Саяси жүйелердің негіздері ұғымы мен мәні
Жоспар
І Кіріспе
Саяси жүйелердің негіздері ұғымы мен мәні
ІІ Негізгі бөлім.
1. ҚР ның саяси жүйесінің қоршаған ортаға бейімделуіндегі мәні
2. Парламентаризм . саяси жүйе дамуының маңызды институты
3. Әлемдік тәжірибеге сүйенудегі саяси жүйе
ІІІ Қорытынды.
IV Пайдаланған әдебеиттер тізімі.
І Кіріспе
Саяси жүйелердің негіздері ұғымы мен мәні
ІІ Негізгі бөлім.
1. ҚР ның саяси жүйесінің қоршаған ортаға бейімделуіндегі мәні
2. Парламентаризм . саяси жүйе дамуының маңызды институты
3. Әлемдік тәжірибеге сүйенудегі саяси жүйе
ІІІ Қорытынды.
IV Пайдаланған әдебеиттер тізімі.
«Саяси жүйе» ұғымын саяси ғылым XX ғасырдың орта шенінен қолдана бастады. Саяси жүйелер теориясының негізін қалағандар американ саясаттанушылары Д.Истон мен Г.Алмонд. Д.Истон өзінің «Саяси жүйе» (1953), «Саяси өмірді жүйелік
талдау» атты еңбектерінде саяси жүйені сырттан келетін импульске жауап беретін дамып және өзін-өзі реттеп отыратын организм ретінде қарастырады. Бұл көзқарас тұрғысынан алып қарасақ, саяси жүйе біртұтас, қоғамдық өмірдің ерекше сферасы.
Г.Алмондтың«Салыстырмалы саяси жүйелер» (1956) деген мақаласында саяси жүйе саяси институттар мен саяси мәдениеттің бірлігі деген тұжырымға басты назар аударады. Марксизм позициясынан саяси жүйе саяси процестср субъектілері әлеумсттік топтардың мүдделерін бейнелейтін қоғамдық қондырманың элементі ретінде талданады. Бұл мүдделер саяси процестср арқылы, саяси шешімдерді қабыддау мен іскс асыру арқылы саяси құрылымдардың көмегімен жүзеге асырылады (қараңыз, Фарукшин М-Х. Политическая система общества. Социальнополити-ческие науки. 1991, 5, 60 бет. Мұндай тәсіл бойынша саяси жүйе ең алдымен саяси институттар жүйесі болады, автор институционалданған жүйені басқа жүйешелермен қатар тұратын жүйеше ретінде қарастырады.
Әдебиетте басқа ұғымды байқауға болады, атап айтсақ: саяси жүйе саяси институттар жүйесінде жүзеге асатын саяси идеялар жүйесі ретінде қарастырылады. Саяси жүйені түсінудегі мұндай әртүрліліктің болуы кездейсоқ емес, ол кепбейнелі тараптардың бірлігі ретіндегі феноменнің өзінің күрделілігіне негізделінген.
Саяси жүйенің лайықты түсінігі өзекті белгілері мен одан шығатын тараптардың қатаң айырмашылығын талап етеді. Жоғарыда көрсетілген анықтамалар көбінесе осы проблемаларды қарастырумен байланысты.
«Саяси жүйе» ұғымы ең алдымен қоғамның саяси сферасының жүйелік сипатын білдіреді. Антика кезеңінен бастап саяси ойшылдар қоғамның әртүрлі саяси қүрылыстары өмір сүретінін түсіне білді. Мысалы, Платон мемлекеттік басқарудың үш формасын көрсетеді: монархия, анархия, демократия, олардың әрқайсысы өз
талдау» атты еңбектерінде саяси жүйені сырттан келетін импульске жауап беретін дамып және өзін-өзі реттеп отыратын организм ретінде қарастырады. Бұл көзқарас тұрғысынан алып қарасақ, саяси жүйе біртұтас, қоғамдық өмірдің ерекше сферасы.
Г.Алмондтың«Салыстырмалы саяси жүйелер» (1956) деген мақаласында саяси жүйе саяси институттар мен саяси мәдениеттің бірлігі деген тұжырымға басты назар аударады. Марксизм позициясынан саяси жүйе саяси процестср субъектілері әлеумсттік топтардың мүдделерін бейнелейтін қоғамдық қондырманың элементі ретінде талданады. Бұл мүдделер саяси процестср арқылы, саяси шешімдерді қабыддау мен іскс асыру арқылы саяси құрылымдардың көмегімен жүзеге асырылады (қараңыз, Фарукшин М-Х. Политическая система общества. Социальнополити-ческие науки. 1991, 5, 60 бет. Мұндай тәсіл бойынша саяси жүйе ең алдымен саяси институттар жүйесі болады, автор институционалданған жүйені басқа жүйешелермен қатар тұратын жүйеше ретінде қарастырады.
Әдебиетте басқа ұғымды байқауға болады, атап айтсақ: саяси жүйе саяси институттар жүйесінде жүзеге асатын саяси идеялар жүйесі ретінде қарастырылады. Саяси жүйені түсінудегі мұндай әртүрліліктің болуы кездейсоқ емес, ол кепбейнелі тараптардың бірлігі ретіндегі феноменнің өзінің күрделілігіне негізделінген.
Саяси жүйенің лайықты түсінігі өзекті белгілері мен одан шығатын тараптардың қатаң айырмашылығын талап етеді. Жоғарыда көрсетілген анықтамалар көбінесе осы проблемаларды қарастырумен байланысты.
«Саяси жүйе» ұғымы ең алдымен қоғамның саяси сферасының жүйелік сипатын білдіреді. Антика кезеңінен бастап саяси ойшылдар қоғамның әртүрлі саяси қүрылыстары өмір сүретінін түсіне білді. Мысалы, Платон мемлекеттік басқарудың үш формасын көрсетеді: монархия, анархия, демократия, олардың әрқайсысы өз
Пайдаланған әдебиеттер:
1. Н.Назарбаев. Конституция кемел келешектің кепілі. «Егемен Қазақстан», 30 тамыз, 2002 жыл.
2. Қараңыз: Баглай М.В. Конституционное право Российской Федерации. // Учебник. М., 1998 - 752 с; Мишин А.А. Конституционное право (государственное) право зарубежных стран. - М., 2001 - 488 с; Могунова М.А. Скандинавский парламентаризм. Теория и практика. М., Росийский гуманит. ун-т, 2001. - 392 с.
3. Ж.Тұяқбай. Заң шығару жұмысы: саннан сапаға. Егемен Қазақстан, 3 шілде, 2004 жыл.
4. Социологический энциклопедический словарь. -Норма, Москва, 1998 - 852 с. - 105-бет.
5. Большой толковый социологический словарь. Т.1. А-О. Вече-Аст. М., 1999, -745 с. -248-бет.
6. Ашимбаев М.С. Политический транзит: от глобального к национальному измерению. «Елорда», -Астана, -2002, -304с. - 279-бет.
7. «Егемен Қазақстан», 16 маусым, 2004 жыл.
1. Н.Назарбаев. Конституция кемел келешектің кепілі. «Егемен Қазақстан», 30 тамыз, 2002 жыл.
2. Қараңыз: Баглай М.В. Конституционное право Российской Федерации. // Учебник. М., 1998 - 752 с; Мишин А.А. Конституционное право (государственное) право зарубежных стран. - М., 2001 - 488 с; Могунова М.А. Скандинавский парламентаризм. Теория и практика. М., Росийский гуманит. ун-т, 2001. - 392 с.
3. Ж.Тұяқбай. Заң шығару жұмысы: саннан сапаға. Егемен Қазақстан, 3 шілде, 2004 жыл.
4. Социологический энциклопедический словарь. -Норма, Москва, 1998 - 852 с. - 105-бет.
5. Большой толковый социологический словарь. Т.1. А-О. Вече-Аст. М., 1999, -745 с. -248-бет.
6. Ашимбаев М.С. Политический транзит: от глобального к национальному измерению. «Елорда», -Астана, -2002, -304с. - 279-бет.
7. «Егемен Қазақстан», 16 маусым, 2004 жыл.
Жоспар
І Кіріспе
Саяси жүйелердің негіздері ұғымы мен мәні
ІІ Негізгі бөлім.
1. ҚР ның саяси жүйесінің қоршаған ортаға бейімделуіндегі мәні
2. Парламентаризм - саяси жүйе дамуының маңызды институты
3. Әлемдік тәжірибеге сүйенудегі саяси жүйе
ІІІ Қорытынды.
IV Пайдаланған әдебеиттер тізімі.
Саяси жүйе ұғымын саяси ғылым XX ғасырдың орта шенінен қолдана
бастады. Саяси жүйелер теориясының негізін қалағандар американ
саясаттанушылары Д.Истон мен Г.Алмонд. Д.Истон өзінің Саяси жүйе (1953),
Саяси өмірді жүйелік
талдау атты еңбектерінде саяси жүйені сырттан келетін импульске жауап
беретін дамып және өзін-өзі реттеп отыратын организм ретінде қарастырады.
Бұл көзқарас тұрғысынан алып қарасақ, саяси жүйе біртұтас, қоғамдық өмірдің
ерекше сферасы.
Г.АлмондтыңСалыстырмалы саяси жүйелер (1956) деген мақаласында
саяси жүйе саяси институттар мен саяси мәдениеттің бірлігі деген тұжырымға
басты назар аударады. Марксизм позициясынан саяси жүйе саяси процестср
субъектілері әлеумсттік топтардың мүдделерін бейнелейтін қоғамдық
қондырманың элементі ретінде талданады. Бұл мүдделер саяси процестср
арқылы, саяси шешімдерді қабыддау мен іскс асыру арқылы саяси құрылымдардың
көмегімен жүзеге асырылады (қараңыз, Фарукшин М-Х. Политическая система
общества. Социальнополити-ческие науки. 1991, 5, 60 бет. Мұндай тәсіл
бойынша саяси жүйе ең алдымен саяси институттар жүйесі болады, автор
институционалданған жүйені басқа жүйешелермен қатар тұратын жүйеше ретінде
қарастырады.
Әдебиетте басқа ұғымды байқауға болады, атап айтсақ: саяси жүйе саяси
институттар жүйесінде жүзеге асатын саяси идеялар жүйесі ретінде
қарастырылады. Саяси жүйені түсінудегі мұндай әртүрліліктің болуы кездейсоқ
емес, ол кепбейнелі тараптардың бірлігі ретіндегі феноменнің өзінің
күрделілігіне негізделінген.
Саяси жүйенің лайықты түсінігі өзекті белгілері мен одан шығатын
тараптардың қатаң айырмашылығын талап етеді. Жоғарыда көрсетілген
анықтамалар көбінесе осы проблемаларды қарастырумен байланысты.
Саяси жүйе ұғымы ең алдымен қоғамның саяси сферасының жүйелік
сипатын білдіреді. Антика кезеңінен бастап саяси ойшылдар қоғамның әртүрлі
саяси қүрылыстары өмір сүретінін түсіне білді. Мысалы, Платон мемлекеттік
басқарудың үш формасын көрсетеді: монархия, анархия, демократия, олардың
әрқайсысы өз кезегінде заңды және заңсыз болып болінеді. Бұған ұқсас
пікірді Аристотель де айтады, ол басқарудың төрт формасы болатындығын
көрсете отырып, оларды дұрыс және дұрыс емес деп беледі.
Саяси ғылымдар тарихында бірте-бірте саяси сфера жүйелік біртұтас
деген идея қалыптасты. Саяси жүйе ұғымы жалпыланған түрде осы идеяны
бейнелейді.
Саяси жүйе теориясының негізін салушы Д.Истон, сондай-ақ француз
саясаттанушысы Дювержье саяси жүйе элементтер жүйесі ретінде олардың өзара
әрекеттерінің, рольдерінің, қатынастарының, сонымен бірге нормалар мен
ережелердің жиынтығы деген ойға басты назар аударады. Осы тұрғыда саяси
жүйенің институционалды, коммуникативті, функционалды, нормативті тәрізді
әртүрлі жүйешелерін айырады. Бүл жүйешелердің әрқайсысының өз ерекшеліктері
бар, өз функцияларын атқарады және жүйенің тұтастығы мен тұрақтылығын
қамтамасыз ете отырып басқалармен өзара байланысқа түседі.
Батыстық саясаттануда екі идея басым: біріншіден, саяси жүйе туралы
белгілі бір нәрсені оның сыртқы ортамен байланысын сараптау арқылы айтуға
болады; екіншіден, саяси жүйені нақты түсіну элементтердің өзара әрекетін,
ролъдік функцияларын және реттеуші нормаларын талдау нәтижесіндс жолға
қойылады.
Осыған байланысты саяси жүйені ортамен кірудегі және шығудағы
өзара әрекеті бойынша қарастырылатын қара жәшікпен теңестіреді.
Осыған ұқсас жайтпен, яғни жәшіктің ішіндегі болып жатқандарды елемей
Д.Истон саяси жүйені қарастырды. Ол басты түрде жүйенің экономикалық,
мәдени, діни, экологиялық, биологиялық, психологиялық, халықаралық және
т.б. глобальды елеуметтік жүйеге енетін басқа жүйелердің кешенінен түратын
өз ортасымен қатынасын талдады. Саяси жүйе мен оның ортасы арасындағы
қатынастар жүйеге импульс беретін орта тарапының кіріс түрінде, орта
импульсіне жүйенің реакциясы болып табылатын шығыс түрінде бейнелейді.
Жүйе орта импульстеріне жауап бере отырып ортаға ықпал етеді. Орта
жүйе тарапынан импульс ала отырып өз кезегінде жүйеге ықпал етеді, және
барлығы жаңадан басталады. Бір сөзбен айтқанда, жүйе мен ортаның өзара
әрекеті тұйық кибернетикалық мақсаттардың өрекеті принципі бойынша өтеді.
Кірісте қогам тарапынан болатын талаптар мен қолдауларды белгілеуге
болады. Саяси жүйе оларды игеруге, қайта өндеуге және сыртқы
сигналдарга лайықты жауап беру үшін шақырылған. Бұл саяси жүйенің басқалар
тәрізді тікелей және қайтымды байланыстың болуы арқылы қалыпты қызмет етуін
білдіреді. Шығыста жүйенің сырттан келетін сигналдарға өзіндік реакциясы
болып табылатын шешімдср мен әрекеттерді белгілеуге болады. Олар қоғамның
барынша немесе барынша емес талаптары мен күтулері болуы мүмкін. Осымен
жүйенің легитимділік деңгейі, яғни қоғам тарапынан оны қолдау мен қабылдау
анықталынады. Легитимділік ұғымының тұтастай жүйеге де, оның жүйешелері мен
элементтеріне де таратылатындығы айқын. Жүйе ішіндегі кез-келген асыра
тырмысудың болуы, жекелеген жүйешелердің келісімділігінің болмауы тұтастай
саяси жүйенің легитимділік деңгейінің төмендеуіне алып келеді. Дел осылай
қоғамда да жүйсдегідей тәрізді болады.
Сонымен, импульстың екі түрін немесе кірістің екі түрін бөліп
көрсетеді, мысалы, сайлаушылардың жүйеге деген талабы мен олардың жүйені
қолдауы.
Талаптардың ауқымы оте кең жалақыны көтеру, еңбек жағдайын жақсарту,
білім берудегі ассигнованиялар жәнс т.б. Егер де талаптар көп болса, бұл
тек белгілі бір шекке дейін шешуге қабілетті жүктемелердің көбейіп кетуіне
байланысты жүйенің әлсіреуіне әкеліп соқтыруы мүмкін. Егер де талаптар көп
болып, оны парламент немесе үкімет шешуге физикалық жағынан дайын болмаса
жүктемелер сандық, егер де талаптар күрделі болса сапалық болуы мүмкін.
Сондықтан да оларды жүйе мүмкіншіліктерімен сәйкестендіру керек. Мұның
салдарының ауырлығынан құтылу жолын саясаткерлер іздестіруге тиіс. Бұл
мәселені талаптарды белгілі бір шеңберде ұстап тұратын қоғамда өмір сүріп
отырған құндылықтар жүйесі, мәдени нормалар, қондырмалар және т.б.
атқарады.
Импульстың немесе кірістің екінші түрі — қолдау да жүйе үшін өте
маңызды. Тұтастай алғандағы қауымдастықты (елді) қолдауды, режимді қолдау,
үкіметті қолдау және оның қалған барлық мүшелерін қолдауды айырып алғанымыз
абзал. Мысалы, өмір сүріп отырған режимді жек көре отырып, өз отанының
патриоты болуы мүмкін, әрекет етуші үкіметтің қызметін жаратпай режимді
қолдауы мүмкін, жекелеген мүшелеріңе теріс баға бере отырып тұтастай
үкіметті қолдауы мүмкін.
Кез-келген саяси жүйеде маңызды екі механизмнің болуы шарт. Біріншіден, бұл
қадағалаушы механизм, осы арқылы жүйені әрекетке түсіретін талаптар мен
қолдаулар белгіленеді. Екіншіден, талаптар мен қолдауларды шешімдер мен
әрекетке өзгерте конверсивті (өзгертуші) механизм жұмыс істеуі керек.
Д.Истон талаптардың келесі түрлерін бөліп көрсетеді:
игіліктер мен қызметтерді бөлуді қарастыратын талаптар (еңбекақы,
зейнетақы мен көмек туралы зандар қабылдау, жекелей алғанда, оларды төменгі
деңгейге дейін орналастыру мен көтеру; жұмыс уақыты туралы зандар қабыддау,
жекелей алғанда 8 сағаттық жұмыс күнін белгілеу; білім беру мүмкіндіктерін
кеңейту туралы; жолдарды жақсарту, көлік құралдары мен транспорттың жұмысын
жақсарту туралы заңдар қабылдау);
- жүріс-тұрысты реттеумен байланысты талаптар (қоғамдық қауіпсіздікті;
нарықты; неке, денсаулық сақтау, санитарлық ахуалды жақсарту және т.б.
салалардағы бақылауды қамтамасыз ету);
- коммуникация мен ақпарат сферасындагы талаптар. Қолдауға келер болсақ,
оларды былай топтауга болады:
- материаддық қолдау: салық төлеу, қоғамдық бастаулардағы еңбек, әскери
қызмет;
- заңдар мен директивалардың сақталынуы;
- саяси өмірге араласу: дауыс беру, саяси дискуссияларға қатысу және т.б.
саяси қатысу формалары;
- ресми ақпараттарға назар аудару, оларға сену, мемлекет пен оның
рәміздеріне және ресми салтанаттарға құрмет.
Саяси жүйе мемлекеттік басқару механизмдері арқылы легитимді
шешімдерді жасақтайды жөне олардың жүзеге асуы бойынша әрекеттер
қабылдайды.
Саяси жүйенің негізгі элементтері:
- билік — шешімдерге ықпалын тигізе алатын бәсекелес топтар арасында
ресурстарды бөлу;
– мүдделер — мақсаттар жиынтығы, оларды көздей отырып жекелеген тұлғалар
немесе топтар саяси процестердің қатысушысы болады;
– саясат — әдетте заңнама түрінде болатын билік пен топтардың
мүдделерімен бірге олардың арасындағы өзара әрекеттердің қоғамдық
нәтижесі.
Д. Истон мен Дювержьенің зерттеулері саяси жүйе табиғатын түсінуге
қадам жасады. Бірақ оларда бір-бірімен қатынаста, өзара әрекетте және т.б.
табылатын элементтердің өзі нені біддіреді деген мәселенің басы ашылмай
қалғандығы даусыз.
Осы мәселені қарастыруда өзінің көрнекті үлесін Алмонд қосты. Ол саяси
жүйеде институциональды және құндылықты тәрізді элементтердің екі тобын
айырып алу керек деп есептейді. Мұнымен саяси жүйенің жоғарыда Алмонд
көрсеткен анықтамасы байланысты. Ағылшын саясаттанушысы Уайт пен поляк
саясаттанушысы Е. Вятр құндылықтар жүйссін саяси жүйеге қатынас бойынша
сыртқы бір дүние деп есептсйді. Тиісінше, саяси жүйе әртүрлі әлеуметтік
топтар мүдделерінің белгілі бір құндылықтар мен идеалдар негізінде келісімі
үшін қажетті саяси институттарды бейнслсйді. Оның моні мынада, институттар
жүйссі мен құндылықтар жүйесі бір-бірінен ажыратысыз және олар жиынтығында
ғана саяси жүйені құрады. Институциональды жүйенің негізінде жатқан
құндылықтар жүйесі қондырмалы және жүріс-тұрыстық қалып, оның шегінде саяси
жүйе орналасады, және ол занды түрде рәсімделген немссс рәсімделмеген болуы
мүмкін.
Сонымен, саяси жүйс кұрылым, яғни элементтер мен олардың арасындағы
өзара әрекеттің жиынтығы екен. Жүйе элсмснтіне мыналар жатады:
- институттар жүйссі,
- немесе саяси құндылықтар жүйесі, нсмесс саяси мәдснист және институттар
жүйесі. Бірақ қай жағдайда болмасын, авторлар құндылықтар жүйесінс басымдық
береді.
Барлық элементтер өзара әрекетте болады және ақыр аяғында олардың өмір
сүруінің экономикалық шарттарында негізделген әлеуметтік топтардың саяси
мүдделерін келістірудің белгілі бір тәсілінің жиынтығымен жүзеге асады. Кез-
келген саяси жүйс, оның әрбір элементі белгілі бір әлеуметтік мүдделердің
дәл болсын, болмасын бейнесі болып табылады.
Саяси жүйе экономикалық қатынастар мен құрылымдардан бастап рухани
адамгершілік сферадан аяқтап қоғамның ахуалын бейнелсйді. Ол арқылы
әлеуметтік мүдделер анықталынады, кейіннен саясатта бекітілетін әлеуметтік
басымдылықтар құрылады. Саяси жүйеде барлық, әлеуметтік өмірдің өзегі
өтеді, өйткені онда жалаң түрде және тікелей көзқараспен қол жететіндей
формада қайшылықтар болады, мұнда олар рұқсат алады. Осы мағынада саяси
жүйе әлсуметтік өмірдің бейнесі бола отырып, қоғамның тұрақтылығы мен
тұтастығын қамтамасыз ететін саяси биліктік шешімдер қабылдау жолымен
қоғамдық күштер мүдделерінің қақтығысы да, келісуі де өтетін сфера болып
табылады. Осындай жолмен саяси жүйелер құрылымына саяси қатынастар да
енеді.
Уорд пен Макридистің айтулары бойынша саяси жүйе проблемаларды
анықтау мен қою үшін пайдаланылатын механизмді бейнелейді, ол сондай-ақ
мемлекеттік қатынастар, әртүрлі қоғамдарда шешімдердің орындалуын өңдеу мен
бақылау үшін де қажетті. Ресми механизм, оның көмегімен заңдық негізде
анықталған проблема мен шешімдер, күн тәртібіне қойылады, өңделеді және
әрекетке келтіріледі, басқару (немесе мемлекеттік басқару) деп аталынады.
Алайда басқару салыстырмалы саясаттануды зертгеушілер үшін
қызығушылықтарының бірден-бір пәні болып табылмайды. Мысалы, мынадай саяси
жүйелер бар, барлық ересек азаматтар шешімдер қабылдауға қатысу
мүмкіндіктеріне ие болады. Керісінше, диктатура тұлғалардың тар шеңберінде
шешімдер қабылдауға қатысуды шектейтін саяси жүйе.
Саяси жүйе талаптар мен қолдаулардың кіретін тиімді импульстарын,
сондай-ақ олармен шиырлас саяси ынтымақтастық пен қайшылықтарды қайта
құратын күштерден, процестерден, инсти-туттардан тұрады.
Бұл кірстін элемснттер кейіннен жүйеден шығатын ақырғы өнімдерге
дейін өзгереді. Осындай процестің арқасында саяси жүйе саясатты жасақтайды,
оның көмегімен құндылықтар жасалынады және бөлінеді.
Қара жәшік моделін Д.Истон өкілдік жүйе негізінде жасаған және оның
азаматтық қоғаммен, оның құрылымдары мен институттарымен өзара әрскетінің
ерекшелігін бейнслейді. Сондықтан да Д.Истонның моделінде саяси жүйе
сырттан келетін импульстарды қабылдайтын, оларға жауап беретін қара жәшік
бейнесінде бейнеленеді. Басқа сөзбсн айтар болсақ, жүйе қоғамның мүдделерін
лайықты бсйнелеуге, оның талаптарын қанағаттандыруға және оны қолдауға
тартылған.
Қалыпты тікелей және қайтымды байланыстар болмайтын қоғамды билейтін
автократиялық жүйенің ерекшелігіне негізделген модель мұндай түсінікке
балама бола алмайды. Өйткені жүйе қоғамға бұйрықтар мен директиваларды
жібереді, ал қоғам бұйрықтардың орындалуы туралы және саясатты
қабылдағандары туралы хат жібереді.
Саяси жүйенің қалыпты қызмет етуі, тұрақтылығы, тұтастығы мен
легитимділігі бірқатар шарттарға байланысты мүмкін болады. Жоғарыда атап
өткеніміздей, талаптардың ұстаусыз өсуі мен қолдаудың бәсеңдеуі жүйенің
дезинтеграциясына соқтыруы мүмкін. Сол себептен де ол билік
легитимділігінің құралдарына ғана емес, сонымен бірге талаптардың
легитимділігіне ие болуы тиіс, олардың бір бөлігін ескірген немесе уақыты
етіп кеткен ретінде саяси алаңның жиегіне шығарып тастауы, талаптардың өзін
рационализациялауы керек. Құндылықтар жүйссіне, яғни оның талаптардың
тиімді көлемі мен сипаттарына толықтай кепілдік бере алатынына сенім артуы,
демек стихиялардың шлюзін ашуы керек, осының нәтижесінде процсстер
бақылаудан шығып кетуі мүмкін. Қалыпты ряси өмір талаптары мен жүйе
мүмкіндіктерінің белгілі сәйкестігін қамтамасыз ете алады. Егср дс
антократиялық жүйеде саяси жүйенің қоғамға үстемдігі орын алар болса,
өкілдік жүйедс іс белгілі бір мағынада қарама-қарсы бағытта өрбиді.
Саяси жүйснін қалыпты қызмет етуі үшін талаптардың енуін реттсп
отыратын шекаралық аймақ талап етіледі. Дол осы аралық аймақта артикуляция,
яғни қажеттіліктердің талаптарға өзгеруі өтеді. Бұл аймақтың талаптардын
бей-берскет ағынына тосқауыл қоятындығы анық бұқаралық талап стулерді
рсттеудің өзіндік механизмі болып Табылады.
Мемлекеттің әлсіреуі, өз функцииларын алуы адам құмарлықтарының
стихиясының шешілуі мен әлеуметтік-саяси тығырыққа тірейді, бұқаралық
талап етулерді рсттсу тетіктерінің қажсттілігі айқын бола бастайды. Саяси
жүйе оларды өз қорында ұстап отыруға тиіс, тек осындай жағдайда ғана
дамыған демократияны да қиратуга кабілетті талап сту рснолюциясы дсп
аталатын қысымға бере алады.
Саяси ииституттар қызметі мен олардың арасындағы өзара әрекет
норматитік ұлттық жүйе жиынтығында болатын белгілі бір принциптср мен
нормалардың нәгізінде жүзеге асады.
Саяси жүйеде саяси мәдениет, яғни жалпы мәдениеттің саяси инетитуттар
мен саяси процестермсн байланысты болатын бір бөлігі фундамснталды мендс
болады. Саяси мәдениет ең алдымен саясатқа, саяси қатынастарға және
саяси жүйеге бағытталған көріністердің, идеялардың, мақсаттар мен
дәстүрлсрдің жиынтып. Бірақ ол жүріс-тұрыстық аспектіні де қамтиды. Егер
рухани мәдениет тұтастай алғанда әртүрлі қатынастардағы жүре-тұра нормалары
мсн срсжслсрін бслгілссс, саяси модснист саяси сфсрадағы жүріс-тұрыс
нормалары мсн “ойын ережелерін” анықтап белгілейді. Ол өмір сүріп отырған
саяси жүйснің, оның институттары мен ұйымдарының бірлігі мен тұрақтылығын
қамтамасыз ететін құндылықтар жүйссін білдіреді. Қоғамдағы үстемдік етуші
саяси мәдениет қорғаныс рөлін, өмір сүріп отырған саяси жүйснің тірегі
қызметін атқарады. Барлықтаптар мен әлеуметтік жіктердің саяси мәдениетті
игеруі олардың интсграциясына, билік жүйе кең әлеуметтік базасының
қалыптасуына, қызмет етіп отырған саяси жүйені барлық қоғамның қолдауын
қамтамасыз етуінс есптігін тигізсді.
Саяси мәдсниет саяси жүйенің, саяси институттардың, саяси қатынастар
мен процестердің сапалық сипаты болып табылады. Белгілі бір мағынада былай
айтуға болады қоғамның саяси мәдсниеті қалай болса, саяси жүйс де соған сай
болады, өйткені барлық, элемснттер қандай да бір халықтың мәдсниетін
жасаушы болып табылатын қоғамның басым бөлігі бөліп көрсететін құндылықтар
жүйесімсн анықталынады.
Саяси жүйенің негізінде жатқан және оны анықтаушы құндылықтар
проблемасы мүдделермен тығыз байланысты, себебі маңыздылық пен құндылық
дәуір мүдделерімен анықталынады.
Әртүрлі әлеуметтік топтардың мүдделері сәйкес болмайды, сондықтан да
құндылыққа деген көзқарастар, құндылықтық пайымдар әртүрлі болуы мүмкін.
Сонымен қатар бірқатар ортақ мүдделер де болады. Әлеуметтік келісім мен
саяси тұрақтылық — барлық әлеуметтік топтардың, тұтастай қоғамның
мүдделері. Сол себептен де саяси мәдениетте ортақ мүдделерден шығатын
құндылықтарды және қандай да бір әлеуметтік топтың мүдделерінен шығатын
құндылықтық пайымдарды айырып алу қажет. Олардың арақатынасы әрқилы болуы
мүмкін. Бірақ антагонизм, үстемдік пен бағыну жағдайында саяси жүйе
құндылықтарды үстемдік етуші таптың мүдделеріне сай өлшемде ескереді.
Саяси жүйе жалпы адами адамгершілік нормалар мен талаптардың
басымдығын сезінгенде ғана берік бола алады. Жалпы алғанда адамзат қоғамы
шексіздікке, адам болмысының ақиқаттығына деген сенімді қажет етеді. Бұл
өте жұқа материя нағыз шынайылық, онымен есептеспеуге ешқашан жол
берілмейді.
Адамгершілік мақсаттардың, жалпыға маңызды құндылықтардың
ақиқаттығын, нормативтілігін тануда әртүрлі әлеуметтік күштердің, саяси
қозғалыстар мен партиялардың бірігуі өтеді.
Құндылықтарға деген қатынастың сипатын саяси жүйенің сипаты,
полюстері дсспотия мен демократия болып табылатын олардың барлық спектрі
анықтайды.
Саяси жүйелер әр алуандығымен ерекшеленеді. Саяси ғылым осы өр алуандықты
талдауға, жекелей алғанда шатаспас үшін және оларды түсінуге қол жеткізу
үшін олардың формалары мен типтерін анықтауға әрдайым талаптанып келеді.
Саяси ғылымда саяси-жүйелердің белгілі бір критерилері бойынша бірқатар
типологиясы бар:
1) Әлеуметтік-экономикалық формация типі маңызды критерий болып табылады.
Осы тип бойынша саяси жүйелердің маркстік типологиясы құрылған. Формациялық
принциптерге сай құл иеленушілік, феодалдық, буржуазиялық және социалистік
саяси жүйелерді бөліп көрсетеді. Формациялық төсіл шекарасы туралы мәселе
ашық болып қалса да қарастырылып отырған типология барынша ғылыми.
Әлеуметтік топтар мүдделерінің келісімі мен қоғамның тұрақтылығын
қамтамасыз ету тәрізді саяси жүйе типі қоғамдық қатынастардың сипатымен,
үстем таптың мүдделерімен анықталынады. Бірақ саяси жүйені лайықты түсіну
үшін фориациялық
тәсіл антикалық дәуірден бастау алған өркениеттілікпен толықтырылуы қажет.
Бұл әсіресе қазіргі саяси жүйелердің типологиясы үшін маңызды, өйткені
қазіргі дөуірде формациялық принцип толықтай жоғалып кетпесе де екінші
орынға ығыстырылған.
2) Мұндай тәсілдің негізін М.Вебер қалаған. Саяси жүйені
типологияландырудың критерийі немесе негізі билікті негіздеудің, оның
легатимділігінің әдісі болады. Осы критерийге сай саяси жүйелер дәстүрлі
және рациональды болып бөлінеді.
Біріншіден, бағыну түрткілері болып дағды мен харизма, екіншіден —
мүдде қызмет етеді. Биліктің дәстүрлі типі дәстүр көрсеткенді атқаратын
принциппен қызмет етсе, рационалды немесе легитимді-құқықтық жүйеде билік
принциптер мен құқықтық нормаларға негізделінген.
Вебер бойынша билікті, оның легитимділігін негіздеудің бұл дәстүрлік
әдісі тек қана заңдылыққа деген сенімге ғана емес, өмір сүріп отырған
тәртіп пен биліктің қасиеттілігіне де негізделінген. Өзінің мотивациясы
бойынша бұл тип көп жағдайда үлкенге және отбасы иесіне ерікті бағыну
дәстүрі берік және тұрақты болатын патриархалды отбасы қатынастарына ұқсас.
Легитимацияның дәстүрлі әдісі феодалдық Еуропа мен Шығыс үшін тән. Вебер
Батыста да құқықтық мемлекеттің тұрақтылығын нығайту үшін саяси
дәстүрлермен бекіту керек деп есептейді. Сол себептен де ол демократияның
тұрақтылығы үшін билікті мойындаудың көпғасырлық дәстүрімен мемлекет
беделін көтеретін және азаматтардың мемлекетке ерікті бағынуын қолдайтын
мұрагерлік монархтың сақталуы пайдалы болар еді деп есептейді.
Билік қатынасының дәстүрлі әдісінің үстемдігі дәстүрлі қоғамдағы
легитимділіктің харизматикалық типіне ешқандай қайшы келмейді және кедергі
келтірмейді, қайта олармен тіл табысады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І Кіріспе
Саяси жүйелердің негіздері ұғымы мен мәні
ІІ Негізгі бөлім.
1. ҚР ның саяси жүйесінің қоршаған ортаға бейімделуіндегі мәні
2. Парламентаризм - саяси жүйе дамуының маңызды институты
3. Әлемдік тәжірибеге сүйенудегі саяси жүйе
ІІІ Қорытынды.
IV Пайдаланған әдебеиттер тізімі.
Саяси жүйе ұғымын саяси ғылым XX ғасырдың орта шенінен қолдана
бастады. Саяси жүйелер теориясының негізін қалағандар американ
саясаттанушылары Д.Истон мен Г.Алмонд. Д.Истон өзінің Саяси жүйе (1953),
Саяси өмірді жүйелік
талдау атты еңбектерінде саяси жүйені сырттан келетін импульске жауап
беретін дамып және өзін-өзі реттеп отыратын организм ретінде қарастырады.
Бұл көзқарас тұрғысынан алып қарасақ, саяси жүйе біртұтас, қоғамдық өмірдің
ерекше сферасы.
Г.АлмондтыңСалыстырмалы саяси жүйелер (1956) деген мақаласында
саяси жүйе саяси институттар мен саяси мәдениеттің бірлігі деген тұжырымға
басты назар аударады. Марксизм позициясынан саяси жүйе саяси процестср
субъектілері әлеумсттік топтардың мүдделерін бейнелейтін қоғамдық
қондырманың элементі ретінде талданады. Бұл мүдделер саяси процестср
арқылы, саяси шешімдерді қабыддау мен іскс асыру арқылы саяси құрылымдардың
көмегімен жүзеге асырылады (қараңыз, Фарукшин М-Х. Политическая система
общества. Социальнополити-ческие науки. 1991, 5, 60 бет. Мұндай тәсіл
бойынша саяси жүйе ең алдымен саяси институттар жүйесі болады, автор
институционалданған жүйені басқа жүйешелермен қатар тұратын жүйеше ретінде
қарастырады.
Әдебиетте басқа ұғымды байқауға болады, атап айтсақ: саяси жүйе саяси
институттар жүйесінде жүзеге асатын саяси идеялар жүйесі ретінде
қарастырылады. Саяси жүйені түсінудегі мұндай әртүрліліктің болуы кездейсоқ
емес, ол кепбейнелі тараптардың бірлігі ретіндегі феноменнің өзінің
күрделілігіне негізделінген.
Саяси жүйенің лайықты түсінігі өзекті белгілері мен одан шығатын
тараптардың қатаң айырмашылығын талап етеді. Жоғарыда көрсетілген
анықтамалар көбінесе осы проблемаларды қарастырумен байланысты.
Саяси жүйе ұғымы ең алдымен қоғамның саяси сферасының жүйелік
сипатын білдіреді. Антика кезеңінен бастап саяси ойшылдар қоғамның әртүрлі
саяси қүрылыстары өмір сүретінін түсіне білді. Мысалы, Платон мемлекеттік
басқарудың үш формасын көрсетеді: монархия, анархия, демократия, олардың
әрқайсысы өз кезегінде заңды және заңсыз болып болінеді. Бұған ұқсас
пікірді Аристотель де айтады, ол басқарудың төрт формасы болатындығын
көрсете отырып, оларды дұрыс және дұрыс емес деп беледі.
Саяси ғылымдар тарихында бірте-бірте саяси сфера жүйелік біртұтас
деген идея қалыптасты. Саяси жүйе ұғымы жалпыланған түрде осы идеяны
бейнелейді.
Саяси жүйе теориясының негізін салушы Д.Истон, сондай-ақ француз
саясаттанушысы Дювержье саяси жүйе элементтер жүйесі ретінде олардың өзара
әрекеттерінің, рольдерінің, қатынастарының, сонымен бірге нормалар мен
ережелердің жиынтығы деген ойға басты назар аударады. Осы тұрғыда саяси
жүйенің институционалды, коммуникативті, функционалды, нормативті тәрізді
әртүрлі жүйешелерін айырады. Бүл жүйешелердің әрқайсысының өз ерекшеліктері
бар, өз функцияларын атқарады және жүйенің тұтастығы мен тұрақтылығын
қамтамасыз ете отырып басқалармен өзара байланысқа түседі.
Батыстық саясаттануда екі идея басым: біріншіден, саяси жүйе туралы
белгілі бір нәрсені оның сыртқы ортамен байланысын сараптау арқылы айтуға
болады; екіншіден, саяси жүйені нақты түсіну элементтердің өзара әрекетін,
ролъдік функцияларын және реттеуші нормаларын талдау нәтижесіндс жолға
қойылады.
Осыған байланысты саяси жүйені ортамен кірудегі және шығудағы
өзара әрекеті бойынша қарастырылатын қара жәшікпен теңестіреді.
Осыған ұқсас жайтпен, яғни жәшіктің ішіндегі болып жатқандарды елемей
Д.Истон саяси жүйені қарастырды. Ол басты түрде жүйенің экономикалық,
мәдени, діни, экологиялық, биологиялық, психологиялық, халықаралық және
т.б. глобальды елеуметтік жүйеге енетін басқа жүйелердің кешенінен түратын
өз ортасымен қатынасын талдады. Саяси жүйе мен оның ортасы арасындағы
қатынастар жүйеге импульс беретін орта тарапының кіріс түрінде, орта
импульсіне жүйенің реакциясы болып табылатын шығыс түрінде бейнелейді.
Жүйе орта импульстеріне жауап бере отырып ортаға ықпал етеді. Орта
жүйе тарапынан импульс ала отырып өз кезегінде жүйеге ықпал етеді, және
барлығы жаңадан басталады. Бір сөзбен айтқанда, жүйе мен ортаның өзара
әрекеті тұйық кибернетикалық мақсаттардың өрекеті принципі бойынша өтеді.
Кірісте қогам тарапынан болатын талаптар мен қолдауларды белгілеуге
болады. Саяси жүйе оларды игеруге, қайта өндеуге және сыртқы
сигналдарга лайықты жауап беру үшін шақырылған. Бұл саяси жүйенің басқалар
тәрізді тікелей және қайтымды байланыстың болуы арқылы қалыпты қызмет етуін
білдіреді. Шығыста жүйенің сырттан келетін сигналдарға өзіндік реакциясы
болып табылатын шешімдср мен әрекеттерді белгілеуге болады. Олар қоғамның
барынша немесе барынша емес талаптары мен күтулері болуы мүмкін. Осымен
жүйенің легитимділік деңгейі, яғни қоғам тарапынан оны қолдау мен қабылдау
анықталынады. Легитимділік ұғымының тұтастай жүйеге де, оның жүйешелері мен
элементтеріне де таратылатындығы айқын. Жүйе ішіндегі кез-келген асыра
тырмысудың болуы, жекелеген жүйешелердің келісімділігінің болмауы тұтастай
саяси жүйенің легитимділік деңгейінің төмендеуіне алып келеді. Дел осылай
қоғамда да жүйсдегідей тәрізді болады.
Сонымен, импульстың екі түрін немесе кірістің екі түрін бөліп
көрсетеді, мысалы, сайлаушылардың жүйеге деген талабы мен олардың жүйені
қолдауы.
Талаптардың ауқымы оте кең жалақыны көтеру, еңбек жағдайын жақсарту,
білім берудегі ассигнованиялар жәнс т.б. Егер де талаптар көп болса, бұл
тек белгілі бір шекке дейін шешуге қабілетті жүктемелердің көбейіп кетуіне
байланысты жүйенің әлсіреуіне әкеліп соқтыруы мүмкін. Егер де талаптар көп
болып, оны парламент немесе үкімет шешуге физикалық жағынан дайын болмаса
жүктемелер сандық, егер де талаптар күрделі болса сапалық болуы мүмкін.
Сондықтан да оларды жүйе мүмкіншіліктерімен сәйкестендіру керек. Мұның
салдарының ауырлығынан құтылу жолын саясаткерлер іздестіруге тиіс. Бұл
мәселені талаптарды белгілі бір шеңберде ұстап тұратын қоғамда өмір сүріп
отырған құндылықтар жүйесі, мәдени нормалар, қондырмалар және т.б.
атқарады.
Импульстың немесе кірістің екінші түрі — қолдау да жүйе үшін өте
маңызды. Тұтастай алғандағы қауымдастықты (елді) қолдауды, режимді қолдау,
үкіметті қолдау және оның қалған барлық мүшелерін қолдауды айырып алғанымыз
абзал. Мысалы, өмір сүріп отырған режимді жек көре отырып, өз отанының
патриоты болуы мүмкін, әрекет етуші үкіметтің қызметін жаратпай режимді
қолдауы мүмкін, жекелеген мүшелеріңе теріс баға бере отырып тұтастай
үкіметті қолдауы мүмкін.
Кез-келген саяси жүйеде маңызды екі механизмнің болуы шарт. Біріншіден, бұл
қадағалаушы механизм, осы арқылы жүйені әрекетке түсіретін талаптар мен
қолдаулар белгіленеді. Екіншіден, талаптар мен қолдауларды шешімдер мен
әрекетке өзгерте конверсивті (өзгертуші) механизм жұмыс істеуі керек.
Д.Истон талаптардың келесі түрлерін бөліп көрсетеді:
игіліктер мен қызметтерді бөлуді қарастыратын талаптар (еңбекақы,
зейнетақы мен көмек туралы зандар қабылдау, жекелей алғанда, оларды төменгі
деңгейге дейін орналастыру мен көтеру; жұмыс уақыты туралы зандар қабыддау,
жекелей алғанда 8 сағаттық жұмыс күнін белгілеу; білім беру мүмкіндіктерін
кеңейту туралы; жолдарды жақсарту, көлік құралдары мен транспорттың жұмысын
жақсарту туралы заңдар қабылдау);
- жүріс-тұрысты реттеумен байланысты талаптар (қоғамдық қауіпсіздікті;
нарықты; неке, денсаулық сақтау, санитарлық ахуалды жақсарту және т.б.
салалардағы бақылауды қамтамасыз ету);
- коммуникация мен ақпарат сферасындагы талаптар. Қолдауға келер болсақ,
оларды былай топтауга болады:
- материаддық қолдау: салық төлеу, қоғамдық бастаулардағы еңбек, әскери
қызмет;
- заңдар мен директивалардың сақталынуы;
- саяси өмірге араласу: дауыс беру, саяси дискуссияларға қатысу және т.б.
саяси қатысу формалары;
- ресми ақпараттарға назар аудару, оларға сену, мемлекет пен оның
рәміздеріне және ресми салтанаттарға құрмет.
Саяси жүйе мемлекеттік басқару механизмдері арқылы легитимді
шешімдерді жасақтайды жөне олардың жүзеге асуы бойынша әрекеттер
қабылдайды.
Саяси жүйенің негізгі элементтері:
- билік — шешімдерге ықпалын тигізе алатын бәсекелес топтар арасында
ресурстарды бөлу;
– мүдделер — мақсаттар жиынтығы, оларды көздей отырып жекелеген тұлғалар
немесе топтар саяси процестердің қатысушысы болады;
– саясат — әдетте заңнама түрінде болатын билік пен топтардың
мүдделерімен бірге олардың арасындағы өзара әрекеттердің қоғамдық
нәтижесі.
Д. Истон мен Дювержьенің зерттеулері саяси жүйе табиғатын түсінуге
қадам жасады. Бірақ оларда бір-бірімен қатынаста, өзара әрекетте және т.б.
табылатын элементтердің өзі нені біддіреді деген мәселенің басы ашылмай
қалғандығы даусыз.
Осы мәселені қарастыруда өзінің көрнекті үлесін Алмонд қосты. Ол саяси
жүйеде институциональды және құндылықты тәрізді элементтердің екі тобын
айырып алу керек деп есептейді. Мұнымен саяси жүйенің жоғарыда Алмонд
көрсеткен анықтамасы байланысты. Ағылшын саясаттанушысы Уайт пен поляк
саясаттанушысы Е. Вятр құндылықтар жүйссін саяси жүйеге қатынас бойынша
сыртқы бір дүние деп есептсйді. Тиісінше, саяси жүйе әртүрлі әлеуметтік
топтар мүдделерінің белгілі бір құндылықтар мен идеалдар негізінде келісімі
үшін қажетті саяси институттарды бейнслсйді. Оның моні мынада, институттар
жүйссі мен құндылықтар жүйесі бір-бірінен ажыратысыз және олар жиынтығында
ғана саяси жүйені құрады. Институциональды жүйенің негізінде жатқан
құндылықтар жүйесі қондырмалы және жүріс-тұрыстық қалып, оның шегінде саяси
жүйе орналасады, және ол занды түрде рәсімделген немссс рәсімделмеген болуы
мүмкін.
Сонымен, саяси жүйс кұрылым, яғни элементтер мен олардың арасындағы
өзара әрекеттің жиынтығы екен. Жүйе элсмснтіне мыналар жатады:
- институттар жүйссі,
- немесе саяси құндылықтар жүйесі, нсмесс саяси мәдснист және институттар
жүйесі. Бірақ қай жағдайда болмасын, авторлар құндылықтар жүйесінс басымдық
береді.
Барлық элементтер өзара әрекетте болады және ақыр аяғында олардың өмір
сүруінің экономикалық шарттарында негізделген әлеуметтік топтардың саяси
мүдделерін келістірудің белгілі бір тәсілінің жиынтығымен жүзеге асады. Кез-
келген саяси жүйс, оның әрбір элементі белгілі бір әлеуметтік мүдделердің
дәл болсын, болмасын бейнесі болып табылады.
Саяси жүйе экономикалық қатынастар мен құрылымдардан бастап рухани
адамгершілік сферадан аяқтап қоғамның ахуалын бейнелсйді. Ол арқылы
әлеуметтік мүдделер анықталынады, кейіннен саясатта бекітілетін әлеуметтік
басымдылықтар құрылады. Саяси жүйеде барлық, әлеуметтік өмірдің өзегі
өтеді, өйткені онда жалаң түрде және тікелей көзқараспен қол жететіндей
формада қайшылықтар болады, мұнда олар рұқсат алады. Осы мағынада саяси
жүйе әлсуметтік өмірдің бейнесі бола отырып, қоғамның тұрақтылығы мен
тұтастығын қамтамасыз ететін саяси биліктік шешімдер қабылдау жолымен
қоғамдық күштер мүдделерінің қақтығысы да, келісуі де өтетін сфера болып
табылады. Осындай жолмен саяси жүйелер құрылымына саяси қатынастар да
енеді.
Уорд пен Макридистің айтулары бойынша саяси жүйе проблемаларды
анықтау мен қою үшін пайдаланылатын механизмді бейнелейді, ол сондай-ақ
мемлекеттік қатынастар, әртүрлі қоғамдарда шешімдердің орындалуын өңдеу мен
бақылау үшін де қажетті. Ресми механизм, оның көмегімен заңдық негізде
анықталған проблема мен шешімдер, күн тәртібіне қойылады, өңделеді және
әрекетке келтіріледі, басқару (немесе мемлекеттік басқару) деп аталынады.
Алайда басқару салыстырмалы саясаттануды зертгеушілер үшін
қызығушылықтарының бірден-бір пәні болып табылмайды. Мысалы, мынадай саяси
жүйелер бар, барлық ересек азаматтар шешімдер қабылдауға қатысу
мүмкіндіктеріне ие болады. Керісінше, диктатура тұлғалардың тар шеңберінде
шешімдер қабылдауға қатысуды шектейтін саяси жүйе.
Саяси жүйе талаптар мен қолдаулардың кіретін тиімді импульстарын,
сондай-ақ олармен шиырлас саяси ынтымақтастық пен қайшылықтарды қайта
құратын күштерден, процестерден, инсти-туттардан тұрады.
Бұл кірстін элемснттер кейіннен жүйеден шығатын ақырғы өнімдерге
дейін өзгереді. Осындай процестің арқасында саяси жүйе саясатты жасақтайды,
оның көмегімен құндылықтар жасалынады және бөлінеді.
Қара жәшік моделін Д.Истон өкілдік жүйе негізінде жасаған және оның
азаматтық қоғаммен, оның құрылымдары мен институттарымен өзара әрскетінің
ерекшелігін бейнслейді. Сондықтан да Д.Истонның моделінде саяси жүйе
сырттан келетін импульстарды қабылдайтын, оларға жауап беретін қара жәшік
бейнесінде бейнеленеді. Басқа сөзбсн айтар болсақ, жүйе қоғамның мүдделерін
лайықты бсйнелеуге, оның талаптарын қанағаттандыруға және оны қолдауға
тартылған.
Қалыпты тікелей және қайтымды байланыстар болмайтын қоғамды билейтін
автократиялық жүйенің ерекшелігіне негізделген модель мұндай түсінікке
балама бола алмайды. Өйткені жүйе қоғамға бұйрықтар мен директиваларды
жібереді, ал қоғам бұйрықтардың орындалуы туралы және саясатты
қабылдағандары туралы хат жібереді.
Саяси жүйенің қалыпты қызмет етуі, тұрақтылығы, тұтастығы мен
легитимділігі бірқатар шарттарға байланысты мүмкін болады. Жоғарыда атап
өткеніміздей, талаптардың ұстаусыз өсуі мен қолдаудың бәсеңдеуі жүйенің
дезинтеграциясына соқтыруы мүмкін. Сол себептен де ол билік
легитимділігінің құралдарына ғана емес, сонымен бірге талаптардың
легитимділігіне ие болуы тиіс, олардың бір бөлігін ескірген немесе уақыты
етіп кеткен ретінде саяси алаңның жиегіне шығарып тастауы, талаптардың өзін
рационализациялауы керек. Құндылықтар жүйссіне, яғни оның талаптардың
тиімді көлемі мен сипаттарына толықтай кепілдік бере алатынына сенім артуы,
демек стихиялардың шлюзін ашуы керек, осының нәтижесінде процсстер
бақылаудан шығып кетуі мүмкін. Қалыпты ряси өмір талаптары мен жүйе
мүмкіндіктерінің белгілі сәйкестігін қамтамасыз ете алады. Егср дс
антократиялық жүйеде саяси жүйенің қоғамға үстемдігі орын алар болса,
өкілдік жүйедс іс белгілі бір мағынада қарама-қарсы бағытта өрбиді.
Саяси жүйснін қалыпты қызмет етуі үшін талаптардың енуін реттсп
отыратын шекаралық аймақ талап етіледі. Дол осы аралық аймақта артикуляция,
яғни қажеттіліктердің талаптарға өзгеруі өтеді. Бұл аймақтың талаптардын
бей-берскет ағынына тосқауыл қоятындығы анық бұқаралық талап стулерді
рсттеудің өзіндік механизмі болып Табылады.
Мемлекеттің әлсіреуі, өз функцииларын алуы адам құмарлықтарының
стихиясының шешілуі мен әлеуметтік-саяси тығырыққа тірейді, бұқаралық
талап етулерді рсттсу тетіктерінің қажсттілігі айқын бола бастайды. Саяси
жүйе оларды өз қорында ұстап отыруға тиіс, тек осындай жағдайда ғана
дамыған демократияны да қиратуга кабілетті талап сту рснолюциясы дсп
аталатын қысымға бере алады.
Саяси ииституттар қызметі мен олардың арасындағы өзара әрекет
норматитік ұлттық жүйе жиынтығында болатын белгілі бір принциптср мен
нормалардың нәгізінде жүзеге асады.
Саяси жүйеде саяси мәдениет, яғни жалпы мәдениеттің саяси инетитуттар
мен саяси процестермсн байланысты болатын бір бөлігі фундамснталды мендс
болады. Саяси мәдениет ең алдымен саясатқа, саяси қатынастарға және
саяси жүйеге бағытталған көріністердің, идеялардың, мақсаттар мен
дәстүрлсрдің жиынтып. Бірақ ол жүріс-тұрыстық аспектіні де қамтиды. Егер
рухани мәдениет тұтастай алғанда әртүрлі қатынастардағы жүре-тұра нормалары
мсн срсжслсрін бслгілссс, саяси модснист саяси сфсрадағы жүріс-тұрыс
нормалары мсн “ойын ережелерін” анықтап белгілейді. Ол өмір сүріп отырған
саяси жүйснің, оның институттары мен ұйымдарының бірлігі мен тұрақтылығын
қамтамасыз ететін құндылықтар жүйссін білдіреді. Қоғамдағы үстемдік етуші
саяси мәдениет қорғаныс рөлін, өмір сүріп отырған саяси жүйснің тірегі
қызметін атқарады. Барлықтаптар мен әлеуметтік жіктердің саяси мәдениетті
игеруі олардың интсграциясына, билік жүйе кең әлеуметтік базасының
қалыптасуына, қызмет етіп отырған саяси жүйені барлық қоғамның қолдауын
қамтамасыз етуінс есптігін тигізсді.
Саяси мәдсниет саяси жүйенің, саяси институттардың, саяси қатынастар
мен процестердің сапалық сипаты болып табылады. Белгілі бір мағынада былай
айтуға болады қоғамның саяси мәдсниеті қалай болса, саяси жүйс де соған сай
болады, өйткені барлық, элемснттер қандай да бір халықтың мәдсниетін
жасаушы болып табылатын қоғамның басым бөлігі бөліп көрсететін құндылықтар
жүйесімсн анықталынады.
Саяси жүйенің негізінде жатқан және оны анықтаушы құндылықтар
проблемасы мүдделермен тығыз байланысты, себебі маңыздылық пен құндылық
дәуір мүдделерімен анықталынады.
Әртүрлі әлеуметтік топтардың мүдделері сәйкес болмайды, сондықтан да
құндылыққа деген көзқарастар, құндылықтық пайымдар әртүрлі болуы мүмкін.
Сонымен қатар бірқатар ортақ мүдделер де болады. Әлеуметтік келісім мен
саяси тұрақтылық — барлық әлеуметтік топтардың, тұтастай қоғамның
мүдделері. Сол себептен де саяси мәдениетте ортақ мүдделерден шығатын
құндылықтарды және қандай да бір әлеуметтік топтың мүдделерінен шығатын
құндылықтық пайымдарды айырып алу қажет. Олардың арақатынасы әрқилы болуы
мүмкін. Бірақ антагонизм, үстемдік пен бағыну жағдайында саяси жүйе
құндылықтарды үстемдік етуші таптың мүдделеріне сай өлшемде ескереді.
Саяси жүйе жалпы адами адамгершілік нормалар мен талаптардың
басымдығын сезінгенде ғана берік бола алады. Жалпы алғанда адамзат қоғамы
шексіздікке, адам болмысының ақиқаттығына деген сенімді қажет етеді. Бұл
өте жұқа материя нағыз шынайылық, онымен есептеспеуге ешқашан жол
берілмейді.
Адамгершілік мақсаттардың, жалпыға маңызды құндылықтардың
ақиқаттығын, нормативтілігін тануда әртүрлі әлеуметтік күштердің, саяси
қозғалыстар мен партиялардың бірігуі өтеді.
Құндылықтарға деген қатынастың сипатын саяси жүйенің сипаты,
полюстері дсспотия мен демократия болып табылатын олардың барлық спектрі
анықтайды.
Саяси жүйелер әр алуандығымен ерекшеленеді. Саяси ғылым осы өр алуандықты
талдауға, жекелей алғанда шатаспас үшін және оларды түсінуге қол жеткізу
үшін олардың формалары мен типтерін анықтауға әрдайым талаптанып келеді.
Саяси ғылымда саяси-жүйелердің белгілі бір критерилері бойынша бірқатар
типологиясы бар:
1) Әлеуметтік-экономикалық формация типі маңызды критерий болып табылады.
Осы тип бойынша саяси жүйелердің маркстік типологиясы құрылған. Формациялық
принциптерге сай құл иеленушілік, феодалдық, буржуазиялық және социалистік
саяси жүйелерді бөліп көрсетеді. Формациялық төсіл шекарасы туралы мәселе
ашық болып қалса да қарастырылып отырған типология барынша ғылыми.
Әлеуметтік топтар мүдделерінің келісімі мен қоғамның тұрақтылығын
қамтамасыз ету тәрізді саяси жүйе типі қоғамдық қатынастардың сипатымен,
үстем таптың мүдделерімен анықталынады. Бірақ саяси жүйені лайықты түсіну
үшін фориациялық
тәсіл антикалық дәуірден бастау алған өркениеттілікпен толықтырылуы қажет.
Бұл әсіресе қазіргі саяси жүйелердің типологиясы үшін маңызды, өйткені
қазіргі дөуірде формациялық принцип толықтай жоғалып кетпесе де екінші
орынға ығыстырылған.
2) Мұндай тәсілдің негізін М.Вебер қалаған. Саяси жүйені
типологияландырудың критерийі немесе негізі билікті негіздеудің, оның
легатимділігінің әдісі болады. Осы критерийге сай саяси жүйелер дәстүрлі
және рациональды болып бөлінеді.
Біріншіден, бағыну түрткілері болып дағды мен харизма, екіншіден —
мүдде қызмет етеді. Биліктің дәстүрлі типі дәстүр көрсеткенді атқаратын
принциппен қызмет етсе, рационалды немесе легитимді-құқықтық жүйеде билік
принциптер мен құқықтық нормаларға негізделінген.
Вебер бойынша билікті, оның легитимділігін негіздеудің бұл дәстүрлік
әдісі тек қана заңдылыққа деген сенімге ғана емес, өмір сүріп отырған
тәртіп пен биліктің қасиеттілігіне де негізделінген. Өзінің мотивациясы
бойынша бұл тип көп жағдайда үлкенге және отбасы иесіне ерікті бағыну
дәстүрі берік және тұрақты болатын патриархалды отбасы қатынастарына ұқсас.
Легитимацияның дәстүрлі әдісі феодалдық Еуропа мен Шығыс үшін тән. Вебер
Батыста да құқықтық мемлекеттің тұрақтылығын нығайту үшін саяси
дәстүрлермен бекіту керек деп есептейді. Сол себептен де ол демократияның
тұрақтылығы үшін билікті мойындаудың көпғасырлық дәстүрімен мемлекет
беделін көтеретін және азаматтардың мемлекетке ерікті бағынуын қолдайтын
мұрагерлік монархтың сақталуы пайдалы болар еді деп есептейді.
Билік қатынасының дәстүрлі әдісінің үстемдігі дәстүрлі қоғамдағы
легитимділіктің харизматикалық типіне ешқандай қайшы келмейді және кедергі
келтірмейді, қайта олармен тіл табысады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz