Жазушы Жүсіпбек Аймауытовтың ‟Ақбілек” романы тіліндегі фразеологиялық ерекшелігі

Кіріспе
Шығарма тілінің лексика.фразеологиялық ерекшелігі
Фразеологизмдердің стильдік қызметі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Тіл - ғасырлар жемісі, халық мұрасы, ұлттық қазына. Халық өміріндегі тарихи бел-белестер, ұлы өзгерістер сыры ұрпақтан-ұрпаққа тіл арқылы жетеді. Ұлт мәдениетінің негізгі көрсеткіші - көркем әдебиеттің де шынайы болмысы, шеберлігі оның тілі арқылы көрінеді. Ал осы тілдің бейнелілігін, байлығын арттыра түсетін сөздік қордың ауқымды бөлігі - фразеологизмдер болғандықтан, әлем жұртшылығы XXI ғасырдың табалдырығын аттаған бүгінгі таңда әдеби тілдің фразеологиялық қорын зерттеудің теориялық және практикалық жағынан да өз негізі бар.
Тілдегі фразеологизмдер - тілдік бірліктердің ішінде аккумулятивтік қызметі ерекше байқалатын, бірнеше мыңжылдықтар бойына пайда болып, дамып, қалыптасқан, әдеби тіл дамуы кезеңдерінің өзіндік ерекшелігін айқындайтын тілдің ажырамас бір бөлігі. Әр жазушы өз өресіне қарай тілдің фразеологиялық қорынан қажетін алады да, өз кезегінде әдеби тілдің дамуына үлесін қосып отырады.
Ғалым Р. Авакова «Фразеология теориясы» атты еңбегінде фразеологизмдерге мынадай анықтама береді: «Тілдің бейнелігін, байлығын арттыра түсетін сөздік қордың ауқымды бөлігін құрап тұратын тілдік бірліктер - фразеологизмдер. Фразеологизмдер - халықтың тұрмыс-салтының, әдет-ғұрпының, мінез-құлқының, өмір сүру ортасының, тұрмыс-тіршілігінің, экономикалық және саяси көзқарастары мен өзгерістерінің және т.б, айнасы» [1,15 бет].
Мағынасы жалпыға белгілі, грамматикалық байланысы жағынан бір бүтін болып, қолданылуы дәстүрге айналған тұрақты сөз тіркестерін тіл білімінде фразеологиялық орам немесе фразеологизмдер деп атайды. Профессор М.Балақаев фразеологиялық тіркесті, құрамындағы сөздердің мағыналарының айтылар ойға қатынасына қарай фразалық («қара қылды қақ жару») және идиомалық («көз қырын салу») деп екіге бөлген [2, 22 бет].
Фразеологизмдердің тарихи категория екені белгілі. Олар ұзақ тілдік қолданыс нәтижесінде ғана тұрақтылыққа ие болды. Жалпы фразеологизмдерді басқа тілдік бірліктерден ажыратудың айырма белгілері деп зерттеушілер мынадай үш негізге сүйенеді:
1. мағына тұтастығы (белгілі фразеологизмнің ішіндегі сөздер бастапқы мағынасынан түгел немесе ішінара жартылай айырылып қалады да, шоғыр тіркес тек біртұтас мағына береді).
2. тіркес тиянақтылығы (белгілі фразеологизмнің ішіндегі сөздер бір-бірімен жымдаса байланысады, олардың орын тәртібі нық келеді, барлық жағдайда да дерлік бір шақ тіркесу өз қалпын сақтайды).
3. қолдану тұрақтылығы (белгілі фразеологизм әрдайым айна-қатесіз, өлеңдегі қайырма тәрізді бұлжымай қайталана қолданылады) [3, 590 бет].

1. Авакова Р. Фразеология теориясы. – Алматы: Қазақ университеті, 2009. – 290 б.
2. М.Балақаев.Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері.Алматы «Білім»,1996. 22-бет
3. І. Кеңесбаев. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. Алматы, 1997. 590-бет.
4. Г. Смағұлова. Фразеологизмдердің түпкі және туынды тұлғалары. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы. №3, 1994. 29-34-беттер.
5. Қ.Есенова. Газет тақырыбы атында фразеологизмнің қолданылуы. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы. №1, 2007. 87-92-беттер.
6. Г. Смағұлова. Мағыналас фразеологизмдер сөздігі. Алматы, 2001. 6-бет.
7. Кеңесбаев І. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. - Алматы: ҚазАқпарат, 2007. – 355 б.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты
Қазақ және орыс филологиясы факультеті
Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасы

Азнакулова Гулнур
Мақала
Жазушы Жүсіпбек Аймауытовтың ‟Ақбілек" романы тіліндегі фразеологиялық ерекшелігі

Ғылыми жетекші:
ф.ғ.к., доцент С.Ғ.Қанапина

Қостанай, 2013 жыл
Тіл - ғасырлар жемісі, халық мұрасы, ұлттық қазына. Халық өміріндегі тарихи бел-белестер, ұлы өзгерістер сыры ұрпақтан-ұрпаққа тіл арқылы жетеді. Ұлт мәдениетінің негізгі көрсеткіші - көркем әдебиеттің де шынайы болмысы, шеберлігі оның тілі арқылы көрінеді. Ал осы тілдің бейнелілігін, байлығын арттыра түсетін сөздік қордың ауқымды бөлігі - фразеологизмдер болғандықтан, әлем жұртшылығы XXI ғасырдың табалдырығын аттаған бүгінгі таңда әдеби тілдің фразеологиялық қорын зерттеудің теориялық және практикалық жағынан да өз негізі бар.
Тілдегі фразеологизмдер - тілдік бірліктердің ішінде аккумулятивтік қызметі ерекше байқалатын, бірнеше мыңжылдықтар бойына пайда болып, дамып, қалыптасқан, әдеби тіл дамуы кезеңдерінің өзіндік ерекшелігін айқындайтын тілдің ажырамас бір бөлігі. Әр жазушы өз өресіне қарай тілдің фразеологиялық қорынан қажетін алады да, өз кезегінде әдеби тілдің дамуына үлесін қосып отырады.
Ғалым Р. Авакова Фразеология теориясы атты еңбегінде фразеологизмдерге мынадай анықтама береді: Тілдің бейнелігін, байлығын арттыра түсетін сөздік қордың ауқымды бөлігін құрап тұратын тілдік бірліктер - фразеологизмдер. Фразеологизмдер - халықтың тұрмыс-салтының, әдет-ғұрпының, мінез-құлқының, өмір сүру ортасының, тұрмыс-тіршілігінің, экономикалық және саяси көзқарастары мен өзгерістерінің және т.б, айнасы [1,15 бет].
Мағынасы жалпыға белгілі, грамматикалық байланысы жағынан бір бүтін болып, қолданылуы дәстүрге айналған тұрақты сөз тіркестерін тіл білімінде фразеологиялық орам немесе фразеологизмдер деп атайды. Профессор М.Балақаев фразеологиялық тіркесті, құрамындағы сөздердің мағыналарының айтылар ойға қатынасына қарай фразалық (қара қылды қақ жару) және идиомалық (көз қырын салу) деп екіге бөлген [2, 22 бет].
Фразеологизмдердің тарихи категория екені белгілі. Олар ұзақ тілдік қолданыс нәтижесінде ғана тұрақтылыққа ие болды. Жалпы фразеологизмдерді басқа тілдік бірліктерден ажыратудың айырма белгілері деп зерттеушілер мынадай үш негізге сүйенеді:
1. мағына тұтастығы (белгілі фразеологизмнің ішіндегі сөздер бастапқы мағынасынан түгел немесе ішінара жартылай айырылып қалады да, шоғыр тіркес тек біртұтас мағына береді).
2. тіркес тиянақтылығы (белгілі фразеологизмнің ішіндегі сөздер бір-бірімен жымдаса байланысады, олардың орын тәртібі нық келеді, барлық жағдайда да дерлік бір шақ тіркесу өз қалпын сақтайды).
3. қолдану тұрақтылығы (белгілі фразеологизм әрдайым айна-қатесіз, өлеңдегі қайырма тәрізді бұлжымай қайталана қолданылады) [3, 590 бет].
Фразеологизмнің қай-қайсысы болмасын бәріде ең алғаш халықтық сөйлеу тілі негізінде қалыптасқан. Сондықтан олар өмірдің барлық саласын қамтып, ішкі мазмұны жағынан өте бай келеді. Фразеологизмдер алдымен адамдардың ой-сезімін, ара қатынасын, өмір тануын білдіреді.Фразеология өз алдына бөлек лингвистикалық пән ретінде еліміздегі фразеологизмдерді құрылысына, мағыналық ерекшелігіне қарай жіктеп топтастырады және жасалу жолдарын, даму заңдылықтарын зерттейді.Тұрақты сөз тіркестерінің мәселелері қазіргі таңда тіл ғылымында өзекті проблемердың бірі есебінде зерттеліп жүр.
Қазақ тіл біліміндегі фразеологизмдерді жинақтаған ғалым Гүлдархан Смағұлова фразеологизмдерді 5 стильдік қабатқа бөлген:
1. кітаби фразеологизмдер;
2. бейтарап;
3. ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер;
4. қарапайым сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер;
5. қарапайым дөрекі-сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер.
Сонымен қатар, Г.Смағұлова тіліміздегі фразеологизм компоненттерінің вариантты тұлғаларын бірнеше түрге бөлуге болады деп көрсетеді:
1.Грамматикалық құрылысы дұрыс, құрамы толық, тура мағынадағы еркін сөз тіркестерін ауыспалы мағынада қолдану арқылы жасалған фразеологиялық тіркес варианттары. Мысалы, айы оңынан туу-жұлдызы оңынан туу, аяқ астынан - табан астынан т.б.
2.Фразеологиялық мағынасы сәл көмескіленген, ауыспалы мағынада қолданылған еркін тіркестер варианттары: домалақ арыз - домалақ хат - домалақ қағаз. бойын аулақ салу - іргесін аулақ салу.
3.Тұрақты сөз тіркестерінің әр компоненті жеке варианттарға бөлінеді.Мысалы, көкейіне құйылу, көкірегіне ұялау, қону; жанжал қылу, дау салу, шатақ шығару.
4. Вариант компоненттері мағына жағынан жақын, мысалы: жаны ұстараның үстінде (жүзінде) - пышақтың үстінде (ұшында) деген фразеологизмдермен қоса, кейде мағына жақындығы жоқ, бірақ та туыстас ұғымды білдіретін немесе бір семантикалық бірліктен туатын компоненттер вариант болады. Төбе шашы тік тұру - тұла бойы тік тұру, ауызыңа қан толсын - ауызыңа құм құйылсын.
5. Бірде фразеологиялық вариант пен фразеологиялық синонимдердің екі аралығында ұғынылатын кейде синоним, кейде вариант аталып жүрген (гибрид) тұрақты тіркестер. Мұндай топтарға компоненттік құрамы әр түрлі фразеологизмдер жатады. Мысалы, сенімді ақтау - үмітті ақтау; ала жібін алмау - ала жібін аттамау; аумалы-төкпелі заман - аумалы-төкпелі дүние; бағыт беру - бағыт сілтеу; бой тасалау - бой жасыру т.б. [4, 29 бет].
Ахмет Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтының аға ғылыми қызметкері Қ.Есенова қазақ газеттері тақырыптары атауындағы фразеологизмнің қолданылу ерекшеліктеріне талдау жасай келе, оларды төмендегідей үлгіде топтастырады:
1. Бір немесе бірнеше сөзі түсірілу арқылы ықшамдалған фразеологиялық бірліктер.Мысалы, Егеулі найза (Жас алаш 28.03.06.) Махамбеттің Егеулі найза қолға алмай деген өлең жолын ықшамдау арқылы жасалған трансформация деп көрсетеді т.б.
2. Бір сөзі алмастырылған, өзгертіліп, жаңартылған тілдік бірліктер. Мысалы, Сайлауға әркімнің-ақ бар таласы (Ег. Қазақстан, 06.01.04.). Білімге әркімнің-ақ бар таласы (Ег. Қазақстан, 11.06.04.). Билікке әркімнің-ақ бар таласы (Ана тілі 06.10.05.). Бұл үш мысал Абайдың Өлеңге әркімнің-ақ бар таласы деген өлең жолындағы бір сөзді алмастыру жолымен жасалғандығын айтқан.
3. Бірнеше тәсілмен түрлендірілген құрақ фразеологизмдер.Мысалы, Аузың жемесең де қан болмағай (Ана тілі, 12.02.04.) тіліміздегі Бөрінің аузы жесе де қан, жемесе де қан деген мәтелдің, Дымды түсінбейтін депутаттар (Түркістан, 02.06.05.) Ымды түсінген дымды түсінбейді деген мәтелдің негізінде ықшамдалып өзгертілген қолданыс деп көрсетеді [ 5, 87 бет].
Г.Смағұлова Мағыналас фразеологизмдер сөздігі еңбегінде Әрбір жеке адамның өзіндік қабылдауынан туатын сезімдік дүние суреті әсерінің көрінісі лексикаға қарағанда фразеологизмдердегі эмоция мен экспрессияда анағұрлым көбірек қамтылады,- дейді [ 6, 6 бет]. Осы тұрғыдан алғанда фразеологизмдердің тілімізде алатын орны зор.
Қазақ тіл біліміндегі фразеологизмдерді жинақтап, алғаш рет фразеологиялық сөздік жазған ғалым Гүлдархан Смағұлова. Ғалым Гүлдархан Смағұлова фразеолгизмдерді 5 стильдік қабатқа бөлген:
1. кітаби фразеологизмдер;
2. бейтарап;
3. ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер;
4. қарапайым сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер;
5. қарапайым дөрекі-сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер.

Шығармада кездесетін фразеологизмдер қолданысы мынадай:
Ауызекі сөйлеу тіліндегі фразеологизмдер:
1. Бай шалқалап мұрттай ұшты (74 бет).
Мұрттай ұшты-жалп етіп, баудай құлады, кенет сылқ жығылды [7, 396 бет].
2. Қызын бүркітше бүріп, іліп жатқан екі орысты анасы екпінімен келіп итеріп тастап, баласын бас салды (76 бет).
Бас салу-олай- былайға қаратпады, бұлтартпады, шап беру [7,107 бет].
3. Қасықтай қанымды қи (105 бет).
Қанымды қи-өлтірмеді, тірі қалдырды, жанын қиды [7, 335 бет].
4. Үңірейген иесіз қосқа кіруге тағы батылы бармайды (106 бет).
Батылы бармау-бата алмады, жүрексінді, тайсалды, қорықты [7,105 бет].

Стильаралық фразеологизмдер:
1. Үріктірді, бөріктірді, елдің апшысын қуырды (74 бет).
Апшысын қуыру-берекесін кетірді, қатты састырды, жан алқымға алып тықсырды [7, 43бет].
2. Мұқаштың онысын сезіп, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.