Тұтынушы қалауы теориясы
Кіріспе 3
1 Тұтынушы қалауы теориясы 4
1.1 Тұтынушының таңдау еркі және парасаттылығы 5
1.2 Шекті пайдалылық теориясы 5
1.3 Тұтынушы қалауының «сандық» жағынан «реттік» жағына өтуі 7
2 Бюджеттік қисық және бюджеттік шектеу 9
2.1 Талғамсыздық қисығы 12
2.2 «Алмастыру» және «табыс» әсері 14
3 Гиффен парадоксы 18
Қорытынды 20
Әдебиеттер тізімі 21
1 Тұтынушы қалауы теориясы 4
1.1 Тұтынушының таңдау еркі және парасаттылығы 5
1.2 Шекті пайдалылық теориясы 5
1.3 Тұтынушы қалауының «сандық» жағынан «реттік» жағына өтуі 7
2 Бюджеттік қисық және бюджеттік шектеу 9
2.1 Талғамсыздық қисығы 12
2.2 «Алмастыру» және «табыс» әсері 14
3 Гиффен парадоксы 18
Қорытынды 20
Әдебиеттер тізімі 21
Нарық − бұл тұтынушы мінез¬құлқына негізделген экономикалық жүйе болып табылады. Қарапайым тұтынушының нарықтық жағдайда өзін¬өзі ұстауы, тауарлар арасында таңдау жасаған кезде белгілі бір мотивтерге сүйенуі, оның мінез¬құлқын басқаратын қандай да бір заңдылықтың болу¬болмауы − экономикалық ғылымның тұтынушы таңдауына деген қызығушылығын түсіндіреді. Бұл сұрақтардың бәріне тұтынушы мінез¬құлық теориясы жауап береді.
Менің курстық жұмысымның тақырыбы «Тұтынушы қалауы теориясы. Гиффен парадоксы» болып табылады. Мұнда қаралатын сұрақтар:
1 Тұтынушы қалауы теориясы;
2 Тұтынушылық тепе¬теңдік;
3 Гиффен парадоксы.
Курстық жұмыстың мақсаты – тұтынушының бюджеттік шектеулік жағдайын ескере отырып, оның тауарлар жиынтығын таңдауда максималды пайдалылыққа жетуін қарастыру. Және де курстық жұмыстың ең түпкі мақсаты – тұтынушылардың қажеттіліктерін толық қанағаттандыру үшін, бюджеттік, талғамсыздық қисықтарының, «алмастыру» және «табыс» әсерлерінің, шекті пайдалылық теориясының алатын орнын көрсету.
Курстық жұмыс кіріспе, үш негізгі бөлім, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың бірінші бөлімінде тұтынушының таңдау еркі және парасаттылығы, «табыс» және «алмастыру» әсері, шекті пайдалылық теориясы сұрақтары қарастырылған.
Екінші бөлімде бюджеттің шектеулігі, табыс және алмастыру әсері талданған.
Ал берілген жұмыстың үшінші бөлімі сапасыз игіліктер, Гиффен парадоксын зерттеуге арналған.
Сұраным мен ұсыныс негізінде тепе теңдік бағаны қалыптастыру, сатып алушы тұтынатын игіліктің ең шекті пайдалылығы деген идеяны қамтиды және ол еңбек құны негізінде бағаның құрылу идеясының принципті түрде өзгешеленеді. Кез келген тұтынушы өзінің қаржысын әр түрлі тауарларға жұмсай отырып, барынша жоғары пайда алғысы келеді. Тұтынушының шешіміне экономикалық және субьективті факторолар әсер етеді.
Экономика бұл үнемі қозғалыста болатын процесс. Экономикасыз бір де бір ел құрылмайды. Ел саясатынан әрбіріміз хабардар болуымыз керек. Онда болып жатқан өзгерістер, жаңа ашулар мемлекеттің одан әрі дамуын көрсетеді. Сондықтан да, экономика тақырыбы - өзекті тақырып, өзекті мәселе.
Менің курстық жұмысымның тақырыбы «Тұтынушы қалауы теориясы. Гиффен парадоксы» болып табылады. Мұнда қаралатын сұрақтар:
1 Тұтынушы қалауы теориясы;
2 Тұтынушылық тепе¬теңдік;
3 Гиффен парадоксы.
Курстық жұмыстың мақсаты – тұтынушының бюджеттік шектеулік жағдайын ескере отырып, оның тауарлар жиынтығын таңдауда максималды пайдалылыққа жетуін қарастыру. Және де курстық жұмыстың ең түпкі мақсаты – тұтынушылардың қажеттіліктерін толық қанағаттандыру үшін, бюджеттік, талғамсыздық қисықтарының, «алмастыру» және «табыс» әсерлерінің, шекті пайдалылық теориясының алатын орнын көрсету.
Курстық жұмыс кіріспе, үш негізгі бөлім, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың бірінші бөлімінде тұтынушының таңдау еркі және парасаттылығы, «табыс» және «алмастыру» әсері, шекті пайдалылық теориясы сұрақтары қарастырылған.
Екінші бөлімде бюджеттің шектеулігі, табыс және алмастыру әсері талданған.
Ал берілген жұмыстың үшінші бөлімі сапасыз игіліктер, Гиффен парадоксын зерттеуге арналған.
Сұраным мен ұсыныс негізінде тепе теңдік бағаны қалыптастыру, сатып алушы тұтынатын игіліктің ең шекті пайдалылығы деген идеяны қамтиды және ол еңбек құны негізінде бағаның құрылу идеясының принципті түрде өзгешеленеді. Кез келген тұтынушы өзінің қаржысын әр түрлі тауарларға жұмсай отырып, барынша жоғары пайда алғысы келеді. Тұтынушының шешіміне экономикалық және субьективті факторолар әсер етеді.
Экономика бұл үнемі қозғалыста болатын процесс. Экономикасыз бір де бір ел құрылмайды. Ел саясатынан әрбіріміз хабардар болуымыз керек. Онда болып жатқан өзгерістер, жаңа ашулар мемлекеттің одан әрі дамуын көрсетеді. Сондықтан да, экономика тақырыбы - өзекті тақырып, өзекті мәселе.
1 А.П. Шеденов Экономикалық теория. / А.П. Шеденов Алматы : 2005ж. – 125 б
2 Ачкасов А.И. Макроэкономикалық теория. / Ачкасов А.И. Ақмола 1994ж. – 56 б
3 Вехи экономической мысли. Рынки факторов производства. Т. 3. Под ред. В. М. Гальперина. – СПб.: Экономическая школа.2000. 489 с.
4 Вехи экономической мысли. Теория потребительского поведения и спроса. Т. 1. Под ред. В. М. Гальперина. – СПб.: экономическая школа. 2000. 380 с.
5 Нуреев Р. М. Курс микроэкономики: Учебник для вузов. – 2-е издание, изм. – М.: Норма, 2004. – 576 с.
6 Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Экономика және қаржы / Жалпы редакциясын басқарған э. ғ. д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007 – 731 б.
7 Современная экономика. Лекционный курс. Многоуровневое учебное пособие. – Ростов н/Д: издательство «Феникс», 2000 – 544 с.
8 Ширинская Е.Б. Жалпы экономикалық теория негіздері. / Ширинская Е.Б. Алматы 1995ж. – 163 б
9 Экономическая теория: учебное пособие / В. М. Соколинский, В. Е. Корольков (и др.); под ред. А. Г. Грязновой и В. М. Соколинского. – 3-е издание, стер. – М.: КНОРУС, 2007 – 464 с.
2 Ачкасов А.И. Макроэкономикалық теория. / Ачкасов А.И. Ақмола 1994ж. – 56 б
3 Вехи экономической мысли. Рынки факторов производства. Т. 3. Под ред. В. М. Гальперина. – СПб.: Экономическая школа.2000. 489 с.
4 Вехи экономической мысли. Теория потребительского поведения и спроса. Т. 1. Под ред. В. М. Гальперина. – СПб.: экономическая школа. 2000. 380 с.
5 Нуреев Р. М. Курс микроэкономики: Учебник для вузов. – 2-е издание, изм. – М.: Норма, 2004. – 576 с.
6 Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Экономика және қаржы / Жалпы редакциясын басқарған э. ғ. д., профессор Е. Арын – Павлодар: «ЭКО» ҒӨФ. 2007 – 731 б.
7 Современная экономика. Лекционный курс. Многоуровневое учебное пособие. – Ростов н/Д: издательство «Феникс», 2000 – 544 с.
8 Ширинская Е.Б. Жалпы экономикалық теория негіздері. / Ширинская Е.Б. Алматы 1995ж. – 163 б
9 Экономическая теория: учебное пособие / В. М. Соколинский, В. Е. Корольков (и др.); под ред. А. Г. Грязновой и В. М. Соколинского. – 3-е издание, стер. – М.: КНОРУС, 2007 – 464 с.
Мазмұны
Кіріспе 3
1 Тұтынушы қалауы теориясы 4
1.1 Тұтынушының таңдау еркі және парасаттылығы 5
1.2 Шекті пайдалылық теориясы 5
1.3 Тұтынушы қалауының сандық жағынан реттік жағына өтуі 7
2 Бюджеттік қисық және бюджеттік шектеу 9
2.1 Талғамсыздық қисығы 12
2.2 Алмастыру және табыс әсері 14
3 Гиффен парадоксы 18
Қорытынды 20
Әдебиеттер тізімі 21
Кіріспе
Нарық − бұл тұтынушы мінезқұлқына негізделген экономикалық жүйе болып
табылады. Қарапайым тұтынушының нарықтық жағдайда өзінөзі ұстауы, тауарлар
арасында таңдау жасаған кезде белгілі бір мотивтерге сүйенуі, оның
мінезқұлқын басқаратын қандай да бір заңдылықтың болуболмауы − экономикалық
ғылымның тұтынушы таңдауына деген қызығушылығын түсіндіреді. Бұл
сұрақтардың бәріне тұтынушы мінезқұлық теориясы жауап береді.
Менің курстық жұмысымның тақырыбы Тұтынушы қалауы теориясы. Гиффен
парадоксы болып табылады. Мұнда қаралатын сұрақтар:
1 Тұтынушы қалауы теориясы;
2 Тұтынушылық тепетеңдік;
3 Гиффен парадоксы.
Курстық жұмыстың мақсаты – тұтынушының бюджеттік шектеулік жағдайын
ескере отырып, оның тауарлар жиынтығын таңдауда максималды пайдалылыққа
жетуін қарастыру. Және де курстық жұмыстың ең түпкі мақсаты –
тұтынушылардың қажеттіліктерін толық қанағаттандыру үшін, бюджеттік,
талғамсыздық қисықтарының, алмастыру және табыс әсерлерінің, шекті
пайдалылық теориясының алатын орнын көрсету.
Курстық жұмыс кіріспе, үш негізгі бөлім, қорытынды және қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың бірінші бөлімінде тұтынушының таңдау еркі және парасаттылығы,
табыс және алмастыру әсері, шекті пайдалылық теориясы сұрақтары
қарастырылған.
Екінші бөлімде бюджеттің шектеулігі, табыс және алмастыру әсері
талданған.
Ал берілген жұмыстың үшінші бөлімі сапасыз игіліктер, Гиффен
парадоксын зерттеуге арналған.
Сұраным мен ұсыныс негізінде тепе теңдік бағаны қалыптастыру, сатып
алушы тұтынатын игіліктің ең шекті пайдалылығы деген идеяны қамтиды және ол
еңбек құны негізінде бағаның құрылу идеясының принципті түрде өзгешеленеді.
Кез келген тұтынушы өзінің қаржысын әр түрлі тауарларға жұмсай отырып,
барынша жоғары пайда алғысы келеді. Тұтынушының шешіміне экономикалық және
субьективті факторолар әсер етеді.
Экономика бұл үнемі қозғалыста болатын процесс. Экономикасыз бір де
бір ел құрылмайды. Ел саясатынан әрбіріміз хабардар болуымыз керек. Онда
болып жатқан өзгерістер, жаңа ашулар мемлекеттің одан әрі дамуын көрсетеді.
Сондықтан да, экономика тақырыбы - өзекті тақырып, өзекті мәселе.
1 Тұтынушы қалауы теориясы
1. Тұтынушының таңдау еркі және парасаттылығы
Нарыққа шығарылатын үлкен көлемдегі тауарлардың түрлері арасында
жалғыз тұтынушы ешқандай роль ойнамайды десе де болады. Орасан зор
кәсіпорындар, трансұлттық компаниялар, үлкен энергетикалық жүйелер жұмыс
істейтін жерде оның мінезқұлқы экономика үшін маңызды емес. Бірақ тұтынушы
кіші мен оның өндіріске ықпалы зор екенін естен шығармау қажет: біріншіден,
қоғам тұтынушылардан тұрады, ал екіншіден, олардың әрбіреуі жеке тауарларды
қажетті көлемде сатып алуға қатысты абсолютті шешім қабылдайды. Фирмалар өз
кезегінде басты үш − не өндіру, қалай өндіру және кім үшін өндіру деген
сұрақты шешкен кезде тұтынушылардың таңдауына баса көңіл аударады. Егер
тұтынушылардың көп бөлігі өндіруші өндірген белгілі бір тауар үшін
өндірушілердің шығындарын толығымен өтеуге жететіндей ақшаларын беруге
дайын болса, онда өндіруші өз шығындарын өтеп, өзі қалаған пайдасын алады.
Егер бәрі керісінше болса, онда өндіруші орны толмас шығынға ұшырауы
мүмкін. Өндіруші мен тұтынушы арасындағы бұл қарапайым және түсінікті
механизм нарықтық экономикада кері байланыс принципі бойынша орындалады.
Экономикалық жүйе нарықтық жағдайда көрінетін тұтынушы қалауы
орындалған кезде жақсы жұмыс істейді және бұл экономиканың басты идеясы
болып табылады. Тұтынушы өзіне не керек екендігін өзі біледі. Біздің бұлай
ойлауымыздың басты себебі – басқа жағдайда шешілмейтін мәселе пайда болуы
мүмкін. Үлкен мөлшердегі авторитетті мамандар және маман-сымақтар онсыз да
тұтынушыны өз бюджетін қалай қолдану керектігіне үйретеді. Бірақ
экономистер ол өзінің бюджетін қалай бөлу керек екендігін білетініне
сенімді. Бірақ бұлай ойлау әрқашан дұрыс бола бермейді және тұтынушы өзіне
не керектігін әрқашан анық біле бермейді, ендеше не істеу керек? Егер қоғам
тобының табысы және отбасындағы адамдар саны бойынша тұтынудың объективті
стандартын есептеп шығарса, онда жеке алынған тұтынушының нормадан ауытқуы
оның ерекше қажеттілігінің қанағаттандырылғанын немесе оның мұндай ауытқуы
мінез-құлқының парасатты емес екенідігін білдіретінін дәл айту қиын.
Бірақ табысты жұмсаудың объективті тәсілмен шешілген үлгісін табу
мүмкін емес, өйткені кез-келген норма, егер оны мамандар шығарса да,
өндіруші (произвольный) мінезге ие болады.
Экономистер өздерінің ойларында тұтынушы нарықтық жағдайда өзін
парасатты ұстайды деп топшылайды. Жалпы мағынадағы өз-өзін парасатты ұстау
дегеніміз – шектеулі мүмкіндік жағдайында ең жоғары нәтиже алуға ұмтылу.
Сонымен қатар экономистерді тұтынушылардың өзінің жеке мүддесін шектеулі
мүмкіндіктер әлемінде іске асыру кезінде өз-өзін ұстауы қызықтырады.
Кез-келген тұтынушы үшін оның табысының көлемі басты шектеуші болып
табылады. Тұтынушы қалауы шексіз және сан алуан, ал табысы шектеулі
болғандықтан, тұтынушы нарықта үлкен көлемде ұсынылатын тауарлар арасында
таңдау жасауға әркез мәжбүрлі. Бұл таңдауды жасаған кезде тұтынушы
белгіленген табыс көлемінің шектеулігінде қол жетімді тауарлар жиынтығын
сатып алуға ұмтылады деп топшылауға болады.
Экономикалық теория тұтынушы үшін қандай тауар жиынтығы максималды
пайда әкелетінін белгілі бір критерий бойынша анықтау мүмкін еместігін
пайымдайды. Өйткені әрбір тұтынушы өзіне белгілі бір тауардан максималды
пайданы өзінің жеке субъективті шешімі бойынша алады. Субъективті тұрғы
мінсіз болмайды, өйткені адамзат өз-өзін әрқашан парасатты ұстай бермейді.
Әрине, тұтынушының парасаттылығы туралы түсінік оның экономикалық мінез-
құлқын оңайлатады, бірақ тұтынушылардың көп бөлігі шынымен өздерінің
шектеулі табысы жағдайында максимум қанағаттанушылыққа ие болғылары келеді.
Нарықта өз-өзін парасатты ұстау – ол ақшасын үнемдеп, сараң болу
дегенді білдірмейді. Өзінің барлық ақшасын миллион розаға жіберген адамды
парасатты емес, ал керісінше, үлкен пайызбен өз ақшасын коммерциялық банкке
салған адамды парасатты деп санау дұрыс емес. Егер бұл екі тұтынушы
өздерінің іс-қимылын өз көзқарастары тұрғысынан субъективті деп санаса,
онда тұтынушы мінез-құлық теориясы бұл екі тұтынушыны парасатты деп табады.
Егер бұл жағдайда қанағаттану сөзін пайдалылық терминімен
алмастырса, онда тұтынушының парасатты мінез-құлқы пайдалылықты ең жоғары
шекке жеткізу болып табылады. Пайдалылық категориясы экономикалық
теорияда өте маңызды роль ойнайды, сондықтан онымен толығырақ танысу керек.
1.2 Шекті пайдалылық теориясы
Адамдар тауарлар мен қызмет көрсетулерді олар тұтынушы қажеттілігін
қанағаттандыру көздері бола алатын қасиеттері үшін қолданады. Бұл қасиетті
экономистер пайдалылық терминімен белгілейді. Пайдалылық теориясы негізі
ХІХ ғасырдың Г. Госсен (1810-1859), У. С. Джевонс (1835-1882), К. Менгер
(1840-1921), сонымен қатар олардың ізін жалғастырушылар О. Бем-Баверк (1851-
1914) және Ф. Фон Визер (1851-1926) сияқты ұлы ғалымдарымен қаланған.
Аталған экономистер маржинализм деген атау алған ерекше бағытты
құрды. Маржиналисттік тәсілдеменің түпкі мағынасы мынадай: тауар бағасы оны
өндіру үшін кеткен шығындармен емес, оның тұтынушыға әкелетін пайдалылық
эффектісімен анықталады. Экономиканың жұмыс істеуінің түпкілікті
нәтижесінің басымдығын мойындағандықтан, мұндай тәсілдеме дәстүрлі
классикалық мектептің (А. Смит, Д. Рикардо, К. Маркс, Д. Милль)
түсініктеріне қарама-қайшы болды. Бұл шынымен экономикалық ойлардың
дамуындағы орасан зор маңызды роль ойнаған төңкеріс еді. Сондықтан ол
маржиналдық төңкеріс деген ат алды.
Маржинализмді субъективті-психологиялық теория деп атайды және бұл
тектен-тек емес. Экономикалық ғылымның барлық категориялары экономикалық
субъектің затқа деген қатынасы, қалауы, күтілімі және түсінігі арқылы
анықталуы мүмкін деген тұжырымға маржинализмнің негізін қалаушылар толық
сенімді болды. Мұндай ойлар ертеректе экономистерден бұрын да айтылған.
Мысалы, У. Шекспирдің барлық әлемге әйгілі Гамлет атты шығармасында
айтылған: ... заттарды жақсы деп те, жаман деп те бөлуге болмайды, олар
тек біздің бағалауымызға байланысты. Бірақ маржиналисттер ғана бұл ойды
зор ғылыми бағыттың негізгі өзегі ете алды.
Маржиналисттердің негізгі сипаттағы ойлар барысы келесідегідей еді.
Бәрінен бұрын олар кез-келген игілікті тұтыну өсу сипатына ие болатынына
көңіл аударды. Басқаша айтқанда, тұтынушы немесе бәрі, немесе ештеңе де
емес (все, или ничего) қағидатын қолданбай, өзінің сол игілікке деген
қажеттілігін қанағаттандырмағанша, қолданылатын игіліктің бірлігін ұлғайта
береді (мысалы, адам қарны аш кезінде өзін тойдым деп есептемегенше бір,
екі және тағы да бутерброд жей береді).
Бұдан үш негізгі қорытынды шығады:
Әрбір қосымша тауар бірлігі тұтынушыға берілген игіліктің шекті
пайдалылығы деп аталатын қосымша пайдалылық әкеледі (экономикалық теорияда
шекті және қосымша деген сөздер синоним болып келеді, яғни екеуі бір
мағына береді). Сонымен, шекті пайдалылық ұғымын маржиналисттер тұтыну
көлемінің өсуінен алынған қосымша пайдалылықтың көлемі деп түсінген.
Тұтынылған игіліктің бірлігінің көлемі көп болса, онда бұл игілікті
тұтынудан түсетін әрбір келесі бірлігінің шекті пайдалылығы азаяды.
Басқаша айтқанда, шекті пайдалылық сол игілікті тұтынудан зиян әкеледі
немесе ешқандай пайда әкелмейді. Яғни, көкейкесті қажеттілікті аз
қанағаттандыратын игіліктің шекті пайдалылығы да аз болады. Осыдан,
игіліктің маржиналисттер қалыптастырған шекті пайдалылығы мен жалпы
пайдалылық арасындағы кері байланыс шығады. Оның мағынасы мынада: игілік,
егер оның бірлігі адам қолында аз мөлшерде болса ғана бағалы және керісінше
(бұлақ жанындағы бір стақан суға қарағанда шөлдегі бір стақан су өте зор
құндылыққа ие болады). Бұдан, берілген игіліктің құндылығы көкейкесті
қажеттілікті аз қанағаттандыратын қолда бар игіліктің соңғы бірлігімен
анықталады.
Бір тауардың кейбір бірлік санын тұтына отырып (мысалы, бутерброд),
тұтынушы шекті пайдалылықтың азаю мөлшерінен тұратын жалпы пайдалылық
алады. Теорияда шекті пайдалылықтың өлшеу бірлігін ютил деп атау
қабылданған. Егер бутербродтың бірінші тұтынылымы адамға 5, екіншісі – 4,
үшіншісі – 2, төртіншісі – 1 ютилға тең пайдалылық әкелетін болса, онда бұл
қатардың жалпы пайдалылығы 12 ютилге тең болады (ал шекті пайдалылығы 1
ютилге тең). Әрбір келесі бутербродтан бас тарту жалпы пайдалылықтың
азаюына және біруақытта шекті пайдалылқтың өсуіне әкеледі. Мысалы, егер
төртінші бутербродтан бас тартар болса, онда жалпы пайдалылық 11-ге, ал
шекті пайдалылық 2-ге тең болады, үшінші бутербродтан бас тартар болса онда
жалпы пайдалылық 9-ға, ал шекті пайдалылық 4-ке тең болады және т. с. с.
5
Пайдалылық
бірлігі 4
көлемі
3
2
1
бутерброт саны
0 1 2 3 4 5
1 сурет - Шекті пайдалылық қисығы
Сонымен, маржиналисттер теориясы бойынша пайдалылық – субъективті
түсінік болып табылады. Әрине, бір тұтынушы үшін осы немесе басқа тауардың
жалпы пайдалылығын дәлдеп есептеу екі талай екенін олар жақсы түсінді.
Жалпы пайдалылықты өлшейтін құралдар болған жоқ және болмайды да. Бірақ
шекті пайдалылықтың жалпы азаю қағидасы графикте көрсетілген.
1.3 Тұтынушы қалауының сандық жағынан реттік жағына
өтуі
Шекті пайдалылық пен жалпы пайдалылықтың азаюын жәй мысалда көрсетуге
болады (бұл мысал тұтынушылық тепе-теңдікті түсінуге көмектеседі).
Тұтынушыға тауарды сатып алуға бөлінген шектеулі ақша соммасы жағдайында
тек қана екі тауар арасында таңдау жасау керек болсын делік. Бутерброд – 1
доллар, ал кока-кола – 2 доллар тұрады, ал тұтынушы 10 доллар жұмсай алады
деп санайық. Қандай арақатынаста ол бутерброд пен кока-коланы сатып алады?
Әрине ол кока-коланы мүлдем ішпестен, 10 бутерброт сатып ала алады. Бірақ
өзін-өзі парасатты ұстайтын тұтынушы былай істемейді. Ол бір стақан кока-
кола мен 8 бутерброд алып жеуді жөн көреді, өйткені бұл жиынтық оған 9-шы,
10-шы бутербродқа қарағанда көбірек пайдалылық әкеледі. Мүмкін өзінің
субъективті әсеріне талдау жасай келе тұтынушы 6 бутербродпен шектеліп, 2
кока-кола сатып алуы ықтимал. Көңіл аударатын бір жайт, тұтынушының мұндай
мінез-құлқы жағдайында бутербродтың шекті пайдалылығы өсе береді, ал кока-
коланыкі, керісінше, азаяды. Ерте ме, кеш пе, әйтеуір бұл жиынтыққа кіретін
тауарлардың жалпы пайдалылығы максималды деңгейге жетеді және арақатынастың
келесі өзгерулері жалпы пайдалылықтың тек азаюына әкеледі. Басқаша сөзбен
айтқанда, біздің тұтынушы тұтынушылық тепе-теңдік нүктесіне жетеді.
Тұтынушылық тепе-теңдік – тұтынушы бір тауарды сатып алуға ақшаны аз
жұмсау, ал екінші тауарды сатып алуға ақшаны көп жұмсау арқылы белгілі
бюджеттік шектеулікте алатын жалпы пайдалылықты ұлғайта алмайтын жағдай.
Шектеулілік және біржақтылық сипатына қарамастан әрбір теория сияқты
шекті пайдалылық теориясы да қисынды болып көрінеді. Көбінесе теоретиктерді
ойландыратын жағдай – ол пайдалылық категориясының субъективті болып,
ешқандай көлемдік өлшемдерге сәйкес келмейтіндігі. Өлшеуге келмейтін
нәрселердің теориялық жағдайын дәлелдеу оңай емес. Маржинализмнің негізін
қалағандар теорияның дамуы мен фактілердің жиналуы уақыт өте келе бұл
принципиалдық қиындықты жеңуге болады дегенге сенді. Бірақ бәрі керісінше
болды деуге болады. Фактілердің үлкен көлемі болса да пайдалылықты сандық
өлшеу мүмкін емес екендігін итальян экономисті Вильфредо Парето (1848-1923)
дәлелдеген. Парето жасаған қорытынды шекті пайдалылық концепциясының
бастапқы түріне қарама-қайшы еді. Бұл көптеген экономистерді тұтынушы мінез-
құлқын түсіндіретін теориялық түсіндірмесі тәжірибелікпен сәйкес келетін
жаңа әдістерді іздестіруге итермеледі.
Бұл болжаулардың мағынасы келесіде. Күнделікті тәжірибеден көріп
отырғандай, көптеген тауарлар тұтыну кезінде бір-бірімен байланысты екенін
көруге болады: кейбір тауарлар бірін-бірі толықтыру арқылы ғана қолданылады
(субститут - тауарлар), ал кейбірі бірін-бірі алмастыру арқылы
қажеттілікті қанағаттандырады (комплементарлы - тауарлар). Осыдан бөлек
тауарды тұтынудан келетін емес, жалпы жиынтықты қолданғаннан келетін
пайдалылықты қарастырған жөн. Бұл пайдалылықты көлем жағынан емес, әртүрлі
тауар жиынтығын қолданудан келетін тұтынушы қалауын бағалауға мүмкіндік
береді. Кардиналдық тұрғыдан ординалдық тұрғыға өту осыдан.
Бұл бағытқа деген алғашқы қадамдар орыс экономисті Е. Е. Слуцкийдің
К теории сбалансированного бюджета потребителя атты мақаласында жасалған.
Ординалдық тұрғы нақты Рой Аллан (1906-1983) және Джон Р. Хиксаның
Бағалылық теориясын қарастыру атты еңбегінде ресімделді.
Ординалдық тұрғының, яғни реттік тұрғының негізгі мағынасы келесідей
түсіндіріледі. Теория тұтынушы кейбір тауар жиынтығынан түсетін
пайдалылықты сандық жағынан өлшейді дегенді емес, ол, яғни тұтынушы кейбір
тауарлар жиынтығын оның қажеттілігі жағынан салыстырады дегенді болжайды.
Сондықтан тұтынушылар пайдалылық деңгейі жоғары тауарларды көбірек сатып
алуды қалайды, ал пайдалылық деңгейі бірдей тауарлар тең бағалы жиынтық
болып табылады. Басқаша айтқанда, біздің тұтынушымыз тауар пайдалылығының
сандық бағасын туралы ойламайды. Сонымен қатар, тұтынушы берілген тауар
басқа тауарларға қарағанда қанша есе пайдалырақ екені туралы да ойланбайды.
тұтынушы өзінің субъективті шешімі тұрғысынан бұл тауар басқа тауарларға
қарағанда ол үшін пайдалырақ деген шешім қабылдайды. Мінеки, Р. Аллан мен
Д. Хикс субъективті пайдалылықты жалпы таңдау логикасына қайта құру
арқылытұтынушының практикадағы мінез-құлқы мен теориялық базаны айтарлықтай
жақындатты. Бұл мінез-құлықтың заңнамасы пайдалылықты өлшеумен байланысты
емес.
2.2 Бюджеттік қисық және бюджеттік шектеу
Бюджеттік қисық және талғамсыздық қисықтары концепцияларының
құрылуы тұтынушы мінез-құлық заңдылықтарын зерттеуде алға жасаған үлкен
қадамдардың бірі болып табылады. Олардың авторлары болып итальян экономисті
В. Парето және ағылшын экономистері Д. Р. Хикс және Ф. Эджуорт (1845-1926)
саналады. Ординалдық тұрғыға негізделгендіктен олардың концепциялары
тұтынушы мінез-құлқын екі жақты қарастырады: біріншіден, белгілі бюджет
шектеулілігінде тұтынушы өзіне не сатып ала алатындығы, екіншіден, тұтынушы
өзі үшін тең бағалы болып табылатын тауар жиынтығынан не сатып алғысы
келетіндігі.
Бюджеттік қисықтың мағынасын келесі шартты мысалдан түсінуге болады.
Х тұтынушымыз үшін екі тауар арасында ғана – киім және тағам өнімдері
арасында таңдау жасайды делік. Киімге және тағам өнімдерінек деген баға,
сонымен қатар Х тұтынушымыздың табысы тұрақты, ал киімге деген шартты
бірлік – 60 доллорға, ал тамаққа деген шартты бірлік 10 доллорға тең делік.
Осыдан, біздің тұтынушымыз Х бір айда киімнің он бірлігін алып, ал тағам
өнімдерінің ешқандай бірлігін қолданбауы мүмкін, немесе керісінше тағам
өнімдерінің алпыс бірлігін қолданып, ешқандай киім сатып алмайды. Осыдан ол
тағам өнімдері мен киімді тең үйлесімде сатып ала алады (мысалы, ол 9 киім
бірлігі мен 6 тағам өнімдері бірлігін немесе киімнің 2 бірлігі, ал тағам
өнімдерінің 48 бірлігі). Бұл нүктелерді график түрінде көрсетсек. Бір
сызықтың соңғы нүктелерін қосып Х тұтынушының бюджеттік қисығы деп
аталатын аb сызығын аламыз. Қисықтың әрбір нүктесі Х тұтынушының табысы
600 доллор болғанда және ол табысын түгелдей жұмсаған жағдайда киім мен
тағам өнімдерінің бағасы өзгермегенде қанша киім мен тағам өнімдерінің
бірлігіне ие бола алатынын көрсетеді.
Егер тұтынушының табысы азаятын болса (мысалы, 420 доллорға дейін),
онда бюджеттік қисық солға параллельді с қисығына ығысады. Ал егер
керісінше тұтынушы бюджеті артса, онда ол оңға қарай ығысатын болады.
Баға деңгейінің өзгеруі бюджеттік қисыққа әртүрлі әсер етуі мүмкін.
Егер екі тауардың бағасы біруақытта өсетін болса, онда бюджеттік қисық
параллельді солға ығысады немесе бұл жағдай тұтынушы бюджетінің азаюын
көрсетеді. Ал егер керісінше екі тауарға деген баға кемитін болса, онда бұл
қисық сәйкесінше оңға ығысады немесе бұл тұтынушы бюджетінің ұлғаюын
көрсетеді. Екі тауардың бірбіріне қатысты өзгеруі де мүмкін. Киімге деген
баға өзгермей, тамақ өнімдерінің бағасы арзандайды деп алайық. Бұл жағдайда
Х тұтынушымыз киімнің сол бұрынғы тұтыну бірлігімен қатар, тамақ
өнімдерінің бірлігін тұтынуын арттыруы мүмкін. Ендеше бюджеттік қисық
abдан acға ығысады (Сурет-5).
а
киім
бірлігі
0
b
c
Тағам өнімі бірлігі
2 сурет - Бюджеттік қисық
Талғамсыздық қисығы тұтынушы қалауын айқындауға мүмкіндік береді.
Бірақ та екі жағдайды ескермейді: тауардың бағасы және тұтынушының табысы.
Талғамсыздық қисықтары тек бір игілікті екіншісімен ауыстыру мүмкіндігін
көрсетеді. Бірақ олар тұтынушы үшін қандай тауар жиынтығы тиімді екенін
айқындамайды. Мұндай ақпаратты бізге бюджеттік шектеу береді. Ол берілген
суммаға қандай тұтыну жиынтығын сатып алуға болатын мүмкіндіктерді
көрсетеді. Егер тұтынушы табысы – І, Х игілігінің бағасы – Рх, Ү игілігінің
бағасы – Рү, Х ... жалғасы
Кіріспе 3
1 Тұтынушы қалауы теориясы 4
1.1 Тұтынушының таңдау еркі және парасаттылығы 5
1.2 Шекті пайдалылық теориясы 5
1.3 Тұтынушы қалауының сандық жағынан реттік жағына өтуі 7
2 Бюджеттік қисық және бюджеттік шектеу 9
2.1 Талғамсыздық қисығы 12
2.2 Алмастыру және табыс әсері 14
3 Гиффен парадоксы 18
Қорытынды 20
Әдебиеттер тізімі 21
Кіріспе
Нарық − бұл тұтынушы мінезқұлқына негізделген экономикалық жүйе болып
табылады. Қарапайым тұтынушының нарықтық жағдайда өзінөзі ұстауы, тауарлар
арасында таңдау жасаған кезде белгілі бір мотивтерге сүйенуі, оның
мінезқұлқын басқаратын қандай да бір заңдылықтың болуболмауы − экономикалық
ғылымның тұтынушы таңдауына деген қызығушылығын түсіндіреді. Бұл
сұрақтардың бәріне тұтынушы мінезқұлық теориясы жауап береді.
Менің курстық жұмысымның тақырыбы Тұтынушы қалауы теориясы. Гиффен
парадоксы болып табылады. Мұнда қаралатын сұрақтар:
1 Тұтынушы қалауы теориясы;
2 Тұтынушылық тепетеңдік;
3 Гиффен парадоксы.
Курстық жұмыстың мақсаты – тұтынушының бюджеттік шектеулік жағдайын
ескере отырып, оның тауарлар жиынтығын таңдауда максималды пайдалылыққа
жетуін қарастыру. Және де курстық жұмыстың ең түпкі мақсаты –
тұтынушылардың қажеттіліктерін толық қанағаттандыру үшін, бюджеттік,
талғамсыздық қисықтарының, алмастыру және табыс әсерлерінің, шекті
пайдалылық теориясының алатын орнын көрсету.
Курстық жұмыс кіріспе, үш негізгі бөлім, қорытынды және қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың бірінші бөлімінде тұтынушының таңдау еркі және парасаттылығы,
табыс және алмастыру әсері, шекті пайдалылық теориясы сұрақтары
қарастырылған.
Екінші бөлімде бюджеттің шектеулігі, табыс және алмастыру әсері
талданған.
Ал берілген жұмыстың үшінші бөлімі сапасыз игіліктер, Гиффен
парадоксын зерттеуге арналған.
Сұраным мен ұсыныс негізінде тепе теңдік бағаны қалыптастыру, сатып
алушы тұтынатын игіліктің ең шекті пайдалылығы деген идеяны қамтиды және ол
еңбек құны негізінде бағаның құрылу идеясының принципті түрде өзгешеленеді.
Кез келген тұтынушы өзінің қаржысын әр түрлі тауарларға жұмсай отырып,
барынша жоғары пайда алғысы келеді. Тұтынушының шешіміне экономикалық және
субьективті факторолар әсер етеді.
Экономика бұл үнемі қозғалыста болатын процесс. Экономикасыз бір де
бір ел құрылмайды. Ел саясатынан әрбіріміз хабардар болуымыз керек. Онда
болып жатқан өзгерістер, жаңа ашулар мемлекеттің одан әрі дамуын көрсетеді.
Сондықтан да, экономика тақырыбы - өзекті тақырып, өзекті мәселе.
1 Тұтынушы қалауы теориясы
1. Тұтынушының таңдау еркі және парасаттылығы
Нарыққа шығарылатын үлкен көлемдегі тауарлардың түрлері арасында
жалғыз тұтынушы ешқандай роль ойнамайды десе де болады. Орасан зор
кәсіпорындар, трансұлттық компаниялар, үлкен энергетикалық жүйелер жұмыс
істейтін жерде оның мінезқұлқы экономика үшін маңызды емес. Бірақ тұтынушы
кіші мен оның өндіріске ықпалы зор екенін естен шығармау қажет: біріншіден,
қоғам тұтынушылардан тұрады, ал екіншіден, олардың әрбіреуі жеке тауарларды
қажетті көлемде сатып алуға қатысты абсолютті шешім қабылдайды. Фирмалар өз
кезегінде басты үш − не өндіру, қалай өндіру және кім үшін өндіру деген
сұрақты шешкен кезде тұтынушылардың таңдауына баса көңіл аударады. Егер
тұтынушылардың көп бөлігі өндіруші өндірген белгілі бір тауар үшін
өндірушілердің шығындарын толығымен өтеуге жететіндей ақшаларын беруге
дайын болса, онда өндіруші өз шығындарын өтеп, өзі қалаған пайдасын алады.
Егер бәрі керісінше болса, онда өндіруші орны толмас шығынға ұшырауы
мүмкін. Өндіруші мен тұтынушы арасындағы бұл қарапайым және түсінікті
механизм нарықтық экономикада кері байланыс принципі бойынша орындалады.
Экономикалық жүйе нарықтық жағдайда көрінетін тұтынушы қалауы
орындалған кезде жақсы жұмыс істейді және бұл экономиканың басты идеясы
болып табылады. Тұтынушы өзіне не керек екендігін өзі біледі. Біздің бұлай
ойлауымыздың басты себебі – басқа жағдайда шешілмейтін мәселе пайда болуы
мүмкін. Үлкен мөлшердегі авторитетті мамандар және маман-сымақтар онсыз да
тұтынушыны өз бюджетін қалай қолдану керектігіне үйретеді. Бірақ
экономистер ол өзінің бюджетін қалай бөлу керек екендігін білетініне
сенімді. Бірақ бұлай ойлау әрқашан дұрыс бола бермейді және тұтынушы өзіне
не керектігін әрқашан анық біле бермейді, ендеше не істеу керек? Егер қоғам
тобының табысы және отбасындағы адамдар саны бойынша тұтынудың объективті
стандартын есептеп шығарса, онда жеке алынған тұтынушының нормадан ауытқуы
оның ерекше қажеттілігінің қанағаттандырылғанын немесе оның мұндай ауытқуы
мінез-құлқының парасатты емес екенідігін білдіретінін дәл айту қиын.
Бірақ табысты жұмсаудың объективті тәсілмен шешілген үлгісін табу
мүмкін емес, өйткені кез-келген норма, егер оны мамандар шығарса да,
өндіруші (произвольный) мінезге ие болады.
Экономистер өздерінің ойларында тұтынушы нарықтық жағдайда өзін
парасатты ұстайды деп топшылайды. Жалпы мағынадағы өз-өзін парасатты ұстау
дегеніміз – шектеулі мүмкіндік жағдайында ең жоғары нәтиже алуға ұмтылу.
Сонымен қатар экономистерді тұтынушылардың өзінің жеке мүддесін шектеулі
мүмкіндіктер әлемінде іске асыру кезінде өз-өзін ұстауы қызықтырады.
Кез-келген тұтынушы үшін оның табысының көлемі басты шектеуші болып
табылады. Тұтынушы қалауы шексіз және сан алуан, ал табысы шектеулі
болғандықтан, тұтынушы нарықта үлкен көлемде ұсынылатын тауарлар арасында
таңдау жасауға әркез мәжбүрлі. Бұл таңдауды жасаған кезде тұтынушы
белгіленген табыс көлемінің шектеулігінде қол жетімді тауарлар жиынтығын
сатып алуға ұмтылады деп топшылауға болады.
Экономикалық теория тұтынушы үшін қандай тауар жиынтығы максималды
пайда әкелетінін белгілі бір критерий бойынша анықтау мүмкін еместігін
пайымдайды. Өйткені әрбір тұтынушы өзіне белгілі бір тауардан максималды
пайданы өзінің жеке субъективті шешімі бойынша алады. Субъективті тұрғы
мінсіз болмайды, өйткені адамзат өз-өзін әрқашан парасатты ұстай бермейді.
Әрине, тұтынушының парасаттылығы туралы түсінік оның экономикалық мінез-
құлқын оңайлатады, бірақ тұтынушылардың көп бөлігі шынымен өздерінің
шектеулі табысы жағдайында максимум қанағаттанушылыққа ие болғылары келеді.
Нарықта өз-өзін парасатты ұстау – ол ақшасын үнемдеп, сараң болу
дегенді білдірмейді. Өзінің барлық ақшасын миллион розаға жіберген адамды
парасатты емес, ал керісінше, үлкен пайызбен өз ақшасын коммерциялық банкке
салған адамды парасатты деп санау дұрыс емес. Егер бұл екі тұтынушы
өздерінің іс-қимылын өз көзқарастары тұрғысынан субъективті деп санаса,
онда тұтынушы мінез-құлық теориясы бұл екі тұтынушыны парасатты деп табады.
Егер бұл жағдайда қанағаттану сөзін пайдалылық терминімен
алмастырса, онда тұтынушының парасатты мінез-құлқы пайдалылықты ең жоғары
шекке жеткізу болып табылады. Пайдалылық категориясы экономикалық
теорияда өте маңызды роль ойнайды, сондықтан онымен толығырақ танысу керек.
1.2 Шекті пайдалылық теориясы
Адамдар тауарлар мен қызмет көрсетулерді олар тұтынушы қажеттілігін
қанағаттандыру көздері бола алатын қасиеттері үшін қолданады. Бұл қасиетті
экономистер пайдалылық терминімен белгілейді. Пайдалылық теориясы негізі
ХІХ ғасырдың Г. Госсен (1810-1859), У. С. Джевонс (1835-1882), К. Менгер
(1840-1921), сонымен қатар олардың ізін жалғастырушылар О. Бем-Баверк (1851-
1914) және Ф. Фон Визер (1851-1926) сияқты ұлы ғалымдарымен қаланған.
Аталған экономистер маржинализм деген атау алған ерекше бағытты
құрды. Маржиналисттік тәсілдеменің түпкі мағынасы мынадай: тауар бағасы оны
өндіру үшін кеткен шығындармен емес, оның тұтынушыға әкелетін пайдалылық
эффектісімен анықталады. Экономиканың жұмыс істеуінің түпкілікті
нәтижесінің басымдығын мойындағандықтан, мұндай тәсілдеме дәстүрлі
классикалық мектептің (А. Смит, Д. Рикардо, К. Маркс, Д. Милль)
түсініктеріне қарама-қайшы болды. Бұл шынымен экономикалық ойлардың
дамуындағы орасан зор маңызды роль ойнаған төңкеріс еді. Сондықтан ол
маржиналдық төңкеріс деген ат алды.
Маржинализмді субъективті-психологиялық теория деп атайды және бұл
тектен-тек емес. Экономикалық ғылымның барлық категориялары экономикалық
субъектің затқа деген қатынасы, қалауы, күтілімі және түсінігі арқылы
анықталуы мүмкін деген тұжырымға маржинализмнің негізін қалаушылар толық
сенімді болды. Мұндай ойлар ертеректе экономистерден бұрын да айтылған.
Мысалы, У. Шекспирдің барлық әлемге әйгілі Гамлет атты шығармасында
айтылған: ... заттарды жақсы деп те, жаман деп те бөлуге болмайды, олар
тек біздің бағалауымызға байланысты. Бірақ маржиналисттер ғана бұл ойды
зор ғылыми бағыттың негізгі өзегі ете алды.
Маржиналисттердің негізгі сипаттағы ойлар барысы келесідегідей еді.
Бәрінен бұрын олар кез-келген игілікті тұтыну өсу сипатына ие болатынына
көңіл аударды. Басқаша айтқанда, тұтынушы немесе бәрі, немесе ештеңе де
емес (все, или ничего) қағидатын қолданбай, өзінің сол игілікке деген
қажеттілігін қанағаттандырмағанша, қолданылатын игіліктің бірлігін ұлғайта
береді (мысалы, адам қарны аш кезінде өзін тойдым деп есептемегенше бір,
екі және тағы да бутерброд жей береді).
Бұдан үш негізгі қорытынды шығады:
Әрбір қосымша тауар бірлігі тұтынушыға берілген игіліктің шекті
пайдалылығы деп аталатын қосымша пайдалылық әкеледі (экономикалық теорияда
шекті және қосымша деген сөздер синоним болып келеді, яғни екеуі бір
мағына береді). Сонымен, шекті пайдалылық ұғымын маржиналисттер тұтыну
көлемінің өсуінен алынған қосымша пайдалылықтың көлемі деп түсінген.
Тұтынылған игіліктің бірлігінің көлемі көп болса, онда бұл игілікті
тұтынудан түсетін әрбір келесі бірлігінің шекті пайдалылығы азаяды.
Басқаша айтқанда, шекті пайдалылық сол игілікті тұтынудан зиян әкеледі
немесе ешқандай пайда әкелмейді. Яғни, көкейкесті қажеттілікті аз
қанағаттандыратын игіліктің шекті пайдалылығы да аз болады. Осыдан,
игіліктің маржиналисттер қалыптастырған шекті пайдалылығы мен жалпы
пайдалылық арасындағы кері байланыс шығады. Оның мағынасы мынада: игілік,
егер оның бірлігі адам қолында аз мөлшерде болса ғана бағалы және керісінше
(бұлақ жанындағы бір стақан суға қарағанда шөлдегі бір стақан су өте зор
құндылыққа ие болады). Бұдан, берілген игіліктің құндылығы көкейкесті
қажеттілікті аз қанағаттандыратын қолда бар игіліктің соңғы бірлігімен
анықталады.
Бір тауардың кейбір бірлік санын тұтына отырып (мысалы, бутерброд),
тұтынушы шекті пайдалылықтың азаю мөлшерінен тұратын жалпы пайдалылық
алады. Теорияда шекті пайдалылықтың өлшеу бірлігін ютил деп атау
қабылданған. Егер бутербродтың бірінші тұтынылымы адамға 5, екіншісі – 4,
үшіншісі – 2, төртіншісі – 1 ютилға тең пайдалылық әкелетін болса, онда бұл
қатардың жалпы пайдалылығы 12 ютилге тең болады (ал шекті пайдалылығы 1
ютилге тең). Әрбір келесі бутербродтан бас тарту жалпы пайдалылықтың
азаюына және біруақытта шекті пайдалылқтың өсуіне әкеледі. Мысалы, егер
төртінші бутербродтан бас тартар болса, онда жалпы пайдалылық 11-ге, ал
шекті пайдалылық 2-ге тең болады, үшінші бутербродтан бас тартар болса онда
жалпы пайдалылық 9-ға, ал шекті пайдалылық 4-ке тең болады және т. с. с.
5
Пайдалылық
бірлігі 4
көлемі
3
2
1
бутерброт саны
0 1 2 3 4 5
1 сурет - Шекті пайдалылық қисығы
Сонымен, маржиналисттер теориясы бойынша пайдалылық – субъективті
түсінік болып табылады. Әрине, бір тұтынушы үшін осы немесе басқа тауардың
жалпы пайдалылығын дәлдеп есептеу екі талай екенін олар жақсы түсінді.
Жалпы пайдалылықты өлшейтін құралдар болған жоқ және болмайды да. Бірақ
шекті пайдалылықтың жалпы азаю қағидасы графикте көрсетілген.
1.3 Тұтынушы қалауының сандық жағынан реттік жағына
өтуі
Шекті пайдалылық пен жалпы пайдалылықтың азаюын жәй мысалда көрсетуге
болады (бұл мысал тұтынушылық тепе-теңдікті түсінуге көмектеседі).
Тұтынушыға тауарды сатып алуға бөлінген шектеулі ақша соммасы жағдайында
тек қана екі тауар арасында таңдау жасау керек болсын делік. Бутерброд – 1
доллар, ал кока-кола – 2 доллар тұрады, ал тұтынушы 10 доллар жұмсай алады
деп санайық. Қандай арақатынаста ол бутерброд пен кока-коланы сатып алады?
Әрине ол кока-коланы мүлдем ішпестен, 10 бутерброт сатып ала алады. Бірақ
өзін-өзі парасатты ұстайтын тұтынушы былай істемейді. Ол бір стақан кока-
кола мен 8 бутерброд алып жеуді жөн көреді, өйткені бұл жиынтық оған 9-шы,
10-шы бутербродқа қарағанда көбірек пайдалылық әкеледі. Мүмкін өзінің
субъективті әсеріне талдау жасай келе тұтынушы 6 бутербродпен шектеліп, 2
кока-кола сатып алуы ықтимал. Көңіл аударатын бір жайт, тұтынушының мұндай
мінез-құлқы жағдайында бутербродтың шекті пайдалылығы өсе береді, ал кока-
коланыкі, керісінше, азаяды. Ерте ме, кеш пе, әйтеуір бұл жиынтыққа кіретін
тауарлардың жалпы пайдалылығы максималды деңгейге жетеді және арақатынастың
келесі өзгерулері жалпы пайдалылықтың тек азаюына әкеледі. Басқаша сөзбен
айтқанда, біздің тұтынушы тұтынушылық тепе-теңдік нүктесіне жетеді.
Тұтынушылық тепе-теңдік – тұтынушы бір тауарды сатып алуға ақшаны аз
жұмсау, ал екінші тауарды сатып алуға ақшаны көп жұмсау арқылы белгілі
бюджеттік шектеулікте алатын жалпы пайдалылықты ұлғайта алмайтын жағдай.
Шектеулілік және біржақтылық сипатына қарамастан әрбір теория сияқты
шекті пайдалылық теориясы да қисынды болып көрінеді. Көбінесе теоретиктерді
ойландыратын жағдай – ол пайдалылық категориясының субъективті болып,
ешқандай көлемдік өлшемдерге сәйкес келмейтіндігі. Өлшеуге келмейтін
нәрселердің теориялық жағдайын дәлелдеу оңай емес. Маржинализмнің негізін
қалағандар теорияның дамуы мен фактілердің жиналуы уақыт өте келе бұл
принципиалдық қиындықты жеңуге болады дегенге сенді. Бірақ бәрі керісінше
болды деуге болады. Фактілердің үлкен көлемі болса да пайдалылықты сандық
өлшеу мүмкін емес екендігін итальян экономисті Вильфредо Парето (1848-1923)
дәлелдеген. Парето жасаған қорытынды шекті пайдалылық концепциясының
бастапқы түріне қарама-қайшы еді. Бұл көптеген экономистерді тұтынушы мінез-
құлқын түсіндіретін теориялық түсіндірмесі тәжірибелікпен сәйкес келетін
жаңа әдістерді іздестіруге итермеледі.
Бұл болжаулардың мағынасы келесіде. Күнделікті тәжірибеден көріп
отырғандай, көптеген тауарлар тұтыну кезінде бір-бірімен байланысты екенін
көруге болады: кейбір тауарлар бірін-бірі толықтыру арқылы ғана қолданылады
(субститут - тауарлар), ал кейбірі бірін-бірі алмастыру арқылы
қажеттілікті қанағаттандырады (комплементарлы - тауарлар). Осыдан бөлек
тауарды тұтынудан келетін емес, жалпы жиынтықты қолданғаннан келетін
пайдалылықты қарастырған жөн. Бұл пайдалылықты көлем жағынан емес, әртүрлі
тауар жиынтығын қолданудан келетін тұтынушы қалауын бағалауға мүмкіндік
береді. Кардиналдық тұрғыдан ординалдық тұрғыға өту осыдан.
Бұл бағытқа деген алғашқы қадамдар орыс экономисті Е. Е. Слуцкийдің
К теории сбалансированного бюджета потребителя атты мақаласында жасалған.
Ординалдық тұрғы нақты Рой Аллан (1906-1983) және Джон Р. Хиксаның
Бағалылық теориясын қарастыру атты еңбегінде ресімделді.
Ординалдық тұрғының, яғни реттік тұрғының негізгі мағынасы келесідей
түсіндіріледі. Теория тұтынушы кейбір тауар жиынтығынан түсетін
пайдалылықты сандық жағынан өлшейді дегенді емес, ол, яғни тұтынушы кейбір
тауарлар жиынтығын оның қажеттілігі жағынан салыстырады дегенді болжайды.
Сондықтан тұтынушылар пайдалылық деңгейі жоғары тауарларды көбірек сатып
алуды қалайды, ал пайдалылық деңгейі бірдей тауарлар тең бағалы жиынтық
болып табылады. Басқаша айтқанда, біздің тұтынушымыз тауар пайдалылығының
сандық бағасын туралы ойламайды. Сонымен қатар, тұтынушы берілген тауар
басқа тауарларға қарағанда қанша есе пайдалырақ екені туралы да ойланбайды.
тұтынушы өзінің субъективті шешімі тұрғысынан бұл тауар басқа тауарларға
қарағанда ол үшін пайдалырақ деген шешім қабылдайды. Мінеки, Р. Аллан мен
Д. Хикс субъективті пайдалылықты жалпы таңдау логикасына қайта құру
арқылытұтынушының практикадағы мінез-құлқы мен теориялық базаны айтарлықтай
жақындатты. Бұл мінез-құлықтың заңнамасы пайдалылықты өлшеумен байланысты
емес.
2.2 Бюджеттік қисық және бюджеттік шектеу
Бюджеттік қисық және талғамсыздық қисықтары концепцияларының
құрылуы тұтынушы мінез-құлық заңдылықтарын зерттеуде алға жасаған үлкен
қадамдардың бірі болып табылады. Олардың авторлары болып итальян экономисті
В. Парето және ағылшын экономистері Д. Р. Хикс және Ф. Эджуорт (1845-1926)
саналады. Ординалдық тұрғыға негізделгендіктен олардың концепциялары
тұтынушы мінез-құлқын екі жақты қарастырады: біріншіден, белгілі бюджет
шектеулілігінде тұтынушы өзіне не сатып ала алатындығы, екіншіден, тұтынушы
өзі үшін тең бағалы болып табылатын тауар жиынтығынан не сатып алғысы
келетіндігі.
Бюджеттік қисықтың мағынасын келесі шартты мысалдан түсінуге болады.
Х тұтынушымыз үшін екі тауар арасында ғана – киім және тағам өнімдері
арасында таңдау жасайды делік. Киімге және тағам өнімдерінек деген баға,
сонымен қатар Х тұтынушымыздың табысы тұрақты, ал киімге деген шартты
бірлік – 60 доллорға, ал тамаққа деген шартты бірлік 10 доллорға тең делік.
Осыдан, біздің тұтынушымыз Х бір айда киімнің он бірлігін алып, ал тағам
өнімдерінің ешқандай бірлігін қолданбауы мүмкін, немесе керісінше тағам
өнімдерінің алпыс бірлігін қолданып, ешқандай киім сатып алмайды. Осыдан ол
тағам өнімдері мен киімді тең үйлесімде сатып ала алады (мысалы, ол 9 киім
бірлігі мен 6 тағам өнімдері бірлігін немесе киімнің 2 бірлігі, ал тағам
өнімдерінің 48 бірлігі). Бұл нүктелерді график түрінде көрсетсек. Бір
сызықтың соңғы нүктелерін қосып Х тұтынушының бюджеттік қисығы деп
аталатын аb сызығын аламыз. Қисықтың әрбір нүктесі Х тұтынушының табысы
600 доллор болғанда және ол табысын түгелдей жұмсаған жағдайда киім мен
тағам өнімдерінің бағасы өзгермегенде қанша киім мен тағам өнімдерінің
бірлігіне ие бола алатынын көрсетеді.
Егер тұтынушының табысы азаятын болса (мысалы, 420 доллорға дейін),
онда бюджеттік қисық солға параллельді с қисығына ығысады. Ал егер
керісінше тұтынушы бюджеті артса, онда ол оңға қарай ығысатын болады.
Баға деңгейінің өзгеруі бюджеттік қисыққа әртүрлі әсер етуі мүмкін.
Егер екі тауардың бағасы біруақытта өсетін болса, онда бюджеттік қисық
параллельді солға ығысады немесе бұл жағдай тұтынушы бюджетінің азаюын
көрсетеді. Ал егер керісінше екі тауарға деген баға кемитін болса, онда бұл
қисық сәйкесінше оңға ығысады немесе бұл тұтынушы бюджетінің ұлғаюын
көрсетеді. Екі тауардың бірбіріне қатысты өзгеруі де мүмкін. Киімге деген
баға өзгермей, тамақ өнімдерінің бағасы арзандайды деп алайық. Бұл жағдайда
Х тұтынушымыз киімнің сол бұрынғы тұтыну бірлігімен қатар, тамақ
өнімдерінің бірлігін тұтынуын арттыруы мүмкін. Ендеше бюджеттік қисық
abдан acға ығысады (Сурет-5).
а
киім
бірлігі
0
b
c
Тағам өнімі бірлігі
2 сурет - Бюджеттік қисық
Талғамсыздық қисығы тұтынушы қалауын айқындауға мүмкіндік береді.
Бірақ та екі жағдайды ескермейді: тауардың бағасы және тұтынушының табысы.
Талғамсыздық қисықтары тек бір игілікті екіншісімен ауыстыру мүмкіндігін
көрсетеді. Бірақ олар тұтынушы үшін қандай тауар жиынтығы тиімді екенін
айқындамайды. Мұндай ақпаратты бізге бюджеттік шектеу береді. Ол берілген
суммаға қандай тұтыну жиынтығын сатып алуға болатын мүмкіндіктерді
көрсетеді. Егер тұтынушы табысы – І, Х игілігінің бағасы – Рх, Ү игілігінің
бағасы – Рү, Х ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz