмкін емес және қаржылық әрекеттерді талдауда
көрсеткіш жүйелерін қолданады [9].
Пайданың мәні соңғы қаржылық нәтижені бейнелеуден тұрады. Сонымен
бірге пайданың көлеміне оның динамикасына мекеме күшіне байланысты және
байланысты емес факторлар әсер етеді. Белгілі бір дәрежеде мынадай
факторлар, өткізілген өнім бағасының деңгейі, менеджерлер мен басқару
ұйымдары, өнімнің бәсеке қабілеттілігі, өндірістік және қаржылқ
жоспарлардың тиімділігі мекемеге байланысты болады.
Бөлінген факторлар пайдаға тікелей емес, өткізілген өнім
көлемі мен өзіндік құн арқылы әсер етеді. Сондықтан соңғы қаржылық
нәтижені анықтау үшін өткізілген өнім көлемінің құны және өндіріс кезінде
қолданылатын ресуртар мен шығындар құнын салыстыру қажет.
Екіншіден пайда ынталандыру функциясына ие болады. Ол бір уақытта
мекеменің қаржылық нәтижесі және қаржылық ресурстардың негізгі элементі
болып табылады. Мекеме таза пайданың бір бөлігін салық төлемдері мен басқа
да төленетін төлемдерге жұмсағаннан кейін, қаржыны өндірістің ұлғаюына,
ғылыми-техникалық және әлеуметтік дамуына, жұмысшыларды материалдық
марапаттауға бөлу керек.
Үшіншіден пайда әртүрлі деңгейдегі бюджетті қалыптастыру негізі болып
табылады. Ол бюджетке салық түрінде және басқа да кірістер қатарында
жалпыға бірдей қажеттіліктерді қаржыландыру, мекеменің өз фукнцияларын
орнындауын қамтамасыз етуі, мемлекеттік инвестициялық, өнідірістік, ғылыми-
техникалық және әлеуметтік программаларды орындауда қолданылады.
Таза пайданы бөлу - өндірістік қажеттіліктер мен әлеуметтік
сфераның дамуын қаржыландыру үшін мекеме резерві мен қорларын қалыптастыру
процессінен көрінеді [10].
Таза пайданың бөлінуі - мағынасы нарықтық экономикада өсіп
жатқан фирма ішілік жоспарлаудың бағыты. Бөліну тәтібі және мекемедегі
пайданы пайдалану мекеме қаулысында тіркеледі және сәйкес экономикалық
бөлімшелермен қарастырылып, мекемедегі басқару органының бекітуімен
анықталады. Мекеме қаулысы бойынша пайдамен қаржыландырылған шығындар
сметасы немесе әдейі қорлар құрылуы мүмкін: жинақтау қоры және
қамсыздандыру қоры.
Өндірістің дамуымен байланысты шығындарға ғылыми іздестірушілік,
жобалық, конструкторлық және технологиялық жұмыстар, өндіруді қаржыландыру
және жаңа өнім түрлері мен технологиялық процесстерді меңгеру,
технологияны жаңарту мен өндірісті ұйымдастыру шығындары, құралдарды
модернизациялау, техникалық жабдықтаумен байланысты шығындар және істеп
тұрған өндірісті қайта құру мен кәсіпорынды кеңейту шығындары жатады.
Сонымен бірге бұл шығындар тобына ұзақ мерзімді банк ссудалары және
оларға қосылатын процент шығындары жатады.
Мұнда сонымен қатар табиғатты қорғау шараларына шығындар
жоспарланады және басқа мекеменің уставтық капиталына салушы ретінде
пайда бөлігінен салым салады.
Табыс - қосылған құнға және акцизге салықсыз есептеліп, бюджетке
түсетін жанама салық болып табылады. Сонымен қатар табыстан сатушы және
тұрмыстық-жабдықтау мекемелерінен түсетін шегерім сомасы шығарылады. өнім
шығарушы кәсіпорын экспорттық тарифтерді де ығыстырады. Жасалған жұмыс пен
қызмет көрсетуден түскен пайда өнім өткізудегі пайдамен сәйкес саналады.
Табыстың қалыптасуы жасалған жұмыс пен қызмет ерекшелігі және қолданылатын
есеп формасымен тығыз байланысты. Негізгі қорларды өткізудегі және басқа
мүлікті өткізудегі пайда – бұл мекеме әрекетінің негізгі түрлерімен
байланыссыз қаржылық нәтиже. Мекеме өз мүлкін өзі басқарады. Ол өз мүлкін
сызып тастауға, шығаруға, басқа мекемелерге ғимаратты, құралдарды,
транспорттық құралдарды, басқа да негізгі қорларды беруге құқылы. Қаржылық
нәтиже сату кезінде орын алады. Негізгі қорларды өткізуде қаржылық нәтиже
негізгі қорларды өткізгендегі сату бағасы және олардың келтірген шығындарды
есептегендегі қалған құнының айырмашылығын анықтайды [11].
Өзге мүліктер – бұл шикізат, материалдар, қосалқы бөлшектер,
материалдық емес активтер. Мекемедегі мүліктің бұл түрлерін сату және
олардың баланстық құнының айырмашылығы қаржылық нәтижені құрайды. Ол
баланстық пайданың саласына әсер етеді. Сыртқы өткізу операциясының
қаржылық нәтижесі – бұл мекеменің негізгі әрекетіне соқпайтын және
негізгі қорлар өнімін өткізумен байланыссыз, мекеме өзге мүліктеріне
байланысты емес әртүрлі операциядаға пайданы сипаттайды.
Рентабельділіктің әртүрлі көрсеткіштері пайда болған, соның ішінде
сатушы мекеменің жалпы экономикалық көрсеткіші негізгі болып табылады.
Егер сатушы мекеме ғимаратты арендаға алса, немесе арендаға берсе,
онда жалға берілген немесе алған негізгі құралдың есебінен негізгі қордың
орташа көлемі арендаға берілген негізгі қордың жалпы арендалық және өзіндік
құнымен анықталады.
Рентабельділіктің негізгі көрсеткіштерімен қоса, ағымдар шығындар
тиімділігінің рентабельділігі, тірі еңбектегі шығын рентабельділігі,
айналым құралдарының рентабельділігі, жұмысшы күшін қолдану тиімділігіндегі
рентабельділік, сауда орындарын пайдалану тиімділігіндегі рентабельділік,
негізгі капиталды пайдалану тиімділігі рентабельділігі және жеке
көрсеткіштер рентабельділігі сатушы мекемелерінің ресурстардың жеке
түрлерін қолданудағы тиімділікпен сипатталады.
Рентабельділік – сатушы мекеменің шаруашылық әрекетіндегі
маңызды көрсеткіш болып табылады. Сондықтан талдау кезінде рентабельділік
көрсеткіштерімен қатар, олардың динамикасы пайдаланылады [12].
Сурет 6. Пайда өлшеміне әсер ететін факторлар
Кәсіпорындар жұмысының тиімділігін көтеру үшін өндіріс пен өткізу
көлемдерін ұлғайту резервтерін анықтау, өнімнің өзіндік құнын төмендету,
пайданың өсімін анықтаудың мәні зор. Пайданы ұлғайту резервтерін іздеудің
негізгі бағыттарын анықтау үшін оның алынуына әсер ететін факторларды,
түрлі көрсеткіштері бойынша классификациялайды. Сыртқы факторларға табиғи
жағдайлар, бағалардың, тарифтердің, пайыздық ставкалардың, салық ставкалары
мен льготтардың, штраф санкцияларының және басқаларының мемлекеттік
басқарылуы жатады.
Бұл факторлар кәсіпорын қызметіне тәуелсіз болады, бірақ пайда
өлшеміне мәнді әсер ете алмайды.
Ішкі факторлар өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді.
өндірістік факторлар құралдар мен еңбек заттары, еңбек және қаржылық
ресурстардың болуы мен пайдаланылуын ерекшелендіріледі, олар өз ретінде
экстенсивті және интенсивтілерге бөліне алады. Экстенсивтік факторлар
сандық өзгерістер арқылы пайда алу процессіне әсер етеді:еңбек құралдары
мен заттардың көлемі, қаржылық ресурстар, құрал – жабдықтар жұмысының
уақыты, персонал саны, жұмыс уақытының қоры және басқалар. Интенсивті
факторлар сапалық өзгерістер арқылы пайда алу процессіне әсер етеді:
құрал-жабдық және оның сапасының өнімділігін пайдалану, материалдардың
прогрессивті түрлерінің пайдаланылуы және оларды өңдеу технологиясының
жетілдірілуі, айналым құралдарының айналымдылығының жылдамдауы,
персоналдың еңбек өнімділігі және квалификациясының өсірілуі, өнімнің
материал сыйымдылығы мен еңбек сыйымдылығыныңтөмендеуі, еңбекті
ұйымдастыруды жетілдіру және қаржылық ресуртардың тиімді пайдаланылуы
[13].
Жалпы пайда тауарды, өнімді, жұмыс, қызмет көрсетулерден түскен
кірістің және сатылған тауарлардың, өнімді, жұмыс, қызмет көрсетулердің
өзіндік құндарының арасындағы айырмашалығымен анықталады. Тауарды,өнімді,
жұмыс, қызмет көрсетуден түскен кірісті қарапайым қызмет түрінің табысы
деп атайды. Тауарды, өнім, жұмыс, қызмет көрсетді өндіруге кеткен
шығындары қарапайым қызмет түрінің шығындары деп атайды.
Жалпы пайданы мына формуламен есептейді:
Пвал = ВР*С
Мұндағы:
ВР - өткізуден түскен табыс;
С - сатылған тауардың, өнім, жұмыс, қызмет көрсетудің өзіндік құны.
Сатудан түскен пайда жалпы пайдадан басқарушылық және коммерциялық
шығындарды шегергенде тең:
Ппр = Пвал -Ру -Рк;
Мұндағы:
ВР - өткізуден түскен табыс;
Ру – басқаруға кеткен шығындар;
Рк – коммерциялық шығындар;
Салық салудан түскен пайда – бұл әртүрлі табыстар мен шығындарды
қосқандағы сатудан түскен пайда олар операциялық және өткізуден тыс болып
бөлінеді.
Пдно =Ппр +Содр +Свдр
Мұндағы:
С одр - операциялық шығындар мен кірістер
С вдр - өткізуден тыс шығындар мен кірістер .
Операциялық кірістер қатарына ұйымның активтерін уақытша қолданғаны
үшін төлеумен байланысты түсімдер, басқа ұйымдардың жарғылық капиталының
қатысуымен байланысты түсімдер; негізгі қорлар мен басққа да активтерді
сатудан түскен түсімдер; ұйымның ақша қорларын қолдануға бергені үшін
алынған проценттер, және банктерде ұйымның есеп шотында тұрған ақша
құралдарын банк қолданғаны үшін проценттер жатады.
Операциялық шығындар - бұл ұйымдық активтерін уақытша
қолданғагы үшін төлемдер мен байланысты шығындар, басқы ұйымдардың
жарғылық капиталының қатысуымен байланысты шығындар, ақша құралдарын
қолдануға бергшені үшін ұйымдармен төленетін роценттер, негізгі қорлар
және басқа да активтерді сатумен байланысты, істен шығумен байланысты
шығындар, несиелік ұйымдар көрсететін қызмет көрсетулерді төлеумен
байланысты шығындар жатады [14].
Өткізуден тыс кірістерге келісімшартты бұзғаны үшін айыппұлдар,
пениялар, табыс ету келісім шарты бойынша алынған активтер, курстық
айырмашалақтар, активтерді бағауға дейінгі сома, уақыты өтіп кеткен
несиелік бережақтың сомасы және т.б. жатады.
Қарапайым қызметтен пайда – салық салуға дейінгі пайдаға салық
сомасынан басқа да міндетті төлемдерді шегергенге тең.
Под =Пдно -Н
Мұндағы:
Н – салық сомасы.
Таза пайда - бұл қарапайым қызмет пайдасынан төтенше кірістер мен
шығыстарды есепке алу.
Пч =Поб +Чдр
Мұндағы:
Ч – төтенше кірістер мен шығындар.
Жоғары пайда алуға мекеменің өнім шығару бойынша өндірістік саланы
дұрыс таңдауы, өздерінің тауарлары мен қызмет көрсетулерін сатудағы
бәсекелестік жағдайын туғызумен байланысты, өндіріс көлемінебайланысты;
өндіріс шығындарын төмендетумен байланысты болады.
Пайданың өзгеруіне екі топ фактор әсер етеді: ішкі және сыртқы.
Сыртқы факторларға табиғи жағдайлар, транспорттық жағдайлар, әлеуметтік-
экономикалық жағдайлар, сыртқы экономикалық байланыстың даму деңгейі,
өндірістік ресурстарға баға және басқалары жатады.
Пайданың өзгеруінің ішкі факторы болып негізгі факторлар( сату
көлемі, өнімнің өзіндік құны, шығындар мен өндірістің құрылымы, өнімнің
бағасы), шаруашылық жағдайды бұзғанмен байланысты негізгі емес
факторлар(бағаны дұрыс тағайындау, еңбек жағдайын және өнім сапасын бұзу,
ал олар айыппұл салуға және экономикалық санкцияларға әкеледі( жатады.
Пайданы жоғарылату жолдарын таңдау кезінде негізінен пайданың
жоғарлауына әсер ететін ішкі факторларға көп көңіл аударылады. Мекеменің
пайдасын жоғарылатуға өнім өндіруді жоғарылата отырып, өнім сапасын
жақсарта отырып, қажет емес қондырғыларды және басқа мүліктерді сатып
немесе жалға бере отырып, өнімнің өзіндік құнын төмендете отырып, сату
нарығын ұлғайта отырып жетуге мүмкіндік бар.
Таза пайда мекеме қызметінің соңғы нәтижесін мазмұндайтын, ең басты
экономикалық көрсеткіштердің бірі болып табылады. Сандық жағынан ол
баланстық пайда сомасымен пайдадан салықты бюджетке төлеу сомасы,
экономикалық санкция, қаырымдылық қорына бөлінген ақша және пайда
есебінен жабылатын мекеменің басқа да шығындары арасындағы айырмашылықтары
көрсетіледі.
Таза пайданың нақты сомасы баланстық пайданың жалпы сомасынан таза
пайданың үлестік сомасын анықтайтын, оның ішінде салық үлесі,
экономикалық санкциялар үлесі, қайырымдылық қорына бөлінген ақша және
басқа да шығындар үлесін анықтайтын баланстық пайдамен факторлардың
өзгерісіне байланысты.
Экономисттер пайданы жалпы кірістер және өндірістің барлық
шығындарының ішкі және сыртқыны қоса алғанда, жәнеде соңғы кәсіпкердің
қалыпты пайдасын қоса алғанда арасындағы айырмашылықтарын бөледі. Сондай
жағдай мен экономикалық бағасы бойынша егер фирма шығындарын әрең-әрең
жапса, ол тек өндіріске барлық шығындардың орнын толтырады деген мағынаны
білдіреді. Кәсіпкер бұл жағдайда төлемақы алады, ол оған бағытталған
қызметінің шегінде тұруға әрең жетеді.
Пайда көлеміне әсер ететін факторлардың екі топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа негізгі факторларды жатқызамыз, олар сауда мекемесінің
пайдасына тікелей әсер етеді. Оларға жататындар:
- тауарды өткізуден түскен пайда(шығын)
- мекеменің саудадан тыс қызметінен түскен пайда (шығын)
- өткізу операцияларынан тыс түскен кірістер мен шығыстар сальдосы
- негізгі өндірістік құралдарды өткізуден түскен пайда (шығын)
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. Кәсіпорынның есеп саясатының пайда мөлшеріне әсернің теориялық мазмұны
1. Нарықтық қатынастар жағдайындағы кәсіпорының есеп саясатының қызметі
туралы түсінік
2. Пайда ұғымы, түрлері мен экономикалық мазмұны
3. Кәсіпорынның есеп саясатының пайда мөлшері мен табысты ұлғайтудағы
маңызы
2 Кәсіпорындағы есеп саясатын басқару тиімділігі мен максималды пайда табу
қызметін жетілдіру бағыттары
2.1 Кәсіпорындағы есеп саясатын басқару әдістерін жетілдіру мен
табыстылықты арттыру жолдары
2.2 Шығындарды төмендету арқылы максималды пайда табу саясаты
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кіріспе
Нарық жағдайында шаруашылық субъектілерінің табысы жұмыс істеу үшін
осы заманға ғылыми теориямен практиканың әдіс амалдарын қолдана білудің
маңызы зор, сондықтан нарықтық экономика ішінде ұйымдастыру процесі елеулі
орын алады.
Нарық жағдайында қызмет атқаратын мұнай саласындағы кәсіпорындардың
іс-әрекетінің экономикалық және ұйымдастырушылық тиімділігін анықтау
кәсіпорынның басты проблемелаларының бірі болып саналады.
Кәсіпорындардың қызметін – қысқаша тұжырымдап айтсақ, нарықтық
қатынас жағдайында шарушылық өндірісті басқарудың жүйесі мен ұйымдастыру
процестерінің маңызды салаларының бірі болып саналады. Өндірістік
жүйелердің экономикалық факторлары бүгінгі таңда түбегейлі өзгеруде, ал бұл
ұйымдастыру және басқару тұрғысынан сәйкес өзгерістерді талап етеді.
Айтылған өзгерістер өндірістік жүйелердің шаруашылық дербестік алуында,
мұнсыз принципті түрде нарыққа көшу мүмкінде емес.
Нарық жағдайында қызмет атқаратын мұнай саласындағы кәсіпорындардың
фирмалық қызметінің жүйелі ұйымдастырымдылығы оның қалыптасқан потенциалы
арқасындағы белгілі уақыт мерзіміндегі даму барысында тікелей тіршілік
параметрлерімен және потенциалдың ең жоғарғы тиімділік көрсеткіштерімен
анықталады. Әрине, мұндай ең маңызды параметр деп тыныс-тіршіліктің
нәтижесін білу қажет, ал нәтиже ретінде, бір жағынан, кәсіпорын шығарған
тұтыну құнын, екінші жағынан, өнімді өткізуден түскен кірісті немесе
пайданы түсінген жөн.
Экономиканы дамытудың алғы шартты бұл - әрбір ұтымда экономикалық
көрсеткіштерді қолдау және дамыту, экономикалық көрсеткіштердің дамуына
жағдай жасау болып табылады.
Қазақстан бойынша өндірісті жетілдіру, өнеркәсіп пен машина жасау
салаларын өркендету, ауылшаруашылық өнімдерін өңдеу көлемін өсіру, халық
тұтынатын тауарларды өңдеуге бағытталған индустриалдық-инновациялық
стратегиялар жасау арқылы ел экономикасына жаңа бағыттар ашылуда.
Өндірістік кәсіпорынның табысты болуы үшін және бәсеке қабілетті өнім
алу үшін, бірінші кезекте жаңа алынатын өнім көпшығынды процесс
болғандықтан, оны қажетті түрде қаржыландыру қажет.
Өнеркәсіптік кәсіпорынның қызметінің белсенділігі - кейбір деңгейде
ретке келтірілмеген шаруашылық субъектілердің қаржылық міндеттемелерге де
байланысты келеді. Өнеркәсіптік кәсіпорынның қызметінің белсенділігі
қаржылық талаптардың өндірістегі орындалуы, төлем қабілетсізділігімен
орындалмайды [1].
Қоғамдағы өндірісті ұйымдастырудағы ең бастысы болып, шығындарды
үнемдеп, өнімнің өзіндік құнын төмендету болып табылады. Себебі: әрбір
мекеменің негізгі мақсаты-өндірісті ұйымдастырып одан өнім алу және алынған
өнімді сату арқылы табыс табу болып есептеледі. Осы өндіріс және сату
процесінде өнімнің өзіндік құны анықталады.
Өзіндік құн бұл - жұмсалған шығынгдардың орнын толтыру және соның
есебінен барлық элементтердегі жұмыс күштерін қамтамасыз ету болып
табылады.
Кәсіпорынның қаржы жағдайы төлем қабілеттілігі, пайдалығы, активтерді
пайдалану тиімділігі және меншікті (акционерлі) капиталы, өтемпаздылығымен
сипатталады.
Шығындарды басқаруда мекемеде мекеме қызметкерлерінің бірі
тұрақты жұмыс жасау нәтижесінде қаржы үнемделеді. Мекеменің жоғарғы
қаржылық нәтижесі – шығындарды басқарумен тығыз байланысты. Шығындарды
басқару дегеніміз – шығындарды бақылау мен үнемді қамтамасыз етуге
бағытталған басқару қызметі.
Пайда экономикалық санатының маңызды және кез келген коммерциялық
мекемелері қызметінің негізгі мақсаты болып табылады. Нарықтық қатынастарда
пайда экономикалық санаты ретінде құрылған материалдық өндіріс саласының
таза пайдасын қамтиды [2].
Өнімнің өзіндік құнын арзандату – еңбек өнімділігін арттырудың шартқа
айналған объективті бейнесі, экономикалық заң әрекетінің нақты нысаны,
осыған сәйкес өндірістік шығын үнемі, кеміп, жанды еңбек үнем өнімдірек
болып отырады. Өзіндік құнның арзандау көрсеткіштері өндіргіш күштердің
дамуына сәйкес өткен және қазіргі еңбектің үнемделу дәрежесін бейнелейді.
1 Кәсіпорынның есеп саясатының пайда мөлшеріне әсернің теориялық
мазмұны
1. Нарықтық қатынастар жағдайындағы кәсіпорының есеп саясатының
қызметі туралы түсінік
Нарықтық қарым – қатынастар жағдайында экономикалық қызметтің орталығы
болып экономиканың басты негізгі звеносы – мекеме болып табылады.
Өндірістік кәсіпорын – тұтынушыларға қажет өнімді дайындауға қабілетті
профессионалды ұйымдастырылған еңбек коллективі бар мамандандырылған ұйым.
Кәсіпорынның ішкі ортасына адамдар, өндіріс құралдары, ақпар және қаржылай
құралдар жатады. Кәсіпорынның ішкі ортасының қарым – қатынасының нәтижесі
дайын өнім (қызмет) болып табылады.
Кәсіпорынның негізін профессионалдық құрамы, квалификациясы,
пікірлерімен ерекшеленетін адамдар құрайды. Еңбек коллективінің күштері мен
қабілетіне сай мекеме жұмысының нәтижелері көрініс табады. Еңбек
ресурстарына өндіріс құралдары, яғни негізгі және айналым құралдары қажет.
Өндіріске қажет материалдар, құралдар, энергиялық ресурстармен
жабдықтауға, жұмысшыларға жалақы төлеуге қаржылай құралдар қажет.
Кәсіпорынның сыртқы ортасы өнімді тұтынушылардан, өндірістік компоненттерді
жеткізушілерден, мемлекеттік органдардан және халықтан құрылады [3].
Кәсіпорынның есеп саясаты сол көсіпорында қолда-нылатын бухгалтерлік
есеп жүйссінің тұтастығын және оны құраушы өдістемелік, техникалық,
ұйымдастырушылық жақтардың барлығын қамтиды.
Есеп саясатының өдістемелік жағына мына элементтер кіреді: мүлік пен
міндеттемелерді бағалау әдістері, мүліктің әрбір түрлері бойынша
амортизация (тозу) есептеу әдістері, табысты (түсімді) есептеу өдістері
және тағы сол сияқты.
Осылайша белгіленген заңға сәйкес кез келген заңды түлға болып
табылатын ұйым өзінің есеп саясатын құрастырған уақытта төменде аталған
бухгалтерлік есептің негізгі әдістемелік аспекгілерін айқындауы қажет.
• Негізгі құралдарына амортизациялық аударым сомасын есептеу өдістері.
• Материалдық емсс активтеріне амортизациялық аударым сомасын есептеу
және оларды есептен шығару жолдары.
• Шығындарды топтау мен ендіріс шығындарына жатқызу (апару) әдістері.
• Өндіріс шығындарын және өнімнің өзіндік құнын есептеу, яғни
калькуляциялау жүйесі.
• Жанама шығындарды анықтау және оларды объектілер арасында тарату одісі.
• Дайын өнімдерді кіріске алудың есебі.
• Аяқталмаған еңцірісті анықтау және бағалау жолдары.
• Материалдық қорларды бағалау өдістері.
• Негізгі қүралдарды жөндеу бойынша шығындар есебін ұйымдастыру.
• Курстық айырманы есептеу.
• Тағы да басқалар.
Сурет 1. Қаржылық басқарушылықтың негізгі басқарушылық
комплексі
Барлық деңгейде басқаруды жетілдіру өндіріс салаларында шаруашылық
қызметінің тиімділігін арттырудың зор және ол әлі аз талап етіліп отырылған
резервы болып табылады, ал басқару сапасы болса, қабылданатын жоспарымен,
үйымдастырушылығымен және жедел шешімдермен анықталады.
Сайып келгенде, бір жағынан, басқарушы есеп - бұл шаруашылық
субъектінің акпараттык жүйесінің бір бөлігі, басқа жағынан қызметтерді
(жұмыстарды) жоспарлау мен шешім қабылдау үшін басшыны қажет акпараттармен
қамтамасыз ету, жедел түрде басқару мен бақылауға көмек беру, белгіленген
бағдарламаны орындау барысында шаруашылық субъектінің қызметкерлерін
ынталандыру, ұйым ішіндегі басқару аппаратының, жеке қызметкерлердің,
бөлімшелердің қызметтерін (жұмыстарын) бағалау мақсатындағы жасалатын іс
әрекет.
Осыдан келіп, өндірістік есептің мақсаты болып, өткен құбылыстарды
талдау негізінде болашаққа ұсыныстар жасау болып табылады. Міне, сондықтан
өндірістік есепті кейде болашаққа талдау жасау деп те атайды. Осы
мақсаттарға қол жеткізу үшін басшылар басқарушы есеп бойынша оларға
мамаңдар дайындап берген қажетті ақпарат-тармен істес болуы кажет. Есептің
бұл түрі салыстырмалы түрде жақында ғана пайда болды, ол шаруашылык,
субъектінің акпараттық жүйесінің бір бөлігі болып табылады, сондықтан,
дәстүрлі қаржы есебінің жалпы ерекшеліктеріне ие, бірақта оның одан
айырмашылығы болуы да міндетті емес. Басқарушы есеп үшін жалпы қабылданған
есептік қағидалар маңызды емес, сондықтан аталған есеп барынша ішкі
пайдаланушылар үшін арналған, сыртқы емес.
Нарықтық экономика жағдайында, яғни қатал бәсекелестік күресте, табыс
табу мен кәсіпорынды сақтап қалудың басты факторы болып, өнімнің өзіндік
құнын төмендету, ал ол үшін өндіріс шығындары мен өнім бірлігінің өзіндік
құны туралы дер кезінде және сенімді ақпарат қажет.
Ал бұл өндірістік шығындар өнімнің сапасы мен өндірістің тиімділігін,
сондай-ақ одан әрі жетілдіру жолдарын іздестіру, өнімнің өзіндік құнын
калькуляциялау, яғыни есептеудің жаңа нысандары мен әдістерін жасау
үйлесімділіктеріне сәйкес келетін жаңаша көзқарастарды қалыптастыру болып
табылады.
Кесте 1.
Өнімнің өзіндік құнын төмендету жолдары
Өнімнің өзіндік құнын төмендету жолдары
Еңбек өнімділігін жоғарлату
Материалдық шығындарды үнемдеу
Еңбекті автоматтандыру
Өнімді өткізу шығынын төмендету
Басқарушылық шығындарды төмендету
Өндірістегі жоспарлардың уақтылы орындалуын қадағалау
Бүгінгі таңдағы, шаруашылық субъектілердің өз еркімен өндірістік
бағдарламаларын, өндірістік және әлеуметтік даму жоспарларын дайындау
кезінде, баға саясаты аясында стратегияны анықтау жағдайында, ондағы
қабылданған басқарушылық шешімдеріне басшылардың жауапкершілігі ерекше
артып отыр. Шаруашылық субъектілердің әртүрлі меншік нысандарына жекеленуі,
мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру процесінің дамуы, өндірілетін
өнімнің ассортиментін өз бетінше жоспарлау мен еркін баға белгілеу
механизмін енгізуі, нарықтық экономиканың басқа жақтарын дамытуда басқарушы
есепке біртіндеп қажеттілігі артып келеді.
Басқарушы есепті қалыптастыру мен дамытуда епті қадам болып,
кәсіпорынның жалпы бухгалтерлік қызметінен калькуляциялық (бас-қарушылық)
бухгалтерияны бөлу қажет болды. Екі дербес бухгалтерияны (қаржылық және
калькуляциялық) құру ең алдымен өндірістің ұлғаюымен, оны шоғырландырудьң
өсуімен, капиталды орталықтандырумен, ірі компанияларды құрумен, сондай-ақ
оларда коммерциялық құпияларды сақтау қажеттілігімен байланысты болып
келеді.
Қазақстан Республикасында жүзеге асырылып жатқан қаржылык есеп берудің
халықаралық стандарттарына көшуі, яғни жаңа экономикалық жағдайлар,
міндетті түрде бухгалтерияның атқаратын қызметтері мен өкілеттіліктерін
ұлғайтты. Бухгалтерлік кәсіп сапалы деңгейге дейін шықса, ал бухгалтер-
талдаушы өз қызметінде шаруашылық фактілерді есептік тіркеуден өндірісті
басқаруға өтсе, онда есептің жаңа сатыға көтерілгені.
Қазақстан Республикасында қаржылық есеп берудің халықаралық
стандарттарына сәйкес бухгалтерлік есептің бағдарламасы жасалды. Қайта
құрудың мақсаты, нарықтық экономиканың талаптары мен қаржы есебінің
халықаралық стандарттарына сәйкес ұлттық бухгалтерлік есеп жүйесін, аталған
талапқа сәйкес келтіру болып табылады. Бұл мақсатқа - кәсіпорын өзін-өзі
тиімді басқару үшін қажет ақпараттар жүйесін қалыптастыра алса ғана жетеді
Басқарушы есеп бұл- шаруашылық қызметтерінің нәтижелері бойынша
басқарылатын әрбір объектілердің есептік жүйесі, жоспарлауы, бакылауы мен
шығындары туралы мәліметтерді талдауы, осының негізінде ұзақ және кысқа
мерзімді перспективада кәсіпорынның қаржылық қызметінің нәтижесін
оптималдандыру мақсатында әр түрлі басқарушылық шешімдерді жедел қабылдау.
Өндірістік есеп жүйесі басқару мақсаттарына бағынады. Басқару мақсаты
шаруашылық субъектінің болашақтағы дамуы мен қызметінің нақты нәтижелерін
талдау; түпкі мақсатқа қол жеткізудегі және шаруашылық субъектінің ішкі
бөлімшелерінің қызметтерінің нәтижесін бағалау және бақылау; ішкі есеп беру
арқылы басқару деңгейі мен бір деңгейдегі әр түрлі өндірістік бөлімшелер
арасында ішкі коммуникацияны ұйымдастыру; жедел басқару шешімдерін қабылдау
және бақылау, ағымдағы жоспарлау үшін басқарудың барлық деңгейлерін қажет
ақпаратпен қамтамасыз ету сияқты кызметтердің орындалуы басқарушы есептің
қатысуымен шешіледі.
Өндірістік есеп іс жүзінде баскару процесін есеп процесімен бай-
ланыстырады, өйткені олармен бірдей объектілері бар:
• субъектінің шаруашылық қызметің процесінде адамдардың мақсатқа сәйкес
еңбегін қамтамасыз ететін өндірістік ресурстар;
• шаруашылық субъектілердің өндірістік қызметінің жиынтығын
құрайтын, шаруашылық процестері және олардың нәтижелері;
• Ал өндірістік есептің объектілерінің екінші тобына келесі қызметтердің
түрлері жатады:
• жабдықтау-дайындау — өндірісті шикізат ресурстарымен жабдықтау және
сақтау; косалқы материалдармен, өндірістік құрал-жабдықтармен және оны
ұстау мен жөндеу үшін арналған косымша
бөлшектерімен, сондай-ақ жабдықтаушылық процестермен байланыс-
ты маркетингтік қызметімен камтамасыз ету;
• өндіру — өнімді өндіру технологиясына негізделген негізгі және қосымша
шаруашылық субъектісінің жүйесінен функционалдық бөлімдерді,
службаларды, цехтарды, бөлімшелерді ажыратып көрсету;
Өндірістік есептің мәні оның экономикалық табиғатын ашатын және
басқару процесінде категориялардың ролдерін көрсететін, олардың атқаратын
қызметтерінен көрінеді. Басқарушы есептің маңызды қызметі болып
калькуляциялау болып табылады.
Бұл атқарылатын қызметтің материалдық көрінісі болып, кәсіпорынның
жалпы басқару жүйесінің бір бөлігі болатын: жоспарлау, бакылау, ынталандыру
сияқты экономикалық есеп айырысулар жүйесі жатады. Негізінен бұл
қызметтерді бухгалтер-талдаушы (бухгалтер-менеджер) орындайды.
Жоспарлау сатысында бухгалтер-талдаушы басшының бекітуіне ұсынылатын,
жалпы (бас) бюджетке көшірілетін, шаруашылык субъектілердің жеке
бюджеттерін дайындауға қатысады. Өндірістік бюджетті (шаруашылык
субъектінің өндірістік бағдарламасы) дайындау кезінде бухгалтер-талдаушының
кызметінің арқасында жекелеген цехтар, бөлімшелер және бригадалар
жұмыстарын - іске асырылуын қамтиды, өндірістік процесте олқы жерлері деп
аталатын кұбылысты болдырмайды.
Бухгалтер-талдаушы есепті кезең аяқталғаннан кейін, ол әрбір
жауапкершілік орталықтары бойынша бюджеттерінің (жоспардың) орындалуы
туралы есепті жасайды, осы есепте жоспарланған және қол жеткізген
нәтижелердің салыстырмалы талдауын келтіреді. Сөйтіп нақты және жоспарлы
көрсеткіштер арасындағы орынсыз алшақтықтар анықталады, одан кейінгі жұмыс
барысыныда олардың әсерін болдырмау мақсатында себептері анықталады.
Бухгалтер-талдаушы дайындаған корытынды есеп берулер (отчеттар), бір
жағынан, жауапкершілік орталықтары бойынша басшыларының қызметтерін
объективті түрде бағалауға мүмкіндік береді, ал басқа жағынан — менеджерлер
мен басшыларға қандай бөлімшелерде жоспарлы көрсеткіштерге кол жеткізілгені
жөнінде ақпарат береді [4]
Осыдан өндірістік есептің негізгі мақсатын құруға болады:
• басқарушыға жедел басқарушылық шешімді қабылдауда акпарат-
тық көмек көрсету;
• шаруашылық субъектінің экономикалық тиімділігін бақылау,
жоспарлау және болжау;
• баға белгілеу үшін базалық негізін жасау;
• кәсіпорынның дамуының ең тиімді жолдарын тандау;
Сөйтіп, бухгалтер-талдаушы біріншіден, бөлімшеннің бухгалтерлік
есеп беруінің нақтылығына басшы алдында жауапкершілікте болады, екіншіден,
жауапкершілік орталыктарындағы басқарушыларға жұмыстарын жоспарлау мен
қорытындылар шығаруда көмек көрсетеді. Сондықтан ол шаруашылық субъектісін
баскаруда менеджерге көмек беруде өзінің объективтігін және тәуелсіздігін
байланыстыруы кажет [5].
Нарық жағдайында кәсіпорынның шаруашылық механизмін талдау өңдірістің
экономикалык тиімділігіне, оның зиянсыздығына, табыстылығына, яғыни оған:
баға мен сұраныс; өндіру көлемі мен өнімді өткізу; кәсіпорынның тұрақты
шығындары; өнім бірлігіне есептелген айнымалы шығындардың үлесі шешуші әсер
ететінін көрсетеді.
Өндірістік есеп қолданыстағы тұжырымдамаға сәйкес - бұл сапалы жаңа
құбылыс, ол бухгалтерлік есептің бір бөлігі ретінде (бірақ бұл арада қаржы
есебінің жетекші ролі сақталады), жедел-техникалық, статистикалық есеп,
жоспарлау, бақылау мен экономикалык талдау элементтерін, сондай-ақ болашақ
оқиғаларды болжау сияқты ресурстарды бақылаудың синтездік нәтижесін
қамтиды.
Нарықтық қатынастардың құрылымында, сондай-ақ оларды реттеу
механизмінде өндірістік есеп маңызды роль атқарады. Ол - нарықтық
қатынастардың ажырамас бөлігі және де бір мезгілде экономикалық саясатты
жүзеге асырудың маңызды құралы. Міне, сондықтан, бүгінгі таңда өндірістік
есептің табиғатын, тереңірек олардың фунциональдық ерекшеліктерін жете
түсінуді, олардың ішінен кәсіпорынды тиімді басқару мүддесіне толық сай
келетін әдістерін көре білу қажет.
Менеджерлер әр заматта ақпараттарға зәру болады, егер олар бухгалтер-
талдаушылар дайындаған ақпараттар бойынша шешім қабылдайтын болса, онда
оның түпкі әсері де қарастырылуы керек. Өндірістік есепті дұрыс ұғынудың
қажетті жағдайы, шешім қабылдау процесін жете түсіну болып табылады.
Бастапқы бас кезеңі шешімді қабылдау мен жоспарлаудың процесін
көрсетеді. Енді басқарушы есептің шаруашылық етуші субъектісінің шеңберінде
атқаратын ролін сызбада қарастырайық [6].
Демек, өндірістік есептің ролі — бұл екі бапты үйлестіру немесе
өндірісті басқарудың барлық шешуші элементтерін, бизнесте ірі жетістікке
жетуге бағышталған бір бүтінге айналдыру.
Шешімді қабылдау процесінің бірінші кезеңі - мақсаттарды анықтау және
мәселелерді ұйымдастырудан тұрады
Басқарушы қызмет көрсетуде өзінің мәселелерін шешу үшін мынадай
шығындарды қысқарту баламаларын анықтайды:
• запастар, материалдар мен кұрал-жабдықтарды сатып алуды жақ-
сарту;
• нысандарды және басқа да баспа материалдарын стандарттау;
• қызметкерлердің еңбегін тиімді пайдалану;
• контор (кеңсе) жұмыстарын автоматтандыруды дамыту;
• материалдарды ысырап қылу мен ұрлықты болдырмау үшін ба-
кылауды жақсарту.
Сурет 3. Басқарушы есептің элементтері
Бухгалтер-талдаушы белгілі бір өндірістің нәтижелерінің жоспарлы
көрсеткіштерінен ауытқу жағдайлары туралы менеджерге берілген ақпараттар,
бақылау мен реттеу процесінде маңызды роль атқарады. Осыларды қарастыра
келе бухгалтер-талдаушының сметаны дайындауында жүйеліліктің құрылымдық
сызбасын келтірейік. Бухгалтер-талдаушы өндірістің осал жерлерін анықтауда
және өндірістің нәтижелеріне жедел талдау жүргізе отырып, бақылау және
реттеу процесін жүзеге асыруға көмектеседі.
Стандартты емес жағдайларды шешу негізінен бухгалтер-талдаушыға
жүктелген. Ол -жетекші тұлға, өзінің функционалдық (қызметінің) аясында
басқарушы есепті іс жүзіне асырушы және бағыттаушы болуға тиісті. Бұл
тұрғыдан мазмұнды сметалық басқару, іске асатын сметаны жетекшілік етудің
басталуына әкелетін, барлық алдын ала жүмыстарды бухгалтер-талдаушы
орындағанда ғана мүмкін болады. Мәліметтерді өндеу бойынша жүйесінің
басқарушысы, жалпы алғанда, жалпы мәселелердің ішінен тек мәліметтерді
өңдеу бөлімшесінен өткен бөлігіне ғана жүзеге асыруға жауап береді.
Әдетте, ұйымдастыру-әдістемелік процесінің барысында басқарушы есеп
жүйесін құрудың алғы шарттары жасалады, яғни басқарушы есеп үшін өзіне тән
ерекше ақпараттардың конструкциясы қалыптасады.
Аталған конструкцияның құрамына басқарушы есепке тән барлық
элементтері кіреді: жоспарлау; шығындарды жіктеу; бақылау; талдау т.б.
Осылардан сарапталып басқарушы есептің ақпаратттық ағыны қалыптасады. Бұл
ақпараттық ағын қабалданатын шешімнің талабына сай болуы керек. Егер олар
қойылған талапқа қайшы келетін болса, онда басшы бұндай экономикалық
есептеу жүйесінің қайта жасалуын немесе оның одан әрі жетілдіруін талап
етеді.
Ақпараттар негізінен есептік және есептік емес болып бөлінеді. Есептік
мәліметтерге мыналар жатады:
- бухгалтерлік есеп және есеп беру;
- статистикалық есеп және есеп беру;
- жедел есеп және есеп беру;
- ішінара (іріктеп алынатын) есептік мәліметтер.
Ақпаратпен қамту жүйесін дайындаудың екі бағыты (бабы) бар:
Бірінші бабы міндетті атқару (функционалдық) деп аталады. Осы бапқа сай,
кез келген бөлімшелер өздігінше барлық операция бойынша ақпараттарды
өндеу, жинау барысында, архивке, байланыс каналына, мәліметтерді
қалыптастыру тәсіліне, бастапқы есеп құжаттарына негізделген тұрғысынан
ұйымдастырылады. Екінші бабы жүйелі бап деп аталады. Бұл жағдайда
ақпаратпен қамту жүйесі әр қайсы атқаратын қызметке қарап емес, біртұтас
мәліметтер негізінде, жүйелі де, параллельді өзара байланысын сақтай
отырып, басқарудың атқаратын кешенді кызметі жобаланады.
Ақпараттармен қамту жүйесі, негізінен жүйелік тәсілі бойынша құрылады
және оны интегралданған есебі деп атайды. Жүйелік тәсіл пайдаланушыға
ақпаратты жинау, өңдеу, сақтау және беру жұмыстарын орталықтандыруға және
де оны бірнеше дүркін пайдалануды жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі – бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрылымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады. Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы қаражаттар үлкен әсерін тигізеді. Кәсіпорын ақша
қаражаттарын мүмкіндіктері де соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен
бірге қаржылық тәуекелділік те өседі – яғни кәсіпорын өз кредиторларымен
уақытында есептесе ала ма, жоқ па? – деген қауіп туады.
Кәсіпорынның төлеу қабілеттілігінің қаржылық кепілінің бір түрі
ретінде резервтерге үлкен роль берілген.Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе,
кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды
атап көрсетуге болады:
- кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
- шығарылатын өнімнің құрылымы және оның жалпы төлем қабілеттілігі бар
сұраныстағы үлес;
- төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
- шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы динамикасы;
- қорлар мен резервтерді, оларды құрамы мен құрылымын қоса алғандағы мүлік
пен қаржы ресурстарының жағдайы,
- кәсіпорындарды басқару тиімділігі
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының
әсері, қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар
сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкіметінің салық және несие
саясаты, кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы
экономикалық байланыс және тағы басқалар жатады. Кәсіпорынның тұрақты
қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз контрагенттерімен өзара қарым-
қатынасы үлкен әсер етеді. Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік
қатынаста болу – жақсы қаржылық жағдайдың бірден-бір шарты болып табылады.
Әрине, акционерлер өз жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және
дивиденттерді ұқыпты төлейтін қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады.
Инвестициялық тартымдылығы болуы үшін, тек бүгінгі күні ғана емес,
болашақта да кәсіпорынның қаржылық жағдайы көршісіне қарағанда жақсы болуы
тиіс [7].
Сондай-ақ, бұл жыл сайын өз облигациясы бойынша белгілі бір пайызбен
алғысы келетін, ал заем мерзімі біткен уақытта – облигация құнын толық
өтеуді талап ететін облигация иелеріне де қатысты. Кез келген крммерциялық
кәсіпорын сияқты банктер өз несиелерімен тәуекел ете отырып, несие алушының
өз қарызын уақытында және толық өтеуін қалайды, сондықтан оны беру туралы
шешім қабылдац отырып, кез келген банк өзінің клиентінің қаржылық жағдайын
және бұл қарыздың қамтамасыз етілуін тексереді.
Басқаша айтқанда, кәсіпорынның қаржылық жағдайы банктер осы
кәсіпорынға несие беру орынды ма, жоқ па, ал бұл сұрақты дұрыс шешкен
жағдайда – қандай пайызбен жәнеқанша мерзімге деген сұрақтарды шешудегі
негізгі белгі болып табылады.
Сурет 5. Жоспарлы басқару, бақылау және реттеу арқылы шешім қабылдау
процедурасы
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі
жоғары кәсіпорындарға келісім шартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы
органдары, әсіресе салық инспекциясы кәсіпорынның жағдайы тұрақты тұрақты
болғанын қалайды, себебі тек осындай кәсіпорындар ғана салықтар мен басқа
да міндетті төлемдерді уақытылы және толық төлей алады. Осылайша, қаржылық
жағдай кәсіпорынның кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және оның іскерлік
қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің және оның
серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы экономикалық
қызуғышылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілген бағалайды.
Кәсіпорынның қаржылық жағдайының обьективті дұрыс бағасын алудың ең жақсы
тәсілі, бұл – талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның
шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және
осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызметін атқарады.
Кәсіпорын осы мерзімге дейінгі уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты
дұрыс басқарды деген сұраққа жауап береді: кәсіпорын осы мерзімге дейінгі
уақытта қаржы ресурстарын қаншалықты дұрыс басқарды.
Қаржы ресурстары жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де
кәсіпорынның дамуына байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды
болып табылады, себебі қаржылық тұрақтылықтың жетіспеушілігі кәсіпорынның
төлеу қабілетінің жоқтығына және оның дамуына қажетті қаражатының
болмауына, ал көп болуы – дамуға кедергі жасап, басы артық қорлармен және
резервтермен кәсіпорын шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін. Демек,
өндірістік есептің ролі — бұл екі бапты үйлестіру немесе өндірісті
басқарудың барлық шешуші элементтерін, бизнесте ірі жетістікке жетуге
бағышталған бір бүтінге айналдыру.
Шешімді қабылдау процесінің бірінші кезеңі - мақсаттарды анықтау және
мәселелерді ұйымдастырудан тұрады. Баламаларды салыстыра отырып, басқарушы
бірінші кезекте: ақша мен адамдарға деген қажеттілігін, инвестицияның
қайтарымын, талап етілетін уақытын, басқа бөлімшелердің мұқтаждары, еңбек
қатынастарына әсер етуін, қолда бар артықшылықтарын пайдалануын және басқа
да осы сияқты іске қатысы бар факторларды қарастыру керек [8].
Қызметтің нәтижесін бақылау (мониторинг) үшін бухгалтер сметаның
орындалуы жөнінде есеп беруді дайындайды және белгілі бір шешімдерді
орындауға жауапты менеджерлерге ұсынады. Сметаны жасау кезінде бухгалтер-
талдаушы қысқа мерзімді жоспарларды дайындауға баса көңіл аударады және
өткен кезең нәтижелері туралы мәліметтердің қалыптастыруына да жауапты,
себебі олар болжау көрсеткіштерін жасауға қажет болады.
Смета - бұл әкімшіліктің қабылдаған әр түрлі шешімдерін жүзеге
асырудың қаржылык жоспары. Смета түсімдері және қолма-қол ақшалардың кері
ағылуы, сатудан түскен табыстар мен шығындар ескеріледі. Сметаларда болашақ
нәтижелер мен ұйымның ниеті шоғырланған нысанда, біртұтас құжат нақталып
көрсетіледі. Бұл құжат кортынды қаржылық смета деп аталады және табыстар
(кірістер) мен шығыстардың сметалық шоттарымен, қолма-қол ақша қозғалысының
есеп айырысуы мен баланстан тұрады.
2. Пайда ұғымы, түрлері мен экономикалық мазмұны
Пайда – экономикалық категория ретінде кәсіпкерлік әрекет
процессіндегі материялдық өндіріс сферасында құрылған таза кірісті
бейнелейді. өндіріс факторларының қосылысы және шаруашылық субъектінің
пайдалы өндірістік әрекетінің нәтижесі, яғни тұтытушыға товарды өткізген
жағдайда, дайын өнім болып табылады.
Пайда – экономикалық категория ретінде құру, бөлу және қайта
құрылған құнмен ұқсас келетін экономикалық, бөлінушілік және қаржылық
қатынастардың жиынтығы.
Пайда – бұл өндірістік процессте құрылған және айналым сферасында
өткізілген, яғни мекемеге тікелей кіретін таза кірістің бөлігі. Көлемі
жағынан ол табыстың әртүрлілігі ҰНДС-ке төленгеннен кейін акциздік салық
және табыстан басқа бюджеттік және бюджеттік емес қорларға бөлінгеннен
кейін және өткізілген өнімнің толық өзіндік құнын көрсетеді.
Пайданың мәні, экономикалық категорияда, оның функциясынан көрінеді.
Біріншіден, пайда – мекеме жұмысының қорытынды бағасының функциясын
орындайды, себебі оның әрекетінің барлық жағы өндіріс сферасындағыдай
айналым сферасында көрінеді.
Пайданың екінші функциясы – оның бөлінуі. Пайда қосымша өнімнің
бөлінуінің құралы ретінде және оның ақшалай формасы – таза кіріс мекеме
және мемлекет, мекеменің материалдық өндіріс және өндірістік емес
сфераның, мекеме және оның жұмысшылары арасында пайдаланылады. Берілген
функция мекеменің ақша құралдарын ұйымдастыру қоры арқылы өткізіледі.
Үшінші функция мекеменің экономикалық ынталандыру процессімен және оның
жұмысшыларымен байланысты.
Пайда нарықтық қатынастағы ішкі категория ретінде белгілі
функцияларды орындайды. Біріншіден, мекеме әрекетінің нәтижесінде алынған
экономикалық эффекті сипаттайды. Бірақ мекеме әрекетінің аспектілерін
пайда көмегімен бағалау мүмкін емес және қаржылық әрекеттерді талдауда
көрсеткіш жүйелерін қолданады [9].
Пайданың мәні соңғы қаржылық нәтижені бейнелеуден тұрады. Сонымен
бірге пайданың көлеміне оның динамикасына мекеме күшіне байланысты және
байланысты емес факторлар әсер етеді. Белгілі бір дәрежеде мынадай
факторлар, өткізілген өнім бағасының деңгейі, менеджерлер мен басқару
ұйымдары, өнімнің бәсеке қабілеттілігі, өндірістік және қаржылқ
жоспарлардың тиімділігі мекемеге байланысты болады.
Бөлінген факторлар пайдаға тікелей емес, өткізілген өнім
көлемі мен өзіндік құн арқылы әсер етеді. Сондықтан соңғы қаржылық
нәтижені анықтау үшін өткізілген өнім көлемінің құны және өндіріс кезінде
қолданылатын ресуртар мен шығындар құнын салыстыру қажет.
Екіншіден пайда ынталандыру функциясына ие болады. Ол бір уақытта
мекеменің қаржылық нәтижесі және қаржылық ресурстардың негізгі элементі
болып табылады. Мекеме таза пайданың бір бөлігін салық төлемдері мен басқа
да төленетін төлемдерге жұмсағаннан кейін, қаржыны өндірістің ұлғаюына,
ғылыми-техникалық және әлеуметтік дамуына, жұмысшыларды материалдық
марапаттауға бөлу керек.
Үшіншіден пайда әртүрлі деңгейдегі бюджетті қалыптастыру негізі болып
табылады. Ол бюджетке салық түрінде және басқа да кірістер қатарында
жалпыға бірдей қажеттіліктерді қаржыландыру, мекеменің өз фукнцияларын
орнындауын қамтамасыз етуі, мемлекеттік инвестициялық, өнідірістік, ғылыми-
техникалық және әлеуметтік программаларды орындауда қолданылады.
Таза пайданы бөлу - өндірістік қажеттіліктер мен әлеуметтік
сфераның дамуын қаржыландыру үшін мекеме резерві мен қорларын қалыптастыру
процессінен көрінеді [10].
Таза пайданың бөлінуі - мағынасы нарықтық экономикада өсіп
жатқан фирма ішілік жоспарлаудың бағыты. Бөліну тәтібі және мекемедегі
пайданы пайдалану мекеме қаулысында тіркеледі және сәйкес экономикалық
бөлімшелермен қарастырылып, мекемедегі басқару органының бекітуімен
анықталады. Мекеме қаулысы бойынша пайдамен қаржыландырылған шығындар
сметасы немесе әдейі қорлар құрылуы мүмкін: жинақтау қоры және
қамсыздандыру қоры.
Өндірістің дамуымен байланысты шығындарға ғылыми іздестірушілік,
жобалық, конструкторлық және технологиялық жұмыстар, өндіруді қаржыландыру
және жаңа өнім түрлері мен технологиялық процесстерді меңгеру,
технологияны жаңарту мен өндірісті ұйымдастыру шығындары, құралдарды
модернизациялау, техникалық жабдықтаумен байланысты шығындар және істеп
тұрған өндірісті қайта құру мен кәсіпорынды кеңейту шығындары жатады.
Сонымен бірге бұл шығындар тобына ұзақ мерзімді банк ссудалары және
оларға қосылатын процент шығындары жатады.
Мұнда сонымен қатар табиғатты қорғау шараларына шығындар
жоспарланады және басқа мекеменің уставтық капиталына салушы ретінде
пайда бөлігінен салым салады.
Табыс - қосылған құнға және акцизге салықсыз есептеліп, бюджетке
түсетін жанама салық болып табылады. Сонымен қатар табыстан сатушы және
тұрмыстық-жабдықтау мекемелерінен түсетін шегерім сомасы шығарылады. өнім
шығарушы кәсіпорын экспорттық тарифтерді де ығыстырады. Жасалған жұмыс пен
қызмет көрсетуден түскен пайда өнім өткізудегі пайдамен сәйкес саналады.
Табыстың қалыптасуы жасалған жұмыс пен қызмет ерекшелігі және қолданылатын
есеп формасымен тығыз байланысты. Негізгі қорларды өткізудегі және басқа
мүлікті өткізудегі пайда – бұл мекеме әрекетінің негізгі түрлерімен
байланыссыз қаржылық нәтиже. Мекеме өз мүлкін өзі басқарады. Ол өз мүлкін
сызып тастауға, шығаруға, басқа мекемелерге ғимаратты, құралдарды,
транспорттық құралдарды, басқа да негізгі қорларды беруге құқылы. Қаржылық
нәтиже сату кезінде орын алады. Негізгі қорларды өткізуде қаржылық нәтиже
негізгі қорларды өткізгендегі сату бағасы және олардың келтірген шығындарды
есептегендегі қалған құнының айырмашылығын анықтайды [11].
Өзге мүліктер – бұл шикізат, материалдар, қосалқы бөлшектер,
материалдық емес активтер. Мекемедегі мүліктің бұл түрлерін сату және
олардың баланстық құнының айырмашылығы қаржылық нәтижені құрайды. Ол
баланстық пайданың саласына әсер етеді. Сыртқы өткізу операциясының
қаржылық нәтижесі – бұл мекеменің негізгі әрекетіне соқпайтын және
негізгі қорлар өнімін өткізумен байланыссыз, мекеме өзге мүліктеріне
байланысты емес әртүрлі операциядаға пайданы сипаттайды.
Рентабельділіктің әртүрлі көрсеткіштері пайда болған, соның ішінде
сатушы мекеменің жалпы экономикалық көрсеткіші негізгі болып табылады.
Егер сатушы мекеме ғимаратты арендаға алса, немесе арендаға берсе,
онда жалға берілген немесе алған негізгі құралдың есебінен негізгі қордың
орташа көлемі арендаға берілген негізгі қордың жалпы арендалық және өзіндік
құнымен анықталады.
Рентабельділіктің негізгі көрсеткіштерімен қоса, ағымдар шығындар
тиімділігінің рентабельділігі, тірі еңбектегі шығын рентабельділігі,
айналым құралдарының рентабельділігі, жұмысшы күшін қолдану тиімділігіндегі
рентабельділік, сауда орындарын пайдалану тиімділігіндегі рентабельділік,
негізгі капиталды пайдалану тиімділігі рентабельділігі және жеке
көрсеткіштер рентабельділігі сатушы мекемелерінің ресурстардың жеке
түрлерін қолданудағы тиімділікпен сипатталады.
Рентабельділік – сатушы мекеменің шаруашылық әрекетіндегі
маңызды көрсеткіш болып табылады. Сондықтан талдау кезінде рентабельділік
көрсеткіштерімен қатар, олардың динамикасы пайдаланылады [12].
Сурет 6. Пайда өлшеміне әсер ететін факторлар
Кәсіпорындар жұмысының тиімділігін көтеру үшін өндіріс пен өткізу
көлемдерін ұлғайту резервтерін анықтау, өнімнің өзіндік құнын төмендету,
пайданың өсімін анықтаудың мәні зор. Пайданы ұлғайту резервтерін іздеудің
негізгі бағыттарын анықтау үшін оның алынуына әсер ететін факторларды,
түрлі көрсеткіштері бойынша классификациялайды. Сыртқы факторларға табиғи
жағдайлар, бағалардың, тарифтердің, пайыздық ставкалардың, салық ставкалары
мен льготтардың, штраф санкцияларының және басқаларының мемлекеттік
басқарылуы жатады.
Бұл факторлар кәсіпорын қызметіне тәуелсіз болады, бірақ пайда
өлшеміне мәнді әсер ете алмайды.
Ішкі факторлар өндірістік және өндірістік емес болып бөлінеді.
өндірістік факторлар құралдар мен еңбек заттары, еңбек және қаржылық
ресурстардың болуы мен пайдаланылуын ерекшелендіріледі, олар өз ретінде
экстенсивті және интенсивтілерге бөліне алады. Экстенсивтік факторлар
сандық өзгерістер арқылы пайда алу процессіне әсер етеді:еңбек құралдары
мен заттардың көлемі, қаржылық ресурстар, құрал – жабдықтар жұмысының
уақыты, персонал саны, жұмыс уақытының қоры және басқалар. Интенсивті
факторлар сапалық өзгерістер арқылы пайда алу процессіне әсер етеді:
құрал-жабдық және оның сапасының өнімділігін пайдалану, материалдардың
прогрессивті түрлерінің пайдаланылуы және оларды өңдеу технологиясының
жетілдірілуі, айналым құралдарының айналымдылығының жылдамдауы,
персоналдың еңбек өнімділігі және квалификациясының өсірілуі, өнімнің
материал сыйымдылығы мен еңбек сыйымдылығыныңтөмендеуі, еңбекті
ұйымдастыруды жетілдіру және қаржылық ресуртардың тиімді пайдаланылуы
[13].
Жалпы пайда тауарды, өнімді, жұмыс, қызмет көрсетулерден түскен
кірістің және сатылған тауарлардың, өнімді, жұмыс, қызмет көрсетулердің
өзіндік құндарының арасындағы айырмашалығымен анықталады. Тауарды,өнімді,
жұмыс, қызмет көрсетуден түскен кірісті қарапайым қызмет түрінің табысы
деп атайды. Тауарды, өнім, жұмыс, қызмет көрсетді өндіруге кеткен
шығындары қарапайым қызмет түрінің шығындары деп атайды.
Жалпы пайданы мына формуламен есептейді:
Пвал = ВР*С
Мұндағы:
ВР - өткізуден түскен табыс;
С - сатылған тауардың, өнім, жұмыс, қызмет көрсетудің өзіндік құны.
Сатудан түскен пайда жалпы пайдадан басқарушылық және коммерциялық
шығындарды шегергенде тең:
Ппр = Пвал -Ру -Рк;
Мұндағы:
ВР - өткізуден түскен табыс;
Ру – басқаруға кеткен шығындар;
Рк – коммерциялық шығындар;
Салық салудан түскен пайда – бұл әртүрлі табыстар мен шығындарды
қосқандағы сатудан түскен пайда олар операциялық және өткізуден тыс болып
бөлінеді.
Пдно =Ппр +Содр +Свдр
Мұндағы:
С одр - операциялық шығындар мен кірістер
С вдр - өткізуден тыс шығындар мен кірістер .
Операциялық кірістер қатарына ұйымның активтерін уақытша қолданғаны
үшін төлеумен байланысты түсімдер, басқа ұйымдардың жарғылық капиталының
қатысуымен байланысты түсімдер; негізгі қорлар мен басққа да активтерді
сатудан түскен түсімдер; ұйымның ақша қорларын қолдануға бергені үшін
алынған проценттер, және банктерде ұйымның есеп шотында тұрған ақша
құралдарын банк қолданғаны үшін проценттер жатады.
Операциялық шығындар - бұл ұйымдық активтерін уақытша
қолданғагы үшін төлемдер мен байланысты шығындар, басқы ұйымдардың
жарғылық капиталының қатысуымен байланысты шығындар, ақша құралдарын
қолдануға бергшені үшін ұйымдармен төленетін роценттер, негізгі қорлар
және басқа да активтерді сатумен байланысты, істен шығумен байланысты
шығындар, несиелік ұйымдар көрсететін қызмет көрсетулерді төлеумен
байланысты шығындар жатады [14].
Өткізуден тыс кірістерге келісімшартты бұзғаны үшін айыппұлдар,
пениялар, табыс ету келісім шарты бойынша алынған активтер, курстық
айырмашалақтар, активтерді бағауға дейінгі сома, уақыты өтіп кеткен
несиелік бережақтың сомасы және т.б. жатады.
Қарапайым қызметтен пайда – салық салуға дейінгі пайдаға салық
сомасынан басқа да міндетті төлемдерді шегергенге тең.
Под =Пдно -Н
Мұндағы:
Н – салық сомасы.
Таза пайда - бұл қарапайым қызмет пайдасынан төтенше кірістер мен
шығыстарды есепке алу.
Пч =Поб +Чдр
Мұндағы:
Ч – төтенше кірістер мен шығындар.
Жоғары пайда алуға мекеменің өнім шығару бойынша өндірістік саланы
дұрыс таңдауы, өздерінің тауарлары мен қызмет көрсетулерін сатудағы
бәсекелестік жағдайын туғызумен байланысты, өндіріс көлемінебайланысты;
өндіріс шығындарын төмендетумен байланысты болады.
Пайданың өзгеруіне екі топ фактор әсер етеді: ішкі және сыртқы.
Сыртқы факторларға табиғи жағдайлар, транспорттық жағдайлар, әлеуметтік-
экономикалық жағдайлар, сыртқы экономикалық байланыстың даму деңгейі,
өндірістік ресурстарға баға және басқалары жатады.
Пайданың өзгеруінің ішкі факторы болып негізгі факторлар( сату
көлемі, өнімнің өзіндік құны, шығындар мен өндірістің құрылымы, өнімнің
бағасы), шаруашылық жағдайды бұзғанмен байланысты негізгі емес
факторлар(бағаны дұрыс тағайындау, еңбек жағдайын және өнім сапасын бұзу,
ал олар айыппұл салуға және экономикалық санкцияларға әкеледі( жатады.
Пайданы жоғарылату жолдарын таңдау кезінде негізінен пайданың
жоғарлауына әсер ететін ішкі факторларға көп көңіл аударылады. Мекеменің
пайдасын жоғарылатуға өнім өндіруді жоғарылата отырып, өнім сапасын
жақсарта отырып, қажет емес қондырғыларды және басқа мүліктерді сатып
немесе жалға бере отырып, өнімнің өзіндік құнын төмендете отырып, сату
нарығын ұлғайта отырып жетуге мүмкіндік бар.
Таза пайда мекеме қызметінің соңғы нәтижесін мазмұндайтын, ең басты
экономикалық көрсеткіштердің бірі болып табылады. Сандық жағынан ол
баланстық пайда сомасымен пайдадан салықты бюджетке төлеу сомасы,
экономикалық санкция, қаырымдылық қорына бөлінген ақша және пайда
есебінен жабылатын мекеменің басқа да шығындары арасындағы айырмашылықтары
көрсетіледі.
Таза пайданың нақты сомасы баланстық пайданың жалпы сомасынан таза
пайданың үлестік сомасын анықтайтын, оның ішінде салық үлесі,
экономикалық санкциялар үлесі, қайырымдылық қорына бөлінген ақша және
басқа да шығындар үлесін анықтайтын баланстық пайдамен факторлардың
өзгерісіне байланысты.
Экономисттер пайданы жалпы кірістер және өндірістің барлық
шығындарының ішкі және сыртқыны қоса алғанда, жәнеде соңғы кәсіпкердің
қалыпты пайдасын қоса алғанда арасындағы айырмашылықтарын бөледі. Сондай
жағдай мен экономикалық бағасы бойынша егер фирма шығындарын әрең-әрең
жапса, ол тек өндіріске барлық шығындардың орнын толтырады деген мағынаны
білдіреді. Кәсіпкер бұл жағдайда төлемақы алады, ол оған бағытталған
қызметінің шегінде тұруға әрең жетеді.
Пайда көлеміне әсер ететін факторлардың екі топқа бөлуге болады.
Бірінші топқа негізгі факторларды жатқызамыз, олар сауда мекемесінің
пайдасына тікелей әсер етеді. Оларға жататындар:
- тауарды өткізуден түскен пайда(шығын)
- мекеменің саудадан тыс қызметінен түскен пайда (шығын)
- өткізу операцияларынан тыс түскен кірістер мен шығыстар сальдосы
- негізгі өндірістік құралдарды өткізуден түскен пайда (шығын)
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz