Әлеуметтену түсінігі
Жоспары :
I. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
II. Негізгі бөлім
2.1 Әлеуметтену түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2.2 Реформа жағдайларындағы әлеуметтенудің қарама.қайшылығы ... ... ...12
2.3 Жастардың әлеуметтенуі: социологиялық зерттеулердің мәліметтері ... 13
2.4 Жеке тұлға және оны әлеуметтендірілу туралы түсінік. Жеке тұлғаны құқықтық әлеуметтендіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
III. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
IV. Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
V. Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
I. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
II. Негізгі бөлім
2.1 Әлеуметтену түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2.2 Реформа жағдайларындағы әлеуметтенудің қарама.қайшылығы ... ... ...12
2.3 Жастардың әлеуметтенуі: социологиялық зерттеулердің мәліметтері ... 13
2.4 Жеке тұлға және оны әлеуметтендірілу туралы түсінік. Жеке тұлғаны құқықтық әлеуметтендіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
III. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
IV. Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
V. Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
I. Кіріспе
Тұлға әлеуметтануының бірден-бір негізгі проблемасына әлеуметтену процесін зерттеу жатады, яғни адам қалайша, неге байланысты қызмет етуші қоғамдық субъект ретінде қалыптасады деген ауқымды мәселелерді зерттейді. XX ғасырда әлеуметтанушылар мен этнографтар жүргізген көптеген салыстырмалы зерттеулер тек әлеуметтік дағды-дәстүр, салт қана емес, сонымен қатар қызу қандылық және әйелдер мен еркектердің мінез-құлық ерекшеліктері әлеуметтендірудің жемісі болып табылатынын көрсетті.
Әлеуметтендіру (социализация) терминінің пайда болу тарихына келетін болсақ, ең алдымен мына жағдайды айта кеткен жөн: алғашында термин неміс тілінен ағылшын тіліне қате аударылған. Соған қарамастан бұл жаңа сөз сақталды және классикалық әлеуметтану мәселелерін қамтыған ұғымға айналды. “Әлеуметтану” ұғымы дәстүрлі “білім” және “тәрбие” ұғымдарымен салыстырғанда кең ауқымды, терең мағыналы ұғым. Білім белгілі бір білім жиынтығын беруді көздейді. Тәрбие мақсатты, саналы түрде жоспарланған әрекеттер жүйесі ретінде түсіндіріледі, оның мақсаты – балада белгілі бір тұлғалық сапаларды және мінез-құлық дағдыларын қалыптастыру.
Тұлғаның әлеуметтенуі топтық тәжірибенің негізінде іске асады. Шағын және ірі әлеуметтік топтардағы адамдардың әлеуметтік өзара әрекетінің нәтижесінде адам қоғамда жинақталған білім мен тәжірибені, ол қалыптастырған құндылықтар мен нормаларды меңгереді. Бұл кез келген қалыпты тұлға бейнесінің іргетасын және сонымен қатар әлеуметтік топтардың, бүкіл қоғамның бірлігі мен тұтастығын құрайды. Бірақ әлеуметтену процесінде әрбір жеке тұлғаның қайталанбайтын даралығы мен бірегейлігін айқындайтын индивидуалдық тәжірибенің рөлін ескермеуге болмайды. Тұлғаның әлеуметтенуінде екі бірдей абсалютті тұлға адам болған емес және болмайды. Бір отбасында тәрбиеленген балалар мен егіздердің міндетті түрде сыртқы ерекше айырмашылығы болады, оның себебі де түсінікті, өйткені ол әлеуметтендіру тәжірибесіндегі индивидуалдық өзгешеліктерімен ғана анықталып қоймайды.
Тұлға әлеуметтануының бірден-бір негізгі проблемасына әлеуметтену процесін зерттеу жатады, яғни адам қалайша, неге байланысты қызмет етуші қоғамдық субъект ретінде қалыптасады деген ауқымды мәселелерді зерттейді. XX ғасырда әлеуметтанушылар мен этнографтар жүргізген көптеген салыстырмалы зерттеулер тек әлеуметтік дағды-дәстүр, салт қана емес, сонымен қатар қызу қандылық және әйелдер мен еркектердің мінез-құлық ерекшеліктері әлеуметтендірудің жемісі болып табылатынын көрсетті.
Әлеуметтендіру (социализация) терминінің пайда болу тарихына келетін болсақ, ең алдымен мына жағдайды айта кеткен жөн: алғашында термин неміс тілінен ағылшын тіліне қате аударылған. Соған қарамастан бұл жаңа сөз сақталды және классикалық әлеуметтану мәселелерін қамтыған ұғымға айналды. “Әлеуметтану” ұғымы дәстүрлі “білім” және “тәрбие” ұғымдарымен салыстырғанда кең ауқымды, терең мағыналы ұғым. Білім белгілі бір білім жиынтығын беруді көздейді. Тәрбие мақсатты, саналы түрде жоспарланған әрекеттер жүйесі ретінде түсіндіріледі, оның мақсаты – балада белгілі бір тұлғалық сапаларды және мінез-құлық дағдыларын қалыптастыру.
Тұлғаның әлеуметтенуі топтық тәжірибенің негізінде іске асады. Шағын және ірі әлеуметтік топтардағы адамдардың әлеуметтік өзара әрекетінің нәтижесінде адам қоғамда жинақталған білім мен тәжірибені, ол қалыптастырған құндылықтар мен нормаларды меңгереді. Бұл кез келген қалыпты тұлға бейнесінің іргетасын және сонымен қатар әлеуметтік топтардың, бүкіл қоғамның бірлігі мен тұтастығын құрайды. Бірақ әлеуметтену процесінде әрбір жеке тұлғаның қайталанбайтын даралығы мен бірегейлігін айқындайтын индивидуалдық тәжірибенің рөлін ескермеуге болмайды. Тұлғаның әлеуметтенуінде екі бірдей абсалютті тұлға адам болған емес және болмайды. Бір отбасында тәрбиеленген балалар мен егіздердің міндетті түрде сыртқы ерекше айырмашылығы болады, оның себебі де түсінікті, өйткені ол әлеуметтендіру тәжірибесіндегі индивидуалдық өзгешеліктерімен ғана анықталып қоймайды.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Р.Әбсаттаров, М.Дәкенов, «Әлеуметтану», Алматы «Ғылым» ғылыми баспа орталығы; 2003. – 376б.
2. Рахметов Қ.Ж, Болатова А.Н, Исмағамбетова З.Н, «Социология» Алматы 2005 «Өлке» - 256б.
3. Оданова Р.К «Социология тарихы және теориясы», Шымкент, 2005- 256б.
4. Ж. Сәрсенова, Г. Тәңібергенова «Әлеуметтану» Алматы, 2000
5. Н.Р. Айтов, Қ.У. Биекенов «Социология» Алматы, 2000
6. М.М Аженов, С.И. Утешов «Общая социология» Алматы, 2001
7. Н.А. Айтов «Основы социологии» Алматы, 2001
8. Ә.И Икенов, А.Д. Жүсіпова «Әлеуметтану негіздері» Алматы, 2004
9. Социология. Ж. Сарсенова. Алматы. 1998.
10. С.С.Фролов Социология М. "Логос" 1998
11. А.И.Кравченко Социология учебное пособие Екатиринбург
12. Ю.Андреев Н, М. Коршевсая, Н.Б.Костина Социальные иснституты: содержание, функции, контроль. Сверловск 1998.
13. Ю.М.Резник Градонское общество как феномен цивилизации. М.1993.
14. Американская социология. Перспектива проблемы, методы. М.1972.
15. Человек и общество // Социально-политические науки 1992 №8.
16. Н.Смелзер. Социология М.1994.
17. Нысанбаев. Ә. «Социология» Алматы, 2002
18. Габдуллина. К.Г. «Социология» Алматы, 1992
19. Макаренко А.С. «О воспитании» Москва, 1999
20. «Әлемдік әлеуметтану антологиясы», Алматы, 2006
Сілтемелер
1. Р.Әбсаттаров, М.Дәкенов, «Әлеуметтану», Алматы «Ғылым» ғылыми баспа орталығы; 2003. - 256-268б.
2. Рахметов Қ.Ж, Болатова А.Н, Исмағамбетова З.Н, «Социология» Алматы 2005 «Өлке» - 41-47б.
3. Ә.И Икенов, А.Д. Жүсіпова «Әлеуметтану негіздері» Алматы, 2004. 85-87б.
4. Ж. Сәрсенова, Г. Тәңібергенова «Әлеуметтану» Алматы, 2000 – 54-58б.
5. «Әлеуметтану» 2-кітап Оқулық / жалпы ред. басқ. М.М.Тажин – Алматы: Қазақ Уииверситеті, 2005 – 44-46б.
1. Р.Әбсаттаров, М.Дәкенов, «Әлеуметтану», Алматы «Ғылым» ғылыми баспа орталығы; 2003. – 376б.
2. Рахметов Қ.Ж, Болатова А.Н, Исмағамбетова З.Н, «Социология» Алматы 2005 «Өлке» - 256б.
3. Оданова Р.К «Социология тарихы және теориясы», Шымкент, 2005- 256б.
4. Ж. Сәрсенова, Г. Тәңібергенова «Әлеуметтану» Алматы, 2000
5. Н.Р. Айтов, Қ.У. Биекенов «Социология» Алматы, 2000
6. М.М Аженов, С.И. Утешов «Общая социология» Алматы, 2001
7. Н.А. Айтов «Основы социологии» Алматы, 2001
8. Ә.И Икенов, А.Д. Жүсіпова «Әлеуметтану негіздері» Алматы, 2004
9. Социология. Ж. Сарсенова. Алматы. 1998.
10. С.С.Фролов Социология М. "Логос" 1998
11. А.И.Кравченко Социология учебное пособие Екатиринбург
12. Ю.Андреев Н, М. Коршевсая, Н.Б.Костина Социальные иснституты: содержание, функции, контроль. Сверловск 1998.
13. Ю.М.Резник Градонское общество как феномен цивилизации. М.1993.
14. Американская социология. Перспектива проблемы, методы. М.1972.
15. Человек и общество // Социально-политические науки 1992 №8.
16. Н.Смелзер. Социология М.1994.
17. Нысанбаев. Ә. «Социология» Алматы, 2002
18. Габдуллина. К.Г. «Социология» Алматы, 1992
19. Макаренко А.С. «О воспитании» Москва, 1999
20. «Әлемдік әлеуметтану антологиясы», Алматы, 2006
Сілтемелер
1. Р.Әбсаттаров, М.Дәкенов, «Әлеуметтану», Алматы «Ғылым» ғылыми баспа орталығы; 2003. - 256-268б.
2. Рахметов Қ.Ж, Болатова А.Н, Исмағамбетова З.Н, «Социология» Алматы 2005 «Өлке» - 41-47б.
3. Ә.И Икенов, А.Д. Жүсіпова «Әлеуметтану негіздері» Алматы, 2004. 85-87б.
4. Ж. Сәрсенова, Г. Тәңібергенова «Әлеуметтану» Алматы, 2000 – 54-58б.
5. «Әлеуметтану» 2-кітап Оқулық / жалпы ред. басқ. М.М.Тажин – Алматы: Қазақ Уииверситеті, 2005 – 44-46б.
Жоспары :
I. Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ---
----------------------2
II. Негізгі бөлім
2.1 Әлеуметтену түсінігі--------------------------- ------------------------
-----------------5
2.2 Реформа жағдайларындағы әлеуметтенудің қарама-қайшылығы-----------12
2.3 Жастардың әлеуметтенуі: социологиялық зерттеулердің мәліметтері ----
13
2.4 Жеке тұлға және оны әлеуметтендірілу туралы түсінік. Жеке тұлғаны
құқықтық әлеуметтендіру--------------------- --------------------------------
-------------16
III. Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- -
-----------------26
IV. Пайдаланылған әдебиеттер------------------------- -----------------------
-----------29
V. Сілтемелер------------------------- ----------------------------------- ---
------------------30
I. Кіріспе
Тұлға әлеуметтануының бірден-бір негізгі проблемасына әлеуметтену
процесін зерттеу жатады, яғни адам қалайша, неге байланысты қызмет етуші
қоғамдық субъект ретінде қалыптасады деген ауқымды мәселелерді зерттейді.
XX ғасырда әлеуметтанушылар мен этнографтар жүргізген көптеген салыстырмалы
зерттеулер тек әлеуметтік дағды-дәстүр, салт қана емес, сонымен қатар қызу
қандылық және әйелдер мен еркектердің мінез-құлық ерекшеліктері
әлеуметтендірудің жемісі болып табылатынын көрсетті.
Әлеуметтендіру (социализация) терминінің пайда болу тарихына келетін
болсақ, ең алдымен мына жағдайды айта кеткен жөн: алғашында термин неміс
тілінен ағылшын тіліне қате аударылған. Соған қарамастан бұл жаңа сөз
сақталды және классикалық әлеуметтану мәселелерін қамтыған ұғымға айналды.
“Әлеуметтану” ұғымы дәстүрлі “білім” және “тәрбие” ұғымдарымен
салыстырғанда кең ауқымды, терең мағыналы ұғым. Білім белгілі бір білім
жиынтығын беруді көздейді. Тәрбие мақсатты, саналы түрде жоспарланған
әрекеттер жүйесі ретінде түсіндіріледі, оның мақсаты – балада белгілі бір
тұлғалық сапаларды және мінез-құлық дағдыларын қалыптастыру.
Тұлғаның әлеуметтенуі топтық тәжірибенің негізінде іске асады. Шағын
және ірі әлеуметтік топтардағы адамдардың әлеуметтік өзара әрекетінің
нәтижесінде адам қоғамда жинақталған білім мен тәжірибені, ол
қалыптастырған құндылықтар мен нормаларды меңгереді. Бұл кез келген қалыпты
тұлға бейнесінің іргетасын және сонымен қатар әлеуметтік топтардың, бүкіл
қоғамның бірлігі мен тұтастығын құрайды. Бірақ әлеуметтену процесінде әрбір
жеке тұлғаның қайталанбайтын даралығы мен бірегейлігін айқындайтын
индивидуалдық тәжірибенің рөлін ескермеуге болмайды. Тұлғаның
әлеуметтенуінде екі бірдей абсалютті тұлға адам болған емес және болмайды.
Бір отбасында тәрбиеленген балалар мен егіздердің міндетті түрде сыртқы
ерекше айырмашылығы болады, оның себебі де түсінікті, өйткені ол
әлеуметтендіру тәжірибесіндегі индивидуалдық өзгешеліктерімен ғана
анықталып қоймайды.
Әлеуметтендірудің қандай механизмдері бар? Бұл процеске ең алдымен
екі жақ-әлеуметтендірудің объектісі және субъектісі қатысады.
Әлеуметтендірудің объектісі – бұл процестің кімге бағытталуы, яғни жеке
адамдар немесе адам топтары. Әлеуметтендірудің субъектісі – бұл осы
процесті жүзеге асырушы, яғни жеке тұлға, әлеуметтік топ, әлеуметтік
құрылым немесе ұйым, бұларды кейде әлеуметтендіру агенттері деп те атайды.
Әлеуметтендіру – ауқымды және күрделі процесс. Ол өзінің табиғатынан
әлеуметтік орта мен байланысты, әлеуметтік объектісі және субъектісі
тұрақты, адамның (адам топтарының) үздіксіз және қарқынды өзара әрекеті.
Сол бір ғана адам (мысалы, әке) бір байланыста (балалармен қатынаста)
субъект ретінде, әлеуметтендіру агенті ретінде көрінеді, ал келесі жағдайда
(әлеуметтік топқа қатынасына қарай) ол әлеуметтендірудің объектісі ретінде
көрінеді. Екінші жағынан алғанда, қайсыбір өзара әрекет шеңберінде
әлеуметтену субъектісі әлеуметтенудің объектісіне ықпал жасап қана
қоймайды, сонымен қатар субъекті объекті тарапынан кері әсерді де сезінеді.
Мысалы, ата-аналар балаларды тәрбиелеу процесінде балаларға шешуші ықпал
жасай отырып, өз кезегінде, тәрбиеленушілердің тарапынан тәрбиеге белгілі
бір кері әсерді де байқайды.
Әлеуметтендірудің бірінші және екінші әлеуметтендіру деп бөледі.
Бірінші әлеуметтендіру адамға өзін тікелей қоршаған ортаның, алғашқы
әлеуметтік топтардың: отбасының, туған-туыстардың, достардың, құрдастардың,
оқу және еңбек ұжымдарының, тәрбиешілердің, ұстаздардың, оқудағы,
қызметтегі, жұмыстағы тікелей басшылардың және т.б. тікелей ықпал жасауымен
байланысты. Тұлғаның алғаш қалыптасуы мен дамуында бірінші
әлеуметтендірудің рөлі аса зор. Екінші әлеуметтендіруді екінші қатардағы
әлеуметтік топтар (шағын немесе ірі), құрылымдар мен ұйымдар және мекемелер
тікелей және жалпы формада, көбінесе бір-екі бағытта жүзеге асырады.
Мұндағы қатынастар көбіне институционалдық сипат алады. Екінші
әлеуметтендірудің агенттері мемлекет пен оның органдарының (әскер, полиция,
сот, прокуратура, т.б.), кәсіпорындардың, жоғары оқу орындарының,
мектептердің, балабақшаларының, радио, теледидар, баспасөз және т.б.
басшылары және ресми өкілдері болып табылады. Екінші әлеуметтендіру жасы
кемеліне келген, есейген шақта өте маңызды. Бұл тұста адамның әлеуметтік
мәртебесі мен рөлі негізінен анықталады, енді соларды жүзеге асыруға және
ішінара өзгерістер жасауға көңіл аударылады. Әлеуметтендірудің бірінші және
екінші агенттерінің қызметін өзара байланыстыру мен үйлестіруді қамтамасыз
ету аса маңызды.
Адам өмірінің әр түрлі кезеңдерінде әлеуметтендірудің өзіндік мәнді
ерекшеліктері болады. Осыған байланысты әлеуметтендіру процесі өз
ерекшелігі бар бірнеше сатыдан: балалық, жасөспірім, есейген, қартайған
шақтан тұрады. Әлеуметтендіру процесі балалық және жастық шақта пәрменді
әрі қарқынды жүреді. Әлеуметтендірудің бастапқы сатысында балаларды
ересектер әлеміндегі өмірге бейімдеу іске асырылады. Бұл жерде басты рөлді
әлеуметтендірудің бірінші агенттері саналатын ата-аналар атқарады. Осы
сатыда ата-аналар мен балалар арасындағы өзара қарым-қатынастар олардың бір-
біріне жеген жақындық, жауапкершілік, ыстық ықылас сезімімен сипатталады,
бұл әлеуметтендірудің келесі сатысына шешуші ықпал жасайды. Бұл кезеңде
бала ойлау және танымдық дағдыларды меңгереді. Күрделі тәртіп ережесінің
жүйелерін игереді, мәдени құндылықтар мен нормалардың үлгісімен таныса
бастайды, бұлардың мәнін және мазмұнын жақсы түсіне қоймаса да, оларды
қолдануға ұмтылады.
2.1 Әлеуметтену түсінігі.
Жеке адам қоғамның толық праволы мүшесі ретінде өмір сүруіне
қажет белгілі бір ілімдер, ережелер мен байлықтар жүйесін меңгеруі немесе
әлеуметтенуі. Әлеуметтену жеке тұлғаның қалыптасу процесін, оның қоғам
талабын біртіндеп меңгеруін, қоғамда өзін ұстай білу үшін қажет білім мен
білікті меңгеруін көрсетеді.
Алғашқы қарапайым мәліметтерді адам отбасынан алады. Мұнда танымның
да, мінез-құлықтың да негіздері қаланады. Әлеуметтендіру тек жай оқу емес,
ол меңгеру, адамның өзінің тарапынан болатын белсенді процесс. Ешқандай
мектеп те, ешбір мұғалім де адамды жақсы зайып, жақсы күйеу, өз ісінің
нағыз шебері, кәсіпқойы болуды толық үйрете алмайды. Мұнда өмір бойы
үйренуге тура келеді. Адам биологиялық тірлік иесі ретінде 2 млн. жыл өмір
сүріп келеді, ал, ақылды, есті тіршілік иесі ретінде 40 мың жыл тіршілік
етуде. Жеке адам өзінің қысқа ғұмырында адамзаттың бүкіл тәжірибесін
меңгеруі тиіс, себебі хайуандардың тарихы жоқ, ал адамдардың тарихы бар.
Бала кезде адамның тұлға ретіндегі қасиеттері 70% қаланады, сол
себепті дұрыс тәрбие өте қажет. Барлық дамуы жоғары хайуандардың ішінде ана
хайуандар өмірге бейім және дамыған болып келеді. Себебі ұрпақты сақтауға
қамқорлық жасау солардың мойнына түседі. Отбасындағы алғашқы әлеуметтену,
оған жауарты агенттер: ата-аналар, туыстар. Отбасынан тыс екінші дәрежелі
әлеуметтену, оның агенттері: адамдар мен мекемелер (оқу орындары, армия,
милиция, мемлекет, СМИ т.б.)
Ұрпақтардың өзара қарым-қатынасындағы аса маңызды аспектілердің
бірі - балалар мен жастардың әлеуметтенуі. “Әлеуметтену“ термині
индивидтің белгілі бір білім, нормалар, құндылықтар, жүйесін меңгере
отырып қоғамның толық құқы бар азаматы ретінде қызмет етуіне әсер ететін
барлық әлеуметтік процесстер жиынтығын білдіреді.
Әлеуметтену – қоғамның өмірлік қызметіндегі жеке тұлғаның
қоғамдық өмірге араласып өндірістенуін қамтамасыз етуінде маңызды роль
атқаратын процесс. Әлуметтену саналы, бақыланатын, мақсатты іс-әрекеттерден
құралады, сондай-ақ, жеке тұлғаның дамуында шатасқан, соқтығысуға толы
әсері бар процестерден де тұрады.
Э.Дюркгейм, М.Вебер және Т.Парсонс әлеуметтенуді индивидтердің
әлеуметтік нормалар, құндылықтар, стереотиптер мен іс- әрекет ережелерін
меңгеру процесі деп тұжырымдайды. Қоғам өзінің әлеуметтік құрылымын сақтау
мен әлеуметтік жүйені өндірістендіру мақсатында әлеуметтік стереотиптер мен
стандарттарды қалыптастырып рольдік іс- әрекет бейнесін құруға ұмтылады
(топтық, таптық, этникалық, кәсіби т.б). Қоғамға қарсы қатынаста болмас
үшін жеке тұлға әлеуметтік тәжірибені әлеуметтік ортаға ену арқылы,
әлеуметтік өмір сүруші жүйеге байланысқа түсу арқылы меңгереді. Жеке
тұлғаның әлеуметтік ерекшеленуі әлеуметтенуді адамның қоғамдағы адаптация
мен интеграция процесі ретінде қарастыруына мүмкіндік береді.
Әлеуметтануда әлеуметтік қатынастардың объектісі ретінде тұлға екі
өзара байланысқан процестің бірлігінде қаралады. Оның бірі әлеуметтену,
екіншісі – идентификация. Тұлғалардың объект ретінде әлеуметтендірілуі
дегеніміз-мәдениеттің және әлеуметтік ережелер мен құндылықтарының
әлеуметтілігін оның игеруі арқылы және осының негізінде тұлғаның әлеуметтік
мәндерін, белгілерін қалыптастырып, қоғаммен әлеуметтік қауымдастықтың
әртүрлілігмен бірігетін процесі. Бұл өте кең, ауқымды процесс. Бұл процесс
әр тұлғаның табиғи әлеуметтік объектімен байланысқан дағдыларды,
шеберлікті, білімді иелену мәселелерін және әлеуметтік тәртіптің
құндылықтарының мұраттары мен негізінің қалыптасуын қамтиды. Әлеуметтік
қасиеттер жаңа пайда болып, адамдарға бірте-бірте сіңуі үшін, ол адам
әлеуметтік қатынастардың объектісі ретінде әлеуметтік ортада біте
қалыптасып, еңбек етуі тиіс. Тұлғаның әлеуметтендірілу процесіне адамдарды
қоршаған барлық орта кіреді.
Тұлғаның әлеуметтендірілуінің кеңеюі мен тереңдеуі негізгі үш сала
бойынша жүреді.
1. қызмет саласы.
2. басқалармен байланыс саласы.
3. сана-сезім саласы.
Австрия психологы З.Фрейдтің айтуы бойынша тұлға бойында үш элемент бар:
1. “ид” - қанағаттандыруға деген ұмтылыс қоздыратын қуат көзі.
2. “эго” - нақтылық негізінде тұлғаны бақылауды іске асырудың элементі.
3. “супэго” – тұлғаны үлгі, өнеге жағынан бағаланатын элемент.
З.Фрейд әлеуметтендірілудің имитация, идентификация және ұяттылық пен
куәлілік сезімі деген үш психологиялық механизмінің болатынын көтсетті.
Имитация дегеніміз – басқа біреудің жүріс-тұрыс үлгілеріне еліктеп, өзіне
көшіруге деген саналы түрде ұмтылыс. Ал, ұяттылық пен куәлілік дегеніміз –
кейбір жүріс-тұрыс үлгілерін басып тастайтын, болмаса тиым салатын ұнамсыз
механизмдер болып табылады. Американдық социологиядағы құрылымдық –
функционализм бағыты (Т.Парсонс, Р.Мертон) әлеуметтену түсінігін әлеуметтік
жүйедегі жеке тұлғаның толық интеграциясы, бейімделу процесі ретінде
қарастырды.Бұл мектеп дәстүрі әлеуметтенуді “бейімделу “ұғымында
(адаптация) зерттейді.
Бейімделу ұғымы биологияда басты орында алатын түсінік, ол тірі ағзаның
қоршаған ортаға бейімделуі негізінде қарастырылады. Социологияға тән
бейімделу, адамның қоршаған әлеуметтік орта, жағдайға бейімделу болып
табылады. Бейімделудің келесі деңгейін бөліп алады:
-мақсатты бағытталған конформизм, бейімделуші адам қалай әрекет ету
керек екендігін түсінеді, алайда әлеуметтік ортаның талаптарына келісе
отырып ол өзінің құндылықтар жүйесін ұстанады (А.Маслоу).
-өзара шындылық, өзара әрекет етуші субъектілер бір бірінің
құндылықтары мен іс-әрекет формаларына өзара түсінісу білдіреді
(Я.Щепаньский).
-аккомодация әлеуметтік бейімделудің ең кең тараған түрі, ол
шыцдамдылық негізі мен өзара жол беру арқылы көрінеді, адамның әлеуметтік
орта құндылықтары мен адамның индивидуалдық мінездемелерін мойындау
(Я.Щепаньский ).
-ассимиляция немесе толық бейімделу, онда адам өзінің бұрынғы
құндылықтарынан толық бас тартып жаңа ортаның құндылықтар жүйесін
қабылдауы (Ж.Пиаже).
Т.Парсонс әлеуметтенуді “адамдардың әлеуметтік қауымдастықта
жүйенің мүшесіне айналып белгілі бір әлеуметтік статусты қалыптастыратын
процесстер жиынтығы“ ретінде қарастырады. Әлеуметтену концепциясының
талдауына ерекше үлес қосушы көрнекті американ социологы Р.Мертон. Ол жеке
тұлғаның қоғамдағы құндылықтар мен нормаларға әлеуметтік бейімделу
типологиясын ұсынды. Типология негізінде – индивидтің әлеуметтік
құндылықтар мен нормаларды мойындап жетуге ұмтылу сәйкестігін
жатқызады.Ұсынған тұжырымдамада ол жеке тұлғаның оптимальдысы (маңыздысы)
әлеуметтік құндылықтар мен идеалдар, нормалар,оларға жетуді мойындайтындар.
Мұндай жеке тұлғаны Р.Мертон конформистис деп анықтады. Әлеуметтік маңызды
құндылықтарға қол жеткізу нориасы саласындағы экспериментальды екінші жеке
тұлға типі – инновациялық болып табылады керісінше, әлеуметтік мақсаттарға
экспериментальды салаға қарсы (дәстүрлі мақсаттар мен құндылықтардан бас
тартып жаңны ұсыну) алайда дәстүрлі әлеуметтік нормаларды сақтай отырып,
берілгендікті білдіретін жеке тұлға типі - ритуалданған (үрдістенген). Ені
қалған типтер әлеуметтік белсенділігіне қарай изоляциондық тип (эскапизм) -
әлеуметтік мақсаттар мен қол жеткізу шараларын қабылдамайтын, сондай-ақ
адам өз әлеміне кетіп қалатын, қоғаммен ешқандай байлнысқа түскісі
келмейтін жеке тұлға. Бесінші тип, “мятежник” дау-жанжалға жақын типтер,
наразы тұлғалар - әлеуметтік құндылықтар мен идеалдарға қарсы шығып жаңа
идеалдар мен іс-әрекет нормаларын ұсынушы адамдар. Осы типологияны
қарастыра отырып, әлеуметтену нәтижесі жеке тұлғаның қоғамдағы
интеграциялық деңгейі мен тұрақтылық дәрежесін анықтайтын әлеуметтену
қорытындысын көрсетеді. Әлеуметтенудің идеалды варианты жеке тұлғаның
алғашқы қоғамның мәдениетіне бейімделетін типі. Осылайша американ
социологиясы әлеуметтенуді мәдени, психологиялық және әлеуметтік қоршаған
ортаға бейімделу түсінігі ретінде қарастырар. Алайда, әлеуметтенуді
әлеуметтік ортаның жеке тұлғаға әсері ретінде деп бір жақтылы қарау дұрыс
емес.Тарихи даму жеке тұлғаның автономдылығын (егемендігін) бейнелейді.Бұл
процесс ортаға тек бейімделу емес, өз-өзін дамыту мен өзгерту, өрдірістену
болып табылады. Әлеуметтену жеке тұлға үшін үш фактор қосындысы болып
табылады: 1)туылғаннан болатын механизмдер; 2) әлеуметтік жағдайлар; 3)
саналы, бағытталған білім, оқыту тәрбиелеу.
Әлеуметену кезеңдері.Әлеуметтенудің алғашқы кезеңдерін бөліп алу
арқылы, балалық шақты қамтып, екінші ұзақ мерзімді есейген шақтағы аралық
уақытты алатын әлеуметтенуді қарастырамыз.
Алғашқы балалық. Нәресте үшін ата-ана арасындағы қарым-қатынасы оның
өміріндегі алғашқы әлеуметтену сәті (мезеті) болып табылады. Бұл байланыс
негізі нәрестенің көзқарасы,қимылы мен жымиғаны болып табылады. Сондай-ақ,
өмірінің екінші аптасында нәресте адамзат бетінен айырмашылықты байқап, өз
анасы мен бөтен адамды ажырата бастайды. 8-12 айында нәрестенің бауыр
басушылығы анық байқалады.Ол анасынан (немесе өзіне қарайтын адамнан ) алып
кеткенде айқайы мен жылауы арқылы өз тітіркенісін білдіреді. Мұндай реакция
баланың өзіне бейтаныс адамнан қорқуы, анасының таныс бейнесіне ұқсамауын
бірден тану. Бұл кезең тұрақтылық көзқарастың қалыптасуын білдіретін
уақыт, Пиаже оны 8 айлығында нәресте бірден жоғалған затты белсенді іздей
бастайды, алдымен анасына байланысты тұрақтылық басқа да объектіге
ауысатындығын айтады. Мұндай әлеуметтік бауыр басушылықтық маңыздылығы
бейтаныс жерде анасының қасында немесе бұрынғы қарым-қатынастағы
балалармен бірге тез игерілетіндігін айтып өтті.
Балалық шақ және ортасы (отрочество). Балалық шақта құрдастар тобы бірге
ойнай отырып, бірге қалыптасып, дамиды, дос болады.Жасөспірімдер үлкендер
өз жынысы, қабаты, діні қауымында болса да өз құрдастарымен оңай достасады.
Достық пен жыныстық байланыс өз ортасында өте тығыз орын алған. Жақсы
достардың өзі жасөспірімде аз болғанымен басқа жасқа қарағанда өзге жыныс
өкілдерінен көбірек болады.
Есею шағы.Жас адамдарда көп достары мен некеде тұрғандар. Орташа алғанда
оны саны 7 адамды құрайды; олар талғам ұқсастығы, жеке қызығушылықтары мен
ақыл – ой деңгейі ортақтығы, өзара көмек беру мен ашықтығы арқылы қоғамда
бір-бірін тауып өзара сыйласады. Есею кезінде қызметтік көтерілу, өмірлік
мақсаттарға қол жеткізуде достыққа уақыт жете бермейді. Ең мықты
байланыстар ғана қолдау тауып, достар саны 5-ден не одан кем болуы мүмкін
төмендейді. Қартая келе түрлі драматикалық жағдайды басынан кешірген соң,
өмірлік серіктерін жоғалтып алу арқылы өз достарынан тыс қалудан қорқып,
достық қатая түседі, бұл кезеңде, зейнеткерлікке шыққан адамның орташа
алғанда достары 6 адамды құрайды. Әлеуметтену процесі ешқашан тоқтамайды.
Өте қарқынды әлеуметтену балалық және жасөспірімдік шақта өтеді, алайда
орта және қартаю шағында да әлеуметтену жалғасады. Отандық ғылымдарда
әлеуметтену кезеңдерін анықтау еңбек қызметінің ең тиімді жағына қарай
қарастырады. Сондықтан да әлеуметтену кезеңдерін еңбек қызметіне байланысты
бөліп алады: -еңбекке дейінгі, еңбек қызметіне дейінгі барлық кезең.Бұл
кезең екіге бөлінеді:ертедегі әлеуметтену (мектепке дейінгі) және
жасөспірімдік әлеуметтену, онда мектеп, техникум және жоғары оқу орындағы
кезең;
-еңбектік кезең адамның бүкіл есейген кезеңін қамтиды;
-еңбектен кейін, қартайған жас, еңбек қызметін тоқтату кезеңі;
Жастардың әлеуметтенуін қарастырғанда маңызды кезең болып еңбек
қызметін бастау, немесе еңбекке кәсіби дайындалу кезеңі болып табылады. Дәл
кезеңде өзін - өзі дамыту, әлеуметтік таным мен құндылықтар ережесі
қалыптасып болашақ өміріндегі жеке тұлға болып қалыптасуына бағыт береді.
Бұл кезеңде тәрбиелік рольдің әсері үлкен орын алады. Сондықтан кез-келген
қоғамда алғашқы кезеңде әлеуметтенуде тәрбиелік іс-шаралар айқын көрінеді.
Қоғамның ресми институттарының тәрбиелік функциясының ауытқуы жастар үшін
қауіпті, ол әлеуметтік бейімделу мен нормадан ауытқуға алып келеді. Қазіргі
кезде әлеуметтенудің маңызды кезеңінің бірі жоғары оқу орындарындағы кәсіби
оқыту проблемасы. Жоғары оқу оқу орындарындағы әлеуметтену жеке тұлғаның
қалыптасуына әсерінің мазмұны едәуір ерекшеленеді. Бұл жерде тәрбие
мақсатты бағытталған процесс, тәрбиеші (отбасы мүшесі, мұғалім, институт
басшылары, дін басшылары)жеке тұлғаның қалыптасуына арналған жоспарлы
бағдарламалары бар. Жоғарғы мектеп еңбектік этниканы қалыптастырып,
басқарушы және интеллектуалды - гуманитарлы кәсіби қабаттар қатарын
толықтырып әлеуметтік дамудың әрі қарай дамуына өз үлесін қосады.
Зерттеушілер әлеуметтену бағыттарын әсер ету деңгейіне қарай: макро-, мезо-
және микродеңгейлік факторларға топтастырды. А. Мудрик оларды 3 топқа
біріктірді:
- макрофакторлар (космос, планета, әлем, ел )бүкіл планета тұрғындарына
немесе үлкен әлеуметтік топтары мәселен, бір елдің тұрғындарының
әлеуметтенуіне әсері.
- мезофакторлары – үлкен әлеуметтік топтардың әлеуметтену жағдайына әсері,
реалды топтар (халық, ұлт, тап), номиналды топтар (көрермендер қауымы) .
-микрофакторлар – жеке тұлғаның әлеуметтенуіне әсері (отбасы, құрдастар
тобы, ұйымдар т.б) .
Осы типология негізінде әлеуметтік факторлардың әлеуметтік
иерархиясын құруға болады, онда әлеуметтену процесін анықтайтын, мәселен,
студент жастардың ауқымын қарастырсақ. Макродеңгей факторлары – бүкіл
қоғамдағы болып жатқан әлеуметтік экономикалық және әлеуметтік-саяси
процестер.Олардан жастардың құндылықтар идеалына бейімделу мүмкіндіктері
айқындалады. Орта деңгей факторлары – жоғарғы білім жүйесі жоғарғы мектеп
пен білім қызметінің мәнін реттеуге көмектеседі.
2.2 Реформа жағдайларындағы әлеуметтенудің қарама-қайшылығы.
ТМД еліндегі қоғамдық - экономикалық және саяси
өзгерістер қоғамдағы әлеуметтену процесін басқару жүйесіне әсері қарама-
қайшылықтың туындауына алып келді. Жастардың әлеуметтену саласындағы
негізгі қарама-қайшылық – бұл объективті күрделенген, талаптары өскен өсуші
ұрпақтың әлеуметтенуінде әлеуметтік-экономикалық, идеологиялық, саяси-
тәрбиелік саланың жеткіліксіз қолданылуы адамға әсер етеді. Жастардың
әлеуметтенуі жартылай талқандалған экономика, сыбайласқан, бытыраңқы билік,
көптеген жастардың ауыр жағдайы, қылмыстық іс- әрекеттердің өсуі т.б.
аумағында өтуде. Әлеуметтену саласындағы негізгі қарама- қайшылық бұл –
қарама- қайшылық :
- мемлекеттің білім мен тәрбие мүмкіндіктерінің реформалық жүйесін
объективті ресурстар және құрал-жабдықтармен қамтамасыз ету,
- қоғамның ескі және жаңа құндылықтары арасындағы байланыстар. Жастарға
социализм идеялары, сондай-ақ, либерализм – нарық құндылығы, жеке меншік,
еркіндік, демократия, дін, шіркеу, мешіттер де әсер етеді.
- жаңа өндірістердің пайда болуы мен жастар араласқан нарықтық
қатынастардың инновациялық жолдарын қолдану қазіргі кезде жастарды
өндірістен аластату көбейген, жастар үшін еңбек өз-өзін дамыту, кәсіби
тереңдету құралы болудан қалды. Сонымен қатар, өмірдің қатаң шындығы
(жұмыссыздық, жалақы төлемеу, уақытында төлемеу) жастарды дәстүрлі
көзқарастарды қайта қарап ақысыз еңбек етуге, жаңа білім мен мамандық алуға
итермелейді.
- құқықтық әлеуметтік мемлекет құрылысы мәлімдегендей, балалар мен
жастарың құқықтық, әлеуметтік қорғалуы өте төмен. Елімізде жастардың
кедейленуі күрт өсіп, туылу деңгейі, ажырасу деңгейі артты, жетімдер мен
балалар ауруы, өлім көбейді. Бүгінгі күні тек 14% балалардың дені сау
болса, 35% балалар созылмалы ауруларға шалдыққан. Жасөспірімдер арасында
қылмыскерлік, нашақорлық, маскүнемдік үлкендерге қарағанда 1,5-1,9 есе
көбейді.
2.3 Жастардың әлеуметтенуі: социологиялық зерттеулердің мәліметтері.
Жастар социологиясы орталығы ИСПИ РАН – ның профессоры В. И. Чупровтың
басқаруымен жүргізілген жастардың әлеуметтік дамуына арналған зерттеу
қазіргі жастардың кәсіби әлуеттілігн сақталуын дәлелдеді. ¾ халық
шаруашылығындағы жастар кәсіби білім алған. Алайда өндірістің дағдарысына
орай бұл әлуеттілік (потенциал) жаңғырмады. 51,5% жұмыс істеуші жастар
өздерінің алған білім мамандығына сәйкес жұмыс істемейді (1990ж. 38%
тіркелді), ал әрбір үшіншісінің мамандығы жоқ. Мұның бәрінің жастардың
кәсіби әлеуметтену деңгейіне ықпалы бар. Басым көпшілігі (80% -тен көп)
жастар 30 жасында кәсіби есею мен экономикалық тәуелсіздікке қол жеткізеді,
немесе осы жастан асқан шақта жетеді. 1994ж. Жоғарғы кәсіби статусы бар
жастар 1990ж. қарағанда 1,5 есе төмендеді. Біліктілігін көтеруге
мүмкіндігі болмағандар - 31,2%, шын мәнісіндегі жоғарғы жалақыға қол
жеткізе алмау – 45,4%, қызметінде көтеріле алмау – 48,2% респондент.
Жастардың еңбекке бейімделуінде жеке меншік формалары айрықша орынды алады.
Мемлекеттік сектор жастардың еңбек саласындағы әлеуметтенуіне басты жол
болғанымен жастардың еңбекпен қамтылуы күрт төмендегені байқалды. Егер
1990ж. жеке меншікте 5% жастар жұмыс істесе, ал қазір әрбір бесінші және
әрбір оныншы қосымша жұмыс істейді. Сол секілді бұл тенденция кейінгі бес
жылда арта түсті, арта бармек, себебі соңғы кездері мемлекеттік
кәсіпорындарда жұмыс істеу беделі 2 есе төмендеп кетті. Жастардың
материалдық ахуалы еңбек нәтижесі, білім деңгейі, біліктілігіне байланысы
шамалы болып қалды. Басты фактор жеке меншік түрі болып отыр. Фирма
күзетшісі, банктегі қатардағы қызметкер, өндірістегі жоғарғы білікті
инженер, ғалымнан он есе көп жалақы алады. Сондықтан әрбір екінші адам
алатын жалақысын әділетсіз деп есептейді. Кіріс деңгейі мен сұраныс
деңгейінің алшақтығы тұтыну және еңбек саласындағы қызығушылықтардың
қарама – қайшылығына алып келеді. Бұл бір жағынан еңбектің қоғамдық
тиімділігінің төмендеуіне алып келсе, екінші жағынан, жеке тұлғаның дамуына
кері ықпалын тигізіп қажеттіліктерін шектейді. Осының әсерінен жастар
арасында өндірістен кетіп басқа жұмыстар іздеу қаупін туғызуда. Соңғы 5
жылда тасымалдау т. б. Жұмыс салаларына араласу жастар арасында көбейді.
40% жас адамдар өз құрдастарының кез келген жолмен ақша жасауын, заңнан
ауытқыса да қолдайды. Мемлекеттік кәсіпорындардағы қайыршылық жалақысы бар
ауыр жұмыс пен күдікті болса да, жоғарғы ақылы бизнесті таңдауды дұрыс
көреді. Бұл уақытша уақыт өткізетін кездейсоқ табу – қылмыстық қызмет
болып табылады. Мұндай жұмыстарды көбінесе армияға дейінгі мамандығы жоқ
жасөспірімдер таңдайды. 1990 ж. салыстырғанда бүгінгі күні оқымайтындар мен
жұмыс істемейтіндер 2 есе өсіп 2,5 млн. адамға өсті. 1995 ж. өзінде еңбек
биржасына тіркелген 29 жастағы адамдар саны 833 мыңнан асты. 1996 ж. 26%
мектеп, ПТУ, техникумдар мен жоғары оқу орнын бітірушілер жұмыс таба
алмады. “Жасырын жұмыссыздар” қатары тоқтап қалған кәсіпорындар, мәжбүрлік
демалыстар, жұмыс аптасының қысқартылуынан едәуір өсті. Еңбек саласындағы
тұрақсыздық: жастар арасында батыс постөндірістік қоғамның субмәдениеті кең
тарауына алып келді, ол әрине біздің қоғамға жат құбылыстар. Нәтижесінде
елімізде әсіресе Ресейде мықты ұйымдастырылған экономикалық пайда көздері:
казино, түнгі барлар мен сол секілді көңіл көтеру мекемелері көбейіп қымбат
өндірістік мазмұндағы кіріс жолдарында жастар шоғырланды. Мемлекет жоғарғы
білімі бар жас адамдарға жоғарғы деңгейде жалақы табу мүмкіндіктерін жасай
алмай кедейлік, қайыршылық қоғамы деңгейіне түсірді. Өте қымбат көңіл
көтеру орындарының кең тарауы жастар үшін қол жеткізбес болған соң
қылмыстық құрылымға итермелеуде. Өкінішке орай, жастардың әлеуметтену
бағыты осы жаққа аударылды. Қылмыскерліктің жартысынан көбін 14 жастан 30
жасқа дейінгі аралықтағы жастар жасауда. Ең қылмыстарға жақын жас көрсеткіш
16 – 17 жастағы жасөспірімдер. 1995 ж. М В Д органдарының анықтауы бойынша
208,1 мың кәмелетке толмаған қылмыскер жасөспірімдер еш жерде оқымайтындығы
және жұмыс істемейтіндігі анықталды. Еңбек саласындағы реформалардың
әлеуметтік ахуалы өсуші ұрпақтың денсаулығына кері әсерін тигізуде.
Денсаулық сақтау министрлігінің мәлімдеуінше жасөспірімдер арасындағы
жалпы ауру деңгейі соңғы 4 жыл ішінде 20% өсті. Оның ішінде әлеуметтік
мінездемесі бар кең тараған аурулар көп. Туберкулезбен ауыратын жастар 30 %
болса, саны 16 есеге өсті. Ал, жасөспірімдер арасында наша қолданумен
психдиспансерде есепте тұрғандар саны 3 есе өссе, жасөспірімдер арасындағы
алкогольді кең пайдалану қарқыны күннен күнге жылдам өсуде. Жастар
арасындағы өлім деңгейі де күрт өсті. Соңғы 4 жылда 15 – 19 жас аралығында
– 36,4%, 20 – 24 жас аралығында – 52,3%, 25 – 29 жас аралығы – 61,9 % өсті.
Жастар арасында түрлі салалармен байланыс үзілуі (еңбек, тұтыну, білім )
құрылымдық сананың әлеуметтік ахуалына да әсер етті. Жас адамдар арасында
еңбек және т.б. пайдалы мақсатты құндылықтарға қарым – қатынасы 51,1 %
жастар үшін маңызды емес болып қалды. 13 % респондент жақсы өмір сүру үшін
ғана жұмыс істер едім деп жауап берсе, 1990 ж. 21,5% респондент осылай
жауап берді. Мұнан біз жастардың еңбектік этикасы төмендегенін байқаймыз.
Салыстыру үшін А Қ Ш-да 1998 ж. жүргізілген аналогиялық сауалнама нәтижесі
бойынша 85 % американдықтардың еңбекке көзқарасы жақсы екенін дәлелдейді.
Сонымен біздің елдің жастары мен батыс елі жастарының көзқарастарында
айырмашылықтар көп. Дамымаған экономика мен өндірістік дағдарыстар жағдайы
жастар арасындағы еңбек пен құндылықтарға деген көзқарастары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I. Кіріспе---------------------------- ----------------------------------- ---
----------------------2
II. Негізгі бөлім
2.1 Әлеуметтену түсінігі--------------------------- ------------------------
-----------------5
2.2 Реформа жағдайларындағы әлеуметтенудің қарама-қайшылығы-----------12
2.3 Жастардың әлеуметтенуі: социологиялық зерттеулердің мәліметтері ----
13
2.4 Жеке тұлға және оны әлеуметтендірілу туралы түсінік. Жеке тұлғаны
құқықтық әлеуметтендіру--------------------- --------------------------------
-------------16
III. Қорытынды-------------------------- ----------------------------------- -
-----------------26
IV. Пайдаланылған әдебиеттер------------------------- -----------------------
-----------29
V. Сілтемелер------------------------- ----------------------------------- ---
------------------30
I. Кіріспе
Тұлға әлеуметтануының бірден-бір негізгі проблемасына әлеуметтену
процесін зерттеу жатады, яғни адам қалайша, неге байланысты қызмет етуші
қоғамдық субъект ретінде қалыптасады деген ауқымды мәселелерді зерттейді.
XX ғасырда әлеуметтанушылар мен этнографтар жүргізген көптеген салыстырмалы
зерттеулер тек әлеуметтік дағды-дәстүр, салт қана емес, сонымен қатар қызу
қандылық және әйелдер мен еркектердің мінез-құлық ерекшеліктері
әлеуметтендірудің жемісі болып табылатынын көрсетті.
Әлеуметтендіру (социализация) терминінің пайда болу тарихына келетін
болсақ, ең алдымен мына жағдайды айта кеткен жөн: алғашында термин неміс
тілінен ағылшын тіліне қате аударылған. Соған қарамастан бұл жаңа сөз
сақталды және классикалық әлеуметтану мәселелерін қамтыған ұғымға айналды.
“Әлеуметтану” ұғымы дәстүрлі “білім” және “тәрбие” ұғымдарымен
салыстырғанда кең ауқымды, терең мағыналы ұғым. Білім белгілі бір білім
жиынтығын беруді көздейді. Тәрбие мақсатты, саналы түрде жоспарланған
әрекеттер жүйесі ретінде түсіндіріледі, оның мақсаты – балада белгілі бір
тұлғалық сапаларды және мінез-құлық дағдыларын қалыптастыру.
Тұлғаның әлеуметтенуі топтық тәжірибенің негізінде іске асады. Шағын
және ірі әлеуметтік топтардағы адамдардың әлеуметтік өзара әрекетінің
нәтижесінде адам қоғамда жинақталған білім мен тәжірибені, ол
қалыптастырған құндылықтар мен нормаларды меңгереді. Бұл кез келген қалыпты
тұлға бейнесінің іргетасын және сонымен қатар әлеуметтік топтардың, бүкіл
қоғамның бірлігі мен тұтастығын құрайды. Бірақ әлеуметтену процесінде әрбір
жеке тұлғаның қайталанбайтын даралығы мен бірегейлігін айқындайтын
индивидуалдық тәжірибенің рөлін ескермеуге болмайды. Тұлғаның
әлеуметтенуінде екі бірдей абсалютті тұлға адам болған емес және болмайды.
Бір отбасында тәрбиеленген балалар мен егіздердің міндетті түрде сыртқы
ерекше айырмашылығы болады, оның себебі де түсінікті, өйткені ол
әлеуметтендіру тәжірибесіндегі индивидуалдық өзгешеліктерімен ғана
анықталып қоймайды.
Әлеуметтендірудің қандай механизмдері бар? Бұл процеске ең алдымен
екі жақ-әлеуметтендірудің объектісі және субъектісі қатысады.
Әлеуметтендірудің объектісі – бұл процестің кімге бағытталуы, яғни жеке
адамдар немесе адам топтары. Әлеуметтендірудің субъектісі – бұл осы
процесті жүзеге асырушы, яғни жеке тұлға, әлеуметтік топ, әлеуметтік
құрылым немесе ұйым, бұларды кейде әлеуметтендіру агенттері деп те атайды.
Әлеуметтендіру – ауқымды және күрделі процесс. Ол өзінің табиғатынан
әлеуметтік орта мен байланысты, әлеуметтік объектісі және субъектісі
тұрақты, адамның (адам топтарының) үздіксіз және қарқынды өзара әрекеті.
Сол бір ғана адам (мысалы, әке) бір байланыста (балалармен қатынаста)
субъект ретінде, әлеуметтендіру агенті ретінде көрінеді, ал келесі жағдайда
(әлеуметтік топқа қатынасына қарай) ол әлеуметтендірудің объектісі ретінде
көрінеді. Екінші жағынан алғанда, қайсыбір өзара әрекет шеңберінде
әлеуметтену субъектісі әлеуметтенудің объектісіне ықпал жасап қана
қоймайды, сонымен қатар субъекті объекті тарапынан кері әсерді де сезінеді.
Мысалы, ата-аналар балаларды тәрбиелеу процесінде балаларға шешуші ықпал
жасай отырып, өз кезегінде, тәрбиеленушілердің тарапынан тәрбиеге белгілі
бір кері әсерді де байқайды.
Әлеуметтендірудің бірінші және екінші әлеуметтендіру деп бөледі.
Бірінші әлеуметтендіру адамға өзін тікелей қоршаған ортаның, алғашқы
әлеуметтік топтардың: отбасының, туған-туыстардың, достардың, құрдастардың,
оқу және еңбек ұжымдарының, тәрбиешілердің, ұстаздардың, оқудағы,
қызметтегі, жұмыстағы тікелей басшылардың және т.б. тікелей ықпал жасауымен
байланысты. Тұлғаның алғаш қалыптасуы мен дамуында бірінші
әлеуметтендірудің рөлі аса зор. Екінші әлеуметтендіруді екінші қатардағы
әлеуметтік топтар (шағын немесе ірі), құрылымдар мен ұйымдар және мекемелер
тікелей және жалпы формада, көбінесе бір-екі бағытта жүзеге асырады.
Мұндағы қатынастар көбіне институционалдық сипат алады. Екінші
әлеуметтендірудің агенттері мемлекет пен оның органдарының (әскер, полиция,
сот, прокуратура, т.б.), кәсіпорындардың, жоғары оқу орындарының,
мектептердің, балабақшаларының, радио, теледидар, баспасөз және т.б.
басшылары және ресми өкілдері болып табылады. Екінші әлеуметтендіру жасы
кемеліне келген, есейген шақта өте маңызды. Бұл тұста адамның әлеуметтік
мәртебесі мен рөлі негізінен анықталады, енді соларды жүзеге асыруға және
ішінара өзгерістер жасауға көңіл аударылады. Әлеуметтендірудің бірінші және
екінші агенттерінің қызметін өзара байланыстыру мен үйлестіруді қамтамасыз
ету аса маңызды.
Адам өмірінің әр түрлі кезеңдерінде әлеуметтендірудің өзіндік мәнді
ерекшеліктері болады. Осыған байланысты әлеуметтендіру процесі өз
ерекшелігі бар бірнеше сатыдан: балалық, жасөспірім, есейген, қартайған
шақтан тұрады. Әлеуметтендіру процесі балалық және жастық шақта пәрменді
әрі қарқынды жүреді. Әлеуметтендірудің бастапқы сатысында балаларды
ересектер әлеміндегі өмірге бейімдеу іске асырылады. Бұл жерде басты рөлді
әлеуметтендірудің бірінші агенттері саналатын ата-аналар атқарады. Осы
сатыда ата-аналар мен балалар арасындағы өзара қарым-қатынастар олардың бір-
біріне жеген жақындық, жауапкершілік, ыстық ықылас сезімімен сипатталады,
бұл әлеуметтендірудің келесі сатысына шешуші ықпал жасайды. Бұл кезеңде
бала ойлау және танымдық дағдыларды меңгереді. Күрделі тәртіп ережесінің
жүйелерін игереді, мәдени құндылықтар мен нормалардың үлгісімен таныса
бастайды, бұлардың мәнін және мазмұнын жақсы түсіне қоймаса да, оларды
қолдануға ұмтылады.
2.1 Әлеуметтену түсінігі.
Жеке адам қоғамның толық праволы мүшесі ретінде өмір сүруіне
қажет белгілі бір ілімдер, ережелер мен байлықтар жүйесін меңгеруі немесе
әлеуметтенуі. Әлеуметтену жеке тұлғаның қалыптасу процесін, оның қоғам
талабын біртіндеп меңгеруін, қоғамда өзін ұстай білу үшін қажет білім мен
білікті меңгеруін көрсетеді.
Алғашқы қарапайым мәліметтерді адам отбасынан алады. Мұнда танымның
да, мінез-құлықтың да негіздері қаланады. Әлеуметтендіру тек жай оқу емес,
ол меңгеру, адамның өзінің тарапынан болатын белсенді процесс. Ешқандай
мектеп те, ешбір мұғалім де адамды жақсы зайып, жақсы күйеу, өз ісінің
нағыз шебері, кәсіпқойы болуды толық үйрете алмайды. Мұнда өмір бойы
үйренуге тура келеді. Адам биологиялық тірлік иесі ретінде 2 млн. жыл өмір
сүріп келеді, ал, ақылды, есті тіршілік иесі ретінде 40 мың жыл тіршілік
етуде. Жеке адам өзінің қысқа ғұмырында адамзаттың бүкіл тәжірибесін
меңгеруі тиіс, себебі хайуандардың тарихы жоқ, ал адамдардың тарихы бар.
Бала кезде адамның тұлға ретіндегі қасиеттері 70% қаланады, сол
себепті дұрыс тәрбие өте қажет. Барлық дамуы жоғары хайуандардың ішінде ана
хайуандар өмірге бейім және дамыған болып келеді. Себебі ұрпақты сақтауға
қамқорлық жасау солардың мойнына түседі. Отбасындағы алғашқы әлеуметтену,
оған жауарты агенттер: ата-аналар, туыстар. Отбасынан тыс екінші дәрежелі
әлеуметтену, оның агенттері: адамдар мен мекемелер (оқу орындары, армия,
милиция, мемлекет, СМИ т.б.)
Ұрпақтардың өзара қарым-қатынасындағы аса маңызды аспектілердің
бірі - балалар мен жастардың әлеуметтенуі. “Әлеуметтену“ термині
индивидтің белгілі бір білім, нормалар, құндылықтар, жүйесін меңгере
отырып қоғамның толық құқы бар азаматы ретінде қызмет етуіне әсер ететін
барлық әлеуметтік процесстер жиынтығын білдіреді.
Әлеуметтену – қоғамның өмірлік қызметіндегі жеке тұлғаның
қоғамдық өмірге араласып өндірістенуін қамтамасыз етуінде маңызды роль
атқаратын процесс. Әлуметтену саналы, бақыланатын, мақсатты іс-әрекеттерден
құралады, сондай-ақ, жеке тұлғаның дамуында шатасқан, соқтығысуға толы
әсері бар процестерден де тұрады.
Э.Дюркгейм, М.Вебер және Т.Парсонс әлеуметтенуді индивидтердің
әлеуметтік нормалар, құндылықтар, стереотиптер мен іс- әрекет ережелерін
меңгеру процесі деп тұжырымдайды. Қоғам өзінің әлеуметтік құрылымын сақтау
мен әлеуметтік жүйені өндірістендіру мақсатында әлеуметтік стереотиптер мен
стандарттарды қалыптастырып рольдік іс- әрекет бейнесін құруға ұмтылады
(топтық, таптық, этникалық, кәсіби т.б). Қоғамға қарсы қатынаста болмас
үшін жеке тұлға әлеуметтік тәжірибені әлеуметтік ортаға ену арқылы,
әлеуметтік өмір сүруші жүйеге байланысқа түсу арқылы меңгереді. Жеке
тұлғаның әлеуметтік ерекшеленуі әлеуметтенуді адамның қоғамдағы адаптация
мен интеграция процесі ретінде қарастыруына мүмкіндік береді.
Әлеуметтануда әлеуметтік қатынастардың объектісі ретінде тұлға екі
өзара байланысқан процестің бірлігінде қаралады. Оның бірі әлеуметтену,
екіншісі – идентификация. Тұлғалардың объект ретінде әлеуметтендірілуі
дегеніміз-мәдениеттің және әлеуметтік ережелер мен құндылықтарының
әлеуметтілігін оның игеруі арқылы және осының негізінде тұлғаның әлеуметтік
мәндерін, белгілерін қалыптастырып, қоғаммен әлеуметтік қауымдастықтың
әртүрлілігмен бірігетін процесі. Бұл өте кең, ауқымды процесс. Бұл процесс
әр тұлғаның табиғи әлеуметтік объектімен байланысқан дағдыларды,
шеберлікті, білімді иелену мәселелерін және әлеуметтік тәртіптің
құндылықтарының мұраттары мен негізінің қалыптасуын қамтиды. Әлеуметтік
қасиеттер жаңа пайда болып, адамдарға бірте-бірте сіңуі үшін, ол адам
әлеуметтік қатынастардың объектісі ретінде әлеуметтік ортада біте
қалыптасып, еңбек етуі тиіс. Тұлғаның әлеуметтендірілу процесіне адамдарды
қоршаған барлық орта кіреді.
Тұлғаның әлеуметтендірілуінің кеңеюі мен тереңдеуі негізгі үш сала
бойынша жүреді.
1. қызмет саласы.
2. басқалармен байланыс саласы.
3. сана-сезім саласы.
Австрия психологы З.Фрейдтің айтуы бойынша тұлға бойында үш элемент бар:
1. “ид” - қанағаттандыруға деген ұмтылыс қоздыратын қуат көзі.
2. “эго” - нақтылық негізінде тұлғаны бақылауды іске асырудың элементі.
3. “супэго” – тұлғаны үлгі, өнеге жағынан бағаланатын элемент.
З.Фрейд әлеуметтендірілудің имитация, идентификация және ұяттылық пен
куәлілік сезімі деген үш психологиялық механизмінің болатынын көтсетті.
Имитация дегеніміз – басқа біреудің жүріс-тұрыс үлгілеріне еліктеп, өзіне
көшіруге деген саналы түрде ұмтылыс. Ал, ұяттылық пен куәлілік дегеніміз –
кейбір жүріс-тұрыс үлгілерін басып тастайтын, болмаса тиым салатын ұнамсыз
механизмдер болып табылады. Американдық социологиядағы құрылымдық –
функционализм бағыты (Т.Парсонс, Р.Мертон) әлеуметтену түсінігін әлеуметтік
жүйедегі жеке тұлғаның толық интеграциясы, бейімделу процесі ретінде
қарастырды.Бұл мектеп дәстүрі әлеуметтенуді “бейімделу “ұғымында
(адаптация) зерттейді.
Бейімделу ұғымы биологияда басты орында алатын түсінік, ол тірі ағзаның
қоршаған ортаға бейімделуі негізінде қарастырылады. Социологияға тән
бейімделу, адамның қоршаған әлеуметтік орта, жағдайға бейімделу болып
табылады. Бейімделудің келесі деңгейін бөліп алады:
-мақсатты бағытталған конформизм, бейімделуші адам қалай әрекет ету
керек екендігін түсінеді, алайда әлеуметтік ортаның талаптарына келісе
отырып ол өзінің құндылықтар жүйесін ұстанады (А.Маслоу).
-өзара шындылық, өзара әрекет етуші субъектілер бір бірінің
құндылықтары мен іс-әрекет формаларына өзара түсінісу білдіреді
(Я.Щепаньский).
-аккомодация әлеуметтік бейімделудің ең кең тараған түрі, ол
шыцдамдылық негізі мен өзара жол беру арқылы көрінеді, адамның әлеуметтік
орта құндылықтары мен адамның индивидуалдық мінездемелерін мойындау
(Я.Щепаньский ).
-ассимиляция немесе толық бейімделу, онда адам өзінің бұрынғы
құндылықтарынан толық бас тартып жаңа ортаның құндылықтар жүйесін
қабылдауы (Ж.Пиаже).
Т.Парсонс әлеуметтенуді “адамдардың әлеуметтік қауымдастықта
жүйенің мүшесіне айналып белгілі бір әлеуметтік статусты қалыптастыратын
процесстер жиынтығы“ ретінде қарастырады. Әлеуметтену концепциясының
талдауына ерекше үлес қосушы көрнекті американ социологы Р.Мертон. Ол жеке
тұлғаның қоғамдағы құндылықтар мен нормаларға әлеуметтік бейімделу
типологиясын ұсынды. Типология негізінде – индивидтің әлеуметтік
құндылықтар мен нормаларды мойындап жетуге ұмтылу сәйкестігін
жатқызады.Ұсынған тұжырымдамада ол жеке тұлғаның оптимальдысы (маңыздысы)
әлеуметтік құндылықтар мен идеалдар, нормалар,оларға жетуді мойындайтындар.
Мұндай жеке тұлғаны Р.Мертон конформистис деп анықтады. Әлеуметтік маңызды
құндылықтарға қол жеткізу нориасы саласындағы экспериментальды екінші жеке
тұлға типі – инновациялық болып табылады керісінше, әлеуметтік мақсаттарға
экспериментальды салаға қарсы (дәстүрлі мақсаттар мен құндылықтардан бас
тартып жаңны ұсыну) алайда дәстүрлі әлеуметтік нормаларды сақтай отырып,
берілгендікті білдіретін жеке тұлға типі - ритуалданған (үрдістенген). Ені
қалған типтер әлеуметтік белсенділігіне қарай изоляциондық тип (эскапизм) -
әлеуметтік мақсаттар мен қол жеткізу шараларын қабылдамайтын, сондай-ақ
адам өз әлеміне кетіп қалатын, қоғаммен ешқандай байлнысқа түскісі
келмейтін жеке тұлға. Бесінші тип, “мятежник” дау-жанжалға жақын типтер,
наразы тұлғалар - әлеуметтік құндылықтар мен идеалдарға қарсы шығып жаңа
идеалдар мен іс-әрекет нормаларын ұсынушы адамдар. Осы типологияны
қарастыра отырып, әлеуметтену нәтижесі жеке тұлғаның қоғамдағы
интеграциялық деңгейі мен тұрақтылық дәрежесін анықтайтын әлеуметтену
қорытындысын көрсетеді. Әлеуметтенудің идеалды варианты жеке тұлғаның
алғашқы қоғамның мәдениетіне бейімделетін типі. Осылайша американ
социологиясы әлеуметтенуді мәдени, психологиялық және әлеуметтік қоршаған
ортаға бейімделу түсінігі ретінде қарастырар. Алайда, әлеуметтенуді
әлеуметтік ортаның жеке тұлғаға әсері ретінде деп бір жақтылы қарау дұрыс
емес.Тарихи даму жеке тұлғаның автономдылығын (егемендігін) бейнелейді.Бұл
процесс ортаға тек бейімделу емес, өз-өзін дамыту мен өзгерту, өрдірістену
болып табылады. Әлеуметтену жеке тұлға үшін үш фактор қосындысы болып
табылады: 1)туылғаннан болатын механизмдер; 2) әлеуметтік жағдайлар; 3)
саналы, бағытталған білім, оқыту тәрбиелеу.
Әлеуметену кезеңдері.Әлеуметтенудің алғашқы кезеңдерін бөліп алу
арқылы, балалық шақты қамтып, екінші ұзақ мерзімді есейген шақтағы аралық
уақытты алатын әлеуметтенуді қарастырамыз.
Алғашқы балалық. Нәресте үшін ата-ана арасындағы қарым-қатынасы оның
өміріндегі алғашқы әлеуметтену сәті (мезеті) болып табылады. Бұл байланыс
негізі нәрестенің көзқарасы,қимылы мен жымиғаны болып табылады. Сондай-ақ,
өмірінің екінші аптасында нәресте адамзат бетінен айырмашылықты байқап, өз
анасы мен бөтен адамды ажырата бастайды. 8-12 айында нәрестенің бауыр
басушылығы анық байқалады.Ол анасынан (немесе өзіне қарайтын адамнан ) алып
кеткенде айқайы мен жылауы арқылы өз тітіркенісін білдіреді. Мұндай реакция
баланың өзіне бейтаныс адамнан қорқуы, анасының таныс бейнесіне ұқсамауын
бірден тану. Бұл кезең тұрақтылық көзқарастың қалыптасуын білдіретін
уақыт, Пиаже оны 8 айлығында нәресте бірден жоғалған затты белсенді іздей
бастайды, алдымен анасына байланысты тұрақтылық басқа да объектіге
ауысатындығын айтады. Мұндай әлеуметтік бауыр басушылықтық маңыздылығы
бейтаныс жерде анасының қасында немесе бұрынғы қарым-қатынастағы
балалармен бірге тез игерілетіндігін айтып өтті.
Балалық шақ және ортасы (отрочество). Балалық шақта құрдастар тобы бірге
ойнай отырып, бірге қалыптасып, дамиды, дос болады.Жасөспірімдер үлкендер
өз жынысы, қабаты, діні қауымында болса да өз құрдастарымен оңай достасады.
Достық пен жыныстық байланыс өз ортасында өте тығыз орын алған. Жақсы
достардың өзі жасөспірімде аз болғанымен басқа жасқа қарағанда өзге жыныс
өкілдерінен көбірек болады.
Есею шағы.Жас адамдарда көп достары мен некеде тұрғандар. Орташа алғанда
оны саны 7 адамды құрайды; олар талғам ұқсастығы, жеке қызығушылықтары мен
ақыл – ой деңгейі ортақтығы, өзара көмек беру мен ашықтығы арқылы қоғамда
бір-бірін тауып өзара сыйласады. Есею кезінде қызметтік көтерілу, өмірлік
мақсаттарға қол жеткізуде достыққа уақыт жете бермейді. Ең мықты
байланыстар ғана қолдау тауып, достар саны 5-ден не одан кем болуы мүмкін
төмендейді. Қартая келе түрлі драматикалық жағдайды басынан кешірген соң,
өмірлік серіктерін жоғалтып алу арқылы өз достарынан тыс қалудан қорқып,
достық қатая түседі, бұл кезеңде, зейнеткерлікке шыққан адамның орташа
алғанда достары 6 адамды құрайды. Әлеуметтену процесі ешқашан тоқтамайды.
Өте қарқынды әлеуметтену балалық және жасөспірімдік шақта өтеді, алайда
орта және қартаю шағында да әлеуметтену жалғасады. Отандық ғылымдарда
әлеуметтену кезеңдерін анықтау еңбек қызметінің ең тиімді жағына қарай
қарастырады. Сондықтан да әлеуметтену кезеңдерін еңбек қызметіне байланысты
бөліп алады: -еңбекке дейінгі, еңбек қызметіне дейінгі барлық кезең.Бұл
кезең екіге бөлінеді:ертедегі әлеуметтену (мектепке дейінгі) және
жасөспірімдік әлеуметтену, онда мектеп, техникум және жоғары оқу орындағы
кезең;
-еңбектік кезең адамның бүкіл есейген кезеңін қамтиды;
-еңбектен кейін, қартайған жас, еңбек қызметін тоқтату кезеңі;
Жастардың әлеуметтенуін қарастырғанда маңызды кезең болып еңбек
қызметін бастау, немесе еңбекке кәсіби дайындалу кезеңі болып табылады. Дәл
кезеңде өзін - өзі дамыту, әлеуметтік таным мен құндылықтар ережесі
қалыптасып болашақ өміріндегі жеке тұлға болып қалыптасуына бағыт береді.
Бұл кезеңде тәрбиелік рольдің әсері үлкен орын алады. Сондықтан кез-келген
қоғамда алғашқы кезеңде әлеуметтенуде тәрбиелік іс-шаралар айқын көрінеді.
Қоғамның ресми институттарының тәрбиелік функциясының ауытқуы жастар үшін
қауіпті, ол әлеуметтік бейімделу мен нормадан ауытқуға алып келеді. Қазіргі
кезде әлеуметтенудің маңызды кезеңінің бірі жоғары оқу орындарындағы кәсіби
оқыту проблемасы. Жоғары оқу оқу орындарындағы әлеуметтену жеке тұлғаның
қалыптасуына әсерінің мазмұны едәуір ерекшеленеді. Бұл жерде тәрбие
мақсатты бағытталған процесс, тәрбиеші (отбасы мүшесі, мұғалім, институт
басшылары, дін басшылары)жеке тұлғаның қалыптасуына арналған жоспарлы
бағдарламалары бар. Жоғарғы мектеп еңбектік этниканы қалыптастырып,
басқарушы және интеллектуалды - гуманитарлы кәсіби қабаттар қатарын
толықтырып әлеуметтік дамудың әрі қарай дамуына өз үлесін қосады.
Зерттеушілер әлеуметтену бағыттарын әсер ету деңгейіне қарай: макро-, мезо-
және микродеңгейлік факторларға топтастырды. А. Мудрик оларды 3 топқа
біріктірді:
- макрофакторлар (космос, планета, әлем, ел )бүкіл планета тұрғындарына
немесе үлкен әлеуметтік топтары мәселен, бір елдің тұрғындарының
әлеуметтенуіне әсері.
- мезофакторлары – үлкен әлеуметтік топтардың әлеуметтену жағдайына әсері,
реалды топтар (халық, ұлт, тап), номиналды топтар (көрермендер қауымы) .
-микрофакторлар – жеке тұлғаның әлеуметтенуіне әсері (отбасы, құрдастар
тобы, ұйымдар т.б) .
Осы типология негізінде әлеуметтік факторлардың әлеуметтік
иерархиясын құруға болады, онда әлеуметтену процесін анықтайтын, мәселен,
студент жастардың ауқымын қарастырсақ. Макродеңгей факторлары – бүкіл
қоғамдағы болып жатқан әлеуметтік экономикалық және әлеуметтік-саяси
процестер.Олардан жастардың құндылықтар идеалына бейімделу мүмкіндіктері
айқындалады. Орта деңгей факторлары – жоғарғы білім жүйесі жоғарғы мектеп
пен білім қызметінің мәнін реттеуге көмектеседі.
2.2 Реформа жағдайларындағы әлеуметтенудің қарама-қайшылығы.
ТМД еліндегі қоғамдық - экономикалық және саяси
өзгерістер қоғамдағы әлеуметтену процесін басқару жүйесіне әсері қарама-
қайшылықтың туындауына алып келді. Жастардың әлеуметтену саласындағы
негізгі қарама-қайшылық – бұл объективті күрделенген, талаптары өскен өсуші
ұрпақтың әлеуметтенуінде әлеуметтік-экономикалық, идеологиялық, саяси-
тәрбиелік саланың жеткіліксіз қолданылуы адамға әсер етеді. Жастардың
әлеуметтенуі жартылай талқандалған экономика, сыбайласқан, бытыраңқы билік,
көптеген жастардың ауыр жағдайы, қылмыстық іс- әрекеттердің өсуі т.б.
аумағында өтуде. Әлеуметтену саласындағы негізгі қарама- қайшылық бұл –
қарама- қайшылық :
- мемлекеттің білім мен тәрбие мүмкіндіктерінің реформалық жүйесін
объективті ресурстар және құрал-жабдықтармен қамтамасыз ету,
- қоғамның ескі және жаңа құндылықтары арасындағы байланыстар. Жастарға
социализм идеялары, сондай-ақ, либерализм – нарық құндылығы, жеке меншік,
еркіндік, демократия, дін, шіркеу, мешіттер де әсер етеді.
- жаңа өндірістердің пайда болуы мен жастар араласқан нарықтық
қатынастардың инновациялық жолдарын қолдану қазіргі кезде жастарды
өндірістен аластату көбейген, жастар үшін еңбек өз-өзін дамыту, кәсіби
тереңдету құралы болудан қалды. Сонымен қатар, өмірдің қатаң шындығы
(жұмыссыздық, жалақы төлемеу, уақытында төлемеу) жастарды дәстүрлі
көзқарастарды қайта қарап ақысыз еңбек етуге, жаңа білім мен мамандық алуға
итермелейді.
- құқықтық әлеуметтік мемлекет құрылысы мәлімдегендей, балалар мен
жастарың құқықтық, әлеуметтік қорғалуы өте төмен. Елімізде жастардың
кедейленуі күрт өсіп, туылу деңгейі, ажырасу деңгейі артты, жетімдер мен
балалар ауруы, өлім көбейді. Бүгінгі күні тек 14% балалардың дені сау
болса, 35% балалар созылмалы ауруларға шалдыққан. Жасөспірімдер арасында
қылмыскерлік, нашақорлық, маскүнемдік үлкендерге қарағанда 1,5-1,9 есе
көбейді.
2.3 Жастардың әлеуметтенуі: социологиялық зерттеулердің мәліметтері.
Жастар социологиясы орталығы ИСПИ РАН – ның профессоры В. И. Чупровтың
басқаруымен жүргізілген жастардың әлеуметтік дамуына арналған зерттеу
қазіргі жастардың кәсіби әлуеттілігн сақталуын дәлелдеді. ¾ халық
шаруашылығындағы жастар кәсіби білім алған. Алайда өндірістің дағдарысына
орай бұл әлуеттілік (потенциал) жаңғырмады. 51,5% жұмыс істеуші жастар
өздерінің алған білім мамандығына сәйкес жұмыс істемейді (1990ж. 38%
тіркелді), ал әрбір үшіншісінің мамандығы жоқ. Мұның бәрінің жастардың
кәсіби әлеуметтену деңгейіне ықпалы бар. Басым көпшілігі (80% -тен көп)
жастар 30 жасында кәсіби есею мен экономикалық тәуелсіздікке қол жеткізеді,
немесе осы жастан асқан шақта жетеді. 1994ж. Жоғарғы кәсіби статусы бар
жастар 1990ж. қарағанда 1,5 есе төмендеді. Біліктілігін көтеруге
мүмкіндігі болмағандар - 31,2%, шын мәнісіндегі жоғарғы жалақыға қол
жеткізе алмау – 45,4%, қызметінде көтеріле алмау – 48,2% респондент.
Жастардың еңбекке бейімделуінде жеке меншік формалары айрықша орынды алады.
Мемлекеттік сектор жастардың еңбек саласындағы әлеуметтенуіне басты жол
болғанымен жастардың еңбекпен қамтылуы күрт төмендегені байқалды. Егер
1990ж. жеке меншікте 5% жастар жұмыс істесе, ал қазір әрбір бесінші және
әрбір оныншы қосымша жұмыс істейді. Сол секілді бұл тенденция кейінгі бес
жылда арта түсті, арта бармек, себебі соңғы кездері мемлекеттік
кәсіпорындарда жұмыс істеу беделі 2 есе төмендеп кетті. Жастардың
материалдық ахуалы еңбек нәтижесі, білім деңгейі, біліктілігіне байланысы
шамалы болып қалды. Басты фактор жеке меншік түрі болып отыр. Фирма
күзетшісі, банктегі қатардағы қызметкер, өндірістегі жоғарғы білікті
инженер, ғалымнан он есе көп жалақы алады. Сондықтан әрбір екінші адам
алатын жалақысын әділетсіз деп есептейді. Кіріс деңгейі мен сұраныс
деңгейінің алшақтығы тұтыну және еңбек саласындағы қызығушылықтардың
қарама – қайшылығына алып келеді. Бұл бір жағынан еңбектің қоғамдық
тиімділігінің төмендеуіне алып келсе, екінші жағынан, жеке тұлғаның дамуына
кері ықпалын тигізіп қажеттіліктерін шектейді. Осының әсерінен жастар
арасында өндірістен кетіп басқа жұмыстар іздеу қаупін туғызуда. Соңғы 5
жылда тасымалдау т. б. Жұмыс салаларына араласу жастар арасында көбейді.
40% жас адамдар өз құрдастарының кез келген жолмен ақша жасауын, заңнан
ауытқыса да қолдайды. Мемлекеттік кәсіпорындардағы қайыршылық жалақысы бар
ауыр жұмыс пен күдікті болса да, жоғарғы ақылы бизнесті таңдауды дұрыс
көреді. Бұл уақытша уақыт өткізетін кездейсоқ табу – қылмыстық қызмет
болып табылады. Мұндай жұмыстарды көбінесе армияға дейінгі мамандығы жоқ
жасөспірімдер таңдайды. 1990 ж. салыстырғанда бүгінгі күні оқымайтындар мен
жұмыс істемейтіндер 2 есе өсіп 2,5 млн. адамға өсті. 1995 ж. өзінде еңбек
биржасына тіркелген 29 жастағы адамдар саны 833 мыңнан асты. 1996 ж. 26%
мектеп, ПТУ, техникумдар мен жоғары оқу орнын бітірушілер жұмыс таба
алмады. “Жасырын жұмыссыздар” қатары тоқтап қалған кәсіпорындар, мәжбүрлік
демалыстар, жұмыс аптасының қысқартылуынан едәуір өсті. Еңбек саласындағы
тұрақсыздық: жастар арасында батыс постөндірістік қоғамның субмәдениеті кең
тарауына алып келді, ол әрине біздің қоғамға жат құбылыстар. Нәтижесінде
елімізде әсіресе Ресейде мықты ұйымдастырылған экономикалық пайда көздері:
казино, түнгі барлар мен сол секілді көңіл көтеру мекемелері көбейіп қымбат
өндірістік мазмұндағы кіріс жолдарында жастар шоғырланды. Мемлекет жоғарғы
білімі бар жас адамдарға жоғарғы деңгейде жалақы табу мүмкіндіктерін жасай
алмай кедейлік, қайыршылық қоғамы деңгейіне түсірді. Өте қымбат көңіл
көтеру орындарының кең тарауы жастар үшін қол жеткізбес болған соң
қылмыстық құрылымға итермелеуде. Өкінішке орай, жастардың әлеуметтену
бағыты осы жаққа аударылды. Қылмыскерліктің жартысынан көбін 14 жастан 30
жасқа дейінгі аралықтағы жастар жасауда. Ең қылмыстарға жақын жас көрсеткіш
16 – 17 жастағы жасөспірімдер. 1995 ж. М В Д органдарының анықтауы бойынша
208,1 мың кәмелетке толмаған қылмыскер жасөспірімдер еш жерде оқымайтындығы
және жұмыс істемейтіндігі анықталды. Еңбек саласындағы реформалардың
әлеуметтік ахуалы өсуші ұрпақтың денсаулығына кері әсерін тигізуде.
Денсаулық сақтау министрлігінің мәлімдеуінше жасөспірімдер арасындағы
жалпы ауру деңгейі соңғы 4 жыл ішінде 20% өсті. Оның ішінде әлеуметтік
мінездемесі бар кең тараған аурулар көп. Туберкулезбен ауыратын жастар 30 %
болса, саны 16 есеге өсті. Ал, жасөспірімдер арасында наша қолданумен
психдиспансерде есепте тұрғандар саны 3 есе өссе, жасөспірімдер арасындағы
алкогольді кең пайдалану қарқыны күннен күнге жылдам өсуде. Жастар
арасындағы өлім деңгейі де күрт өсті. Соңғы 4 жылда 15 – 19 жас аралығында
– 36,4%, 20 – 24 жас аралығында – 52,3%, 25 – 29 жас аралығы – 61,9 % өсті.
Жастар арасында түрлі салалармен байланыс үзілуі (еңбек, тұтыну, білім )
құрылымдық сананың әлеуметтік ахуалына да әсер етті. Жас адамдар арасында
еңбек және т.б. пайдалы мақсатты құндылықтарға қарым – қатынасы 51,1 %
жастар үшін маңызды емес болып қалды. 13 % респондент жақсы өмір сүру үшін
ғана жұмыс істер едім деп жауап берсе, 1990 ж. 21,5% респондент осылай
жауап берді. Мұнан біз жастардың еңбектік этикасы төмендегенін байқаймыз.
Салыстыру үшін А Қ Ш-да 1998 ж. жүргізілген аналогиялық сауалнама нәтижесі
бойынша 85 % американдықтардың еңбекке көзқарасы жақсы екенін дәлелдейді.
Сонымен біздің елдің жастары мен батыс елі жастарының көзқарастарында
айырмашылықтар көп. Дамымаған экономика мен өндірістік дағдарыстар жағдайы
жастар арасындағы еңбек пен құндылықтарға деген көзқарастары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz