Ақтөбе облысындағы археологиялық ескерткіштер

I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім:
2.1 Абат.Байтақ қорымы
2.2 Қобыланды батыр қаһармандық символы
2.3 Хан моласы қорымы
III. Қорытынды
IV.Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

XIX-XX ғасырларда ғана калыптасқан археология ғылымы біршама жас саналады.Соңғы кездерге дейін оның негізгі принциптері мен бағыттары,толық айқын болмай,ол түрлі білім саласына,әдетте биология ғылымдарына,өнертануға жатқызылып келді.Бірақ археологияның шапшаң да жылдам түрде қол жеткізген табыстары оның қоғамдық ғылымдар арасындағы орның айқындап берді.Тарихи оқиғалардың бүтіндей бөліктері,тараулары археологиялық мағлұматтар негізінде өрбітілді.
Археологиялық ескерткіштер – халықтардың ежелгі тарихына қатысты материалдық мәдениетінің ескерткіштері. Оған: қалашықтар мен қалалар; ежелгі қоныстардың қалдықтары; обалар, қабір үстіне орнатылған ескерткіштер мен салт-дәстүрлік құрылыстар; адамның еңбек қызметін сипаттайтын ескерткіштер; тасқа және үңгірде қашалған жазулар; табылған жекелеген қазбалардың орындары жатады.
Археология тарих ғылымында зор төңкеріс жасады,оның таным көкжиегін кеңейтіп өткен заман көрінісін жүз есе айқындап көрсетті.
Қазақстандық археологияның қайнар бастауында орыстың Н.В.Бартольд,В.В.Радлов,П.И.Лерх секілді шығыстанушылары мен тарихшылары,сондай-ақ алдыңғы қатарлы орыс зиялы қауымының өкілдері тұрды.
ҚР ҒА-ның Археология музейі- археологиялық ілім-білім мен Қазақстан ғылы-мының жеткен жетістіктерін насихаттауда,халықтың тарихи жадын жандан-дыруда негізгі құралдардың біріне айналды.1973 ж. құрылған бұл музейге 1946-1990 жж. ғалымдар жинастырған жәдігерлер қойылды.Олардың арасында бүкіл әлемдік және ғылыми маңызы жоғары болып саналатын қазба кезінде қола дәуірінің қорымдарынан алынған материалдар,сақ-үйсін дәуірлеріне жататын алтыннан жасалған әшекейлер,Отырар,Тараз,Түркістан секілді орта ғасырлық қалалардан табылған өте сирек ұшырасатын заттар бар.Есік обасынан табылған алтын бұйымдар кешені де осы музейде.Алтын-нан жасалған бұл бұйымдар тендесі жоқ көркем және ғылыми құндылық,со-нымен қатар ол ғалымдар тарапынан үнемі зерттеу нысанына айналып отыр.Есік обасындағы туынды аршып

1."Қазақстан археологиясы" Қ.М.Байпақов,Ж.Қ.Таймағамбетов,Т.Жұмаған-бетов "Алматы" баспасы 1996 жыл
2."Абат-Байтақ" С.Е.Әжіғали "Алматы" баспасы 2011 жыл
3."Қобыланды батыр" 2011 жыл

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 10 бет
Таңдаулыға:

Жоспары:
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім:
2.1 Абат-Байтақ қорымы
2.2 Қобыланды батыр қаһармандық символы
2.3 Хан моласы қорымы
III. Қорытынды
IV.Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Кіріспе

XIX-XX ғасырларда ғана калыптасқан археология ғылымы біршама жас саналады.Соңғы кездерге дейін оның негізгі принциптері мен бағыттары,толық айқын болмай,ол түрлі білім саласына,әдетте биология ғылымдарына,өнертануға жатқызылып келді.Бірақ археологияның шапшаң да жылдам түрде қол жеткізген табыстары оның қоғамдық ғылымдар арасындағы орның айқындап берді.Тарихи оқиғалардың бүтіндей бөліктері,тараулары археологиялық мағлұматтар негізінде өрбітілді.
Археологиялық ескерткіштер - халықтардың ежелгі тарихына қатысты материалдық мәдениетінің ескерткіштері. Оған: қалашықтар мен қалалар; ежелгі қоныстардың қалдықтары; обалар, қабір үстіне орнатылған ескерткіштер мен салт-дәстүрлік құрылыстар; адамның еңбек қызметін сипаттайтын ескерткіштер; тасқа және үңгірде қашалған жазулар; табылған жекелеген қазбалардың орындары жатады.
Археология тарих ғылымында зор төңкеріс жасады,оның таным көкжиегін кеңейтіп өткен заман көрінісін жүз есе айқындап көрсетті.
Қазақстандық археологияның қайнар бастауында орыстың Н.В.Бартольд,В.В.Радлов,П.И.Лерх секілді шығыстанушылары мен тарихшылары,сондай-ақ алдыңғы қатарлы орыс зиялы қауымының өкілдері тұрды.
ҚР ҒА-ның Археология музейі- археологиялық ілім-білім мен Қазақстан ғылы-мының жеткен жетістіктерін насихаттауда,халықтың тарихи жадын жандан-дыруда негізгі құралдардың біріне айналды.1973 ж. құрылған бұл музейге 1946-1990 жж. ғалымдар жинастырған жәдігерлер қойылды.Олардың арасында бүкіл әлемдік және ғылыми маңызы жоғары болып саналатын қазба кезінде қола дәуірінің қорымдарынан алынған материалдар,сақ-үйсін дәуірлеріне жататын алтыннан жасалған әшекейлер,Отырар,Тараз,Түркістан секілді орта ғасырлық қалалардан табылған өте сирек ұшырасатын заттар бар.Есік обасынан табылған алтын бұйымдар кешені де осы музейде.Алтын-нан жасалған бұл бұйымдар тендесі жоқ көркем және ғылыми құндылық,со-нымен қатар ол ғалымдар тарапынан үнемі зерттеу нысанына айналып отыр.Есік обасындағы туынды аршып алынғаннан бері ежелгі Қазақстанның өнері ,идеологиясы мен мәдениеті жайлы үш ғылыми монография мен отыз шақты мақалалардың жарияланғандығын айтсақ та жеткілікті.
2.1 Абат-Байтақ қорымы

Абат-Байтақ...Бұл атау соңғы кезде көбірек таралып,белгілі болып,маңызға ие бола бастады.Одан ортағасырлық бірегей кесенені,қызықты аңызды ғана емес,сонымен қатар халықтық мемориалдық сәулет өнерінің сан салалы еке-нін ,далада жогалып кетіп кейін қайта ашылған ескерткіштің күрделі тағдырын,аса құнды кешенді сақтаудың қиындығы мол түйіндерін көреміз.Бұған ескерткіш жайлы көз жеткізер сенімді деректердің мүлдем тапшылығын қосыңыз...
XIV-XX ғғ. бас кезіне қатысты Абат-Байтақ қорымы Ақтөбе облысының Қобда ауданында Талдысай ауылының оңтүстігіне қарай 12 км жерде орна-ласқан.Ескерткіш 200-ден асатын мемориалды архитектуралық құрылыстар-дан - көбіне тастан қашалған стела-құлпытастардан тұрады және Арал-Каспий аймағының солтүстік бөлігіндегі аса ірі кешен болып табылады.Ке-шенге атау берген Абат-Байтақ мавзолейі ортағасырлық сәулет өнерінің аса әйгілі ескерткіші,осы аймақта санаулы ғана сақталып қалған күйдірілген кірпіштен салынған және шошақ шатырлы күмбезді кесенелердің бірі.
Бұл ескерткіш тұңғыш рет П.И.Рычковтың "Орынбор топографиясы" атты еңбегінде келтіріліп,онда 1750 ж. инженер подпоручик Ригельман Қарасу өзе--ні Үлкен Қобдаға құятын сағада "пирамида тәрізді жасалған,қырғыздар Аспаны деп атаған біршама тастан қашалған құрылыстар тауып,суретін салып және мұнда белгілі адамдар жерленгені ,солардың бірін олар Байтақ деп атайтыны..."жазылған.Өкінішке орай,бұл деректердің тағдыры әлі күнге дейін беймәлім.Кейін XIX ғ. аяқ кезінде ғана осы ескерткішті Я.Я.Полферов негізінен аңыз ретінде сипаттаған. XX ғ. басында тұңғыш рет "Байтақ мавзолейінің" графикалық фиксациясы (немесе фотосы) Жозеф Кастаньенің "Қырғыз (қазақ) даласы мен Орынбор өлкесінің көне ескерткіштері "атты ең-бегінде жарық көреді.Ол ұзақ жылдар бойы осы бірегей ескерткіш жайлы топшылауға болатын жалғыз дерек болған еді.Үлкен некропольдің болғаны жайлы мәліметтер іс жүзінде болған еместін.
Соғыстан кейінгі жылдары Абат-Байтақ мавзолейіне архитектура тарихшылыры назар аудара бастады.М.М.Меңдіқұловтың еңбектерінде салыстырмалы -типологиялық талдау жасалып,Сығанақ қорымындағы Көк Кесене және Челябі облысындағы Кесене тәрізді шатырлы ғимараттар-мен тендестірілседе,бірақ порталсыз орталықтанған ескерткіш деп сипатта-лып,моңғол уақытына (XII) жатқызылды.Г.А.Пугаченканың көзқарасы осы кесененің сипаттамасымен үйлеседі.1950 жж. аяғында қорымда жергілікті өл-кетанушылар болғанымен,бірақ олардың жұмыс нәтижелерінен жаңа дерек-тер байқалмады.Мұның үстіне көптеген мамандар "Байтақ мавзолейін " жо-ғалды (сақталмады) деп есептеді.
Абат-Байтақ қорымын кешенді зерттеуді 1979-1980 жж Қазақстан Мәде-ниет министрлігінің экспедициясы (жетекшісі С.Е.Әжіғали) жүзеге асырып,осы жолы ескерткіш ғылыми тұрғыдан іс жүзінде қайта ашылды.Бү-кіл зират жан-жақты мұқият зерттеліп,оның топографиялық фотофиксация-лық зерттеулері және көптеген қабір үстіндегі ескерткіштердің өлшемдері сондай-ақ кесененің өзінің архитектуралық өлшемі жасалып,ғимараттың портал тұсында қазба жұмыстары жүргізілді.Осы ізденістер Абат-Байтақ мавзолейінің архитектуралық бейнесі бұрын әдебиеттерде айтылып келгеніндей центрикалық емес,шатырлы болып келетін порталды-күмбезді ескерткіштер-ге жақын екенін көрсетті.Ғимараттың жетілдірілген кіреберіс бөлігінің болға-ның бірқатар жайттар айғақтайды,ол археологиялық жағынан да расталды:қазба жұмыстары қабырғалардан 2,98 м шығып тұрған пилондардың қалдықтарын көрсетіп берді.
Кесененің сақталған бөлігінің көрінісі назар аударарлық - ол іргесі шаршы (9,52х9,80м) болып келген,сәл шалқақ қабырғалы,оған орнаған он бір қырлы барабан және көкке қарай ұмтылған шошақ күмбез түрінде болып келеді.Ал-аса төрттік пен биік барабанды күмбезбен қатарлас қою,осы үштік қабырғаларының еңістеуін бірте-бірте ұзарта түсу арқылы сәулетшінің ғимаратты көкке өрлету,аспанмен астастыру мақсаты орындалған.Алғашқы биіктігі 16 м-ге жуық болған ескерткіш нағыз монументті құрылыс болып кө-рінеді.Мазардың ішкі көрінісі де жобасы бойынша шаршы түрінде,ішкі жабу-ына өтудегі сегіз қырлы,он алты қырлы және шошақша күмбезі жоғары бөлі-гінде "құлыпқа" ұласып кезектесіп келуіне байланысты еңселі болып көрінеді.Камераның батыс және шығыс қабырғаларында арқалық ойық-терезелер орнатылып,етегі қайтадан қаланған.Ғимараттың ішкі қабырғалар-ында әртүрлі таңбалар сақталған.
Абат-Байтақ кесенесін безендіру негізінен құрылымында сыртқы барабан қырларында сатылы болып аяқталатын қос (бірінің ішінде бірі) жалған тере-зе ойықтарын орнату арқылы жүзеге асып,оның бір бөлігі өзінің атқаратын қызметіне қарай өтпелі тесік түрінде болып келуі көзделген.Бүкіл тәсіл осы кесене тәрізді Иль-Арслан,Текеш,Көк Кесене шатырлы мавзолейлерінен бай-қалады.Әлбетте,бұған күмбездің сыртқы қаптамасының ауыр салмағы мүм-кіндік бермеген.Ғимарат негізінен күйдірілген шаршы (24х24х6 см) кірпіш-терден қаланған.Кей жерлерде,көбінесе арқа қатарларында тік бұрышты(24-х12х6 см) кірпіштер пайдаланылған.Төрттіктің (четверик) қабырғаларының ішкі жақтаулары көлемі осындай шикі кірпіштермен қаланған.Мұнымен қатар әрлеу қабатында сапасы төмендеу (қоңырқай жасыл түсті) зертастар да кездесіп қалады.
Абат-Байтақ мазары - Еуразия даласындағы мемориалды сәулетшіліктің аса бағалы ескерткіші.Қазақстан жерінде сақталған бірегей дерлік порталды-күмбезді шатырлы мавзолей болып саналады.Соған қарамастан Моңғолиядан Кавказ қара теңіз жағалауына дейін созылып жатқан ұлан-байтақ аймақта ор-тағасырлық архитектураға қатысты біршама балама құрылыстар баршы-лық.Бұл ескерткіш XII-XIII ғғ.бас кезіндегі шатырлы Хорезм мавзолейлері-мен (Иль-Арслан,Текеш),мамандар XV-XVI ғғ.-ға жатқызған Көк Кесене және Кесене порталды-күмбезді шатырлы мавзолейлері ортасындағы аралық кезеңнен орын алады.Бұл ескерткішті архитектуралық-мәнерлік белгілері бойынша XIV ғ. аягы XV ғғ.-ға жатқызған жөн сияқты.
Аңыз бойынша бұл ғимарат XV ғ. өмір сүрген,"Жерұйықты" іздеп өткен Асан Қайғының ұлы Абат батырға арнап салынған.Әкесінің тапсыруымен шөбі шүйгін құнарлы мал өрісін іздеуге шыққан Абат батыр осы Бесқопада желмаядан құлап қаза табады.Мазарды осы өңірдің барша тұрғындары бірле-се қысқа мерзімде салып бітіреді.Осыдан екінші атауы - "байтақ";кең,шексіз, бұл тұста - бүкіл халықтық деген мағынасы шығады.Аңызды ескерткішке тікелей қатысты деп айту қиын.Далада мұндай ғаламат құрылыстар,негізінен хан,төре тұқымы жерленген қабір үстінде бой көтереген.
2003 жылы Абат-Байтақ мавзолейін қайта өндеу мәселесі Қазақстан Республикасының "Мәдени мұра" Мемлекеттік бағдарламасына айрықша баппен енгізілді.2004 жылы жазда археологиялық зерттеулер жүргізіліп (Е.А.Смағұлов ),мазар ішінде,мұсылмандық дәстүр белгілері байқалатын,жерленген үш мәйттің мүрдесі табылды.Олардың екеуі -ер мен әйел- шошақша сүйір тәрізді кірпіш сағананың ішінде болды.

2.2 Қобыланды батыр қаһармандық символы

Қобыланды батыр - қаһармандық символы, қазақ халқының мақтанышы. Қобда ауданы Жиренқопа жеріндегі Жалғызоба, Қособа,Бесоба - Қобыланды батырдың қалмақтармен соғысқан іздері. Қобыланды батыр жырындағы Қособа,Жиренкөл, Ешкіқырған,Тасбұлақ тауы,Тұшман бұлағы бүгінге дейін өзгеріссіз осылай аталды. Қобыландының бейіті - Қобда өзенінің шығыс жақ жағалауында,Жиренқопа елді мекенінің іргесінде.Бейіт беріректе қоршалып, 1995 жылы басына белгі қойылды. 2006 жылы батырдың мүрдесі қайта жерленді. 2007 жылы Қобыланды батырға арналып салынған кесене - XXI ғасырдағы теңдесі жоқ биік әрі көрнекті архитектуралық ерекшілігі бар құрылыс.
Қобыланды батыр кесенесінің аумағы мынандай :
Дулыға пішіндес кесененің биіктігі - 17,5,ені - 12 метр.Төбесінен қараған-дағы мавзолей қалқан,дулыға,садақ пішіндес архи тектуралық кескінді бейне-лейді. Қобыланды батырдың қайрақ тасының ұзындығы - 3 метр,ені - 60 см. Күні бүгінге дейін сақталған қобыланды қылышы осында қайралған.
Бір замандарда ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.