Ұрлық талан-тараждың бір нысаны ретінде

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

Ұрлық талан-тараждың бір нысаны
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4

1.Ұрлықтың объектісі және қылмыстық қол сұғушылықтың
заты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4

2.Ұрлықтың объективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..8
3.Ұрлықтың
субъектісі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .13

4.Ұрлықтың субъективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...15

5.Ұрлықтың сараланушы
белгілері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...17

6.Ұрлық құрамын шектес қылмыс құрамдарынан
ажырату ... ... ... ... ... .22

Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .25
Пайданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 27

Кіріспе

Қылмыстылықпен күрес жүргізу кез келген қоғамға тән актуальды құбылыс.
Ол кеңестік дәуірдің өзінен ақ ерекше маңызға ие болған. Кеңес одағы өмір
сүруін тоқтатқан кездегі қоғамдағы дағдарыс көптеген бұрынғы одақтас
республикаларда саяси, әлеуметтік- экономикалық, ұлттық қайшылықөтардың
шиеленісуіне әкеп соқты. Бұл жаңа қоғам жағдайына өтуге дайын
болмағандықтың көрінісі еді.
Қазіргі уақытта криминогендік жағдайдың шиеленісу факторы болып
экономиканың тұрақсыздығы, өндіріс пен тұтынушылық рыноктың мүмкіндігінің
қысқаруы, ақшаның құнсыздануы, бағаның үнемі өсуі, көптеген азаматтардың
өмір сүру деңгеінің төмендеуіне әкеп соқты. Бұл жағдайдан Қазақстан да тыс
қалмады.
Қазақстанда қылмыстылық деңгейі 80 жылдардың соңында жедел өсіп,
жоғары күйінде қала берді, соңғы жылдардағы криминалдық өзгеріс,
қылмыстыдықтың санының ғана өсуі емес, сонымен бірге қылмыстылық сапасының
өзгеруі болды.
Мемлекеттің қылмыстылыққа бақылау жасап, оның алдын алуға
қабілетсіздігі– қоғамның саяси, заңдық, элеуметтік-экономикалық
тұрақсыздығы екені белгілі.
Осындай жағдайға байланысты криминологиялық және қылмыстық құқықтың
зерттеу шегіне кіретін ұрлықпен күрес жүргізу мәселесі ерекше маңызға ие
болды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттік және жеке меншікті
теңдей бекітіп, меншік құқығын бірдей қорғауды заңда бекіткен. Меншікке
қылмыстық қол сұғушылық азаматтарға үлкен материалдық шығын әкелгені үшін
ғана емес, мемлекет атынан адам мен азаматтардың Конституциялық құқығын
қорғауды қамтамасыз етіп, қылмыстылықпен күрес жүргізетін құқық қорғау
органдарының қызметінің қабілеттілігіне сенімін жоғалтатын саяси салдар
туғызатынымен де қауіпті.
Сондықтан да меншікті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау Қазақстан
Республикасы ішкі істер органдарының бөлімшелері мен қызметтерінің алғашқы
міндеттерінің бірі ретінде көрініс табады. Осыған орай ұрлық қылмысының
алдын алу шараларын қарастыруда әлеуметтік- экономикалық саяси,
жағдайлардағы сұрақты шешу үшін ғылыми зерттеуді талап етеді.
Зерттеу объектісі ретінде ұрлық пайдакүнемдік қылмыстың бір түрі
кримилогиялық ерекшіліктегі құбылыс ретінде көрінеді.
Ұрлықты зерттеу пәніне оның жағдайын, құрылымын, өзгерісін білу,
қарастырылып отырған қылмыстың сандық сапалық ерекшіліктерін зерттеу
Қазақстан Республикасы Ішкі істер органымен ұрлықтың алдын алу шаралырын
қолдану мақсатында жүйелі түрде зерттеу кіреді.
Соңғы кезде қылмыстың бұл түрінің сандық және сапалық көрсеткіштері
ғана емес, сонымен бірге, жасау тәсілі де өзгеріске ұшырады.
Менің жұмысымдағы алдыма қойған мақсаттарым келесідей:
- меншікке қарсы қылмыстардың ішіндегі талан-тараждың бір нысаны
ретіндегі ұрлықтың өзіне тән қылмыстың құқықтық және
криминологиялық ерекшеліктерін анықтау;
- ұрлықты басқа ұқсас қылмыстардан ажыратып өзіне тән белгілерді
ажырату;
- ұрлықтың жасаушы қылмыскер тұлғасын, ұрлықты жасауға әсер етуші
себептер мен жағдайларын анықтап, ұрлықтың алдын алу шараларын
қарастыру.
Бітіру жұмысы үш тараудан тұрады. Бірінші тарауда талан-тараждың жалпы
сипаттамасы туралы айтылса екінші тарау талан-тараждың жеке нысаны ретінде
ұрлықты қамтиды. Үшінші тарауда ұрлықтың криминологиялық аспектілері туралы
айтылады.
Мұнда қолданылған пікірлер мен қортындылар заңгерлердің,
социологтардың, психологтар мен басқа ғылым саласы өкілдерінің
тұжырымдамалары мен заңға және нормативтік актілерге негізделген.

1 Ұрлықтың объектісі және қылмыстық қол сұғушылықтың заты

Меншік иесінің мүлкін талан-тараждаудың бір нысаны болып табылатын
ұрлық көп таралған мүліктік қылмыстардың қатарына жатады.
Заң ұрлықты меншік иесінің мүлкін жасырын талан-тараждау ретінде
анықтаған нақты қылмыстық әрекет нәтижесінде түсетін қылмыстық жауаптылық
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 175-бабында көзделген, яғни
ұрлық бөтеннің мүлкін иелену мақсатында, жасырын, құқыққа қайшы, қасақана
түрде, күш қолданусыз алу болып табылады.
Ұрлықтың топтық объектісі ретінде меншік қатынастары танылады,
Қазақстан Республикасының Азаматтық заңына сәйкес меншік құқығы заңмен
танылған және қорғалатын субъектінің өзінің мүлкін өзқ қарауы бойынша
иелену, пайдалану, және билік ету құқығы болып табылады[1].
Қазақстан Республикасында меншіктің екі нысаны: жеке меншік және
мемлекеттік меншік тең танылады және қорғалады, жеке меншік ретінде
азаматтардың және мемлекеттік емес заңды тұлғалардың және олардың
бірлестіктерінің меншігі танылса, ал мемлекеттік меншік республикалық және
комуналдық меншік түрінде көрініс табады.
Жеке меншіктің ерекше түрі ретінде Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің 191-бабына сәйкес қоғамдық меншік, соның ішінде діни
бірлестіктердің меншігі танылады.
Ұрлықтың негізгі тікелей объектісіне қол сұғушылық жүзеге асырылған
нақты меншік қатынасы жатады.
Меншік иесінің мүлкін ұрлауда кінәлі іс жүзіндегі құқықтық қатынасқа
емес, оның элементіне, яғни мүлікті иелену, пайдалану, билік етумен жүзеге
асырылатын меншік құқығына қол сұғады.
Ұрлықты талдағанда объектісін ғана емес сонымен бірге қылмыстық
затын, яғни ұрланған мүлікті анықтау қажет.
Қылмыстың қол сұғушылық заты ретінде мүлікті қарастыра отырып сол
уақытта оны қылмыстың объектісінен бөліп зерттеуге болмайды.
Объекті мен зат құбылыстың бір деңгейінде жатқан бір-бірімен
байланысты ұғымдар, заттай мүліктер мүліктік қатынастардың материалдық алғы
шарты болғандықтан қол сұғушылық заты, қылмыс объектісінің элементі,
құрамдас бөлігі ретінде танылуы қажет, яғни меншік қатынастары мүлікпен
байланыссыз жүзеге асырылмайды.
Мүлікке әсер ету жолымен меншік қатынастарына зиян келеді. Затты ұрлау
мүліктің бөлшігі ретінде осы заттардың есебінен жүзеге асырылатын меншік
қатынастарын бұзады.
Бұл көзқарасқа В. А. Владимиров қарсы шыққан. Ол ұрлықтың заты мен
тікелей объектісін бөліп қарастыруда қате санаған. Оның пікірінше ұрлықтың
объектісі материалдық дүние заттарының жиынтығы ретінде түсіндірілетін
мүлік табылады.
Сондай-ақ М. П. Михайлов меншік құқығы қылмыстық қол сұғушылықтан зиян
келмейді деген[2].
Басқа авторлар ұрлық жасағанда зиян меншік қатынастарына қол
сұғушылық затына әсер ету жолымен келтіріледі. Қоғамдық қатынас болып
табылатын меншік ұрланбайды, жойылмайды, меншік қатынастары тек бұзылады.
Соған сәйкес ұрлықта зиян мүлікке емес, меншік құқығына келтіріледі.
Қылмыс субъектісі яғни ұры сыртқы дүниенің материалдық заттарына емес,
меншік құқығына, меншіктік қоғамдық қатынастарға қол сұғады.
Б.С. Никифоров мүлікті сыртқы дүниенің материалдық заттарының белгілі
жиынтығы деп дұрыс түсінік берген.
Мүлік өзінің физикалық белгілеріне орай ол объективтік дүниенің
әртүрлі заттарында, материалдық, затық денелерде жабдықталған, кез-келген
физикалық жанды және жансыз жағдайда болу мүмкіндігі бар, өз алдына маңызға
ие немесе басқа басты мүлікке жату рөлін орындайтын ерекшліктерге ие
болады.
Ереже ретінде ұрлықта қол сұғушылық заты болып табылатын мүлікке
кеңістікте өзінің пайдалы қасиеттерін жоғалтпай араласатын қозғалатын мүлік
жатады.
Ұрлықтың мақсаты бөтен еңбектің материалдық өнімдерін құқыққа қайшы
иеленіп алу болғандықтан ұрлықтың заты ретінде болжамдар, кітапта,
картинада материалдық көрініске ие болмаған материалдық құндылықтар
танылмайды.
Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы бойынша мемлекетке немесе
басқа құқық субъектісінің меншігіне жататын барлық мүліктерталан-тараждың
заты болып саналмайды.
Ұрлықтың затына тек адам еңбегі сіңірген мүліктер мен заттардың
жиынтығы жатады. Ұрлықьың заты болуы үшін мүдік тұтынушылық қасиетпен бірге
баға құнына ие бола отырып тауар-ақша айналысына, азаматтың айналымға
қатысу қабілетіне ие болу керек.
Орман, жан жануарлар мен құстар, судағы балықтар, қоғамға пайдалы
еңбек жұмсалған табиғи байлықтар да меншік–мемлекеттің меншігі. Бірақ бұған
адам еңбегі жұмсалмағандықтан оны ұрлау мүлкі ретінде есептемейміз. Осы
аталған объектілерге қылмыстық қол сұғушылық үшін жауаптылық Қазақстан
Республикасының қылмыстық кодексінің 11 тарауында экологиялық қылмыстарда
көзделген[3].
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 175 бабында
қарастырылған қылмыс затына ақшы қауылары мен атыс заттарын қоспағанда оқ
ату қаруының барлық түрлері жатпайды. Бұл заттарды талан-тараждау қоғамдық
қауіпсіздікте маңызды қауіп көрсетеді, оларды қолданып ауыр, аса ауыр
қылмыс жасау мүмкіндігін туғызады. Бұл қылмыстың негізгі объектісі меншік
емес, қоғамдық қауіпсіздік болып табылады, меншік қатынастары бұл жерле
қосымша объекті ретінде көрініс табады. Сондықтан ол Қазақстан
Республикасының қылмыстық кодексінің қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық
тәртіпке қарсы қылмыстарң деп аталатын 9 тарауына енгізілген.
Осы негізге орай көрсетілген тарауға жеке қылмыс құрамы ретінде
радиактивті материалдарды талан-тараждау және халықтың денсаулығына және
адамгершілікке қарсы қылмыстарң деп аталатын 10 тарауға Есірткі заттарды
немесе жүйкегк әсер ететін заттарды талан-тараждағаның[4] үшін жауаптылық
көзделген.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 115 бабының мазмұнынан
келіп мүлік түсінігі заттарда, ақшаны, шет ел валютасын, бағалы қағаздарды,
шығармашылық интеллектуалдық қызметтің объектіленген нәтижесін, фирмалық
атауды, тауарлық белгіні, мүліктік құқықтың жекеленген бұйымдарының басқа
да құралдарын және басқа мүліктерді қамтиды. Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексінің 115-бабына сәйкес ұрлықтың заты қозғалатын және
қозғалмайтын мүліктер болуы мүмкін. Соңғысына ақша учаскесінен талан-
таражға ұшыраған көп жылдық екпелер жатады.
ұрлықтың затына:
- бөлінбейтін мүліктер, яғни шаруашылық мақсатын өзгертусіз
бөлінуі мүмкін емес немесе заң ережелерінің күшімен бөлінуге
жатпайтын мүліктер (Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің 120 бабы). Сонымен бірге бөлінетін мүліктер– бұл
бөлікке бөлгенде өзінің мақсатын жоғалтпайтын мүліктер.
- қиын заттар, біртұтас бүтінді құрайтын, белгілі мәнді
байланыс мақсаты бойынша пайдалануға мүмкіндік беретін заттар
(Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 121 бабы).
Қиын заттарға кітапхана, кәсіпорын т. б жатады.
- Заң негізінде мүлікті пайдалану жолымен алған тұлғаның
кірістері, өнімдері және тұқымдары (Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексінің 123 бабы).
- Жануарлар.
- Ақша (валюта). Біздің елімізде ақша бірлігі теңге болып
табылады. Қазақстан Республикасында шет ел валютасымен есеп
айырудың жағдайы мен тәртібі Қазақстан Республикасының Заңымен
блгіленеді (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 127
бабы).
- Валюталық құндылықтар. Валюталық құндылық ретінде танылатын
мүлік түрі және онымен мәміле жасау тәртібі заң актілерімен
белгіленеді.
- Бағалы қағаздар. Бағалы қағаздарға облигация, коносамент акция
және заң актілерінде немесе соларда белгіленген тәртіппен
бағалы қағаздар бағалы қағаздар қатарына жатқызылған басқа да
құжаттар жатады (Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің 130 бабы). Сот тәжірибесі талан-тараж затына
азаматтық кодекс бағалы қағаз деп танылмайтын, оны иеленушінің
берілген мүлікке не қызметке, не жұмысқа белгілі мүліктік
құқығын куәландыратын сурагаттық бағалы қағаздарды да
жатқызған. Мұндай қағазға мүлікті алуға тікелей құқық беретін
нарықтық немесе біртұтас мемлекеттік қордың жанар жағар
материалдарының талондары абономент кітапшалары, көліктік
қызметке ақы төлегендігін куәландыратын құжат ретінде
қарастырылатын метрода немесе қоғамдық көлікке жүруге құқық
беретін жол жүру билеттері және лоторея билеттері жатады.

Азаматтық заңда құжатталған және құжатталмаған бағалы қағаздар
ажыратылады (Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 135 бабы).
Құжатталмаған бағалы қағазға бекітілген құқық электрондық есептеу техникасы
құралдарының көмегімен магниттаспада жазылады. Тәжірибе көрсеткендей шет
елде де олар ұрлықтың затына жатқызылады. Мұндай талан-тараж компьютерлік
техниканы қолданумен, соның ішінде компьютерлік желіге заңсыз жолмен
кірумен жүзеге асады.
Құндылыққа ие емес мүліктік сипаттағы мысалы: өсиет, сенімхат,
сақтандыру полистері, әуе, су, темір жол көліктерінде жол жүру
билеттерінде, яғни қосымша белгілер (мәтін жазу, мөр басу, компьютерлеу)
енгізілгеннен кейін ғана пайдалану мақсатына ие болатын құжаттар және
мгимитациялық белгілер (сақтау орнының жетоны, гардероб нөміршесі) бағалы
қағаз болып табылмайды.
Мұндай заттарда талан-тараждау әр түрлі қылмыстық құқықтық бағалануы
мүмкін. Ол меншікке қарсы қылмыстар жасауға дайындық болып табылуы мүмкін.
Азаматтардың жеке құжаттарын, төлқұжатын оқу орнын бітіргендегі туралы
курстық жұмысым, кәсіпорынның мөрін, штампысын, бланкілерін талан-тараждау
меншік қатынастарын бұзбайды. Сондықтан заң шығарушы бұл заттарды талан-
тараждауды басқару тәртібіне қарсы қылмыстар қатарына жатқызған (Қазақстан
Республикасының қылмыстық кодексінің 14 тарауы)[5].
Мүлік ортақ меншікте бірнеше тұлғаның иелігінде болуы мүмкін. Ортақ
бірлескен меншікті құрайтын мүлікті, оның иесінің біреуі қалған басқа
тұлғалардың мүддесіне зиян келтіре отырып, өз бетімен пайдаланса, ол
тұлғаға мүлік бөтен болмағандықтанұрлықтың заты ретінде танылмайды.
Сонымен бірге қылмыс жасалған кезде ұрланған мүлік басқа адамның
заңсыз иелігінде болған жағдайда да (мысалы, оны ұрлаған адамда болғанда)
айыптының әрекеттері бөтеннің мүлкін талан-тараждау ретінде
сараланады[6].осыған орай қылмыстың объектісі болып мншіктің әр түрлі
формасында көрініс тапқан меншік қатынастары табылады. Ал ұрлықтың заты
адам еңбегінің нәтижесінде жасалған ұрлаушы үшін бөтен болып табылатын
мүлік.

2 Ұрлықтың объективтік жағы

Ұрлық өзінің объективтік белгісіне орай мүлікті меншік иесінің
иелігінен немесе қорғауға берілген тұлғаның қол астынан құқыққа қайшы, күш
қолданусыз жасырын алуда көрініс табады. Ұрлық ұрының меншік иесінің
билігінен бөтен мүлікті алудың белгілі тәсілімен әрекетпен ғана жүзеге
асырылады, ұрлық әрекетсіздікпен жасалмайды.
Осыған орай ұрлықтың объективтік жағын әрекет, зардап және әрекет пен
зардаптың арасындағы тікелей себепті байланыс деп көрсетуге болады.
Талан-тараждың ерекше нысаны ретінде ұрлықты бөліп көрсететін маңызды
белгі мүлікті алудың жасырын тәсілі болып табылады. Қазақстан
Республикасының қылмыстық кодексінің 175 бабы ұрлықты бөтеннің мүлкін
жасырын ұрлауң деп көрсеткенде осыған көңіл аударған.
Ұрлық әр түрлі тәсілдермен жасалуы мүмкін:
1. бұзудың әр түрлі нысаны.
2. төбе жапқыларын бұзудың, терезедегі әйнекті сындыру жолымен
3. жапқыш құрылғыға ашу құралын таңдаумен.
4. қалтаға түсіп ұрлау.
5. еркін жету деп аталатын.
Жасырын деп белгісіз, тығылып жасалатын талан-тараж танылады. Бұл
ұрлау иелігіндегі қорғауындағы немесе қарауындағы мүлік бар тұлғаға
білінбеуі қажет. Мысалы ұры тұрғын жайға кіріп онан мүлікті ұрлағанда
күзетінің қорғауындағы басқа объектіні қарауға кеткенін пайдаланып не
тұлғаның ұқыпсыздығын пайдаланып автобуста оның қалтасынан әмиянын ұрлап
алады.
ұрлау жағдайында үшінші тұлға деп аталатын бөтен адамдар қатысуы
мүмкін. Олар дүкендегі сатып алушылар, қойма жанынан өтіп бара жатқан
азамат болуы мүмкін. Бұл тұлғалар мүлікті қарауға немесе қорғауға ешқандай
қызметтік не шарттық міндетті емес Заң әдебиетіндегі үшінші тұлға раш
туралы белгілі пікір бірден қалыатасқан жоқ.
А. И. Санталов ұрлықтың болуы туралы сұрақты шешу үшін үшінші тұлғаның
қатысуының не қатыспауының ешқандай әсері жоқ деп санаған.
Бірақ үшінші тұлға –бұл көзбен көргендер яғни қажет жағдайда ұрыға
талан-таражды жасағанда әсерін тигізетін, сол сияқты соңынан ұрлаушыны
кінәлі ретінде тануға көмектесуі мүмкін. Осыған байланысты талан-тараж
қылмыскер мүлікті үшінші тұлға үшін белгісіз тәсілмен алған жағдайда ғана
жасырын болып табылады. Керісінше жағдайда ұрлық тонауға ауысады[7].
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі кінәлінің жасырын әрекет етуіне
байланысты тұлғалардың шеңберін шектемеген.
Осының негізінде талан-тараж жәбірленуші мен басқа тұлғалар қылмыс
болған жерде болғанымен кінәлінің құқыққа қайшы әрекетін сезбеуі керек.
Сондықтан мысалы, көп адам болған жерде бөтен мүлікті иеленген тұлғаның
әрекетін басқа адамдар оны мүліктің иесі деп ойлаған әрекет те ұрлық
ретінде сараланады. Мұндай сенімді ұрының өзі, яғни сол мүліктің иесі
сияқты етіп өзін ұстап қалыптастыруы керек. Егерде, адам автокөлікке еркін
барып отырып айдап кетсе айналадағы адамдар оны ұры деп ойламай иесі екн
деп ойлап қалады. Сондықтан бөтен автокөлікті, велосипедті мотоциклді көп
адамның көзінше талан-тараждаса бұл әрекет Қазақстан Республикасының
қылмыстық кодексінің 175 бабымен сараланады.
Мүлікті автоматтандырылған сақтау қоймасынан талан-тараждау жасырын
деп саналады. Сақтау қоймасының шифрын біліп алған ұрыны жанындағы адамдар
зат алып жатқанда шифрды тек меншік иесі ғана біледі деген пікір
қалыптасқандықтан байқамайды.
Егер ұрыға басқа адамдар оның әрекетінің құқыққа қайшы екендігін
білетіні мәлім болса, бұл факті талан-таражды ашық деп санап оны тонау
ретінде саралауға негіз болады.
Жас ерекшелігіне, психикалық не басқа ауру жағдайына орай немесе
ішімдікке мас болу салдарынан ештеңені білмейтін жағдайда екендігі кінәліге
белгілі тұлғаның көзінше жасалған талан-таражды ұрлық ретінде қарастырамыз.
Жеке қарым-қатынасқа байланысты қылмысты жасауға кедергі
келтірмейтіндігіне кінәлі сенімді болған тұлғаның көзінше жасалған талан-
тараж жасырын болып табылады. Мұнда ұрлыққа қатысушының алдын ала
білетіндігі ескеріліп тұлға ұрлықты жасауға қатысушы ретінде жауапқа
тартылуы мүмкін. Заңгерлердің арасында жәбірленушінің бас киімін және
қолындағы мүлкін кенеттен алып қашқан жағдайда, яғни бір уақытта кенеттен
талан-тараждауды қалай саралау керек екендігі туралы ортақ пікір жоқ. Алғаш
қарағанда мұндай талан-тараж барлық уақытта ашық жасалып Қазақстан
Республикасының қылмыстық кодексінің 178 бабының құрамына сәйкестенеді.
Бірақ мұндай пікір барлық уақытта кенеттен жасалған талан-таражда дұрыс
болып табылмайды.
Талан-тараж мүлікті алу кезінде жәбірленушінің сезімімен бұл дерек
қамтылмаса ғана жасырын болып саналады. Егерде мысалы жәбірленуші ұры
әмиянды алып болып жасырынуға тырысқанда байқаса жасырын жасалған талан-
тараж бұдан ашыққа айналмайды.
Жәбірленуші мүлікті өзінен алу аяқталғаннан кейін байқаған дерек талан-
таражды ашық деп тануға әсер етпейді.
Айтылғандар кенеттен жасалған талан-тараж туралы сұрақты шешуге
мүмкіндік береді. Басындағы бас киімді, қолындағы затты кенеттен тартып алу
өткен оқиғаның мәнін жәбірленуші сезінбеген жағдайда, яғни өз затының
жоғалғанын талан-тараж аяқталғаннан кейін байқаса ол ұрлық ретінде
саралануы мүмкін.
С. және П. деген жасөспірімдердің әрекетін мысалға алатын болсақ,
олардың әрекеті тонаудың емес ұрлықтың белгілерін көрсетті. Олар қақпаның
артына тығылып отырып өтіп бара жатқан адамдардың бас киімдерін
қолдарындағы құралмен сыпырып алып отырған, іс материалынан
жасөспірімдердің бұл әрекетті кешкі уақытта жалғыз жолаушыларды құрбан етіп
жасағандығы көрініп тұр. Жәбірленушілер кенеттен кездейсоқ болған әрекеттен
біраз уақыт бойына болған оқиғаны, бас киімді кім және қалай алғанын
байыптап айтып бере алмады[8].
Сонымен кенеттен болған талан-тараж ұрлық ретінде жасалған әрекет
тәсілі мен жасалу жағдайы жәбірленушіге және басқа тұлғаға белгісіз
болғанда қарастырылуы мүмкін.
Кінәлінің жасырын әрекет етуге ұмтылуы үлкен маңызға ие. Бұл белгі
жасырын түсінігін анықтау үшін шешуші болып табылады, қылмыскер оның
сезімімен және ниетімен қамтылған қылмыс үшін жауапты болады. Егер
қылмыскер ұрлық жасап жатып жасырын әрекет етіп жатырмын деп ойласа бірақ
оны қойма күзетшісі байқап тұрса, онда мұндай алу жасырын ретінде
қарастырылады[9].
Ұрлықтың жасырын тәсілі –объективтік жақтың қажетті белгісі. Сонымен
А.А.Пионтковский қылмыс құрамының қатарында әрекет тәсілінің ерекшелігі
объективтік жақтың қажетті белгісі ретінде танылады деп белгілеп мысалыға
ұрлық құрамын келтірген.
В.Н.Кудрявцев объективтік жақтың белгілерін тұрақты және тұрақсыз деп
бөле отырып ұрлықтың жасырын тәсілін тұрақты белгіге жатқызған.
Ұрлаушы әрекетін біреудің байқағанын біліпталан-таражды тоқтатса ол
жасырын болып қала береді.
Мұндай әрекет ұрлыққа ққталу немесе ұры мүлікті иеленіп үлгерген болса
аяқталған ұрлық құрамын құрайды.
Қылмыскер белгілі болып қалғанымен мүлікті алуды тоқтатпайтын жағдай
болуы мүмкін. Мұндай ашық жасалған талан-тараж тонауды
көрсетеді.жәбірленушіге күш қолдану егер ол талан-таражда мүлікті алудың
құралы ретінде шықпаса талан-тараждың жасырын тәсілін өзгерте алмайды.
Мысалы кек алу мақсатында бұзақылық ниетпен жәбірленушіге күш қолданып,
соңынан кенеттен пайда болған ниетпен оның мүлкін талан-тараждауды жүзеге
асырса, егер жәбірленуші жасалған талан-таражды қорқыныштан менсінбеген
болса ол ұрлық ретінде сараланады. Мүлікті жасырын ұрлауды білдірмеу үшін
жәбірленушінің көңілін аудару үшін күштеу қолданылса, бұл әрекет ұрлық
ретінде сараланады.
Мүлікті бөтеннің иелігінен алып ұры меншік иесіне шығын келтіреді.
Мұнда алынбаған пайда емес келтірілген жоқты шығын ұрлықтың нәтижесі
ретінде материалдық зиян келеді. Соттардың ұрлықтан болған материалдық
зиянның орнын дер кезінде толық толтыру түралы заң талаптарын қатаң
орындауға тиіс.
Ұрлықтың объективтік жағының маңызды белгісін қылмыскердің ұрланатын
мүлікке ешқандай құқықты иеленбей меншік иесінің иелігінен не сеніп
тапсырылған басқа тұлғаның иелігінен алуы құрайды.
Ұрлықтың объективтік жағының қортындысы егер ұрлықтың аяқталу кезеңі
туралы сұрақ түсіндірілмеген болса, толық емес болады.
А. И. Санталов пен М. И. Якубович ұрлықты мүлікті меншік иесінің
иелігінен алынған кезден бастап аяқталған деп санайды. Олардың пікірі қате
болып саналады, себебі, талан-таражды аяқталған деп ұры мүлікті алғаннан
кейін емес оған иелік еткен кезден бастап аяқталған болып саналады. Мұндай
жағдайда иелік ету болмаса талан-тараж объективтік және субъективтік
тұрғыдан жоқ, ұрлаушының алдында әлі белгілі әрекеттер жасау тұр. Ұрлық
үшін бөтен мүлікті бір ғана алу жеткіліксіз. Мұнымен қылмыскер
жәбірленушінің мүлкін заңды иелігінен айырады, бірақ іс жүзінде оған иелік
ете алмайды.
П.С.Матышевский мен Ю. М. Ткаченко ұрлықтың аяқталуын меншік иесінің
мүлкімен иелік еткеннен бастап аяқталған деп санайды.
И.С.Пышкеевич ұрлықты мүлікке иелік еткен уақыттан бастап аяқталған
деп санаса, ал А.К.Шидрина ұрлықтың аяқталу уақытын меншік иесінің мүлік
шаруашылық және мақсаттың белгілеуіне орай пайдалануға мүмкіндігін
жоғалтқан кезден бастап белгілеген9.
А.А.Пионтковский “ұрлықты мүлікті бөтеннің иелігінен алып”, “кінәлі
иелігіне өткен уақыттан бастап аяқталған” деп санаған.
Осылардың негізінде ұрлықты аяқталған деп айыптының мүлікті іс жүзінде
иеленген кезінен емес сол мүлікке өз қалауымен билік ете алатын мүмкіндігі
туған кезлен бастап санау керек.
Мұндай жағдайды иелену кінәлінің мүлікті жасыру, әкету, басқа тұлғаға
беру сияқты алғашқы әрекеттерде жүзеге асыруын көрсетеді. Бұл кезеңді нақты
анықтау үшін ұрлық жасалған мүліктің ерекшелік жағдайына, мүлікті иелену
тәсілі және кінәлінің өз қарауы бойынша пайдалануды жүзеге асыру
мүмкіндігінің бар болуына байланысты.
Ұрлықтың аяқталуы мүлікті алу кезеңінің байланыстыратын
зерттеушілермен келісуге болмайды. Мүлікті алу ұрлық қылмысының аяқталған
құрамын емес ұрлыққа оқталудың аяқталғандығын көрсетеді. Мысалы ақшаны
сейфтен алып, қапқа салған ұры шығу алдында ұсталып қалса, ұрлыққа оқталу
ретінде жауапкершілікке тартылады. Нақты жағдайда ұрыға ақшаны иеленуге
байланысты ниеті толық орындалған жоқ.
Бұл жағдай кінәлінің барлық әрекетіне бұл сатыда талан-таражға
қатысушылықты бейнелеуде құқықтық маңызға ие болады. Мысалы, күзет
қызметкері талан-таражды жасаушы тұлғаға мүлікті әкетуге кедергілерді жою
тәсілімен қасақана көмек көрсетуі мүмкін.
Сонымен бірге барлық жағдайда бірдей болмайды.
“Ұрлықтың аяқталу уақытын іс жүзінде ұрланатын мүліктің рыны мен оның
қайда апарылатыны туралы ерекшелігіне байланысты анықталады” деген С. А.
Фроловтың пікірімен келісу қажет. Сонымен ұрлық егер сағат зауытында
ұрлаушы зауытқа кірмей тұрып конвейерден сағатты алып өз киіміне жасырған
кезден бастап аяқталған болып саналады. Ал ірі мүлікті ұрлаумен байланысты
болса оны кәсіпорынның аумағынан алып кеткенде аяқталған болып табылады.
Ұрының ұрланған мүлікпен өзіне қалдыру, тұтыну, жою, сыйлау, лақтырып
тастауы саралауға әсер етпейді.
Қылмыстың объективтік жағына оның жасалуының орны мен уақыты жатады.
Мемлекеттік мүлікті ұрлау қалалық және ауылдық жерде бірдей жасалады,
жеке мүлікті ұрлау ауылдық жерге қарағанда қалалық жерде көп жасалады. Бұл
қалтаға түсушілердің “жұмыс” орны қоғамдық көліктің көп болуы, халықтың
көпшілігі, автокөлікиердің, әр түрлі дүкендердің, кәсіпорындардың,
мекемелердің көп болуынан көрінеді.
Ұрлық күндіз 8-16 ға дейінгі уақытта (оның ішіндегі пәтердегі ұрлық)
және кешкі уақытта жасалады.
Ұрлықты жасап отырып қылмыскер мүліктің меншік иесіне зиян келтіреді.
Пмрмзиттік баю мақсатындағы бұл зиянның клтірілуі ұрлықтың материалдық
нәтижесі болып табылады, кінәлінің әрекеті мен нәтижесінің арасында себепті
байланыс болады.
Бұл байланыстың ерекшелігі әрекет пен нәтиже уақыт пен кеңістік
бойынша бір бірінен бөлінбейді, яғни мүлікті алу мен оны иелену ұрлықтың
аяқталған құрамының бар болуын көрсетеді. Осы ерекшелікке байланысты
ұрлықта себепті байланыс туралы сұрақ өте сирек және дау туғызбайды.
Сонымен ұрлықтың объективтік жағының ерекшелігі ретінде ұрының жасырын
әрекет тәсілі меншік иесіне, мүлікті қорғауға байланысты иесіне ғана емес,
сонымен бірге үшінші тұлғаға да байланысты.
Ұрлық ұрланған мүлікті иеленген кезден бастап аяқталған болып
саналады.
Осы аяқталу уақытына орай ортақ мақсатқа жетуге бағытталған, ұқсаса
қылмыстың қылмыстық әрекеттерден құралған жиынтығында бір қылмыс болып
табылатын жалғаспалы талан-таражды, әкімшілік жауапкершілікке тартуды
көздейтін ұсақ талан-тараждан ажырату керек. Бұл әрекет сырттай қарағанда
ұсақ талан-тараж ретінде көрініс тапқанымен, ол бір қылмысты жасауға
бағытталған бірнеше қылмыстық әрекеттен құралып, яғни белгілі бір ұсақ
бөлшектерді ұрлау жолымен, талан-тараж затына қол сұғушылық келтіреді.

3. Ұрлықтың субъектісі

Қылмыстық құқықта қылмыстың субъектісі бұл қоғамға қауіпті әрекетті
жасаған, және заңға сәйкес ол үшін қылмыстық жауаптылықта болатын.
Қылмыстық жауаптылық қабілеттілігі субъектінің өзіне тән белгілерінің, яғни
есі дұрыстығы, қылмыстық жауаптылық жасына жетумен сипатталады.
Бұл қылмыстың жалпы субъектісінің ғылыми түсінігін құрайтын қылмыстың
барлық субъектісіне тән маңызды белгілер.
Кейбір жағдайларда субъекті негізгі белгіге қоса нақты қылмысты
ерекшелейтін қосымша белгілерге ие болады. Мұндай субъекті арнайы деп
аталады. Арнайы субъектінің түсінігі заңда белгіленбеген, ол қылмыстық
құқық теориясында жасақталған.
Қазіргі заңға сәйкес (Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің
15 бабы) қылмыстық жауаптылыққа қылмыс жасаған сәтте 16 жасқа толған тұлға
тартылады. Осы баптың екінші бөлігінде жауаптылық 14 жастан белгіленетін
қылмыстардың тізімі берілген. Ол тізімге ұрлық та жатады. Сондықтан да
ұрлықтың субъектісі 14 жастан жауаптылыққа тартылады.
Заңда көрсетілген жасқа жету тұлғаны қылмыстық жауаптылыққа тартудың
қажетті шарттарының бірі: Заңда қылмыстық жауаптылықтың төменгі мөлшерін
белгілеу қажеттілігі тұлғаның өз әрекетіне есеп беру және оған басшылық ету
қабілеттілігімен тығыз байланысты. Әрекетінің қауіптілгін сезінбейтін
жасөспірімді жауаптылыққа тартуға жол берілмейді.
Қылмыстық жауаптылық жасы заңда мәжбүрлеп белгіленбейді. Бәрінен бұрын
жас туралы жалпы және жастық психология мен педагогиканың, физиологияның
деректері қалыпты дамыған. Жасөспірімде жоғарыда көрсетілген
қабілеттіліктің қалыптасуы ескеріледі. Мемлекет құқықтық мән беретін
көптеген біреудің ала жібін аттама, біреуді ренжітпе деген сияқты тиымдарды
баланың кішкентай кезінен құлағына құйып өсіреді.
Сонымен тұлғаны қылмыстық жауаптылыққа тарту үшін оның құқықтық
танымының белгілі деңгейі өз әрекетінің фактілік жағын ғана емес,
әлеуметтік маңызын бағалау қабілеттілігінің болуы талап етіледі.
Қылмыстық жауаптылық белгіленген жасқа тұлғада қылмыстық жазаның дұрыс
қабылдау қабілеттілігінің бар болуынан көрінеді.
Кәмелеттік жасқа толмаған жеке тұлғалар қылмыс жасаған уақытта олардың
жасы яғни туған жылы, айы, күні тура анықталуы керек. Негізінен жасы
құжатпен белгіленеді. Адам белгілі бір жас мерзіміне толған болып, ресми
белгіленген туылған күнінің, келесі тәулігінен бастап есептеледі.
Кәмілеттік жасқа толмаған жеке тұлғаның жасы белгісіз жағдайда сот
дәрігерлік сараптамамен анықталады. Мұндай жағдайда кінәлінің туылған күні
болып сараптамамен белгіленген жылдың соңғы күні тағайындалады. Сараптама
жүргізу барысында ең төменгі және ең жоғарғы мөлшердегі жас шамасы
белгіленсе, ең төменгі жасы алынады.
Қылмыстың субъектісінің міндетті белгісінің бірі, оның есі дұрыстығы
болып табылады.
Есі дұрыстық бұл адамның қоғамға қауіпті әрекетті жасағанда қылмыс
субъектісі деп танылуға қажетті бөлінбес ерекшелігі. Бұл мағынада есі
дұрыстық қылмыс субъектісін бейнелейтін құқықтық түсінік.
Қылмыстық заң есі дұрыстықтың анықтамасын бермейді. Есі дұрыстық
түсінігі заңда анықтама берілген есі дұрыс еместіктің түсінігінен келіп
шығуы делінген.
Қылмыстық құқық теориясында есі дұрыстық дегеніміз тұлғаның қылмысты
жасаған уақытта өз әрекетін қоғамға қауіптілігін сезініп және оған
жетекшілік ететін қабілеттілігі деген түсінік берген. Осы қабілеттілікке
байланысты қылмыстық құқықта есі дұрыстықтың заңдық және медициналық
белгісін көрсетуге болады.
Есі дұрыстықтың заңдық белгісі туралы әрекетінің қоғамға қауіптілігін
сезініп оған жетекшілік ету қабілеттілігін көрсетеді. Мұндай
қабілеттіліктің болмауы заңда есі дұрыс еместіктің белгісін көрсетеді. Есі
дұрыстықтың бұл белгісі үш кезеңнен: интелектуалдық, еріктік және
эмоционалдық кезеңнен тұрады.
Есі дұрыстықтың заңдық белгісінің интеллектуалдық кезеңі тұлғаның
қылмысты жасаған уақытта оның әрекеті мен зардабының қоғамға қауіптілігін
сезіну қабілетін көрсетеді.
Есі дұрыстықтың заңды белгісінің еріктілік кезеңі- тұлғаның қылмысты
жасаған уақытта өз әрекетіне (әрекетсіздігіне) жетекшілік етуі, адамның
өзінің түсінігіне, сеніміне тілегіне сәйкес әрекет ету қабілеттілігін
білдіреді.
Заңдық белгінің эмоцомналдық кезеңі есі дұрыстың формуласына кірмейді,
ол тек есі дұрыстықты белгілегенде ескерілуі тиіс (мысалы, потологиялық
аффекті сияқты қоздыру жағдайында).
Есі дұрыстықтың заңдық белгісінің маңызы, ол тұлғаның кінәлі (қасақана
немесе абайсызда) әрекет етуінің көрсеткіші болып табылады.
Есі дұрыстықтың медициналық белгісі қылмысты жасаған уақытта тұлғаның
психикалық денінің саулығын, және өз әрекетіне (әрекетсіздігіне) есеп
беріп, басшылық ету қабілеттілігімен бірге психикалық қызметінің даму
деңгейін бейнелейді.
Есі дұрыстықтың медициналық белгісі бір қатар ерекшеліктерге ие.
Біріншіден бұл белгі қылмыстық заңда көрсетілмеген, екіншіден есі дұрыс
еместіктің медициналық белгісіне қарағанда көлемі мен мазмұны жағынан оның
шеңбері өте кең. Бұл оның адам психикасының қауіпті жағдайына ғана емес
қылмысты жасаған уақытта тұлғаның әрекетінің қоғамға қауіптілігін
жетекшілік ету қабілеттілігін жоққа шығармайтын психикалық аномалияның
түсіндіріледі. Сондықтан да есі дұрыс деп психикалық дені сау субъект және
есі дұрыс еместіктің медициналық белгісіне жатпайтын психикалық аномалияда
танылады.
Соңғы кезде заң әдебиетінде есі дұрыстық үш белгінің заңдық
психологиялық және медициналық белгінің болуымен құрылатындығы тралы
көзқарас қалыптасқан. Мұнда а) заңды белгі “қылмыстың нақты тұлғаның жасалу
фактісін” б) психологиялық белгі “тұлғаның белгілі психикалық жағдайының өз
әрекетіне есеп беру және жетекшілік ету қабілетімен ұштасуын”, в)
медициналық белгі “тұлғаның психикалық денінің саулығын ” білдіруін
қамтыған.
Есі дұрыстық құқықтық түсінік ретінде кінәмен тығыз байланысты, яғни
есі дұрыстық адамның кінәсін белгілеу үшін қажетті алғышарт болып табылады.
Кейбір заң әдебиеттеріндегідей есі дұрыстықты кінә негізі деп санауға
болмайды. Ол тек онсыз адамға кінә туралы сұрақ қойылуы мүмкін емес қажетті
алғышарт.
Адамның есі дұрыстығын белгілеу үшін оның жасаған әрекетке кінәлі не
кінәсіз екендігі анықталады. Соған сәйкес ұрлықтың субъектісі 14 жасқа
толған, есі дұрыс жеке тұлға болып табылады.

4. Ұрлықтың субъективтік жағы

Субъективтік жағынан ұрлық тек қасақаналық әрекеттен көрініс табады,
бөтеннің мүлкін абайсызда иелену ұрлық құрамын құрамайды. Ұрлықты жасаушы
ибөтеннің мүлкін жасырып ұрлап жатқанын сезінеді, қоғамға қауіпті зардаптың
туындайтынын алдын ала біледі және сол меншікке зиян келуін тілейді. Ұрлық
бұрын ойластырылған не кенеттен пайда болуы мүмкін тек тікелей ниетпен
жасалады.
Ниет ұрлықта ұрланатын мүлік ұры үшін бөтен болуын сезгендігін
көрсетеді. Ұрының ұрлықтық затының қасиеті жөнінен қателесуі қылмысты
саралауға әсер етпейді. Мысалыға, ұры теледидар ұрлау үшін дүкенге кіріп
оның жоқ болуы салдарынан магнитофон ұрлауын келтіруге болады.
Субъективтік жақтың мәнді ережесі ұрлықты саралаушы құрамына
айналдыратын жағдайлар кінәға, егерде кінәлінің ойымен қамтылса ғана әсер
етуі мүмкін. Айтылған ереженің маңыздылығы ұрының сезінуінің бар болуында
ғана саралау нәтижесінде қателіктен қашудан көрінеді.
Азаматтың паспортын немесе басқа маңызды құжатын иелену жағдайында
ұрының ұрының ниеті материалдық құндылықтарды ұрлауға бағытталған болса,
әрекетті ұрлық деп саралайды, қосымша Қазақстан Республикасы қылмыстық
кодексі 324 бабымен саралауды қажет етпейді.
Егер ұрының ниеті осындай құжаттарды ұрлауға ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.