Картоптың жаңа сорттары мен будандардың экологиялық иілімділігін бағалау
Кіріспе
1 Қазақстанда картопты өсіру жағдайы және ерекшеліктері
1.1 Ботаникалық ерекшеліктері
1.2 Морфологиялық ерекшеліктері
1.3 Биологиялық ерекшеліктері
1.4 Орталық Қазақстанда картопты өсіру технологиясы
2 Шаруашылықтың жағдайы
3 Зерттеулер әдістемесі және бағдарламасы
3.1 Топырақ . климат жағдайлары
3.2 Шаруашылықтың топырағы және ауа . райы жағдайы
3.3 Зерттеулердің әдістемесі және бағдарламасы
3.4 Қолданылатын сорттардың сипаттамасы
4 Экологиялық сынау жөніндегі зерттеулер әдістемесі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1 Қазақстанда картопты өсіру жағдайы және ерекшеліктері
1.1 Ботаникалық ерекшеліктері
1.2 Морфологиялық ерекшеліктері
1.3 Биологиялық ерекшеліктері
1.4 Орталық Қазақстанда картопты өсіру технологиясы
2 Шаруашылықтың жағдайы
3 Зерттеулер әдістемесі және бағдарламасы
3.1 Топырақ . климат жағдайлары
3.2 Шаруашылықтың топырағы және ауа . райы жағдайы
3.3 Зерттеулердің әдістемесі және бағдарламасы
3.4 Қолданылатын сорттардың сипаттамасы
4 Экологиялық сынау жөніндегі зерттеулер әдістемесі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Қазіргі уақытта әлемнің көптеген елдерінде картоптың потенциалды мүмкіндігін зерттеуге көп назар аударылады. Осымен қатар зерттеулердің негізгі мақсаты – осы бағалы ауыл шаруашылығы дақылынан өнімі жоғары және тұрақты өнім алу. Көптеген елдерде картоп өсірудің жинақталған тәжірибесі – картоп өнімдерінің өндірісінің дамуы мен өсуі әлемдік іссанада келесі факторларға байланысты екенін дәлелдеді: селекцияның даму деңгейіне; отырғызу материалдарының сапасына; картоп өсіру технологиялық үдерістің механикаландыру деңгейіне; суармалы егіншілікті жеткіліксіз су қамтамасыз етілген аймақтарда егістік көлемін кеңейту.
Қазіргі уақытта Қазаққстанның көптеген аудандарының өндірістік егістігінде картоптың отандық селекциямен шығарылғандары кең қолданылады. Көптеген сорттар бірқатар шаруашылық – пайдалы белгілерімен сипатталады: фитофторозға және вирусты ауруларға төзімділігімен. Айта кететін жәйт, отандық картоп сорттары әр түрлі топырақ – климат жағдайларында тұрақты және жоғары өнім береді, өзінің өнімділігі жөнінен және басқа көрсеткіштері бойынша шетел сорттарынан қалыспайды. Бірақ, қазіргі кезде отандық селекцияда күрделі және қиын шешілетін мәселелер туындап отыр. Олардың арасында вирустық, бакттериялық және саңырауқұлақ ауруларына, зиянкестерге қарсы кешенді төзімділігі бар жоғары өнімді сұрыптарды шығару – ол маңызды болып тұр.
Соңғы жылдары картоптың отандық селекциясында өнімділігі мен иммуногиялогиялық сипаттамасының артуымен бірге селекционерлер оның сапалық тұтынушылық қасиеттеріне үлкен көңіл аударуда. Себебі, қазіргі уақытта нарықтағы нарықтағы картоптың сұранысы мен бағасын көбінесе түйнектің қызықтыратын сыртқы түрі және сүйкімді сыртқы пішінін анықтайды. Сатып алушы картоптың мынадай сорттық ерекшеліктерімен белгілеріне көңіл аударатын болған: қабығының түсіне, түйнектің жұмсақтық түсіне, тереңдігіне, дәмдік сипатталғанын, сонымен бірге селекциялық жұмысында басты көрсеткіші – шығарғанда түйнектегі құрғақ заттар мөлшері, крахмалдылығы және әр түрлі картоп өнімдерін шығаруға жарамдылығы. Қазақстанда бұл мәселелерді селекционерлер еш қиындықсыз шешті. Бүгінгі күні еліміздегі шығарылған жаңа сорттар өзінің тартымдылығы мен тауарлық өнімнің сапасы жөнінде шетел сорттарынан кем түспейді.
Тұқым шаруашылығында сорттық сорттық көбейту тәсіліне тәуелсіз кейбір ауылшаруашылық дақылдарының сорт қасиеттерін қолдану үшін
Қазіргі уақытта әлемнің көптеген елдерінде картоптың потенциалды мүмкіндігін зерттеуге көп назар аударылады. Осымен қатар зерттеулердің негізгі мақсаты – осы бағалы ауыл шаруашылығы дақылынан өнімі жоғары және тұрақты өнім алу. Көптеген елдерде картоп өсірудің жинақталған тәжірибесі – картоп өнімдерінің өндірісінің дамуы мен өсуі әлемдік іссанада келесі факторларға байланысты екенін дәлелдеді: селекцияның даму деңгейіне; отырғызу материалдарының сапасына; картоп өсіру технологиялық үдерістің механикаландыру деңгейіне; суармалы егіншілікті жеткіліксіз су қамтамасыз етілген аймақтарда егістік көлемін кеңейту.
Қазіргі уақытта Қазаққстанның көптеген аудандарының өндірістік егістігінде картоптың отандық селекциямен шығарылғандары кең қолданылады. Көптеген сорттар бірқатар шаруашылық – пайдалы белгілерімен сипатталады: фитофторозға және вирусты ауруларға төзімділігімен. Айта кететін жәйт, отандық картоп сорттары әр түрлі топырақ – климат жағдайларында тұрақты және жоғары өнім береді, өзінің өнімділігі жөнінен және басқа көрсеткіштері бойынша шетел сорттарынан қалыспайды. Бірақ, қазіргі кезде отандық селекцияда күрделі және қиын шешілетін мәселелер туындап отыр. Олардың арасында вирустық, бакттериялық және саңырауқұлақ ауруларына, зиянкестерге қарсы кешенді төзімділігі бар жоғары өнімді сұрыптарды шығару – ол маңызды болып тұр.
Соңғы жылдары картоптың отандық селекциясында өнімділігі мен иммуногиялогиялық сипаттамасының артуымен бірге селекционерлер оның сапалық тұтынушылық қасиеттеріне үлкен көңіл аударуда. Себебі, қазіргі уақытта нарықтағы нарықтағы картоптың сұранысы мен бағасын көбінесе түйнектің қызықтыратын сыртқы түрі және сүйкімді сыртқы пішінін анықтайды. Сатып алушы картоптың мынадай сорттық ерекшеліктерімен белгілеріне көңіл аударатын болған: қабығының түсіне, түйнектің жұмсақтық түсіне, тереңдігіне, дәмдік сипатталғанын, сонымен бірге селекциялық жұмысында басты көрсеткіші – шығарғанда түйнектегі құрғақ заттар мөлшері, крахмалдылығы және әр түрлі картоп өнімдерін шығаруға жарамдылығы. Қазақстанда бұл мәселелерді селекционерлер еш қиындықсыз шешті. Бүгінгі күні еліміздегі шығарылған жаңа сорттар өзінің тартымдылығы мен тауарлық өнімнің сапасы жөнінде шетел сорттарынан кем түспейді.
Тұқым шаруашылығында сорттық сорттық көбейту тәсіліне тәуелсіз кейбір ауылшаруашылық дақылдарының сорт қасиеттерін қолдану үшін
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Айтбаев Т.Е., Швидченко В.К., Хасанов В.Т., Мазурок В.В. Производство оригинального, элитного и репродуктивного картофеля в современном семеноводстве. Астана. 2009. С. 29-33.
2. Бабаев С.А. Семеноводство картофеля в Казахстане на безвирусной основе. Вестник с/х науки Казахстана №6. 1991г. с.6-8.
3. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. Москва, 1972 г.
4. Красавин В.Ф. Хозяйственно – ценные признаки перспективных сортов картофеля. Тематический сборник научных трудов по картофелеводству, овощеводству и бахчеводству. Алма-Аты, 2004 г. с.22-33.
5. Лигай Г.Л. Селекция картофеля на устойчивость к вирусным болезням в Казахстане. Вестник с/х науки Казахстана № 6. 1999г. с.30-36.
6. Методические указания по экологическому сортоиспытанию картофеля в Казахстане. Кайнар. 2004г.
7. Маханов Н.М., Анисимов Б.Б., Семеноводство во Франции. Картофель и овощи № 7. Москва. 1980г с.38-39.
8. Нурпеисов И.А., Абдильдаев В.С., Баядилова Г. Пораженность растений картофеля грибными вирусными инфекциями в зависимости от генотипа в условиях зоны юго-востока Казахстана. Актобе. 2008г. с.167-170.
9. Титов Р.А. Продуктивность и хозяйственно – полезные качества картофеля в экологическом сортоиспытании. Актобе. 2008. с.224-226.
10. Токбергенова Ж.А., Амренов Б.Р. Ведение первичного семеноводства картофеля с применением методов биотехнологии. Актобе. 2008г. с.226-229.
11. Шарипова Д.С., Мошняков Н.А., Красавин В., Отбор исходного материала в селекции картофеля на раннеспелость. Алматы 2003г. с.87.
12. Ауыл шаруашылығын өркендету жүйесі жөніндегі ұсыныстар Алматы, 1968
13. Қ.К.Әрінов, Қ.М.Мұсынов, А.Қ.Апушев, Н.А.Серекпаев, Н.А.Шестакова, С.С.Арыстанғұлов. Өсімдік шшаруашылығы. Алматы, 2011
1. Айтбаев Т.Е., Швидченко В.К., Хасанов В.Т., Мазурок В.В. Производство оригинального, элитного и репродуктивного картофеля в современном семеноводстве. Астана. 2009. С. 29-33.
2. Бабаев С.А. Семеноводство картофеля в Казахстане на безвирусной основе. Вестник с/х науки Казахстана №6. 1991г. с.6-8.
3. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. Москва, 1972 г.
4. Красавин В.Ф. Хозяйственно – ценные признаки перспективных сортов картофеля. Тематический сборник научных трудов по картофелеводству, овощеводству и бахчеводству. Алма-Аты, 2004 г. с.22-33.
5. Лигай Г.Л. Селекция картофеля на устойчивость к вирусным болезням в Казахстане. Вестник с/х науки Казахстана № 6. 1999г. с.30-36.
6. Методические указания по экологическому сортоиспытанию картофеля в Казахстане. Кайнар. 2004г.
7. Маханов Н.М., Анисимов Б.Б., Семеноводство во Франции. Картофель и овощи № 7. Москва. 1980г с.38-39.
8. Нурпеисов И.А., Абдильдаев В.С., Баядилова Г. Пораженность растений картофеля грибными вирусными инфекциями в зависимости от генотипа в условиях зоны юго-востока Казахстана. Актобе. 2008г. с.167-170.
9. Титов Р.А. Продуктивность и хозяйственно – полезные качества картофеля в экологическом сортоиспытании. Актобе. 2008. с.224-226.
10. Токбергенова Ж.А., Амренов Б.Р. Ведение первичного семеноводства картофеля с применением методов биотехнологии. Актобе. 2008г. с.226-229.
11. Шарипова Д.С., Мошняков Н.А., Красавин В., Отбор исходного материала в селекции картофеля на раннеспелость. Алматы 2003г. с.87.
12. Ауыл шаруашылығын өркендету жүйесі жөніндегі ұсыныстар Алматы, 1968
13. Қ.К.Әрінов, Қ.М.Мұсынов, А.Қ.Апушев, Н.А.Серекпаев, Н.А.Шестакова, С.С.Арыстанғұлов. Өсімдік шшаруашылығы. Алматы, 2011
Қарағанды облысы Қарағанды өсімдік шаруашылығы және селекция ғылыми
зерттеу институты ЖШС-гі картоптың жаңа сорттары мен будандардың
экологиялық иілімділігін бағалау
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Қазақстанда картопты өсіру жағдайы және ерекшеліктері 5
Ботаникалық ерекшеліктері 6
Морфологиялық ерекшеліктері 8
Биологиялық ерекшеліктері 9
1.4 Орталық Қазақстанда картопты өсіру технологиясы 11
2 Шаруашылықтың жағдайы 22
3 Зерттеулер әдістемесі және бағдарламасы 23
3.1 Топырақ – климат жағдайлары 23
3.2 Шаруашылықтың топырағы және ауа – райы жағдайы 24
3.3 Зерттеулердің әдістемесі және бағдарламасы 26
3.4 Қолданылатын сорттардың сипаттамасы 28
4 Экологиялық сынау жөніндегі зерттеулер әдістемесі 30
Қорытынды 32
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 33
Кіріспе
Қазіргі уақытта әлемнің көптеген елдерінде картоптың потенциалды
мүмкіндігін зерттеуге көп назар аударылады. Осымен қатар зерттеулердің
негізгі мақсаты – осы бағалы ауыл шаруашылығы дақылынан өнімі жоғары және
тұрақты өнім алу. Көптеген елдерде картоп өсірудің жинақталған тәжірибесі –
картоп өнімдерінің өндірісінің дамуы мен өсуі әлемдік іссанада келесі
факторларға байланысты екенін дәлелдеді: селекцияның даму деңгейіне;
отырғызу материалдарының сапасына; картоп өсіру технологиялық үдерістің
механикаландыру деңгейіне; суармалы егіншілікті жеткіліксіз су қамтамасыз
етілген аймақтарда егістік көлемін кеңейту.
Қазіргі уақытта Қазаққстанның көптеген аудандарының өндірістік
егістігінде картоптың отандық селекциямен шығарылғандары кең қолданылады.
Көптеген сорттар бірқатар шаруашылық – пайдалы белгілерімен сипатталады:
фитофторозға және вирусты ауруларға төзімділігімен. Айта кететін жәйт,
отандық картоп сорттары әр түрлі топырақ – климат жағдайларында тұрақты
және жоғары өнім береді, өзінің өнімділігі жөнінен және басқа көрсеткіштері
бойынша шетел сорттарынан қалыспайды. Бірақ, қазіргі кезде отандық
селекцияда күрделі және қиын шешілетін мәселелер туындап отыр. Олардың
арасында вирустық, бакттериялық және саңырауқұлақ ауруларына, зиянкестерге
қарсы кешенді төзімділігі бар жоғары өнімді сұрыптарды шығару – ол маңызды
болып тұр.
Соңғы жылдары картоптың отандық селекциясында өнімділігі мен
иммуногиялогиялық сипаттамасының артуымен бірге селекционерлер оның сапалық
тұтынушылық қасиеттеріне үлкен көңіл аударуда. Себебі, қазіргі уақытта
нарықтағы нарықтағы картоптың сұранысы мен бағасын көбінесе түйнектің
қызықтыратын сыртқы түрі және сүйкімді сыртқы пішінін анықтайды. Сатып
алушы картоптың мынадай сорттық ерекшеліктерімен белгілеріне көңіл
аударатын болған: қабығының түсіне, түйнектің жұмсақтық түсіне,
тереңдігіне, дәмдік сипатталғанын, сонымен бірге селекциялық жұмысында
басты көрсеткіші – шығарғанда түйнектегі құрғақ заттар мөлшері,
крахмалдылығы және әр түрлі картоп өнімдерін шығаруға жарамдылығы.
Қазақстанда бұл мәселелерді селекционерлер еш қиындықсыз шешті. Бүгінгі
күні еліміздегі шығарылған жаңа сорттар өзінің тартымдылығы мен тауарлық
өнімнің сапасы жөнінде шетел сорттарынан кем түспейді.
Тұқым шаруашылығында сорттық сорттық көбейту тәсіліне тәуелсіз кейбір
ауылшаруашылық дақылдарының сорт қасиеттерін қолдану үшін басқа түрлері
болсын , өнімділігі және басқа да көрсеткіштері жөнінде қатаң сұрыптау
қажет және ұрпақтары бойынша сұрыптап алынған өсімдіктерді сынау керек.
Сауықтырылып жатқан сорттарды қайта қалпына келтіру және қолдау үшін
ауруларға және стрестерге, бастапқы генотиптің деңгейінен төмен емес
экологиялық далалық төзімділігі бар ең өнімді, аталмыш типке қалыпты,
тіршілікке қабілетті клондарды сұрыптап алу керек. Осының барлығын бірнеше
рет сұрыптап, екі және одан көп жыл бойы алынған клондардардың ұрпақтарын
тексеріп қол жеткізуге болады.
Мен өндірістік іссананы Қарағанды өсімдік шаруашылығы және селекция
ғылыми зерттеу институтында мамыр айының 13 – нен бастап 30 аралығында және
де тамыз айының 1 – інен бастап, қыркүйек айының 15 – не дйінгі аралықты
өттім.
Экологиялық сынақта зерттеу нысандары ретінде Қазақ картоп шаруашылығы
ғылыми зерттеу институтының 20 будандары және отандық шетел селекциясының 8
сорты зерттелді.
Зерттеулердің мақсаты: картоптың жеке сорттары мен будандардың
экологиялық иілімділігін бағалау.
Зерттеулердің міндеттері:
- Орталық Қазақстан жағдайында картоптың сорттары мен будандарының даму
ерекшеліктерін зерттеу;
- Орталық Қазақстанда картопта негізгі таралған аурулары мен
зиянкестерге қарсы төзімділігін зерттеу;
- картоп өнімділігінің құрылымын, өнімділігін, тез пісуін,
крахмалдылығын анықтау;
- мемлекеттік сорт сынауға жіберу үшін шаруашылық – бағалы белгілері
бойынша картоптың үздік сорттары мен будандарын бөліп алу.
1 тарау. Қазақстанда картопты өсіру жағдайы және ерекшеліктері
Картоптың шыққан тегі – Оңтүстік Америка, ол біздің жыл санауымыздан, 1-
2 мың жыл бұрын өсіріле бастаған. Европаға (Испания) картоп 16-ғасырда
әкелінген. Бұл дақылдың Ресейде таралуын дәнді дақылдардың егін өнімінің
жиі түрде төмен болғандығымен және 18-ғасырдың екінші жартысымен
түсіндіріледі.
Картоп өндірісінің айтарлықтай өсуі бұл аймақта тың және тыңайған
жерлерді игерумен байланысты болды. Бұл кезде ауыл және қала тұрғындарының
көбеюі картоп шаруашылығының берік базасын жасауды талап етті. Бұл күндері
Солтүстік Қазақстанның төрт облысы мен Орталық Қазақстанда (Қарағанды обл.)
Республикамыздағы бүкіл картоп егістігінің 60 % (шамамен 170 мың га)
шоғырланған (Кесте 1).
Кесте 1. Облыстар бойынша картоп егістігінің аумағы (2004 ж., мың га)
Барлық Оның ішінде
Облыстар, шаруашылық
қала категориялары
шаруа (фермер) үй
шаруашылықтары шаруашылығы
ауыл
шаруашылығы
мекемелері
Қазақстанда169,1 6.4 26 136.7
оның ішінде16,9 0,7 0,1 16,1
Ақмола
Ақтөбе 6,1 0,3 0,5 5,3
Алматы 34 0,8 13 20,2
Атырау 1 0,2 0,8
ШҚО 27 0,6 1,9 24,5
Жамбыл 6 0,4 1,8 3,8
БҚО 4 0,5 3,5
Қарағанды 10,3 1,6 1,2 7,5
Қостанай 9,9 0,4 0,7 8,8
Қызылорда 7,9 0,1 0,2 7,6
Павлодар 12,1 0,4 1,9 9,8
СҚО 22,5 0,5 0,5 21,5
ОҚО 10,2 0,3 3,5 6,4
Астана қ. 1,1 0,3 0,8
Алматы қ. 0,1 0,1
Барлығы 166,8 5,7 22,2 138,9
Солтүстік Қазақстанда картоп салыстырмалы түрде жаңа дақыл. Оның
алғашқы алқаптары 19-ғасырдың орта шенінде орыс көшпенділерімен салынған
және 20-ғасырдың 30-жылдарына дейін егістік аумағы шамалы болды және
тауарлы сипатқа ие бола алмады.
Қазіргі кезеңде картоп барлық континенттерде өсіріледі, жалпы егіс
аумағы шамамен 23,0 млн гектарға тең. ТМД елдеріндегі жалпы картоп түсімі
бүкіл дүниежүзілік өндірістің үштен бірін қамтиды (негізгі өндірушілері
Ресей Федерациясы, Украина, Беларусь, Балтық бойы елдері, Қазақстан ж.б.).
Қазақстанда картоп өнімі 2004 жылы орта есеппен барлық шаруашылық
нысандарында 134,0 цга болды (Кесте 2)
Дүние жүзінде барлық өндірілген картоптың 60% азық-түлікке жұмсалады,
ал ТМД елдерінде бұл көрсеткіш айтарлықтай төмен. Біздің елімізде жекелеген
жылдары өндірілген картоптың үштен бірі ғана азық-түлікке пайдаланылады,
көп бөлігі шығынға ұшырайды, ал дамыған АҚШ-да картоп шығыны 5% ғана
құрайды екен.
Кесте 2. Облыстар бойынша картоптың өнімділігі (2004 ж., цга)
Облыстар Барлық Оның ішінде
шаруашылық
категориялар
ы
ауыл шаруа (фермер) үй
шаруашылығы шаруашылықтары шаруашылығы
мекемелері
Қазақстанда 134 121,1 148,6 131,8
оның ішінде
Ақмола 107,1 56,9 78,6 109,5
Ақтөбе 115 60,7 111,9 118,6
Алматы 154,8 130,6 153,4 156,7
Атырау 107,8 61,2 103,6 111,3
ШҚО 135,9 110,1 103,9 138,9
Жамбыл 170 89,5 188,4 167,2
БҚО 83,4 64,2 94,2 82,2
Қарағанды 164,2 183,3 167,2 159,8
Жан басына шаққанда картоптың пайдалануы ТМД елдерінде – 120 кг, АҚШ-да
– 60 кг, Қазақстанда – 90 кг.
1. Ботаникалық ерекшеліктері
Ботаникалық сипаттамасы. Картоп алқа тұқымдасына жатады және
егістіктегі негізгі түрі Solanum tuberosum. Табиғи тегі бойынша картоп
сабағы жыл сайын өліп отыратын көпжылдық шөптесін өсімдік, бірақ жер
шарының көптеген елдерінде бір жылдық өсімдік түрінде өсіріледі (Сурет 1).
Оны вегетативті түрде (түйнек, көз-ше, бүршіктерімен) және тұқымымен
көбейтуге болады. Өндіріс жағдайында картоп негізінен түйнегімен –
қысқарған жер асты өркенінің өзгерген түрі – көбейтіледі. Тұқыммен көбейтіл-
генде картопта күндік тамыр мен жалғыз сабақ, ал түйнегімен көбей-тілгенде
шашақ тамырлар жүйесі мен бұта пайда болады. Картоп бұтасы бірнеше
сабақтардан құра-лады. Өсімдігі қосжарнақты, әлсіз дамыған тамыр жүйесін
қалыптас-тырады (бүкіл картоп өсімдігі массасының 6-7 %, ал астық
дақылдарында ол көрсеткіш – 20-25%) және топырақтың 60 см қабатында
орналасқан.
Т
Ө
Картоп жуандаған столон қалыптастырады, ол түр өзгерісіне ұшырған жер
асты сабағы болып табылады, ұштары жуандап түйнекке айналады. Түйнектерде
көзшелер бұранда тәртібімен орналасқан (кеңірдектелген жапырақтар). Картоп
түйнегі маңызды биологиялық қасиеті – тыныштық күйі кезеңімен сипатталады,
мұның өзі тұқымдық материалды келесі өніміне зиян келтірмей күзгі-қысқы
кезеңде сақтауға мүмкін береді. Тыныштық күйінің ұзақтығы картоптың сорты
мен сақтау жағдайларына байланысты. Ортадан кеш пісетін және кеш пісетін
сорттарының тыныш-тық күйі ерте және орташа мерзімде пісетіндерге қараған-
да ұзағырақ. Қысқы сақтау ережесін (тәртібін) дұрыс қолданғанда картоп
түйнегі 6-7 ай бойы көктемей жақсы сақталады.
Түйнектер өне бастағанда тыныштық күйдегі өркен-көзшелерден өскіндер
түзіледі, олар жарықта қысқа және жасыл, ал қараңғыда – ұзын және түссіз
болады. Өскіндерден картоп бұтасы пайда болады, ол бірнеше
сабақтарды біріктіреді (Сурет 2)Картоп басқа танаптық дақылдар сияқты
өзінің тіршілік үрдісінде үнемі қоршаған ортамен байланыста болады. Қалып-
ты өсіп-дамуына, мол өнім алуда өсімдіктерді барлық тіршілік
факторларымен (су, жылу, жарық, ауа, қоректік заттармен) бір мезгілде,
үздіксіз және қажетті мөлшерде қамтамасыз ету қажет.
Картоп өсімдігінің қоршаған орта факторларына талабы тіршілігінің әр
кезеңінде бірдей емес. Оның үстіне, әр фактор басқа жағдай қалыптасқанда
басқаша әсер етеді, міне сондықтан өсу жағдайларына қоятын талаптарын
тереңірек оқып-үйреніп және өсімдіктердің оларға
қажетсінуін ескеру абзал.
1.2 Морфологиялық ерекшеліктері
Картоптың биіктігі 40 — 80 см, кейде 150 см-ге дейін жетеді. Бір түпте
3 — 6 сабақ болады. Гүлі ақ, қызғылт не көкшіл күлгін түсті. Жемісі екі
ұялы, көп түқымды. Жер астындағы өркен сабағының ұшы түйнекке айналады.
Жаз ортасында картоп гүлдейдi. Гүлшоғыры әдетте үлкен гүлдерден
тұрады.Гүлiнiң құрылысы барлық алқа тұқымдасына жататын өсiмдiктерге тән.
Насекомдар картоп гүлдерiне көп қонбайды, өйткенi шырындығы жоқ, тозаңдары
аз. Гүлдерi өздiгiнен тозаңданады. Күзге таман жемiстерi пiсiп жетiледi.
Жасылдау- ақ түстi жидектер орман жаңғағынан сәл үлкендеу. Картоптың
тұқымынан жаңа өсiмдiк өсiп шығады. Бiрiншi жылы топырақта кептердiң
жұмыртқасынан үлкен болмайтын ұсақ түйнектерi жетiледi. Жаңа сорттар шығару
мақсатында ғана картопты тұқымы арқылы көбейтедi. Әдетте картоп түйнектерi
арқылы вегетативтiк жолмен көбейедi.
Картоп түйнектерi түрi өзгерген жер асты өркендер. Олардың
сабақтарында көп мөлшерде крахмалдың артық қоры жиналады. Крахмал
жапырақтың хлоропласттарында фотозинтез процесi нәтижесiнде түзiлетiн
қанттан пайда болады. Картоп түйнегiнiң 75-80% су, 25% құрғақ заттар. Осы
құрғақ заттардың 14-22% крахмал түзедi.
Картоп түйнегi витаминдерге бай, әсiресе витамин С көп болады. Картоп
түйнегiнде капустаға, томатқа, сәбiзге, пиязға қарағанда витамин В, әлде
қайда көп жиналады.Сонымен бiрге картоп түйнегiнде витамин А, В, В, Н, К
және тағы басқалары болады.
Картоптың шыққан жерлерi Чилидiң жағасы мен Перудiң таулары. Картоп
таудың жоғары белдеулерiнiң салқынына төзiмдi келедi. Қазiргi кезде
Перуандықтардың негiзгi азығы картоптың көптеген сорттары бар. Шаруашылықта
қолданылуына, биологиялық ерекшелiктерiне қарай картопты мынадай төрт топқа
бөледi: асханалық, зауыттық, малазықтық, жанжақты сорттар. Картоптың
асханалық сорттарының түйнектерi дәмдi, тез пiсетiн және үгiтiлмейтiн болуы
шарт. Асханалық сорттарға әдетте ерте пiсетiн және пiсетiн уақыты орташа
болып келетiн картоптар жатады.
Зауыттық сорттарға түйнегiнде крахмалы көп (18 % кем болмайтын), жақсы
ашитын, спирттi көп беретiн картоптар жатады. Зауыттық сорттарға әдетте кеш
пiсетiн және ұзақ сақталатын картоптар жатады.
Малазықтық сорттарға түйнегiнде құрғақ заттары мен ақуызы (белогi) көп
болатын, крахмалы аз дәмсiз картоптар жатады.
Жанжақты сорттарға түйнегiнiң сапасы жағынан асханалық және зауттық
сорттардың ортасында болатын картоптар жатады. Бұларды тамаққа да, зауытқа
да пайдалануға болады.
Көлеңкелi жерлерге отырызылған картоптың түйнектерiнiң өнiмдiлiгi аз
болады. Шығу тегi жағынан картоп қоңыржай климатты аймақтың өсiмдiгi. Ауа
райы ашық, салқындау, жаңбыры жиi болғанымен, жерге түсетiн ылғалдың
мөлшерi онша көп болмайтын жерлерде картоптың өнiмдiлiгi жоғары болады.
Картопты көктемде отырғызады. Отырғызуға картоптың орташа салмағы 60-
80 гармм болатын түйнектерi таңдап алынады. Отырғызудың алдында картоп
түйнектерiн 30-40 күн бойы жарығы мол, температурасы 12-16º С болатын
бөлмеде өсiредi. Түйнектердi бұлай өсiру картоптың дамуын жеделдетедi және
өнiмдiлiгiн арттырады. Түйнектердiң үстiндегi бүршiктерiнен жер бетi
өркендерi пайда болады. Арам шөптерден тазартып, картопты түптеген соң,
жаңа қосалқы тамырлары мен жер асты өркендерi – сталондары пайда болады.Осы
сталондардың үстiнде күзде көптеген түйнектер жетiледi.
1.3 Биологиялық ерекшеліктері
Картоп айтарлықтай жылу сүйгіш өсімдік. Тыныштық күйден күйден өткен
және температурасы 3 – 50С – дан төмен емес топыраққа отырғызғаннан кейін
өне бастайды. Бірақ бұл температурада оның өнуі баяу жүреді, тамырлары
нашар дамиды, ал түйнектер саңырауқұлақ ауруларымен жеңіл залалданады.
Температура +7 – 80 дейін көтерілгенде түйнекте қалыпты өну байқалады. Әрі
қарай температура жоғарылағанда түйнектердің өну белсенділігі, әсіресе
ылғалды топырақта кенеттен арта бастайды. Түйнектердің белсенді өнуіне ең
қолайлы температура +16 - 180 деп есептеледі.
Картоптың сабағы мен жапырағының өсуіне қолайлы температура +5 – 60.
Олардың максимум өсуі орташа ылғалды топырақта +17 - 220 температурада
байқалады. +250 – тан жоғары температура өсімдіктерді әлсіретеді,
ассимиляция процесі баяулайды, ал 420 – тан жоғары температура жер
бетіндегі өсімдік массасының өсуін тоқтатады. Картоптың сабағы мен жапырағы
төмен температураға да өте сезімтал. – 1 – 1,50суықтықта және ауаның жоғары
салыстырмалы ылғалдылығында өсімдік қарайып кетеді және өліп қалады. Картоп
түйнектері гүл қауыздары пайда болған кезде түзіле бастайды және бүл
кезеңдегң топырақ температурасы +16 – 180 немесе +22 – 250 ауа
температурасына сәйкес келеді де ең қолайлы болып табылады. Топырақ
температурасы +60 – тан төмен және +230 – тан жоғары болғанда түйнектердің
өсуі тежеледі, ал +26 - 290 – та түйнектің түзілуі мүлде тоқтайды.
Өсімдіктің толық дамуына қажетті биологиялық белсенді температура
жиынтығы ( +100 – тан жоғары ) пісу мерзімі ерте және одан ерте пісетін
сорт үшін 1400 - 16000 , орташа мерзімде пісетін сорт үшін 1600 - 18000
ортадан кештеу және кеш пісетін сорт үшін 1800 – 20000 . Бұл көрсеткіш
Солтүстік Қазақстанда 1800 – 22000 аралығында, ал негізінен 16000 – ден
26000 – қа дейін өзгереді. Сондықтан ортадан кештеу және кеш пісетін
сорттар қажетті оптимум температураны алып үлгермейді, нәтижесінде ерте
және орташа мерзімде пісетін сорттардың өнімінен анағұрлым төмен өнім
қалыптастырады.
Картоп топырақ ылғалдылығына талғампаз. Бүршіктердің өнуі мен
өркендердің пайда болуына қажетті ылғал аналық түйнек есесбінен
қанағаттандырылады. Өсімдік көгінің пайда болуы мен сабақ жапырақтар
қалыптасуының алғашқы кезеңінде өсімдіктің ылғалға өажетсінуі шамалы,
өйткені жапырақтардың буландыру беті үлкен емес және осы кезеңде олар
қуаңшылыққа айтарлықтай төзімді. Өсімдік өсе келе ылғалға қажетсінуі арта
түседі де барынша қажетсіну жаппай қауыздану – гүлдену кезеңіне сәйккес
келеді, бұл кезде олардың жер бетіндегі массасы жақсы дамыған және тіршілік
қызметі жоғары. Бұл кезеңде түйнектер пайда бола бастайды, сондықтан
ылғалмен үздіксіз түрде қамтамасыз ету жоғары өнім алудың басты шарттарының
бірі. Бұл кезеңдегң судың жетімсіздігі тургордың төмендеуі мен жапырақтың
солып қалуына әкеліп соғады, ал мұның өзі фитосинтезге теріс әсерін
тигізеді, өнімнің мөлшері мен сапасы төмендейді. Тамырлардың негізгі
массасы тараған алаңда осы топырақтың ылғалдылығын ТДЫ 70 – 80% дәресінде
ұстағанда өнімнің қорлануына ең қолайлы жағдайлар жасалады.
Өсіп өну соңында, сабақ пен жапырақтың солып, түйнектің өсуі
төмендегенде алғашқы кезеңдерге қарағанда картоптың ылғалға қажетсінуі
кемиді.өсіп өну кезеңінің соңына қарай қалыптасқан жылы әрі құрғақ ауа райы
түйнектердің түзілуін тездетеді, оларда мықты әрі қалың қабақтың пайда
болуына мүмкіндік жасайды, соның нәтижесінде өнімді жинаған кезде түйнектер
аз жарақаттанады да қыста жақсы сақталады. Керісінше, жауын – шашынды ауа
райы түйнектердің пісуін кешеуілдетеді, оларда әлсіз, жұқа қабық түзіледі,
жинаған кезде олар жеңіл жарақаттанады және нашар сақталады.
Топырақтағы ылғалдың мөлшері, оның жөтімсіздігі сияқты картоп өніміне
теріс әсерін тигізеді: түйнектер сылбыр өседі, крахмал мөлшері азаяды,
бактериялық және саңырауқұлақ ауруларымен заладану артады.
Метеорология жағдайларына, сорттың ерекшеліктеріне және өсіру
әдістеріне байланысты картоптың транспирациялық коэффициенті 330 – 700
өлшем бірлігіне өзгереді. Орта есеппен 1 кг. Картоптың түйнегін алу үшін
150 л. су қажет. Алайда бұл көрсеткіш топырақ құнарлылығы мен механикалық
құрамына байланысты өзгереді: құнарлы саздақ топырақта 85 – 100 л, құнарсыз
құмдақ топырақта 160 – 200 л. дейін көтеріледі.
Солтүстік Қазақстанда аудандастырылған картоп сорттарының көпшілігінде
интенсивті өсу мен түйнек түзу шілденің аяғы мен тамыздың бас кезінде
болады, бұл жаздың ылғал мол түсетін кезіне сәйкес келеді де өнімнің
қалыптасуына мүмкіндік жасалады. Алайда, осы кезеңде қолайсыз ауа – райы
қалыптасса ( қуаңшылық, қолайсыз температура ), өсімдіктер қысылып өседі
әрі жекелеген жағдайларда виркһустық аурулар да етек алып кетеді.
Картоп жарық сүйгіш өсімдік. Жарық жетімсіз болғанда сабақ созылып
кетеді, жапырақтар сарғаяды, бүршіктену мен гүлдену әлсізденеді, өнім қатты
төмендейді. Сондықтан алқапта өсімдікті дұрыс орналыстыру арқылы бұтаның
жан жақты жарықталуын қамтамасыз еті қажет, ал бұл фитосинтездің қолайлы
жағдайда өтуіне мүмкіндік береді. Оптималды отырғызу жиілігін таңдап алу
сортқа. Отырғызылатын материал көлеміне, ылғалмен қамтамасыз етілуі мен
топырқ құнарлылығына байлынысты.
Нақты жағдайда бір гектарда 40 – 50 мың м 2 жапырақ беті ауданын
түзетін картоп жиілігі ең қолайлы деп есептеледі. Картоптың көптеген
сорттары сабақ – жапырақтары мен гүлдеуіне қарай ұзақ күнді өсімдіктерге
жатады.
Биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес картоп топырақтың борпылдағына,
оның ауа, ылғал өткізгіштігіне жоғары талап қояды, органикалық және
минералдық заттарға бай орташа саздақ қышқылдау реакциялы топырақта жақсы
өнім береді. Картоптың тамыр жүйесі мен столондарының жақсы дамуына қолайлы
ауа режимі тығыздығына 0,9 – 1,1 гсм 3 қара және қоңыр топырақта жасалады.
1.4 Орталық Қазақстанда картоптың өсіру технологиясы
Картоп өсірудің технологиясы төмендегідей негізгі элементтерді
қарастырады:
1) картоп плантациясын дұрыс орналастыру;
2) топырақ өңдеудің дұрыс жүйесін жасау;
3) органикалық және минералды тыңайтқыштардың жеткілікті мөлшерін
енгізу;
4) алдын – ала қырқалар тілу;
5) отырғызыларын түйнектерді сапалы дайындау;
6) жоғары өнімді картоп отырғызытын машиналарды пайдаланып дер кезінде
және сапалы түрде түйнектерді отырғызу;
7) уақытында күтіп – баптау;
8) шабу немесе десикациялау арқылы дер кезінде сабақ жапырақ массасын
аластату;
9) сапалы жинау және түйнектерді жинағаннан кейін сақтауға дайындау.
Ауыспалы егістер. Ауыспалы егісте картоптың алғы дақылдарға талаптары
топырақ пен климат жағдайларына байланысты өзгереді. Ылғал жеткілікті
аймақтарда өзінен кейін мүмкіндігінше көп тамыр мен аңыз қалдықтарын
қалдыратын танаптарды арамшөптерден тазартуға себептесетін және топырақта
зиянкестер, саңырауқұлақ пен бактериялық ауру қоздырғыштарының жинақталуы
мен көбеюінің алдын алатын дақылдар жақсы алғы дақылдарға жатады.
Жоғары өнім алудың басты шарттарының бірі – картоппен қаныққан
ауыспалы егіс көлемінің 50 – 60% дейін сүрі жер – отамалы,шөпті – отамалы
дақыл және отамалы дақыл сияқты мамандандырылған ауыспалы егістерді игеру
болып табылады. Негізінен Қазақстанда картопты суармалы жерлерде өсіреді
және оны жақсы алғы дақылдан кейін орналастырып өсірген дұрыс. Еліміздің
солтүстік аудандарында, негізінен кәдімгі оңтүстік қара топырақтарында және
ылғал мол түсетін басқа аймақтарда картопты суарылмайтын, тәлімі жерлерде
өсіруге болады. Аталған ерекшеліктерді ескере отырып суармалы жағдайда
өсірілетін картоп үшін мынадай ауыспалы егістер кескіндерін ұсынылады:
1. көпжылдық шөптер ( 2жыл ) – картоп – тамыржемістілер – картоп;
2. біржылдықшөптер – картоп – жүгері – картоп;
3. жүгері – картоп – тамыржемістілер – картоп;
4. қырыққабат – картоп – қияр – картоп – пияз – картоп;
Тәлімі ( суарылмайтын ) жерлерде;
1. ықтармалы сүрі жер – картоп – бидай;
2. ықтармалы сүрі жер – картоп – сұлы + бұршақтұқымдастардың қоспасы –
картоп;
3. ықтармалы сүрі жер – картоп – жүгері – картоп.
Топырақ өңдеу жүйесі. Толыққанды егін көгін алу, пәрменді өсу және
даму, қуатты тамыр жүйесін қалыптастыру үшін картопқа борпас, ауа өткізгіш
топырақ қажет. Борпас топырақтарда минерализация үрдісі қарқында жүреді,
соған сәйкес сіңімді қоректік заттар мол жиналады. Тығыз топырақтарда тамыр
нашар және беткі қабатта ғана дамиды,әлсіз дамыған тамыр жүйесі
өсімдіктерді ылғалмен қамтамасыз ете алмайды. Сонымен қатар тығыз топырақта
ұсақ, деформацияға ұшыраған және крахмалдығы төмен түйнектер түзіледі. Бұл
ерекшелікті Солтүстің Қазақстанда кең тараған механикалық құрамы ауыр
топырақтарда ескерген жөн.
Суармалы жерлерде сүдігерлік өңдеу қайырмалы соқалармен 30 – 35 см
тереңдікте жүргізіледі және бір мезгілде алқапқа шашылған көң де жыртылып
сіңіріледі. Көктемде, топырақтың физикалық пісуі жеткен кезде негізгі
өңдеу бағытына көлденең немесе айқыш – ұйқыш бағытта орташа ауырлықтағы
тісті тырмалармен немесе ауыр топырақта - ауыр тырмалармен өңдейді.
Отырғызар алдында топырақ өңдеу жазықтілгіш құралдарымен 18 – 22 см, ал
ауыр саздау топырақта 30 см тереңдікке дейін өңдейді.
Картопты суарылмайтын жерлерде өсіргенде топырақты негізгі өңдеу таза
сүрі жер дайындау немесе сүдігер жырту түрінде терең қопсытқыштармен
жүргізіледі. Мұнда ылғал қорын жинау мен оны сақтау маңызды рөл атқарады.
Ерте көктемгі тырмалау БИГ – 3 иретісті тырмамен жүргізіледі, картопты дәл
отырғызар алдында топырақты сыдыра жыртқыштар немесе культиваторлармен 14 –
16 см тереңдікке қопсытады.
Тыңыайтқыш қолдану жүйесі. Қазақтың картоп және көкөніс шаруашылығы
ғылыми – зерттеу институтының деректері бойынша, 20 тонна көң төгілген
алқаптың әр гектарынан көң төгілмеген жерге қарағанда 25 центнер картоп
өнімі артығымен алынған.
Көңнің әсері құмдауыт топырақта 2 – 3 жылға, сазбалшықыт топырақта 4 –
5 жылға дейн сақталады.Көң төгілген алғашқы жылы картоп одан орта есеппен
20 – 25 % азотты, 30 – 40 % фосфорды, 60 – 70 % калийді өз бойына
сіңіреді.
Құс саңғырығы. Картоп өсірілетін алқаптың әрбір гектарына 2 тонна
мөлшерінде енгізіледі.
Күл. Құраамында 11 % калий, 5 % фосфор, аздаған әк болады. Топырақтың
физикалық қасиеттерін жоғарылатады.
Картоп 100 ц өнім түзу үшін орта есеппен топырақтан 50 – 60 кг азот, 20 кг
фосфор және 70 – 100 кг калий алады.
Ж а с ы л т ы ң а й т қ ы ш. Жасыл тыңайтқыштар ретінде дәнді
бұршақ тұқымдас өсімдіктерді өсірген тиімді.
Жасыл тыңайтқышты аударып жыртқанда топырақ құрамындағы азот, фосфор,
калий, кальций элементтері көбейеді. Сонымен қатар оның физикалық қасиеті
жоғарылайды, ылғал сақтау және су өткізгіштік қабілеті артады,
микроорганизмдер тіршілігі жанданып, ауаның жоғары қабаты көміртегіне
байиды. Жасыл тыңайтқыш ретінде себілетін дақылдар ерте көктемде дәнді
дақылдармен (арпа, сұлы) қосып себіледі. Дәнді дақыл жиналғаннан кейін бұл
алқаптағы жасыл тыңайтқыш дақылы тез өседі және міндетті түрде күзде
жыртылуы шарт.
М и н е р а л д ы т ы ң а й т қ ы ш т а р. Картоп өнімін көтеру үшін
органикалық тыңайтқыштармен қатар, құрамында өсімдікке қажетті және сіңімді
түрінде кездесетін қоректік заттары бар минералды тыңайтқыштардың маңызы
зор. Профессор Н.С.Бацановтың деректері бойынша картоп тамыр жүйесі қысқа
әрі жетілмеген өсімдік болғандықтан өзі өскен ортада қажетті қоректік
заттардың толығынан болуын талап ететін дақыл.
А з о т – ақуыздың күрделі молекуласын түзетін аминқышқылдары құрамына
кіреді. Картоп өсімдігі азотты топырақтан азот қышқылының минералды және
аммоний тұздары арқылы алады.
Азот жетіспеген жағдайда өсімдік баяу өседі, жапырағы бозғылт
түстенеді, ерте сарғаяды, соның салдарынан түйнектің крахмалы азаяды және
өнімі төмендейді.
Азот шамадан тыс көп болса да зиянды, онда сабағы тым бойлап өсіп,
түйнегі жетілмей қалады және ұзақ уақыт піспейді.
Ф о с ф о р да өте қажетті элементтердің бірі. Фосфор ақуыздың
құрамына кірмегенімен, нуклеин қышқылы құрамына кіреді, ол ақуызбен қосылып
нуклепротеидтер түзеді..
Фосфор – крахмалдың белгілі бір құрамы. Ол органикалық қосындылар
құрамына (ферменттер, дәрумендер) кіріп, өсімдік өмірінде маңызды міндет
атқарады. Фосфор жеткілікті болған жағдайда ғана өсімдік дұрыс өсе алады.
Ол фотосинтез үрдісіне қатысады, фосфорсыз қант түзілмейді және крахмалға
айналмайды.
Фосфор жеткілікті болған жағдайда өсімдік тамыры жақсы дамиды,
картоптың пісуі жеделдейді. Әсіресе картоптың көптеген ауруларға (вирус,
саңырауқұлақ т.б.) қарсы төзімділігі артады. Негізінде фосфордың түйнек
құрамындағы крахмалдың артуына, оның тұқымдық қасиетіне және өнімі артуына
тигізетін ықпалы зор. Фосфор жетіспеген жағдайда өсімдіктің дамуы
нашарлайды.
К а л и й элементі азот, фосфор, күкірт сияқты органикалық қоспалар
құрамына кірмейді, ол өсімдік құрамында ионды түрде қатысады. Калий
жетіспеген жағдайда фотосинтез қарқыны, топырақтан түйнекке баратын
қоректік заттардың ағысы төмендейді.
Калий элементі жетпей тұрған өсімдікті, оның қола түсті жапырағынан
байқауға болады. Өсімдіктің гүл салу кезеңіне дейін топырақта калий
жеткілікті болса, картоп өнімі жоғары болады. Өсімдік бойында калий
жеткілікті болғанда ол саңырауқұлақ ауруларына төзімді болады және X-
вирусының таралуы бәсеңдейді.
Картоп гүлдеп болғаннан кейін, топырақтан қоректік заттар алуды
тоқтатады, ал түйнектің өсуіне керектік заттарды картоп сабағынан алады.
Картоп жинайтын кезде шамамен оның бойындағы барлық азоттың 80%-ы, калийдің
86%-ы, фосфордың 90%-ы түйнек құрамына енеді.
Картоп дақылын тыңайту. Қазақстанда картоп дақылы негізінен суармалы,
ал ылғалмен жақсы қамтамасыз етілген аймақтар мен шаруашыцлықтарда тәлімі
жерлерде өсіріледі. Картоп қоректік элементтердің ішінен калийді көп
пайдаланады, екінші орында азот, одан соң фосфор. Әрбір коректік заттың
өнім түзуде өзіндік ерекшеліктері бар.
Картоп топырақта қоректік заттардың мол болуын калайды. Республиканың
барлық топырақ аймақтарында тыңайтқыш қолдану картоп өнімінің артуына
ойдағыдай әсерін тигізеді. Оңтүстік боз топырақты аймақта минералды
тыңайтқыштарды жекелеп енгізгенде азот орта есеппен гектарынан 46 ц, фосфор-
60 ц, калий-14 ц, ал минералдық тыңайтқыштардың толық құрамы, есептелген
мөлшерде (NPK) енгізілгенде 133 ц қосымша өнім берген (Р.Е.Елешев). Қара
топырақты егістікте тиісінше – 40, 30, 20 және 62 ц косымша өнім алынған.
Картоп түйнегін отырғызуға дайындау.
Сұрыптау. Картоп түйнегін сұрыптау және іріктеу жұмыстары КСП – 15,КСП
– 25 сияқты арнайы қандырғыларда жүргізіледі. Сұрыптау кезінде картоп
түйнегі 3 фракцияға бөлінеді:ұсақ 30 – 50 г, орташа 50 – 80 г, ірі 80г –
нан ауыр түйнектер.
Ірі түйнектерді отырғызғанда картоп жер бетіне тез өніп шығады әрі
тамырын терең жаяды. Топырақта қоректік заттар қоры, ылғал және күн сәулесі
жеткілікті болса, картоп жапырақтары органикалық заттарды да көп түзеді,
соның арқасында өнімі де жоғарылайды. Ал енді жоғарыда айтылған
жағдайлардың бірі жеткіліксіз болса, кең жайылған жапырақ өз жұмысын толық
атқара алмайды, соның салдарынан ірі тұқымға кеткен шығын көбінесе ақтала
бермейді.
І р і т ү й н е к т е р д і к е с і п о т ы р ғ ы з у оңтүстік және
оңтүстік-шығыс облыстарда жақсы нәтиже береді. Түйнектерді алдын-ала
жарықта көктетіп алып, отырғызар алдында ғана кеседі. Кесілген картоптың
өркені бар бөлшектері бірден тамыр жайып, жер бетіне тез көктеп шығады.
Түйнектерді көктету. Картопты отырғызуға дайындаудың ең көп тараған
пайдалы әдәстерінің бірі – түйнекті көктету. Жылу мен жарық әсерінен түйнек
көздері айналасындағы ферменттердің белсенділігі артып, қоректік заттар
шоғырланып түйнек қркендерін тез өсуге мәжбүр етеді. Көктетудің екі тәсілі
олданылады: жарықта және ылғалды ортада. Жарықта көктету. Жарықта
көктетудің негізгі міндеті картоп отырғызатын мерзімге дейін түйнектен
ұзындығы 2 – 3 см. Көгерген және көктеген тамыр түйіршіктері бар, мықты
өркен алу. Ерте пісетін сорттарды +10...+120 С, ал орташа және кеш мерзімде
пісетін сорттарды +12...+140 С жылулықта көктетту қажет, қажетті жылуды бір
қалыпты ұстаған жағдайда жарықта өсу мерзімі 30 Ж а р ы қ т а к ө к т е т
у. Жарықта көктетудің негізгі міндеті картоп отырғызатын мерзімге дейін
түйнектен ұзындығы 2-3 см көгерген және көктеген тамыр түйіршіктері бар,
мықты өркен алу.
Ерте пісетін сорттарды +10...+12°С, ал орташа және кеш мерзімде
пісетін сорттарды +12...+14°С жылулықта көктету қажет, қажетті жылуды бір
қалыпты ұстаған жағдайда жарықта өсіру мерзімі 30-40 күнге созылады.
Картоп әдетте наурыз-сәуір айларында көктейтін болғандықтан, оны көп
шығынсыз-ақ жабық не ашық алаңда жүргізуге болады. Ол үшін картопты әрбір
шаршы метр жерге 50-60 кг шамасында төгеді, қалыңдығы 2-3 түйнек қатардан
аспауы керек. Егер электр жарығы пайдаланылса, онда әрбір 1м2 жерге 40-60
вт электр қуаты қажет. Жарық түйнектің көздері оянған уақыттан бастап
күніне 8-10 сағат беріледі. Көктетуді үсік жүретін кезең өткеннен кейін,
ашық алаңда еш шығынсыз жүргізуге болады. Осылай көктетілген тұқымнан
көктетілмеген тұқымға қарағанда 10-күндей ерте өнім алуға болады.
Түйнекті отырғызғаннан кейін 4-5 күнде осы түйнектерден мықты тамыр
жүйесі жайылады.
Ы л ғ а л д ы о р т а д а к ө к т е т у. Картоп түйнегін ылғалды
ортада өндіргенде, оның өркенімен қатар тамыры қоса шығады. Мұндай
түйнектерді ылғалы бар жылы топыраққа отырғызса жер бетіне тез өніп шығып,
ертерек өнім береді. Бұл әдіспен өндіру үшін торф, көң, ағаш үгіндісін,
т.б. заттарды пайдалануға болады. Ол үшін түйнек өркендейтін орта жылулығы
+12...+15°С-тан төмен және +20°С-тан жоғары болмауы қажет. Көктетілетін
ортаның толық ылғалдылығы төменгі ылғалсиымдылықтың (ТЫС-тың) 70-85%
шамасында болғаны дұрыс.
Түйнектерді ө с і р г і ш з а т т а р м е н өңдеп отырғызу. Түйнек
көздерінің оянуы және өркендеуі, оның құрамындағы өсіргіш заттарға тығыз
байланысты.
Дәрілеуді отырғызардан 1—2 күн бұрын қырмандарда жалда,
конттейнерлерде, немесе арнаулы картоп отыргызатын маши-наға асып қойылатын
құралдармен жүргізіледі. Дәрілеуге колданылатын ерітіндінің кұрамы мынадай:
100 л суға 4 килограммнан суперфосфат, аммиак селитрасы, калий тұзы,
0,3—0,4 кг мыс купоросы және 3,0 кг ТМТД препараты ерітіледі. Түйнектерді
мұндай ерітіндіде өңдеу дезинфекция қызметін гана атқарып қоймай,
түйнектерде зат алмасуды тездетеді, өскіннің, ал соңынан бүкіл өсімдіктің
дамуын тездетеді. Іт картопқа 60—70 л ерітінді жұмсалады. Кең көлемді әсер
ететін фундозол (0,5— 1,0 кгт), поликарбацин (2,5—2,7 кгт) купрозон
(0,3—0,5 ктт) препараттары да пайдаланылады.
Аталған препараттардың дәрілеуге қажет мөлшері 1 т картопқа 50—70 л
судағы ерітіндісі (суспензиясы).
Картопты суармалы жерлерде және ылғал мол түсетін аудандарда өсіргенде
картопты алдын-ала тілінген кырқаларға отырғызудың тиімді екендігін еліміз
бен респубикадағы алдыңғы қатарлы картоп шаруашылықтарының тәжірибесі
дәлелдеп отыр. Алдын-ала тілінген қырқалар (жалдар) топырақтың қосымша
үгілуіне, түйнек орналасатын алаңның температурасын 3—4° көтерілуіне,
сөйтіп картоп көгінің 5—6 күн бұрын шығуына мүмкіндік жасайды. Қырқаларды
тілуге жұмсалған шығын көктемнің өзінде-ақ картоп отырғызатын машиналардың
өнімді әрі сапалы жұмысымен ақталады: отырғызу тереңдігі мен жиілігі мұқият
сақталады, картоп отырғызатын машинаны сүйреген тракторға маркердің
қажетсіздігі т.б.. Қырқалар дайындаудың үш түрі ажыратылады: күзде,
көктемде және отырғызу кезінде картоп отырғызғыш құрылымының дискілерімен
бірден тілу.
Күзгі қырқалар ең алдымен ерте картоп өсіруде қолданады. Оны әдетте
тегіс бедерлі алқаптарда күздің соңында топырақ жана қата бастағанда
дайындайды (топырақ отырып және тығыздалып қалмау үшін). Қырқаларды тілуден
бір апта бұрын танап терең қопсытылады-25-27 см, бір мезгілде тырмаланады.
Көктемгі қырқалар әдетте отырғызу алдында ылғалмен жақсы қамтамасыз
етілген аудандарда қолданады. Оны көктемгі тырмалау, культивация,
қайырмасыз соқамен жыртудан соң топырақ ұсақ кесекті жағдайға
жеткізілгеннен кейін жасалады, әрі күзде жасалған күзде жасалған
қырқаларға ұқсас және тереңдігі 16-17 см-ден асырылмайды. Қырқаларды
(жалдарды) алты немесе сегіз қатарлы культиваторлармен тіледі: түптегіштер
немесе екі немесе үшқабатты табандармен құрылымдалған КОН-2,8 ПМ, КРН-4,2,
КРН-5,6 культиваторларының бірімен маркерсіз немесе маркердің көмегімен
қатараралығы 70 см етіп жүргізеді. Алғашқы жылдар вешкалар (нысана
қадалар) бойынша іске асырылады және олардың биіктігі 25 см кем болмағаны
дұрыс.
Картопты отырғызу. Картоп отырғызуды мүмкіндігінше ерте 10—12 см
топырақ тереңдігінде жылу 6-70 жеткенде бастаған дұрыс. Мұндай мүмкіндіктер
Солтүстік Қазақстан жағдайында сәуірдің соңғы онкүндігі – мамырдың бас
кезінде болады. Осы мерзімде отырғызылатын картоптың тамыр жүйесі қуатты
түрде дамиды, өйткені салқын температурада жер үсті массасына қарағанда
өсімдіктің тамыры тезірек өседі. Картоп ең алдымен механикалық құрамы
жеңіл, ал сонан соң ауыр топыракқа отырғызылады. Кесілген түйнектерді
қолайлы мерзімнің соңында отырғызады. Аймақ шаруашылықтарында көктем
ерекшеліктерін, өсірілетін сорттар және баска факторларға байланысты картоп
отырғызуды 15—17 мамырдан кешіктірмей аяқтау қажет. Оңтүстік облыстарда
картоп отырғызуды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
зерттеу институты ЖШС-гі картоптың жаңа сорттары мен будандардың
экологиялық иілімділігін бағалау
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Қазақстанда картопты өсіру жағдайы және ерекшеліктері 5
Ботаникалық ерекшеліктері 6
Морфологиялық ерекшеліктері 8
Биологиялық ерекшеліктері 9
1.4 Орталық Қазақстанда картопты өсіру технологиясы 11
2 Шаруашылықтың жағдайы 22
3 Зерттеулер әдістемесі және бағдарламасы 23
3.1 Топырақ – климат жағдайлары 23
3.2 Шаруашылықтың топырағы және ауа – райы жағдайы 24
3.3 Зерттеулердің әдістемесі және бағдарламасы 26
3.4 Қолданылатын сорттардың сипаттамасы 28
4 Экологиялық сынау жөніндегі зерттеулер әдістемесі 30
Қорытынды 32
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 33
Кіріспе
Қазіргі уақытта әлемнің көптеген елдерінде картоптың потенциалды
мүмкіндігін зерттеуге көп назар аударылады. Осымен қатар зерттеулердің
негізгі мақсаты – осы бағалы ауыл шаруашылығы дақылынан өнімі жоғары және
тұрақты өнім алу. Көптеген елдерде картоп өсірудің жинақталған тәжірибесі –
картоп өнімдерінің өндірісінің дамуы мен өсуі әлемдік іссанада келесі
факторларға байланысты екенін дәлелдеді: селекцияның даму деңгейіне;
отырғызу материалдарының сапасына; картоп өсіру технологиялық үдерістің
механикаландыру деңгейіне; суармалы егіншілікті жеткіліксіз су қамтамасыз
етілген аймақтарда егістік көлемін кеңейту.
Қазіргі уақытта Қазаққстанның көптеген аудандарының өндірістік
егістігінде картоптың отандық селекциямен шығарылғандары кең қолданылады.
Көптеген сорттар бірқатар шаруашылық – пайдалы белгілерімен сипатталады:
фитофторозға және вирусты ауруларға төзімділігімен. Айта кететін жәйт,
отандық картоп сорттары әр түрлі топырақ – климат жағдайларында тұрақты
және жоғары өнім береді, өзінің өнімділігі жөнінен және басқа көрсеткіштері
бойынша шетел сорттарынан қалыспайды. Бірақ, қазіргі кезде отандық
селекцияда күрделі және қиын шешілетін мәселелер туындап отыр. Олардың
арасында вирустық, бакттериялық және саңырауқұлақ ауруларына, зиянкестерге
қарсы кешенді төзімділігі бар жоғары өнімді сұрыптарды шығару – ол маңызды
болып тұр.
Соңғы жылдары картоптың отандық селекциясында өнімділігі мен
иммуногиялогиялық сипаттамасының артуымен бірге селекционерлер оның сапалық
тұтынушылық қасиеттеріне үлкен көңіл аударуда. Себебі, қазіргі уақытта
нарықтағы нарықтағы картоптың сұранысы мен бағасын көбінесе түйнектің
қызықтыратын сыртқы түрі және сүйкімді сыртқы пішінін анықтайды. Сатып
алушы картоптың мынадай сорттық ерекшеліктерімен белгілеріне көңіл
аударатын болған: қабығының түсіне, түйнектің жұмсақтық түсіне,
тереңдігіне, дәмдік сипатталғанын, сонымен бірге селекциялық жұмысында
басты көрсеткіші – шығарғанда түйнектегі құрғақ заттар мөлшері,
крахмалдылығы және әр түрлі картоп өнімдерін шығаруға жарамдылығы.
Қазақстанда бұл мәселелерді селекционерлер еш қиындықсыз шешті. Бүгінгі
күні еліміздегі шығарылған жаңа сорттар өзінің тартымдылығы мен тауарлық
өнімнің сапасы жөнінде шетел сорттарынан кем түспейді.
Тұқым шаруашылығында сорттық сорттық көбейту тәсіліне тәуелсіз кейбір
ауылшаруашылық дақылдарының сорт қасиеттерін қолдану үшін басқа түрлері
болсын , өнімділігі және басқа да көрсеткіштері жөнінде қатаң сұрыптау
қажет және ұрпақтары бойынша сұрыптап алынған өсімдіктерді сынау керек.
Сауықтырылып жатқан сорттарды қайта қалпына келтіру және қолдау үшін
ауруларға және стрестерге, бастапқы генотиптің деңгейінен төмен емес
экологиялық далалық төзімділігі бар ең өнімді, аталмыш типке қалыпты,
тіршілікке қабілетті клондарды сұрыптап алу керек. Осының барлығын бірнеше
рет сұрыптап, екі және одан көп жыл бойы алынған клондардардың ұрпақтарын
тексеріп қол жеткізуге болады.
Мен өндірістік іссананы Қарағанды өсімдік шаруашылығы және селекция
ғылыми зерттеу институтында мамыр айының 13 – нен бастап 30 аралығында және
де тамыз айының 1 – інен бастап, қыркүйек айының 15 – не дйінгі аралықты
өттім.
Экологиялық сынақта зерттеу нысандары ретінде Қазақ картоп шаруашылығы
ғылыми зерттеу институтының 20 будандары және отандық шетел селекциясының 8
сорты зерттелді.
Зерттеулердің мақсаты: картоптың жеке сорттары мен будандардың
экологиялық иілімділігін бағалау.
Зерттеулердің міндеттері:
- Орталық Қазақстан жағдайында картоптың сорттары мен будандарының даму
ерекшеліктерін зерттеу;
- Орталық Қазақстанда картопта негізгі таралған аурулары мен
зиянкестерге қарсы төзімділігін зерттеу;
- картоп өнімділігінің құрылымын, өнімділігін, тез пісуін,
крахмалдылығын анықтау;
- мемлекеттік сорт сынауға жіберу үшін шаруашылық – бағалы белгілері
бойынша картоптың үздік сорттары мен будандарын бөліп алу.
1 тарау. Қазақстанда картопты өсіру жағдайы және ерекшеліктері
Картоптың шыққан тегі – Оңтүстік Америка, ол біздің жыл санауымыздан, 1-
2 мың жыл бұрын өсіріле бастаған. Европаға (Испания) картоп 16-ғасырда
әкелінген. Бұл дақылдың Ресейде таралуын дәнді дақылдардың егін өнімінің
жиі түрде төмен болғандығымен және 18-ғасырдың екінші жартысымен
түсіндіріледі.
Картоп өндірісінің айтарлықтай өсуі бұл аймақта тың және тыңайған
жерлерді игерумен байланысты болды. Бұл кезде ауыл және қала тұрғындарының
көбеюі картоп шаруашылығының берік базасын жасауды талап етті. Бұл күндері
Солтүстік Қазақстанның төрт облысы мен Орталық Қазақстанда (Қарағанды обл.)
Республикамыздағы бүкіл картоп егістігінің 60 % (шамамен 170 мың га)
шоғырланған (Кесте 1).
Кесте 1. Облыстар бойынша картоп егістігінің аумағы (2004 ж., мың га)
Барлық Оның ішінде
Облыстар, шаруашылық
қала категориялары
шаруа (фермер) үй
шаруашылықтары шаруашылығы
ауыл
шаруашылығы
мекемелері
Қазақстанда169,1 6.4 26 136.7
оның ішінде16,9 0,7 0,1 16,1
Ақмола
Ақтөбе 6,1 0,3 0,5 5,3
Алматы 34 0,8 13 20,2
Атырау 1 0,2 0,8
ШҚО 27 0,6 1,9 24,5
Жамбыл 6 0,4 1,8 3,8
БҚО 4 0,5 3,5
Қарағанды 10,3 1,6 1,2 7,5
Қостанай 9,9 0,4 0,7 8,8
Қызылорда 7,9 0,1 0,2 7,6
Павлодар 12,1 0,4 1,9 9,8
СҚО 22,5 0,5 0,5 21,5
ОҚО 10,2 0,3 3,5 6,4
Астана қ. 1,1 0,3 0,8
Алматы қ. 0,1 0,1
Барлығы 166,8 5,7 22,2 138,9
Солтүстік Қазақстанда картоп салыстырмалы түрде жаңа дақыл. Оның
алғашқы алқаптары 19-ғасырдың орта шенінде орыс көшпенділерімен салынған
және 20-ғасырдың 30-жылдарына дейін егістік аумағы шамалы болды және
тауарлы сипатқа ие бола алмады.
Қазіргі кезеңде картоп барлық континенттерде өсіріледі, жалпы егіс
аумағы шамамен 23,0 млн гектарға тең. ТМД елдеріндегі жалпы картоп түсімі
бүкіл дүниежүзілік өндірістің үштен бірін қамтиды (негізгі өндірушілері
Ресей Федерациясы, Украина, Беларусь, Балтық бойы елдері, Қазақстан ж.б.).
Қазақстанда картоп өнімі 2004 жылы орта есеппен барлық шаруашылық
нысандарында 134,0 цга болды (Кесте 2)
Дүние жүзінде барлық өндірілген картоптың 60% азық-түлікке жұмсалады,
ал ТМД елдерінде бұл көрсеткіш айтарлықтай төмен. Біздің елімізде жекелеген
жылдары өндірілген картоптың үштен бірі ғана азық-түлікке пайдаланылады,
көп бөлігі шығынға ұшырайды, ал дамыған АҚШ-да картоп шығыны 5% ғана
құрайды екен.
Кесте 2. Облыстар бойынша картоптың өнімділігі (2004 ж., цга)
Облыстар Барлық Оның ішінде
шаруашылық
категориялар
ы
ауыл шаруа (фермер) үй
шаруашылығы шаруашылықтары шаруашылығы
мекемелері
Қазақстанда 134 121,1 148,6 131,8
оның ішінде
Ақмола 107,1 56,9 78,6 109,5
Ақтөбе 115 60,7 111,9 118,6
Алматы 154,8 130,6 153,4 156,7
Атырау 107,8 61,2 103,6 111,3
ШҚО 135,9 110,1 103,9 138,9
Жамбыл 170 89,5 188,4 167,2
БҚО 83,4 64,2 94,2 82,2
Қарағанды 164,2 183,3 167,2 159,8
Жан басына шаққанда картоптың пайдалануы ТМД елдерінде – 120 кг, АҚШ-да
– 60 кг, Қазақстанда – 90 кг.
1. Ботаникалық ерекшеліктері
Ботаникалық сипаттамасы. Картоп алқа тұқымдасына жатады және
егістіктегі негізгі түрі Solanum tuberosum. Табиғи тегі бойынша картоп
сабағы жыл сайын өліп отыратын көпжылдық шөптесін өсімдік, бірақ жер
шарының көптеген елдерінде бір жылдық өсімдік түрінде өсіріледі (Сурет 1).
Оны вегетативті түрде (түйнек, көз-ше, бүршіктерімен) және тұқымымен
көбейтуге болады. Өндіріс жағдайында картоп негізінен түйнегімен –
қысқарған жер асты өркенінің өзгерген түрі – көбейтіледі. Тұқыммен көбейтіл-
генде картопта күндік тамыр мен жалғыз сабақ, ал түйнегімен көбей-тілгенде
шашақ тамырлар жүйесі мен бұта пайда болады. Картоп бұтасы бірнеше
сабақтардан құра-лады. Өсімдігі қосжарнақты, әлсіз дамыған тамыр жүйесін
қалыптас-тырады (бүкіл картоп өсімдігі массасының 6-7 %, ал астық
дақылдарында ол көрсеткіш – 20-25%) және топырақтың 60 см қабатында
орналасқан.
Т
Ө
Картоп жуандаған столон қалыптастырады, ол түр өзгерісіне ұшырған жер
асты сабағы болып табылады, ұштары жуандап түйнекке айналады. Түйнектерде
көзшелер бұранда тәртібімен орналасқан (кеңірдектелген жапырақтар). Картоп
түйнегі маңызды биологиялық қасиеті – тыныштық күйі кезеңімен сипатталады,
мұның өзі тұқымдық материалды келесі өніміне зиян келтірмей күзгі-қысқы
кезеңде сақтауға мүмкін береді. Тыныштық күйінің ұзақтығы картоптың сорты
мен сақтау жағдайларына байланысты. Ортадан кеш пісетін және кеш пісетін
сорттарының тыныш-тық күйі ерте және орташа мерзімде пісетіндерге қараған-
да ұзағырақ. Қысқы сақтау ережесін (тәртібін) дұрыс қолданғанда картоп
түйнегі 6-7 ай бойы көктемей жақсы сақталады.
Түйнектер өне бастағанда тыныштық күйдегі өркен-көзшелерден өскіндер
түзіледі, олар жарықта қысқа және жасыл, ал қараңғыда – ұзын және түссіз
болады. Өскіндерден картоп бұтасы пайда болады, ол бірнеше
сабақтарды біріктіреді (Сурет 2)Картоп басқа танаптық дақылдар сияқты
өзінің тіршілік үрдісінде үнемі қоршаған ортамен байланыста болады. Қалып-
ты өсіп-дамуына, мол өнім алуда өсімдіктерді барлық тіршілік
факторларымен (су, жылу, жарық, ауа, қоректік заттармен) бір мезгілде,
үздіксіз және қажетті мөлшерде қамтамасыз ету қажет.
Картоп өсімдігінің қоршаған орта факторларына талабы тіршілігінің әр
кезеңінде бірдей емес. Оның үстіне, әр фактор басқа жағдай қалыптасқанда
басқаша әсер етеді, міне сондықтан өсу жағдайларына қоятын талаптарын
тереңірек оқып-үйреніп және өсімдіктердің оларға
қажетсінуін ескеру абзал.
1.2 Морфологиялық ерекшеліктері
Картоптың биіктігі 40 — 80 см, кейде 150 см-ге дейін жетеді. Бір түпте
3 — 6 сабақ болады. Гүлі ақ, қызғылт не көкшіл күлгін түсті. Жемісі екі
ұялы, көп түқымды. Жер астындағы өркен сабағының ұшы түйнекке айналады.
Жаз ортасында картоп гүлдейдi. Гүлшоғыры әдетте үлкен гүлдерден
тұрады.Гүлiнiң құрылысы барлық алқа тұқымдасына жататын өсiмдiктерге тән.
Насекомдар картоп гүлдерiне көп қонбайды, өйткенi шырындығы жоқ, тозаңдары
аз. Гүлдерi өздiгiнен тозаңданады. Күзге таман жемiстерi пiсiп жетiледi.
Жасылдау- ақ түстi жидектер орман жаңғағынан сәл үлкендеу. Картоптың
тұқымынан жаңа өсiмдiк өсiп шығады. Бiрiншi жылы топырақта кептердiң
жұмыртқасынан үлкен болмайтын ұсақ түйнектерi жетiледi. Жаңа сорттар шығару
мақсатында ғана картопты тұқымы арқылы көбейтедi. Әдетте картоп түйнектерi
арқылы вегетативтiк жолмен көбейедi.
Картоп түйнектерi түрi өзгерген жер асты өркендер. Олардың
сабақтарында көп мөлшерде крахмалдың артық қоры жиналады. Крахмал
жапырақтың хлоропласттарында фотозинтез процесi нәтижесiнде түзiлетiн
қанттан пайда болады. Картоп түйнегiнiң 75-80% су, 25% құрғақ заттар. Осы
құрғақ заттардың 14-22% крахмал түзедi.
Картоп түйнегi витаминдерге бай, әсiресе витамин С көп болады. Картоп
түйнегiнде капустаға, томатқа, сәбiзге, пиязға қарағанда витамин В, әлде
қайда көп жиналады.Сонымен бiрге картоп түйнегiнде витамин А, В, В, Н, К
және тағы басқалары болады.
Картоптың шыққан жерлерi Чилидiң жағасы мен Перудiң таулары. Картоп
таудың жоғары белдеулерiнiң салқынына төзiмдi келедi. Қазiргi кезде
Перуандықтардың негiзгi азығы картоптың көптеген сорттары бар. Шаруашылықта
қолданылуына, биологиялық ерекшелiктерiне қарай картопты мынадай төрт топқа
бөледi: асханалық, зауыттық, малазықтық, жанжақты сорттар. Картоптың
асханалық сорттарының түйнектерi дәмдi, тез пiсетiн және үгiтiлмейтiн болуы
шарт. Асханалық сорттарға әдетте ерте пiсетiн және пiсетiн уақыты орташа
болып келетiн картоптар жатады.
Зауыттық сорттарға түйнегiнде крахмалы көп (18 % кем болмайтын), жақсы
ашитын, спирттi көп беретiн картоптар жатады. Зауыттық сорттарға әдетте кеш
пiсетiн және ұзақ сақталатын картоптар жатады.
Малазықтық сорттарға түйнегiнде құрғақ заттары мен ақуызы (белогi) көп
болатын, крахмалы аз дәмсiз картоптар жатады.
Жанжақты сорттарға түйнегiнiң сапасы жағынан асханалық және зауттық
сорттардың ортасында болатын картоптар жатады. Бұларды тамаққа да, зауытқа
да пайдалануға болады.
Көлеңкелi жерлерге отырызылған картоптың түйнектерiнiң өнiмдiлiгi аз
болады. Шығу тегi жағынан картоп қоңыржай климатты аймақтың өсiмдiгi. Ауа
райы ашық, салқындау, жаңбыры жиi болғанымен, жерге түсетiн ылғалдың
мөлшерi онша көп болмайтын жерлерде картоптың өнiмдiлiгi жоғары болады.
Картопты көктемде отырғызады. Отырғызуға картоптың орташа салмағы 60-
80 гармм болатын түйнектерi таңдап алынады. Отырғызудың алдында картоп
түйнектерiн 30-40 күн бойы жарығы мол, температурасы 12-16º С болатын
бөлмеде өсiредi. Түйнектердi бұлай өсiру картоптың дамуын жеделдетедi және
өнiмдiлiгiн арттырады. Түйнектердiң үстiндегi бүршiктерiнен жер бетi
өркендерi пайда болады. Арам шөптерден тазартып, картопты түптеген соң,
жаңа қосалқы тамырлары мен жер асты өркендерi – сталондары пайда болады.Осы
сталондардың үстiнде күзде көптеген түйнектер жетiледi.
1.3 Биологиялық ерекшеліктері
Картоп айтарлықтай жылу сүйгіш өсімдік. Тыныштық күйден күйден өткен
және температурасы 3 – 50С – дан төмен емес топыраққа отырғызғаннан кейін
өне бастайды. Бірақ бұл температурада оның өнуі баяу жүреді, тамырлары
нашар дамиды, ал түйнектер саңырауқұлақ ауруларымен жеңіл залалданады.
Температура +7 – 80 дейін көтерілгенде түйнекте қалыпты өну байқалады. Әрі
қарай температура жоғарылағанда түйнектердің өну белсенділігі, әсіресе
ылғалды топырақта кенеттен арта бастайды. Түйнектердің белсенді өнуіне ең
қолайлы температура +16 - 180 деп есептеледі.
Картоптың сабағы мен жапырағының өсуіне қолайлы температура +5 – 60.
Олардың максимум өсуі орташа ылғалды топырақта +17 - 220 температурада
байқалады. +250 – тан жоғары температура өсімдіктерді әлсіретеді,
ассимиляция процесі баяулайды, ал 420 – тан жоғары температура жер
бетіндегі өсімдік массасының өсуін тоқтатады. Картоптың сабағы мен жапырағы
төмен температураға да өте сезімтал. – 1 – 1,50суықтықта және ауаның жоғары
салыстырмалы ылғалдылығында өсімдік қарайып кетеді және өліп қалады. Картоп
түйнектері гүл қауыздары пайда болған кезде түзіле бастайды және бүл
кезеңдегң топырақ температурасы +16 – 180 немесе +22 – 250 ауа
температурасына сәйкес келеді де ең қолайлы болып табылады. Топырақ
температурасы +60 – тан төмен және +230 – тан жоғары болғанда түйнектердің
өсуі тежеледі, ал +26 - 290 – та түйнектің түзілуі мүлде тоқтайды.
Өсімдіктің толық дамуына қажетті биологиялық белсенді температура
жиынтығы ( +100 – тан жоғары ) пісу мерзімі ерте және одан ерте пісетін
сорт үшін 1400 - 16000 , орташа мерзімде пісетін сорт үшін 1600 - 18000
ортадан кештеу және кеш пісетін сорт үшін 1800 – 20000 . Бұл көрсеткіш
Солтүстік Қазақстанда 1800 – 22000 аралығында, ал негізінен 16000 – ден
26000 – қа дейін өзгереді. Сондықтан ортадан кештеу және кеш пісетін
сорттар қажетті оптимум температураны алып үлгермейді, нәтижесінде ерте
және орташа мерзімде пісетін сорттардың өнімінен анағұрлым төмен өнім
қалыптастырады.
Картоп топырақ ылғалдылығына талғампаз. Бүршіктердің өнуі мен
өркендердің пайда болуына қажетті ылғал аналық түйнек есесбінен
қанағаттандырылады. Өсімдік көгінің пайда болуы мен сабақ жапырақтар
қалыптасуының алғашқы кезеңінде өсімдіктің ылғалға өажетсінуі шамалы,
өйткені жапырақтардың буландыру беті үлкен емес және осы кезеңде олар
қуаңшылыққа айтарлықтай төзімді. Өсімдік өсе келе ылғалға қажетсінуі арта
түседі де барынша қажетсіну жаппай қауыздану – гүлдену кезеңіне сәйккес
келеді, бұл кезде олардың жер бетіндегі массасы жақсы дамыған және тіршілік
қызметі жоғары. Бұл кезеңде түйнектер пайда бола бастайды, сондықтан
ылғалмен үздіксіз түрде қамтамасыз ету жоғары өнім алудың басты шарттарының
бірі. Бұл кезеңдегң судың жетімсіздігі тургордың төмендеуі мен жапырақтың
солып қалуына әкеліп соғады, ал мұның өзі фитосинтезге теріс әсерін
тигізеді, өнімнің мөлшері мен сапасы төмендейді. Тамырлардың негізгі
массасы тараған алаңда осы топырақтың ылғалдылығын ТДЫ 70 – 80% дәресінде
ұстағанда өнімнің қорлануына ең қолайлы жағдайлар жасалады.
Өсіп өну соңында, сабақ пен жапырақтың солып, түйнектің өсуі
төмендегенде алғашқы кезеңдерге қарағанда картоптың ылғалға қажетсінуі
кемиді.өсіп өну кезеңінің соңына қарай қалыптасқан жылы әрі құрғақ ауа райы
түйнектердің түзілуін тездетеді, оларда мықты әрі қалың қабақтың пайда
болуына мүмкіндік жасайды, соның нәтижесінде өнімді жинаған кезде түйнектер
аз жарақаттанады да қыста жақсы сақталады. Керісінше, жауын – шашынды ауа
райы түйнектердің пісуін кешеуілдетеді, оларда әлсіз, жұқа қабық түзіледі,
жинаған кезде олар жеңіл жарақаттанады және нашар сақталады.
Топырақтағы ылғалдың мөлшері, оның жөтімсіздігі сияқты картоп өніміне
теріс әсерін тигізеді: түйнектер сылбыр өседі, крахмал мөлшері азаяды,
бактериялық және саңырауқұлақ ауруларымен заладану артады.
Метеорология жағдайларына, сорттың ерекшеліктеріне және өсіру
әдістеріне байланысты картоптың транспирациялық коэффициенті 330 – 700
өлшем бірлігіне өзгереді. Орта есеппен 1 кг. Картоптың түйнегін алу үшін
150 л. су қажет. Алайда бұл көрсеткіш топырақ құнарлылығы мен механикалық
құрамына байланысты өзгереді: құнарлы саздақ топырақта 85 – 100 л, құнарсыз
құмдақ топырақта 160 – 200 л. дейін көтеріледі.
Солтүстік Қазақстанда аудандастырылған картоп сорттарының көпшілігінде
интенсивті өсу мен түйнек түзу шілденің аяғы мен тамыздың бас кезінде
болады, бұл жаздың ылғал мол түсетін кезіне сәйкес келеді де өнімнің
қалыптасуына мүмкіндік жасалады. Алайда, осы кезеңде қолайсыз ауа – райы
қалыптасса ( қуаңшылық, қолайсыз температура ), өсімдіктер қысылып өседі
әрі жекелеген жағдайларда виркһустық аурулар да етек алып кетеді.
Картоп жарық сүйгіш өсімдік. Жарық жетімсіз болғанда сабақ созылып
кетеді, жапырақтар сарғаяды, бүршіктену мен гүлдену әлсізденеді, өнім қатты
төмендейді. Сондықтан алқапта өсімдікті дұрыс орналыстыру арқылы бұтаның
жан жақты жарықталуын қамтамасыз еті қажет, ал бұл фитосинтездің қолайлы
жағдайда өтуіне мүмкіндік береді. Оптималды отырғызу жиілігін таңдап алу
сортқа. Отырғызылатын материал көлеміне, ылғалмен қамтамасыз етілуі мен
топырқ құнарлылығына байлынысты.
Нақты жағдайда бір гектарда 40 – 50 мың м 2 жапырақ беті ауданын
түзетін картоп жиілігі ең қолайлы деп есептеледі. Картоптың көптеген
сорттары сабақ – жапырақтары мен гүлдеуіне қарай ұзақ күнді өсімдіктерге
жатады.
Биологиялық ерекшеліктеріне сәйкес картоп топырақтың борпылдағына,
оның ауа, ылғал өткізгіштігіне жоғары талап қояды, органикалық және
минералдық заттарға бай орташа саздақ қышқылдау реакциялы топырақта жақсы
өнім береді. Картоптың тамыр жүйесі мен столондарының жақсы дамуына қолайлы
ауа режимі тығыздығына 0,9 – 1,1 гсм 3 қара және қоңыр топырақта жасалады.
1.4 Орталық Қазақстанда картоптың өсіру технологиясы
Картоп өсірудің технологиясы төмендегідей негізгі элементтерді
қарастырады:
1) картоп плантациясын дұрыс орналастыру;
2) топырақ өңдеудің дұрыс жүйесін жасау;
3) органикалық және минералды тыңайтқыштардың жеткілікті мөлшерін
енгізу;
4) алдын – ала қырқалар тілу;
5) отырғызыларын түйнектерді сапалы дайындау;
6) жоғары өнімді картоп отырғызытын машиналарды пайдаланып дер кезінде
және сапалы түрде түйнектерді отырғызу;
7) уақытында күтіп – баптау;
8) шабу немесе десикациялау арқылы дер кезінде сабақ жапырақ массасын
аластату;
9) сапалы жинау және түйнектерді жинағаннан кейін сақтауға дайындау.
Ауыспалы егістер. Ауыспалы егісте картоптың алғы дақылдарға талаптары
топырақ пен климат жағдайларына байланысты өзгереді. Ылғал жеткілікті
аймақтарда өзінен кейін мүмкіндігінше көп тамыр мен аңыз қалдықтарын
қалдыратын танаптарды арамшөптерден тазартуға себептесетін және топырақта
зиянкестер, саңырауқұлақ пен бактериялық ауру қоздырғыштарының жинақталуы
мен көбеюінің алдын алатын дақылдар жақсы алғы дақылдарға жатады.
Жоғары өнім алудың басты шарттарының бірі – картоппен қаныққан
ауыспалы егіс көлемінің 50 – 60% дейін сүрі жер – отамалы,шөпті – отамалы
дақыл және отамалы дақыл сияқты мамандандырылған ауыспалы егістерді игеру
болып табылады. Негізінен Қазақстанда картопты суармалы жерлерде өсіреді
және оны жақсы алғы дақылдан кейін орналастырып өсірген дұрыс. Еліміздің
солтүстік аудандарында, негізінен кәдімгі оңтүстік қара топырақтарында және
ылғал мол түсетін басқа аймақтарда картопты суарылмайтын, тәлімі жерлерде
өсіруге болады. Аталған ерекшеліктерді ескере отырып суармалы жағдайда
өсірілетін картоп үшін мынадай ауыспалы егістер кескіндерін ұсынылады:
1. көпжылдық шөптер ( 2жыл ) – картоп – тамыржемістілер – картоп;
2. біржылдықшөптер – картоп – жүгері – картоп;
3. жүгері – картоп – тамыржемістілер – картоп;
4. қырыққабат – картоп – қияр – картоп – пияз – картоп;
Тәлімі ( суарылмайтын ) жерлерде;
1. ықтармалы сүрі жер – картоп – бидай;
2. ықтармалы сүрі жер – картоп – сұлы + бұршақтұқымдастардың қоспасы –
картоп;
3. ықтармалы сүрі жер – картоп – жүгері – картоп.
Топырақ өңдеу жүйесі. Толыққанды егін көгін алу, пәрменді өсу және
даму, қуатты тамыр жүйесін қалыптастыру үшін картопқа борпас, ауа өткізгіш
топырақ қажет. Борпас топырақтарда минерализация үрдісі қарқында жүреді,
соған сәйкес сіңімді қоректік заттар мол жиналады. Тығыз топырақтарда тамыр
нашар және беткі қабатта ғана дамиды,әлсіз дамыған тамыр жүйесі
өсімдіктерді ылғалмен қамтамасыз ете алмайды. Сонымен қатар тығыз топырақта
ұсақ, деформацияға ұшыраған және крахмалдығы төмен түйнектер түзіледі. Бұл
ерекшелікті Солтүстің Қазақстанда кең тараған механикалық құрамы ауыр
топырақтарда ескерген жөн.
Суармалы жерлерде сүдігерлік өңдеу қайырмалы соқалармен 30 – 35 см
тереңдікте жүргізіледі және бір мезгілде алқапқа шашылған көң де жыртылып
сіңіріледі. Көктемде, топырақтың физикалық пісуі жеткен кезде негізгі
өңдеу бағытына көлденең немесе айқыш – ұйқыш бағытта орташа ауырлықтағы
тісті тырмалармен немесе ауыр топырақта - ауыр тырмалармен өңдейді.
Отырғызар алдында топырақ өңдеу жазықтілгіш құралдарымен 18 – 22 см, ал
ауыр саздау топырақта 30 см тереңдікке дейін өңдейді.
Картопты суарылмайтын жерлерде өсіргенде топырақты негізгі өңдеу таза
сүрі жер дайындау немесе сүдігер жырту түрінде терең қопсытқыштармен
жүргізіледі. Мұнда ылғал қорын жинау мен оны сақтау маңызды рөл атқарады.
Ерте көктемгі тырмалау БИГ – 3 иретісті тырмамен жүргізіледі, картопты дәл
отырғызар алдында топырақты сыдыра жыртқыштар немесе культиваторлармен 14 –
16 см тереңдікке қопсытады.
Тыңыайтқыш қолдану жүйесі. Қазақтың картоп және көкөніс шаруашылығы
ғылыми – зерттеу институтының деректері бойынша, 20 тонна көң төгілген
алқаптың әр гектарынан көң төгілмеген жерге қарағанда 25 центнер картоп
өнімі артығымен алынған.
Көңнің әсері құмдауыт топырақта 2 – 3 жылға, сазбалшықыт топырақта 4 –
5 жылға дейн сақталады.Көң төгілген алғашқы жылы картоп одан орта есеппен
20 – 25 % азотты, 30 – 40 % фосфорды, 60 – 70 % калийді өз бойына
сіңіреді.
Құс саңғырығы. Картоп өсірілетін алқаптың әрбір гектарына 2 тонна
мөлшерінде енгізіледі.
Күл. Құраамында 11 % калий, 5 % фосфор, аздаған әк болады. Топырақтың
физикалық қасиеттерін жоғарылатады.
Картоп 100 ц өнім түзу үшін орта есеппен топырақтан 50 – 60 кг азот, 20 кг
фосфор және 70 – 100 кг калий алады.
Ж а с ы л т ы ң а й т қ ы ш. Жасыл тыңайтқыштар ретінде дәнді
бұршақ тұқымдас өсімдіктерді өсірген тиімді.
Жасыл тыңайтқышты аударып жыртқанда топырақ құрамындағы азот, фосфор,
калий, кальций элементтері көбейеді. Сонымен қатар оның физикалық қасиеті
жоғарылайды, ылғал сақтау және су өткізгіштік қабілеті артады,
микроорганизмдер тіршілігі жанданып, ауаның жоғары қабаты көміртегіне
байиды. Жасыл тыңайтқыш ретінде себілетін дақылдар ерте көктемде дәнді
дақылдармен (арпа, сұлы) қосып себіледі. Дәнді дақыл жиналғаннан кейін бұл
алқаптағы жасыл тыңайтқыш дақылы тез өседі және міндетті түрде күзде
жыртылуы шарт.
М и н е р а л д ы т ы ң а й т қ ы ш т а р. Картоп өнімін көтеру үшін
органикалық тыңайтқыштармен қатар, құрамында өсімдікке қажетті және сіңімді
түрінде кездесетін қоректік заттары бар минералды тыңайтқыштардың маңызы
зор. Профессор Н.С.Бацановтың деректері бойынша картоп тамыр жүйесі қысқа
әрі жетілмеген өсімдік болғандықтан өзі өскен ортада қажетті қоректік
заттардың толығынан болуын талап ететін дақыл.
А з о т – ақуыздың күрделі молекуласын түзетін аминқышқылдары құрамына
кіреді. Картоп өсімдігі азотты топырақтан азот қышқылының минералды және
аммоний тұздары арқылы алады.
Азот жетіспеген жағдайда өсімдік баяу өседі, жапырағы бозғылт
түстенеді, ерте сарғаяды, соның салдарынан түйнектің крахмалы азаяды және
өнімі төмендейді.
Азот шамадан тыс көп болса да зиянды, онда сабағы тым бойлап өсіп,
түйнегі жетілмей қалады және ұзақ уақыт піспейді.
Ф о с ф о р да өте қажетті элементтердің бірі. Фосфор ақуыздың
құрамына кірмегенімен, нуклеин қышқылы құрамына кіреді, ол ақуызбен қосылып
нуклепротеидтер түзеді..
Фосфор – крахмалдың белгілі бір құрамы. Ол органикалық қосындылар
құрамына (ферменттер, дәрумендер) кіріп, өсімдік өмірінде маңызды міндет
атқарады. Фосфор жеткілікті болған жағдайда ғана өсімдік дұрыс өсе алады.
Ол фотосинтез үрдісіне қатысады, фосфорсыз қант түзілмейді және крахмалға
айналмайды.
Фосфор жеткілікті болған жағдайда өсімдік тамыры жақсы дамиды,
картоптың пісуі жеделдейді. Әсіресе картоптың көптеген ауруларға (вирус,
саңырауқұлақ т.б.) қарсы төзімділігі артады. Негізінде фосфордың түйнек
құрамындағы крахмалдың артуына, оның тұқымдық қасиетіне және өнімі артуына
тигізетін ықпалы зор. Фосфор жетіспеген жағдайда өсімдіктің дамуы
нашарлайды.
К а л и й элементі азот, фосфор, күкірт сияқты органикалық қоспалар
құрамына кірмейді, ол өсімдік құрамында ионды түрде қатысады. Калий
жетіспеген жағдайда фотосинтез қарқыны, топырақтан түйнекке баратын
қоректік заттардың ағысы төмендейді.
Калий элементі жетпей тұрған өсімдікті, оның қола түсті жапырағынан
байқауға болады. Өсімдіктің гүл салу кезеңіне дейін топырақта калий
жеткілікті болса, картоп өнімі жоғары болады. Өсімдік бойында калий
жеткілікті болғанда ол саңырауқұлақ ауруларына төзімді болады және X-
вирусының таралуы бәсеңдейді.
Картоп гүлдеп болғаннан кейін, топырақтан қоректік заттар алуды
тоқтатады, ал түйнектің өсуіне керектік заттарды картоп сабағынан алады.
Картоп жинайтын кезде шамамен оның бойындағы барлық азоттың 80%-ы, калийдің
86%-ы, фосфордың 90%-ы түйнек құрамына енеді.
Картоп дақылын тыңайту. Қазақстанда картоп дақылы негізінен суармалы,
ал ылғалмен жақсы қамтамасыз етілген аймақтар мен шаруашыцлықтарда тәлімі
жерлерде өсіріледі. Картоп қоректік элементтердің ішінен калийді көп
пайдаланады, екінші орында азот, одан соң фосфор. Әрбір коректік заттың
өнім түзуде өзіндік ерекшеліктері бар.
Картоп топырақта қоректік заттардың мол болуын калайды. Республиканың
барлық топырақ аймақтарында тыңайтқыш қолдану картоп өнімінің артуына
ойдағыдай әсерін тигізеді. Оңтүстік боз топырақты аймақта минералды
тыңайтқыштарды жекелеп енгізгенде азот орта есеппен гектарынан 46 ц, фосфор-
60 ц, калий-14 ц, ал минералдық тыңайтқыштардың толық құрамы, есептелген
мөлшерде (NPK) енгізілгенде 133 ц қосымша өнім берген (Р.Е.Елешев). Қара
топырақты егістікте тиісінше – 40, 30, 20 және 62 ц косымша өнім алынған.
Картоп түйнегін отырғызуға дайындау.
Сұрыптау. Картоп түйнегін сұрыптау және іріктеу жұмыстары КСП – 15,КСП
– 25 сияқты арнайы қандырғыларда жүргізіледі. Сұрыптау кезінде картоп
түйнегі 3 фракцияға бөлінеді:ұсақ 30 – 50 г, орташа 50 – 80 г, ірі 80г –
нан ауыр түйнектер.
Ірі түйнектерді отырғызғанда картоп жер бетіне тез өніп шығады әрі
тамырын терең жаяды. Топырақта қоректік заттар қоры, ылғал және күн сәулесі
жеткілікті болса, картоп жапырақтары органикалық заттарды да көп түзеді,
соның арқасында өнімі де жоғарылайды. Ал енді жоғарыда айтылған
жағдайлардың бірі жеткіліксіз болса, кең жайылған жапырақ өз жұмысын толық
атқара алмайды, соның салдарынан ірі тұқымға кеткен шығын көбінесе ақтала
бермейді.
І р і т ү й н е к т е р д і к е с і п о т ы р ғ ы з у оңтүстік және
оңтүстік-шығыс облыстарда жақсы нәтиже береді. Түйнектерді алдын-ала
жарықта көктетіп алып, отырғызар алдында ғана кеседі. Кесілген картоптың
өркені бар бөлшектері бірден тамыр жайып, жер бетіне тез көктеп шығады.
Түйнектерді көктету. Картопты отырғызуға дайындаудың ең көп тараған
пайдалы әдәстерінің бірі – түйнекті көктету. Жылу мен жарық әсерінен түйнек
көздері айналасындағы ферменттердің белсенділігі артып, қоректік заттар
шоғырланып түйнек қркендерін тез өсуге мәжбүр етеді. Көктетудің екі тәсілі
олданылады: жарықта және ылғалды ортада. Жарықта көктету. Жарықта
көктетудің негізгі міндеті картоп отырғызатын мерзімге дейін түйнектен
ұзындығы 2 – 3 см. Көгерген және көктеген тамыр түйіршіктері бар, мықты
өркен алу. Ерте пісетін сорттарды +10...+120 С, ал орташа және кеш мерзімде
пісетін сорттарды +12...+140 С жылулықта көктетту қажет, қажетті жылуды бір
қалыпты ұстаған жағдайда жарықта өсу мерзімі 30 Ж а р ы қ т а к ө к т е т
у. Жарықта көктетудің негізгі міндеті картоп отырғызатын мерзімге дейін
түйнектен ұзындығы 2-3 см көгерген және көктеген тамыр түйіршіктері бар,
мықты өркен алу.
Ерте пісетін сорттарды +10...+12°С, ал орташа және кеш мерзімде
пісетін сорттарды +12...+14°С жылулықта көктету қажет, қажетті жылуды бір
қалыпты ұстаған жағдайда жарықта өсіру мерзімі 30-40 күнге созылады.
Картоп әдетте наурыз-сәуір айларында көктейтін болғандықтан, оны көп
шығынсыз-ақ жабық не ашық алаңда жүргізуге болады. Ол үшін картопты әрбір
шаршы метр жерге 50-60 кг шамасында төгеді, қалыңдығы 2-3 түйнек қатардан
аспауы керек. Егер электр жарығы пайдаланылса, онда әрбір 1м2 жерге 40-60
вт электр қуаты қажет. Жарық түйнектің көздері оянған уақыттан бастап
күніне 8-10 сағат беріледі. Көктетуді үсік жүретін кезең өткеннен кейін,
ашық алаңда еш шығынсыз жүргізуге болады. Осылай көктетілген тұқымнан
көктетілмеген тұқымға қарағанда 10-күндей ерте өнім алуға болады.
Түйнекті отырғызғаннан кейін 4-5 күнде осы түйнектерден мықты тамыр
жүйесі жайылады.
Ы л ғ а л д ы о р т а д а к ө к т е т у. Картоп түйнегін ылғалды
ортада өндіргенде, оның өркенімен қатар тамыры қоса шығады. Мұндай
түйнектерді ылғалы бар жылы топыраққа отырғызса жер бетіне тез өніп шығып,
ертерек өнім береді. Бұл әдіспен өндіру үшін торф, көң, ағаш үгіндісін,
т.б. заттарды пайдалануға болады. Ол үшін түйнек өркендейтін орта жылулығы
+12...+15°С-тан төмен және +20°С-тан жоғары болмауы қажет. Көктетілетін
ортаның толық ылғалдылығы төменгі ылғалсиымдылықтың (ТЫС-тың) 70-85%
шамасында болғаны дұрыс.
Түйнектерді ө с і р г і ш з а т т а р м е н өңдеп отырғызу. Түйнек
көздерінің оянуы және өркендеуі, оның құрамындағы өсіргіш заттарға тығыз
байланысты.
Дәрілеуді отырғызардан 1—2 күн бұрын қырмандарда жалда,
конттейнерлерде, немесе арнаулы картоп отыргызатын маши-наға асып қойылатын
құралдармен жүргізіледі. Дәрілеуге колданылатын ерітіндінің кұрамы мынадай:
100 л суға 4 килограммнан суперфосфат, аммиак селитрасы, калий тұзы,
0,3—0,4 кг мыс купоросы және 3,0 кг ТМТД препараты ерітіледі. Түйнектерді
мұндай ерітіндіде өңдеу дезинфекция қызметін гана атқарып қоймай,
түйнектерде зат алмасуды тездетеді, өскіннің, ал соңынан бүкіл өсімдіктің
дамуын тездетеді. Іт картопқа 60—70 л ерітінді жұмсалады. Кең көлемді әсер
ететін фундозол (0,5— 1,0 кгт), поликарбацин (2,5—2,7 кгт) купрозон
(0,3—0,5 ктт) препараттары да пайдаланылады.
Аталған препараттардың дәрілеуге қажет мөлшері 1 т картопқа 50—70 л
судағы ерітіндісі (суспензиясы).
Картопты суармалы жерлерде және ылғал мол түсетін аудандарда өсіргенде
картопты алдын-ала тілінген кырқаларға отырғызудың тиімді екендігін еліміз
бен респубикадағы алдыңғы қатарлы картоп шаруашылықтарының тәжірибесі
дәлелдеп отыр. Алдын-ала тілінген қырқалар (жалдар) топырақтың қосымша
үгілуіне, түйнек орналасатын алаңның температурасын 3—4° көтерілуіне,
сөйтіп картоп көгінің 5—6 күн бұрын шығуына мүмкіндік жасайды. Қырқаларды
тілуге жұмсалған шығын көктемнің өзінде-ақ картоп отырғызатын машиналардың
өнімді әрі сапалы жұмысымен ақталады: отырғызу тереңдігі мен жиілігі мұқият
сақталады, картоп отырғызатын машинаны сүйреген тракторға маркердің
қажетсіздігі т.б.. Қырқалар дайындаудың үш түрі ажыратылады: күзде,
көктемде және отырғызу кезінде картоп отырғызғыш құрылымының дискілерімен
бірден тілу.
Күзгі қырқалар ең алдымен ерте картоп өсіруде қолданады. Оны әдетте
тегіс бедерлі алқаптарда күздің соңында топырақ жана қата бастағанда
дайындайды (топырақ отырып және тығыздалып қалмау үшін). Қырқаларды тілуден
бір апта бұрын танап терең қопсытылады-25-27 см, бір мезгілде тырмаланады.
Көктемгі қырқалар әдетте отырғызу алдында ылғалмен жақсы қамтамасыз
етілген аудандарда қолданады. Оны көктемгі тырмалау, культивация,
қайырмасыз соқамен жыртудан соң топырақ ұсақ кесекті жағдайға
жеткізілгеннен кейін жасалады, әрі күзде жасалған күзде жасалған
қырқаларға ұқсас және тереңдігі 16-17 см-ден асырылмайды. Қырқаларды
(жалдарды) алты немесе сегіз қатарлы культиваторлармен тіледі: түптегіштер
немесе екі немесе үшқабатты табандармен құрылымдалған КОН-2,8 ПМ, КРН-4,2,
КРН-5,6 культиваторларының бірімен маркерсіз немесе маркердің көмегімен
қатараралығы 70 см етіп жүргізеді. Алғашқы жылдар вешкалар (нысана
қадалар) бойынша іске асырылады және олардың биіктігі 25 см кем болмағаны
дұрыс.
Картопты отырғызу. Картоп отырғызуды мүмкіндігінше ерте 10—12 см
топырақ тереңдігінде жылу 6-70 жеткенде бастаған дұрыс. Мұндай мүмкіндіктер
Солтүстік Қазақстан жағдайында сәуірдің соңғы онкүндігі – мамырдың бас
кезінде болады. Осы мерзімде отырғызылатын картоптың тамыр жүйесі қуатты
түрде дамиды, өйткені салқын температурада жер үсті массасына қарағанда
өсімдіктің тамыры тезірек өседі. Картоп ең алдымен механикалық құрамы
жеңіл, ал сонан соң ауыр топыракқа отырғызылады. Кесілген түйнектерді
қолайлы мерзімнің соңында отырғызады. Аймақ шаруашылықтарында көктем
ерекшеліктерін, өсірілетін сорттар және баска факторларға байланысты картоп
отырғызуды 15—17 мамырдан кешіктірмей аяқтау қажет. Оңтүстік облыстарда
картоп отырғызуды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz