Экономикалық теория негіздері.Микроэкономика
Кіріспе
Экономикалық теория негіздері
Экономикалық теория ойларының қалыптасу тарихы
Экономикалық теорияның ғылым ретінде дамуы
Микроэкономика . экономикалық теорияның бір саласы
Микроэкономиканың пайда болуы
Микроэкономика пәні
Микроэкономиканың зерттеу әдістері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша А Экономикалық теорияның даму кезеңдері
Қосымша Б Экономикалық теорияның құрамдас бөліктері
Қосымша В Экономика ғылымдарының жіктелуі
Қосымша Г Экономикалық теорияның функциялары
Қосымша Д Экономика тану әдістері
Қосымша Е Ғылыми абстракция әдістері
Экономикалық теория негіздері
Экономикалық теория ойларының қалыптасу тарихы
Экономикалық теорияның ғылым ретінде дамуы
Микроэкономика . экономикалық теорияның бір саласы
Микроэкономиканың пайда болуы
Микроэкономика пәні
Микроэкономиканың зерттеу әдістері
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Қосымша А Экономикалық теорияның даму кезеңдері
Қосымша Б Экономикалық теорияның құрамдас бөліктері
Қосымша В Экономика ғылымдарының жіктелуі
Қосымша Г Экономикалық теорияның функциялары
Қосымша Д Экономика тану әдістері
Қосымша Е Ғылыми абстракция әдістері
Осы курстық жұмысымның тақырыбы: «Экономикалық теория негіздері.Микроэкономика»
Бізді қоршаған ортаға үңіле қарайтын болсақ,ол тым күрделі және онда болып жататын әртүрлі өзгерістер бір-бірімен өзара тығыз байланысты.Осы құбылыстарды жан-жақты зерттеу ісімен көптеген ғылымдар айналысады,солардың ішінде экономика ғылымының орны ерекше.
Жалпы алғанда, экономикалық теория - бұл іргелі экономикалық ғылым, әлеуметтік-гуманитарлық және кәсіби экономикалық білімнің негізі.Осы тұрғыдан, экономикалық теорияны қоғамдық байлықты және экономикалық қатынастар мен экономикалық заңдарды зерттейтін ғылым ретінде анықтауға болады.
Экономикалық теорияның зерттеу пәнін алғашқы рет классикалық мектеп өкілдерінің бірі А.Смит жасаған болатын.
Экономикалық теорияның әдістері: экономикалық санаттар мен заңдар,формальдық логика,материалистік диалектика,экономикалық модельдер және сынақтар.
Микроэкономика - адамдардың экономикалық іс-әрекетін зерттеп,олардың жалпы негізгі заңдылықтарын белгілейді.
Курстық жұмысымның тақырыбын айқын ашу үшін мен, өздеріңізге ұсынып отырған бөлімдер тақырыптарына жеке дара қысқаша тоқталып өтейін.
Бірінші бөлімінде: экономикалық теория негіздеріне жалпы түсінік, экономикалық ой – пікірлердің және мектептердің қалыптасуы,негізгі бағыттардың танымдары,экономикалық теорияның ғылым ретінде микроэкономикадағы орны.
Екінші бөлімінде: микроэкономика ғылымының пайда болуы,ондағы Австрия және Кембридж мектептерінің өкілдері,олардың микроэкономика пәніне қосқан үлестері.
Үшінші бөлімінде: микроэкономиканың зерттеу әдістері, және оларға жеке дара сипаттамалар.
Менің осы тақырыпты алу себебім:экономикалық теорияның ғылымының адамзат,қоғам өміріне қандай қатысы бар?Басқа елдерде бұл экономика саласы қалай дамыған? – деген сұрақтар қызығушылықты туғызды.
Сонымен,курстық жұмысты орындау барысында мен экономикалық теория экономикалық теорияның, микроэкономиканың түсінігі жалпы мағлұматтар алдым,олар туралы қалыптасқан ой пікірлермен таныстым, нақтылы жолдар, көрсеткіштер, өзара үйлесілген міндеттер, оларды іске асырудың дәйектілігімен,сондай-ақ таңдалынған мақсатқа жетуге көмектесетін әдістермен таныс болып, оларға жетік ұйғарым жасаймын.
Курстық жұмыстың мақсаты: экономикалық теорияның, микроэкономиканың түсінігі, мазмұны мен міндеттерін анықтау.
Курстық жұмыстың міндеттері:экономикалық теория ойларының қалып-тасу тарихын,оның ғылым ретінде дамуын,сонымен қатар микроэкономика ғылымының дамуы мен пайда болуын анықтап, микроэкономикалық теорияның зерттеу әдістеріне талдау жасау.
Курстық жұмысымның тақырыбының өзектілігі:бұл экономикалық- әлеуметтік салада микроэкономика ғылымының белсенді рөл атқаратын-дығында.
Осы курстық жұмыс барысында: экономикалық теория әдістерімен, бұл ғылымға өз енбектерін енгізген ғұлама экономикалық өкілдерімен,қоғамдағы негізгі экономикалық мектептермен,микроэкономиканың пайда болу мен даму сатысының негізгі мәліметтерімен және оның зерттеу әдістерімен таныстым.
Курстық жұмыстың материалдарын мен көбінесе кітаптардан, журнал-газеттерден, электронды ақпараттардан, интернеттен,форум сайттары-нан,статьялардан аламын.
Бізді қоршаған ортаға үңіле қарайтын болсақ,ол тым күрделі және онда болып жататын әртүрлі өзгерістер бір-бірімен өзара тығыз байланысты.Осы құбылыстарды жан-жақты зерттеу ісімен көптеген ғылымдар айналысады,солардың ішінде экономика ғылымының орны ерекше.
Жалпы алғанда, экономикалық теория - бұл іргелі экономикалық ғылым, әлеуметтік-гуманитарлық және кәсіби экономикалық білімнің негізі.Осы тұрғыдан, экономикалық теорияны қоғамдық байлықты және экономикалық қатынастар мен экономикалық заңдарды зерттейтін ғылым ретінде анықтауға болады.
Экономикалық теорияның зерттеу пәнін алғашқы рет классикалық мектеп өкілдерінің бірі А.Смит жасаған болатын.
Экономикалық теорияның әдістері: экономикалық санаттар мен заңдар,формальдық логика,материалистік диалектика,экономикалық модельдер және сынақтар.
Микроэкономика - адамдардың экономикалық іс-әрекетін зерттеп,олардың жалпы негізгі заңдылықтарын белгілейді.
Курстық жұмысымның тақырыбын айқын ашу үшін мен, өздеріңізге ұсынып отырған бөлімдер тақырыптарына жеке дара қысқаша тоқталып өтейін.
Бірінші бөлімінде: экономикалық теория негіздеріне жалпы түсінік, экономикалық ой – пікірлердің және мектептердің қалыптасуы,негізгі бағыттардың танымдары,экономикалық теорияның ғылым ретінде микроэкономикадағы орны.
Екінші бөлімінде: микроэкономика ғылымының пайда болуы,ондағы Австрия және Кембридж мектептерінің өкілдері,олардың микроэкономика пәніне қосқан үлестері.
Үшінші бөлімінде: микроэкономиканың зерттеу әдістері, және оларға жеке дара сипаттамалар.
Менің осы тақырыпты алу себебім:экономикалық теорияның ғылымының адамзат,қоғам өміріне қандай қатысы бар?Басқа елдерде бұл экономика саласы қалай дамыған? – деген сұрақтар қызығушылықты туғызды.
Сонымен,курстық жұмысты орындау барысында мен экономикалық теория экономикалық теорияның, микроэкономиканың түсінігі жалпы мағлұматтар алдым,олар туралы қалыптасқан ой пікірлермен таныстым, нақтылы жолдар, көрсеткіштер, өзара үйлесілген міндеттер, оларды іске асырудың дәйектілігімен,сондай-ақ таңдалынған мақсатқа жетуге көмектесетін әдістермен таныс болып, оларға жетік ұйғарым жасаймын.
Курстық жұмыстың мақсаты: экономикалық теорияның, микроэкономиканың түсінігі, мазмұны мен міндеттерін анықтау.
Курстық жұмыстың міндеттері:экономикалық теория ойларының қалып-тасу тарихын,оның ғылым ретінде дамуын,сонымен қатар микроэкономика ғылымының дамуы мен пайда болуын анықтап, микроэкономикалық теорияның зерттеу әдістеріне талдау жасау.
Курстық жұмысымның тақырыбының өзектілігі:бұл экономикалық- әлеуметтік салада микроэкономика ғылымының белсенді рөл атқаратын-дығында.
Осы курстық жұмыс барысында: экономикалық теория әдістерімен, бұл ғылымға өз енбектерін енгізген ғұлама экономикалық өкілдерімен,қоғамдағы негізгі экономикалық мектептермен,микроэкономиканың пайда болу мен даму сатысының негізгі мәліметтерімен және оның зерттеу әдістерімен таныстым.
Курстық жұмыстың материалдарын мен көбінесе кітаптардан, журнал-газеттерден, электронды ақпараттардан, интернеттен,форум сайттары-нан,статьялардан аламын.
1 Байжомартов Ү. С .,Жүнісов Б. А ., Мүсірепов Ғ. М «Экономикалық ілімдер тарихы» -Б :Ақтөбе-2005
2 Бартенов С.А. «Истории экономических учений» - М.: Юрист, 2002,15 б
3 Борисов Г. В., Шишкин М. В., Сутырин С. Ф. «История экономических учений» - С-Пб., Изд. дом «Сентябрь», 2003, 7 б
4 Вечканов Г. С., Вечканова Г. Р. Микроэкономика. 3-е издание. Спб.: Питер, 2002
5 Жүнісов А. Б.,Шеденов Ө. Қ «Жалпы экономикалық ілімдер тарихы»- Б: Алматы - Ақтөбе - 2006
6 История экономических учений: современный этап: Учебник/Под об. ред. А.Г.Худокормова. - М.: ИнфраМ, 1998, 3 б
7 Курс экономической теории: учебник – 5-е исправленное, дополненное и переработанное издание/ Под общ. ред. Чепурина М. Н. и Киселевой Е. А. – Киров: «АСА», 2006 (Раздел 2: Микроэкономика). Глава 6, 10.
8 Құдайбергенова К.С. Микроэкономика. Оқу құралы. – Көкшетау: 2005. 5 – тақырып.
9 Мамыров Н. Қ., Есенғалиева Қ. С., Тілеужанова М. Ә. Микроэкономика: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2004. 6 тарау.
10 Нуреев Р. М. Курс микроэкономики: Учебник для вузов – 2-е изд., изм. – М.:Издательство НОРМА, 2005. Глава 5.
11 Пиндайк Р.С., Рубинфельд Д.Л. Микроэкономика. М., 2002. Глава 7
12 Тарануха Ю.В. Микроэкономика: учебник для студентов вузов, обучающихся по экономическим специальностям. М.: Изд-во «Дело и Сервис», 2006. Глава 5.
13 Темірбекова А. Б «Экономикалық теория»- Б: Алматы - 2008
14 Титова Н. Е. «Истории экономических учений» - М.:; Гуманит. Изд. центр «ВЛАДОС, 1997, 3 б
15 Ядгаров Я. С. «История экономических учений: Учебник для вузов. Изд. 4-е перерад. идоп. - М.: ИНФРА-М, 2000, 12 б
2 Бартенов С.А. «Истории экономических учений» - М.: Юрист, 2002,15 б
3 Борисов Г. В., Шишкин М. В., Сутырин С. Ф. «История экономических учений» - С-Пб., Изд. дом «Сентябрь», 2003, 7 б
4 Вечканов Г. С., Вечканова Г. Р. Микроэкономика. 3-е издание. Спб.: Питер, 2002
5 Жүнісов А. Б.,Шеденов Ө. Қ «Жалпы экономикалық ілімдер тарихы»- Б: Алматы - Ақтөбе - 2006
6 История экономических учений: современный этап: Учебник/Под об. ред. А.Г.Худокормова. - М.: ИнфраМ, 1998, 3 б
7 Курс экономической теории: учебник – 5-е исправленное, дополненное и переработанное издание/ Под общ. ред. Чепурина М. Н. и Киселевой Е. А. – Киров: «АСА», 2006 (Раздел 2: Микроэкономика). Глава 6, 10.
8 Құдайбергенова К.С. Микроэкономика. Оқу құралы. – Көкшетау: 2005. 5 – тақырып.
9 Мамыров Н. Қ., Есенғалиева Қ. С., Тілеужанова М. Ә. Микроэкономика: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2004. 6 тарау.
10 Нуреев Р. М. Курс микроэкономики: Учебник для вузов – 2-е изд., изм. – М.:Издательство НОРМА, 2005. Глава 5.
11 Пиндайк Р.С., Рубинфельд Д.Л. Микроэкономика. М., 2002. Глава 7
12 Тарануха Ю.В. Микроэкономика: учебник для студентов вузов, обучающихся по экономическим специальностям. М.: Изд-во «Дело и Сервис», 2006. Глава 5.
13 Темірбекова А. Б «Экономикалық теория»- Б: Алматы - 2008
14 Титова Н. Е. «Истории экономических учений» - М.:; Гуманит. Изд. центр «ВЛАДОС, 1997, 3 б
15 Ядгаров Я. С. «История экономических учений: Учебник для вузов. Изд. 4-е перерад. идоп. - М.: ИНФРА-М, 2000, 12 б
Кіріспе 3
1 Экономикалық теория негіздері 5
1.1 Экономикалық теория ойларының қалыптасу тарихы 5
1.2 Экономикалық теорияның ғылым ретінде дамуы 15
2 Микроэкономика – экономикалық теорияның бір саласы 21
2.1 Микроэкономиканың пайда болуы 21
2.2 Микроэкономика пәні 24
3 Микроэкономиканың зерттеу әдістері 26
Қорытынды 29
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 30
Қосымша А Экономикалық теорияның даму кезеңдері 31
Қосымша Б Экономикалық теорияның құрамдас бөліктері 32
Қосымша В Экономика ғылымдарының жіктелуі 33
Қосымша Г Экономикалық теорияның функциялары 34
Қосымша Д Экономика тану әдістері 35
Қосымша Е Ғылыми абстракция әдістері 36
Мазмұны
Кіріспе
Осы курстық жұмысымның тақырыбы: Экономикалық теория
негіздері.Микроэкономика
Бізді қоршаған ортаға үңіле қарайтын болсақ,ол тым күрделі және онда
болып жататын әртүрлі өзгерістер бір-бірімен өзара тығыз байланысты.Осы
құбылыстарды жан-жақты зерттеу ісімен көптеген ғылымдар айналысады,солардың
ішінде экономика ғылымының орны ерекше.
Жалпы алғанда, экономикалық теория - бұл іргелі экономикалық ғылым,
әлеуметтік-гуманитарлық және кәсіби экономикалық білімнің негізі.Осы
тұрғыдан, экономикалық теорияны қоғамдық байлықты және экономикалық
қатынастар мен экономикалық заңдарды зерттейтін ғылым ретінде анықтауға
болады.
Экономикалық теорияның зерттеу пәнін алғашқы рет классикалық мектеп
өкілдерінің бірі А.Смит жасаған болатын.
Экономикалық теорияның әдістері: экономикалық санаттар мен
заңдар,формальдық логика,материалистік диалектика,экономикалық модельдер
және сынақтар.
Микроэкономика - адамдардың экономикалық іс-әрекетін
зерттеп,олардың жалпы негізгі заңдылықтарын белгілейді.
Курстық жұмысымның тақырыбын айқын ашу үшін мен, өздеріңізге ұсынып
отырған бөлімдер тақырыптарына жеке дара қысқаша тоқталып өтейін.
Бірінші бөлімінде: экономикалық теория негіздеріне жалпы түсінік,
экономикалық ой – пікірлердің және мектептердің қалыптасуы,негізгі
бағыттардың танымдары,экономикалық теорияның ғылым ретінде
микроэкономикадағы орны.
Екінші бөлімінде: микроэкономика ғылымының пайда болуы,ондағы Австрия
және Кембридж мектептерінің өкілдері,олардың микроэкономика пәніне қосқан
үлестері.
Үшінші бөлімінде: микроэкономиканың зерттеу әдістері, және оларға
жеке дара сипаттамалар.
Менің осы тақырыпты алу себебім:экономикалық теорияның ғылымының
адамзат,қоғам өміріне қандай қатысы бар?Басқа елдерде бұл экономика саласы
қалай дамыған? – деген сұрақтар қызығушылықты туғызды.
Сонымен,курстық жұмысты орындау барысында мен экономикалық теория
экономикалық теорияның, микроэкономиканың түсінігі жалпы мағлұматтар
алдым,олар туралы қалыптасқан ой пікірлермен таныстым, нақтылы жолдар,
көрсеткіштер, өзара үйлесілген міндеттер, оларды іске асырудың
дәйектілігімен,сондай-ақ таңдалынған мақсатқа жетуге көмектесетін
әдістермен таныс болып, оларға жетік ұйғарым жасаймын.
Курстық жұмыстың мақсаты: экономикалық теорияның, микроэкономиканың
түсінігі, мазмұны мен міндеттерін анықтау.
Курстық жұмыстың міндеттері:экономикалық теория ойларының қалып-тасу
тарихын,оның ғылым ретінде дамуын,сонымен қатар микроэкономика ғылымының
дамуы мен пайда болуын анықтап, микроэкономикалық теорияның зерттеу
әдістеріне талдау жасау.
Курстық жұмысымның тақырыбының өзектілігі:бұл экономикалық-
әлеуметтік салада микроэкономика ғылымының белсенді рөл атқаратын-
дығында.
Осы курстық жұмыс барысында: экономикалық теория әдістерімен, бұл
ғылымға өз енбектерін енгізген ғұлама экономикалық өкілдерімен,қоғамдағы
негізгі экономикалық мектептермен,микроэкономиканың пайда болу мен даму
сатысының негізгі мәліметтерімен және оның зерттеу әдістерімен таныстым.
Курстық жұмыстың материалдарын мен көбінесе кітаптардан, журнал-
газеттерден, электронды ақпараттардан, интернеттен,форум сайттары-
нан,статьялардан аламын.
1 Экономикалық теория негіздері
1.1 Экономикалық теория ойларының қалыптасу тарихы
Мұндай үрдістер салық төлеушілері мен жауынгерлерін жоғалта бастаған
мемлекеттің әлсіруіне алып келді. Бұл аймақтың экономикалық ойларының
ескерткіштері, мемлекеттің заңдық шаралардың көмегімен дербес
өндірушілердің стратының жойылуын тоқтатуға әсер жасағаны туралы көптеген
мысалдар береді. Олардың ішіндегі ең танымалы Ежелгі Вавилонның патшасы
Хаммурапидің заңдар кодексі (б.э.д.ХХІІІғ.) Заңдардың негізгі тақырыбы –
күшті әлсізге қысым жасамайтын жағдай жасау. Мысалы, қарыздары үшін
патшанынң жауынгерлері мен Вавилон азаматтарының басқа да санаттардың жер
төлемдері тартып алынып сатылуына тыйым салынды, ал қарыздық құлдық
қарыздардың көлеміне қарамастан үш жылмен шектелді. Өндірушілердің жеке
басының құқытарын қорғаумен қатар, кодекс жеке меншік, (соның ішінде жер
телімдерінің де) құқығын да таныды. Жеке құқықтық келісімдер әр жақтың
мүдделері қорғалды. Мысалы, егер жалға алушы қажетті жұмыстарды орындамаса
да, ол жер телімінің иесіне көрші телімдегі өнімгесәйкес астық беруге тиіс
болады. Жеке меншікке қастандық жасау экономикалық жауапкершілікті
туындатады.
Хаммурапи кодексін шығару ежелгі Вавилон қоғамын біріктіруде
маңыздышаралардың бірі болды. Ол мемлекетті, соның ішінде оның экономикалық
өмірін құқықтық нормалар жүйесінің көмегіменбасқаруға ұмтылған талпыныстың
алғашқы мысалдарының бірі болып табылады.
Ежелгі Үндістанның қоғамдық ойларының ірі ескерткіші болып, патша
Чандрагуптаның кеңесшісі Кайтилья жазды деп есептелетін мемлекетті басқару
және саяси шеберлік туралы трактат – Артхашастра табылады.
Артха - сөзі пайда, материалдық табыс, ал шастра - ғылым, ғылыми
шығарма деген ұғымды білдіреді. (төрт каста: бархмандар, кшатрийлер,
вайшьийлар, шудралар).
Артхашастра ежелгі Үндістан мемлекеті елінің шаруашылық өміріндегі
үлкен рөлін көрсетеді. Мемлекет басшысы жігерлі іскер болуы және күн мен
түннің ағымында өзінің жұмысының қатаң тәртібін орнатуы керек. Мемлекеттік
аппаратты ел шаруашылығының осы не басқа салаларын бақылайтын шенеунік-
бақылаушылар құрады. Материалдық өндірістің негізгі саласы ауыл
шаруашылығы, соның ішінде ең алдымен егін шаруашылығы ерекше жағдайда
болды. Мемлекет жаңа аймақтарды жөнге салып халықты орналастыруға
міндеттеді. Каутильға егін шаруашылығының қаншалықты маңызды болғаның оның
тіпті тек қолөнер кісібімен ғана айналысуға рұқсат етілген шудраларды да
егіншілікке тартуға кеңес беру фактісі білдіреді. Жер қоныстанушылардың
жеке пайдалануына салық төлеген жағдайда ғана беріледі. Ал егін
шаруашылығына жарамсыз жерлерді Каутилья жайылымға айналдыруға кеңес
береді.
Мемлекеттің қаржы мәселесін шешуге каутилья үлкен маңыз берді. Оның
пікірі бойынша қаржы ведомствасының жетекшісі болып, мемлекеттік
шаруашылықтың басқа да бөлімдерінбасқаратын басты табыс жинаушы
тағайындалуы керек. Мемлекеттің табысы мемлекеттік шаруашлықтардың өз
табысынан және әртүрлі салықтар мен баж алымдарынан құралады. Трактаттың
шығындар тармағына қарағанда мемлекет өнеркәсіптің, сауданың дамуына және
қоғамдық жұмыстарды жүргізу үшін қаражат бөлуі керек. Мемлекттік шаруашылық
және салық жүйесімен тығыз байланыстағы қаржы ведомствосы дұрыс жұмыс
істеуі үшін, Каутилья табыс пен шығындарды қатаң документальді есепке алу
қажет деп санады. Патша шенеуніктердің қазынаға қол сұғуын кесуі керек.
Ежелгі қытайдың қоғамдық ойларының негізгі ағымдары конфуциандық,
легизм және доасизм. Конфуцийдің, немесе Кун-цзының негізгі бастауы, оның
оқушылары жазып алған Лунь юй (Кеңестер, сұхбаттар) және ой пікірлер
(пайымдаулар) және ой-пікірлер (пайымдаулар) жинағы.
Сол уақыттағы Қытайдың әлеуметтік-экономикалық құрылысын тұрақтандыру
мақсатында Конфуций адамды моральдық жағынан жетілдіру бағдарламасын
ұсынады. Үлкендерге құрмет көрсету ойшылдың өнегелі өнегелі (игі ниетті
адам) моделінің негізгі қасаитеттерінің бірі. Ол ұлдың құрмет көрсетуі және
аға-інілердің арасындағы достық мемлекетті басқару деп есептеді. Ал
патриархалдық қатынастарды реттеу (тәртіпке келтіру) мемлекеттік құрылысты
нығайтуға қызмет етеді. Сондықтан оның мемелекетті үлкен отбасы, ал басшыны
халықтың әкесі ретінде қарастыруы кездейсоқтық емес. Оның пікірі бойынша
байлықты неғұрлым біркелкі үлестіру (бөлу), салық ауыртпалығын жеңілдету
және халықты еңбектік міндеттерін орындауға егін шаруашылығы жұмыстраының
циклін бұзбай тарту қажет.
Ежелгі конфуциандық ілімінің екінші өкілі болып Мэн-цзы немесе ұстаз
Мэн табылады.
Мэн-цзы мемлекетте халық бірінші орынды, одан кейін жер мен астықтың
рухтары, ал билеуші ең соңғы орынды алады деп есептеді.Қытай қоғамының
басқарушылар мен басқарылатындарға анық бөлінуін қолдай отырып, Мэн-цзы
аспан қарапайым халыққа билеуші тапты асыруға үкім етті деп санады. Осыған
байланысты, ойшыл, қауымдық жерді тең тоғыз бөлікке бөлу туралы ерекше
аграрлық жоба ұсынады Қоғамдық егін даласы тоғызыншы телімді барлық
шаруалар бірігіп өндеуге тиіси болды, ал өндірілген астық мемлекеттік
шенеуніктердің өкілеттілігіне өтеу керек. Аса дана билеуші халықтан
алынатын слаықтың ауыртпалығын жоғарлатпауы және егіншінің өзінің егін
даласында жұмыс істеуіне қажетті уақытын алмауы керек.
Ежелгі Қытайдағы конфуциандық идеологияның басқа ірі өкілі Сюн-цзы.
Сюн-цзы адамның бастапқы табиғатты қатыгез және тек тәжәрибедегі іс-
әрекетті қайырымдылық туындатады деп есептеді. Сюн-цзы мемлекеттің баюын
жақтады. Ол адамдардың байлыққа талпынысын, егер олар заң шеңберінде әрекет
етсе айыптамады. Ол адам бір мезгілде көптеген өнерді игеруі мүмкін емес
деп есептеді. Ослай ол еңбек бөлісінің қажеттілігі туралы идеяға келді.
Сюн-цзының пікірі бойынша мемлекеттің экономикалық саясаты басты үш
принципке шығындарды үнемдеу, халыққа молшылықты қамтамасыз ету, артық
қалған өнімді сақтау қажеттілігіне негізделуі керек. Молшылық ретінде
адамның әлеуметтік шеніне сәйкес қажеттіліктер деңгейін қанағаттандыру
қарастырылады.
Б.э.д. VI-III ғасырларда конфуциандық идеологтардың күшті оппонентері,
легистер пайда болды. Легизм Ежелгі Қытайдағы мемлекеттің экономикалық
рөлінің күшеюімен және императорлық – бюрократиялық басқару жүйесінің
қалыптасуымен байланысты шаруашылықтың дамуындағы жаңа үрдістерді өз
бойынша бейнелеп көрсетеді. Легистер мемлекетті дәстүрдің көмегімен емес
заңдар арқылы басқаруды жақтады және ру аристократтырының билігі мен
патриархарлдық-қауымдық қатынастарды құлатуға бағытталған реформаларды
жүргізеді. Заңгерлер мемлекетті саяси орталықтандырудың жақтастары болды.
Легистер мектебінің ірі өкілі болып Қытай тарихында Шан ян деген атпен
белгілі, Цинь патшалығының Шан облысының билеушісі Гуньсунь Ян табылады.
Шан Янның экономикалық көзқарастары б.э.д. IV ғасырдың аяғында ІІІ ғасырдың
бірінші жартысында оның оқушылары құрастырған Шан обьлысының билеушісінің
кітабы деген шығармада баяндалған.
Шан Янның концепциясында ауыл шаруашылығына, дәлірек айтқанда астық
өндіруге осы уақытқа дейін болмаған рөл берілген. Оның бүкіл мемлекетті
қайта құру жобасы астық мәселесін шешумен байланыстырылған. Билеушінің
алдына шенеуніктерді қанағаттандыру және экспансионистік соғыстарды жүргізу
үшін азық- түліктің үлкен қорын жасау міндеті қойылды. Шан Ян мемлекеті
өркендеуге екі жолмен, егіншілік және соғыстың көмегімен жетеді деп атап
көрсетті. Осыған байланысты Шан ян мемлекетте шаруалардың түтін басы
бойынша жалпы санағын жүргізуді және жиналған астықтың көлеміне бірыңғай
салық енгізуді заң жүзінде енгізуді ұсынды.
Шан Ян шаруалардың ауылшаруашылығының өнімдерін сатуына және ірі астық
сатушылардың іс-әрекетіне қарсы болды. Ол бағаны тұрақтандыруды жақтады
және астықты арзан бағаға сатып алып қуаңшылық жылдары алып-сатарлықпен
айналысуға қарсы болды.
Салық төлеуші еркін халықтың жалға алушыларға, жалдамалаы жұмысшыларға
және құлдарға айналуына қарсы шыға отырып Шан Ян жері аз және кедей
шаруалардың қауымнан шығуына тиым салуды түрлі жолдармен жүзеге асыруды
ұсынды.
Ежелгі Қытайдың экономикалық ойларының тарихында Гуань-цзы трактаты
ерекше орын алды. Мұнда өз уақытына сай шаруашылықты мемлекеттік реттеудің
толық жүйесі дайындалған.
Трактаттың авторлары легистерге қарағанда тауарлы – ақшалай
қатынастардың дамуын шектеуге ұмтылмады, керсінше оларды зерттеп
шаруашылықты тұрақтандырудың жеткілікті дәрежедегі қызығарлық механизімін
жасауда пайдалануды ұсынанады. Трактатта халық шаруашылығын нарық
аласапранынан (стихиясынан) тауар бағаларын түзету арқылы қорғау мәселесі
өткір қойылған. Нарық бұл шаруашылық жағдайындағы қалыпты дамуды не бей-
берекетсіздікті білуге болатын нәрсе мүмкіндіктерін өз қолында ұстаса,
онда бүкіл мемелкет тұрақты жағдайда болады.
Экономиканы тұрақтандырудың маңызды шарты болып егіншілікті күшейту
және сонымен бірге мемлекеттің тұрақты астық қоймаларын салуы табылады.
Бірақ легистер есептегендей сауда да, қолөнер де пайдасыз іс-әрекет деп
саналмады. Жерді басқару үшін мемлекет жердің табиғи қаситеттерін білу
қажет. Сонымен бірге егін егетін телімдерді неғұрлым біркелкі бөлу керек
және шаруалардың егіншілік жұмыстарын жүргізуге кедергі жасамау керек.
Салық жүйесі икемді, ал салық кадастарын жасау туралы әңгіме борлып отыр.
Гуань-цзы борыштардың сандық нормасын еңгізуді және оларды елдегі
жағдайға байланысты өзгертіп отыруды ұсынды. Трактатта мемлектті қаржыны
тікелей салықсыз құру идеясы да бар. Бұл ретте қазынаға түсетін салықтарды
табиғи ресурстарды пайдыланғаны үшін акциз түрінде алу қажет. Гуань-цзы
қазынаға таулар мен теңіздерді алуға кеңес берді. Тракттар мемлекеттің
алдына маңызды бір шарт – бағаларды бүкіл мемлекет бойынша біркелкі реттеу
және бағаларды бақылау мүмкіндігінің саудагерлер мен алыпсатарлардың
қолына өтеу жолдарын жоюды қояды.
Гуань-цзы шаруашылықты теңестіру қағидасын ұсынады. Бұл үшін
билеушінің қолында астықтың жартысына дейінгі қоры жиналуы қажет. Ол
тұтыну қаражаттарын басқарады, олардың артықшылығын реттейді және
жеткіліксіздігін өтейді. Мемлекет қорды азық-түліктің арзан кезінде жинауы
керек және оларды тауар айналымына қымбатшылық кезінде шығарып кезінде
қазынаға қосымша табыс алуы қажет.
Гуань-цзы трактатты Ежелгі Қытайдың экономикалық ойының
қалыптасуында үлкен рөл атқарады. Экономикалық құбылыстарға сандық талдау
жүргізумүмкіндігі және натуралды шаруашылықты ұйымдастыру үшін нормативті
дайындау туралы жемісті идеялар ұсынады.
Трактаттың авторлы тауарлардың бағалары мен ақшаның қарама-қарсы
қозғалысын көрсетіп қана қоймай сонымен бірге шаруашылықты тұрақтандыру
үшін ақша белгілерінің нормаланған эмессиясын қолдануды ұсынады.
Дао немесе жол (заттардың) туралы ілім б.э.д. VІ – V ғғ. Қытайда
пайда болды. Даосизм Ежелгі Қытайда идеологиясының тарихында үлкен ықпал
етті. Доасизмнің негізін қалаушы болып, жаратылыс заңдары бойынша өмір
сүруге, табиғатқа ілесіп отыруға шақырған ежелгі қытай ойшылы, Конфуцийдің
замандасы Лао-цзы (Лаоцзы) есептеледі. Оның негізгі идеялары Дао де цзин
кітабында баяндалған. Барлық заттар өзінің жолы дао арқылы туындайды және
олардың барлығы өзгеру үрдісінде өзінің қарама–қарсы күйіне өтеді.
Лао-цзы билеушілерге мемелкетті білімнің көмегінсіз басқаруға және
олардың көптілігінен халықтың кедей болуына байланысты тиым салатын
заңдарды алып тастауға кеңес берді (А. Смиттің көзқарасын қара). Даосизм
үстемдікке және қанауға қарсы шығып, алғашқы қауымдық өмірге оралуға
шақырды (Батыс Европадағы экономикалық романтизімді қара).
Ежелгі Грек және Рим дәуірінің экономикалық ойлары
Құлдық құрылыстың элементтері Ежелгі Грекияның қоғамдық-экономикалық
өмірінің барлық салаларына таралып өндірушілерді қанаудың негізгі формасына
айналды. Құл иеленуші құрылыстың генезисі гүлденуі және дағдарысы кезеңінің
экономикалық мәселелері оның экономикалық ойларынан көрініс тапты.
Бай Афин аристократтарының өкілі – Ксенофонт, Афинаның саяси және
экономикалық құрылысын айыптап аграрлық Спартаның тәртібін идеал ретінде
қарастырды. Өзінің трактаты Домострой да ол егіншіліктің артықшылықтарын
мадақтап қолөнер және саудамен айналасуды айыптады. Оның идеалы жабық
автркиялық натуралды шаруашылық еді. Алайда, ол құл иеленушілердің баю үшін
суданы пайдалану мүмкіндігін доққа шығармады.
Құлдықты Ксенофонт қанаудың табиғи түрі деп санады, ал құлдарды
сөйлейтін құрал ретінде қарастырды. Бірақ ол құлдардың еңбек өнімділігінің
төменділігін түсінді, сондықтан құл иеленушілерге кім өзінің ынтасымен
көзге түссе оларға материалдық стимулды кеңірек қолдануға кеңес берді.
Егіншілікті мадақтай отырып ол дене жұмысымен тек құлдар ғана
айналысуы, ал еркін адамдар тек басқару және бақылау функцияларын атқаруы
керек деп атап көрсетті.
Экономикалық ілімдер тарихына Ксенофонт еңбек бөлісін талдаған алғашқы
ғалымдардың бірі ретінде кірді. Өзінің Криопедия деген шығармасында ол
кім ең қарапайым жұмысты орындаса, сол оны ең жақсы орындайды деп
тұжырымдады. Сонымен бірге Ксенофонт еңбек бөлінісінің нарықтың көлеміне
тәуелділігінің дәрежесін түсінді.
Ксенофонттың еңбегі болып оның құндылық туралы айта отырып,
құндылықты тұтыну құны мағынасында да және айырбас құны мағынасында да
қарастыруы табылды. Іс жүзінде ол тауардың екі жағы туралы сұрақ
қойғандардың алғашқыларының бірі болып табылады. Ксенофонттың ақша туралы
ойлары көңіл аударады. Оның саудаға және ақша шаруашылығына деген теріс
көзқарасына қарамастан ол ақшаның экономикалық молшылық кезеңінде де,
ашаршылық жылдарында да пайдалылығын таныды. Ксенофонт ақшаның (күміс)
ерекше тауар екендігін түсінді. Себебі ешкім оның одан да көп болғанын
қалағысы келмейтіндей, соншама мөлшердегі ақша ие емес ал басқа тауарларды
қолға түсіруде белгілі бір шек бар. Ақшаның барлық қызметтерінің ішінде
Ксенофонт тек екуін; ақшаның қор ретіндегі және айналым құралы ретіндегі
функцияларын таныды. Бірақ ол өсімқорлықты яғни ақшаны несие капиталы
ретінде пайдалануды айыптады.
Натуралды шаруашылық концепциясы Ертедегі Грекияның көрнекті ғалымы
Платонның экономикалық көзқарастарына да тән болды. Олардың біріншісінде
идеалды мемлекеттік құрылыстың жобасы, ал екіншісінде нақты шындыққа
неғұрлым жақын мемлекет көрсетілген. Платонның пікірі бойынша мемлекет
адамдардың қажеттіліктерінің көп түрлігі мен олардың қабілеттерінің
біртектілігінің арасындағы қарама-қайшылықты шешетін нысан рөлін атқарды.
Платонның идеалды мемлекетінде үш тап:
1) қоғамды басқаратын философтар;
2) күзетшілер (әскерилер);
3) егіншілер, қолөнершілер және саудагерлер бар.
Құлдар ешбір тапқа жатпады.
Платонның пікірі бойыншафилософтар мен әскерилерде ешқандай меншік
болмауы керек. Бұл таптың өкілдеріне алтын мен күміс ие болуларына тиым
салынады. Жеке меншікке, саяси қызметке қабілетсіз адмдар, яғни үшінші
таптың өкілдері ғана ие бола латын болды. Олар тұтынулары қанағаттанарлық
дәрежеде ұйымдастырылатын философтар мен әскерилерді барлық қажетті
заттармен қамтамасыз етуге мүмкін болды. Платон, қажетіліктерді ең ұтымды
қанағаттандыру кең еңбек бөлінісі жағдайында ғана мүмкін екенін дәлелдеді.
Тауарлы өндірістің сұрақтарын қарастыра отырып, платон бірқатар ерекші
ережелер айтты. Ол айырбас үрдісінде бір өлшемдегі емес және әртүрлі
тауарлардың бір өлшемге және біртектілікке келуі орын алатынына көңіл
аударды. Платонда ақша тек айырбас құралы және қор жинау функцияларын ғана
емес, сонымен бірге құн өлшемі функциясын да орындайды деген болжам болды.
Антикалық экономикалық ойлар тарихында, платон, бағаның деңгейі мен
негізі туралы сұрақты қойған алғашқылардың бірі болып табылады.
Ол бағаны мемлекет реттеу керек деп есептеді және оның негізіне
біршама табыс табуға мүмкіндікті қамтамасыз ететін баға алуы тиіс.
Ежелгі Грекияның экономикалық ойларының дамуындағы маңызды қадам ұлы
ғалым Аристотельдің есімімен байланысты. Экономикалық сұрақтар бойынша
ойлар бар, оның негізгі шығармалары болып Никомахтың этикасы және
Саясат табылды.
Байлық және қанағат алу жолдары туралы пайымдай отырып Аристотель
экономиканы және хрематистиканы бөліп көрсетті. Экономиканың мақсаты
өмірге, үй шаруашылығына, сонымен бірге мемлекетке қажетті тұтыну құндарын
өндіру.
Экономика саласында адамдардың негізгі қажеттілік заттарын тұтынуды
қанағаттандыруға керек болғандықтан шағын сауда да жатқызылды.
Хрематистика-бұл сауда рақылы байлық жинау өнері. Аристотель байлық
жинау өнерінде мақсатқа жетуде ешқандай шек болмайды, ал бұл жерде мақсат
болып байлық пен ақшаға ие болу табылады деп атап көрсетті.
Хрематистиканың экономикадан айырмашылығы оның қажетті болып табылмауында
және табиғат заңдарына сай келмеуінде. Сондықтан Аристотель эконмика
мадақтауға тұрарлық ал хрематистика әділдік боыйынша айыптауға лайық
деп жазды.
Экономикалық ғылымның дамуына ол өзінің құн формаларын талдаумен үлкен
үлес қосты. Ол зат екі түрлі жолмен: белгілі бір қажеттілікті
қанағаттандыру үшін және айырбас үшін пайдалануы мүмкін деп атап көрсетті.
Затты пайдаланудың бірінші жолын табиғи, екіншісін табиғатқа қарама-қайшы
деп есептейді. Айырбасты талдай отырып Аристотель айырбассыз өзара қарым-
қатынас, теңіреусіз-айырбас, ал бір өлшемге келтірусіз теңестіру болмас
еді деген өте маңызды тұжырым жасады. Оның пікірі бойынша тауардың құнның
бір ғана өлшемі болып барлығын бірге байланыстыратын қажеттілік табылады.
Бағаның терең негіздері туралы сұрақ өте күрделі сұрақтардың бірі.
Экономикалық ғылымда осы уақытқа дейін қалыптасқан бірыңғай пікір жоқ.
Аристотель осы сұрақты қоя отырып, оған өзінің келесі жауаптарын ұсынады:
1)Тауарлардың өзінде оларды біріне-бірі теңеетіруге мүмкіндік беретін
ешнәрсе жоқ;
2) Бірақ тауар айырбасы – бұл екі заттың арасындағы ғана емес, сонымен
бірге олардың иелерінің арасындағы қатыеас;
3) Сондықтан айырбас келісімде төрт қатысушы бар;
4) Дәл осы тауар иелеріне олардың өздерін біріне-бірін және
айырбасталатын тауарларды теңестіретін бір нәрсе тән;
5) Бұл ортақ субстанция ретінде олардың әрқайсысында жоқ нәрсеге
қажеттілік қызмет атқарады.
Сонымен төрт қатысушысы бұлар тауар еиелері А мен Б және олардың
тауарлары Х пен Ү. А адамның Б адамның қолындағы Ү тауарына деген
қажеттілігі неғұрлым күшті болса. А тұлғасы Ү тауарының әрбір бірлігі үшін
өзінің тауары Х-ті соғұрлым көп береді. (және керісінше). Аристотельдің
еңбегі болып оның сауда формаларының дамуын талдауы табылады. Ол айырбас
саудасынан (Т-Т) тауар айналымына (Т-А-Т) көшу, ал сонан кейін ақшаның
капитал ретіндегі айналымына (А-Т-А) өту жүзеге астынын көрсетеді. Ақшаны
Аристотельдің пкірі бойынша адамдар айырбастың қолайлығы үшін ойлап тапқан.
Әлемде сан алуан халықтар еңбек етіп, қоғамдық өндіріс, өзара
байланыс, айырбас жүргізіп, түрліше табиғи жағдайда өмір сүріп келеді. Адам
еміріндегі ең қажетті шарт — аш-жалаңаш, баспанасыз болмауы үшін еңбек ету,
еңбек нәтижесін тұтыну, өзара айырбас қатынастарының болуы. Адам жападан-
жалғыз күн көре алмақ емес. Алғашқы қауымда адамдардыи табиғи ортада
хайуанаттардан белініп шығуының өзі бірлескен еңбекке байланысты. Тарихтағы
тұңғыш экономикалық ой-пікір алғашқы адамдардың бірлесіп тағы аңдарды
аулауы деуге болады. Экономикалық қатынас өмір қажеттілігінен туады. Ежелгі
дүниедегі экономикалық кейбір құбылыстар мен процестер Египет, Қытай,
Үндістан, Греция, (Ксенсфэнт, Платон, Аристотель т. б.) ойшылдарының
еңбектерінде қарастырылды. Мәселен, Аристотель тауар құны деген ұғымға
тоқталып, оның айырбас қатынасьгаан шығатынын байқаған. Бірақ ерте дүниеде,
орта ғасырларда экономикалық ой-пікір ғылым болып қалыптаспады. Оның себебі
ол заманда тауар-ақша, рынок, сауда дамымады, шаруашылық негізінен тұйық
натуралды — заттай жүргізілді.
Экономикалық ой-пікірлердің ғылыми тұжырымдалып қалыптасуы сауда,
өнеркәсіп капиталының дами бастауына байланысты болды.Еліміздің Солтүстік,
Батыс аймақтары Ресеймен тауар айналысына басым қатынаста болса, Оңтүстік
Шығыс, Орталық аудандарға Орта Азия, Қытай т. б. елдердің саудагерлері жиі
келе бастады. Тарихтагы белгілі Жібек жолы осының айғағы. Тауар-ақша
қатыңасының экономикада үстемдік етуін белгілі ақын Шортанбай
төмендегіше суреттеген еді:
Мініп көрер күші жоқ,
Сауып ішер сүті жоқ,
Ақша деген мал шықты.
Бұдан, ақынның натуралдық тұйық шаруашылықты көксеуімен бірге, тауар-
ақша қатынасының алғашқы қадамдарын бейнелегенін байқаймыз.
Алғаш рет өз алдына қалыптасқан ой-пікірдің белгілі бағыты —
меркантелистер мектебі. Ол (мерканте — итальян сөзі сауда, пайда
табу) қоғамдық байлықтың негізі ақша, алтын деп біледі.
Меркантелистердің талабы тауарды шет елдерге мүмкіндігінше көп сату,
олардан мейлінше аз сатып алу, сөйтіп ақша қорын молайту
жолдарын іздеуі. Демек, меркантелистер сауда капиталының мүддесін қорғаған.
Меркантелистер рынок экономикасы теориясы мен практикасыиың негізін
қалаушылар қатарына жатады. Олар ақша неғұрлым кеп болса, қоғамнын
байлығы да мол болады деген ұғымды басшылыққа алды. Әрине, сауда капиталы
тұрғысынан бұл ұғым дұрыс та шығар. Себебі саудагерлер, көпестер ақшасы
көбейген сайын, мал-мүлкі көп байлардын қатарына қосылып, қоғамға қажет
тауарларды тасымалдау, сату ісі жанданады. Сауда капиталының қызметі
айырбас, айналыс процесін үздіксіз жүргізу арқылы экономиканы ілгері
бастыруға көмектеседі. Бірақ сауда капиталы қоғам байлыгын, адамдардың әл-
ауқатын көтеретін күш емес. Бұның себебі айналыс, айырбас саласында тек
қана құн формасы ауысып тұрады, екінші сөзбен айтқанда, тауар, онын
құны бір қолдан екінші колға өткенде ешбір жаңа тауар, жаңа құн
жасалмайды. Йбмек меркантелистер теориясы ғылыми дәлелденбеген, ол халық
шаруашылыгын толық қамтитын ілім болған жоқ. Меркантелистердің осы
осалдығын физиократтар байқады да қоғамдық байлық, саудада емес,
өндірісте екенін дәлелдеді. Бірақ физиократтар Ф. Кенэ, А. Тюрго
т. б. өндіріс қатарыка тек ауыл шаруашылыгын жатқызды. Олардың
гіікірінше, қоғам байлығының бірден бір кезі ауыл шаруашылығы өнімдері,
сондықтан өсімтал тап қатарына тек қана шаруалар жатады деген ұғымды
дәріптеп, Ф. Кенэ тұнғыш рет ұдайы өндіріс теориясына қатысты
Экономикалық кесте жасады. Бұл кестеде бір жыл ішінде
өндірілген ауыл шаруашылық өнімдерінің ұдайы өндіріс процесі
зерттелінді.
Ф. Кенэнін Экономикалық кестесі қоғамдық өндірістің ұдайы даму
процесін зерттеуге арналған, өз заманындағы даналықпен болжалған ғылыми
тұжырымдамалар қатарына жатады. Физиократтардың өндіріске кәңіл аударуы
экономикалық ой-пікірдегі күрделі жаңалық, алга басу. Бірақ олардың
өндірісті тек қана ауыл шаруашылығымен шектеуі халық шаруашылыгының басқа
салаларын өнімсіз деп есептеуі дұрыс болмады .Оны буржауазиялық саяси
экономиканың көрнекті өкілдері У. Петти, А. Смит, Д. Рикардо, С. Сисмонди
еңбектері айқын көрсетті. Қоғам байлыгы жалпы өндіріс салаларында пайда
болатындығы дәлелденді. Ауыл шаруашылыгымен қатар өнеркәсіптің материалдық
игіліктерді өндіру, өңдеу процестерін жалғастыратын байлакыс, халыққа
қызмет көрсету салаларында да жаңа құн өндіріліп, қоғамдық байлық молаяды
деген кағида берік қалыптасты.
Классикалық саяси экономия жаңа дамып келе жатқан капиталистік
өндірістік қатьшастарды дәріптеуші, өндіріс капиталының мүддесін қорғайтын
экономикалық ой-пікірдің прогрессивті сатысы болды. Классикалық буржу-
азиялық саяси экономиянмң басты табысы еңбек құн теориясының негізін
қалады.
Осы ой-пікірдін қалыптасуы сауда және карыз-өсімқорлық капиталына
қарсы еіщірістік капиталдың қоғамдагы ерекше рөлін атап көрсеткен ғылыми
қағида болғаны белгілі. Еңбек құн теориясын маркстік саяси экономия ілгері
дамытып, қосымша құн туралы ілімді жан-жақты талдады. Маркстік экономикалық
теория XIX ғасырдың екінші жартысында қалыптасып, XX ғасырдың алғашқы
ширегінде В. И. Лениннің еңбектерінде дамыды. Маркстік саяси экономия —
еңбекшілердің, жұмысшы табынмң мүддесін қорғайтын теория. Сондықтан да оған
қарама-карсы буржуазиялық тұрпайы (вульгарлық) саяси экономия пайда болды.
Марксшілер капиталистік қоғамды дәріптеуші барлық экономикалық теорияларға
сьш козбен қарады. Оның себебі капиталистік экономикалық қатынастарда
негізінен екі тап: біріншісі, үстемдік жасайтын буржуазия болса, екіншісі,
пролетариат — қаналушы тап емір сүреді. Ояардың арасында антогонистік
бітіспес қайшылық бар. Маркстік теория бойынша, пролетариат барлық еңбекші
қауымды капиталистік қанаудан азат етіп, қоғамдасқан социалистік өндіріс
орнатуы қажет. Тарихта 70 жылдан астам кеңес елінде, екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін Еуропа, Азияның бірсыпыра мемлекеттерінде, Кубада
социалистік революция басталып, социализмнің көбінесе кеңестік
моделі (үлгісі) жүзеге асырылды. Сонымен бірге XX гасырдың екінші
жартысынан бастап капиталистік дүниеде де елеулі өзгерістер болды. Бір топ
дамыған елдер (АҚШ, Жапония, ФРГ, Англия, Канада, Италия), соңғы жылдары
Оңтүстік Корея, Сингапур, Гон-конг сияқты елдер қазіргі замангы ғылыми-
техникалық революцияға бейімделіп, әлемдік озық тәжірибені дұрыс пайдалану
нәтижесінде қоғамдық өндірістің тиімділігін айтарлықтай арттырып келеді.
Бұл елдерде еңбек жағдайын жақсарту, жұмысшылардың тұрмыс дәрежесін көтеру,
олардың кәсіпорындарды басқаруға, демократияны дамытуға қатысуы сияқты
жаңалықтар Ресейдегі Қазан теңкерісінің әсерінен деуге болады. Себебі
социалистік қоғамның міндеті, оның ұсынған ұрандары капиталистік елдерге
әсерін тигізбей қойған жоқ. Капиталистер дүниедегі өзгерістерді ескеріп,
жұмысшыларға қолайлы жағдай туғызу жолдарын іздеді. Әриие, еңбекакының
өсуі, тұрғын үй, әлеуметтік қорғау мәселелерін шешу алдымен жұмысшы табының
еңбек өнімділігіне, өндірісте жаңа техника, технологияны енгізуге
байланысты екеиі айқын. Қазіргі ілгері дамыган елдерде еңбек өнімділігі
дәрежесі, еңбектің интенсивтілігі ете жоғары екені белгілі. Мәселен, ФРГ-де
бұрынғы ГДР-мен салыстырғаңда еңбек өнімділігі дәрежесі 2 есе жоғары болды.
Сол сияқты Оңтүстік Корея, Жапония, Сингапурда жұмысшылар 10—12 сағат
қажырлы еңбек ететіні құпия емес. Капиталистік дамыған елдердің артта
қалган, бұрын отарлық тәуелділікте болған халықтардың еңбегін арзан
пайдаланудан түсірген пайдасын айтпасқа болмайды. Ресейдегі 1917 жылғы
Қазан төңкерісі экономикалық жағынан мешеу қалған елде жүзеге асырылды.
Қазақ халқының көшпелі тұрмыс салты, экономикалық укладтары жетілмеді,
соның салдарынан дүниежүзілік мәдениет пен ғылымнан шектеліп қалды.Қазан
теңкерісінің қазақ жеріне тарауына байланысты озат елдің пролетариатының
кемегімен капитализмге соқпай, социализмге өту теориясы қолданылды.
Ұрандарында бәрі де адам үшін, адамның игілігі үшін дегеи сөз жазылған
социализмнің әкімшілдік жүйесі кеңес халқын дүниежүзілік ғылыми-техникалық
прогрестен шетте қалдырып, үлкен дағдарысқа ұшыратты. Бұл өте өкінішті және
қынжылтатын жағдай. Әңгіме ауыртпалық пен дағдарыс туралы сөзді қайталай
беруде емес, керісінше, осы дағдарыстан тезірек шығу жолдарын анықтау,
халықаралық еңбек бөлінісіне негұрлым ұйымдасқандықпен өтуде болып отыр.
Әр халықтың егемен ел болғысы келетіні табиғи талап деп карасақ, сонғы
уақытта басқа республикалар тәрізді Қазақстанның ез алдмна мемлекет болып
әлемдік кеңістіктен, Біріккен Ұлттар Ұйымынан орын алуы тарихи маңызы зор
оқиға. Экономикалық тәуелсіздік болмайынша саяси тәуелсіздіктің де баянды
болуы қиын. Қоғамдық еңбек белінісінің артықшылықтарын неғұрлым тиімді
пайдалану, өз экономикаынан құрылымын жетілдіру, сыртқы сауда, айырбас
қатынастарының заңдылықтарын меңгеру қажет. Қазақта сауда сақал сипағанша
деген мақал бар, сондықтан халықаралык сауда-саттықтың, дүниежүзілік
рыноктың тәртібін мұқият зерт-теудін, бәсекелік күрестің ұтылмас жолын
меңгерудің маңызы арта бермек. Ежелден саудага шорқақ қазақтың алдында
рынок теориясы мен тәжірибесін жедел және жан-жақты игеру міндеті тұр.
Қазіргі жоғары оқу орындарында барлық мамандыққа оқып жүрген студент
жастардың экономикалык теория негіздерін үйрену арқылы практикалық
мәселелерді тезірек дұрыс шешуіне болады. Республикамызда дарынды, шет
тілдерді білетін жастар аз емес, олардың бір тобы АҚШ-та, Англияда,
Францияда, Германия, Оңтүстік Корея, Жапония, Түркия сияқты елдерде бизнес,
маркетинг, менеджмент, банк жүйесі, финанс-валюта, баска да қалыптасқан
казіргі замангы рыноктық инфрақұрылымның заңдылықтарын үйренуде. Бұл
прогрессивті бағыт одан әрі дами бермек.
Қазіргі экономикалық ғылым ерекше дағдарысқа ұшырап отыр. Бұл
дағдарыстың себептері көп, оның негізін экономика, саясат, идеология т. б.
қоғамдық емір саласында байқаймыз. Қазіргі таңдағы көкейтесті проблемалар
еңбекші қауымның еңбек және тұрмыс жағдайыя жақсартуға, адамдардың
күнделікті қажеттерін өтеуге керек тауар қорларын молайтуга, әсіресе азық-
түлік мәселесін шешуге келіп тіреледі. Экономикалық ғылым адамдар қажетін
өтеу жолдарының зацдылықтарын зерттейді. Осы ғылымнын объективті заңдары
еңбекшілердің, бүкіл халықтың мүдделеріне қызмет ететіні белгілі.
Экономикалық ілім қоғамдық өндірісті, адамдар арасында әлеуметтік-
экономикалық қатынастарды зерттейтіндіктен ол қоғамдағы барлық өмірге,
күнделікті тұрмысқа, адамдардын еңбек ету жағдайына байланысты сан алуан
мәселелерге көңіл аударуға тиіс. Ал қоғамдык қатынастардың негізі —
өндірістік қатынастар. Оның құрамына жалпы алганда тікелей өндіріс,
айырбас, бөлу, тұтыну қатынастары кіреді, оларды қайталап үздіксіз
өндіру немесе ұдайы өндіріс қатынастарын дамытып, жетілдіру аса маңызды.
1.2 Экономикалық теорияның ғылым ретінде қалыптасуы
Экономикалық теория — ертедегі ең ескі және бай тарихы бар ғылымдардың
бірі. Экономикалық ойдың алғашқы көзін біздің дәуірімізге дейін ІІІ-ші
ғасырда ертедегі грек ойшылдары Ксенофонт (б.д.д. 430-355 ж.ж.) пен
Аристотельдің (б.д.д. 384-322 ж.ж.) еңбектерінен табуға болады.
Экономикалық (тауарлы-ақша) байланыстардың дамуы феодалдық тұйықтылықты
жоюға және мемлекеттің пайда болуына әсерін тигізді. Ол сол кездердегі жеке
иеліктерді жүргізумен шектелмей, жалпы ұлттық мемлекеттік шаруашылықты
жұргізудің жалпы ережесін анықтаудың алғашқы талпыныстарымен бірге пайда
болды. Мемлекеттік шаруашылықты жүргізудің жалпы ережесі саяси экономия
деген атка ие болды. Антуан Мокретьен 1615-ші жылы Саяси экономия
трактаты кітабында Франция елінің шаруашылығын мемлекеттік тұрғыдан
баскарудың субъектісі ретінде қарастырды. Бірақ мұны әлі де ғылым деп
айтуға болмайтын еді. Экономикалық ілімдер тарихы ғылым ретінде ХVІІ-ші
ғасырда пайда болып, осы кезде тауарлы-ақша қатынастары кең дамып, оның
даму заңдылықтарын қарастыру мен зерттеудің бастауы болып табылады.
Меркантилизм бірінші экономикалық ілім болып табылады. Осы ілімнің
негізгі мазмұны мынада: меркантилистер байлықтың қайнар көзі мен қоғамның
әл-ауқаттылығы материалдық игіліктер өндірісінде емес, ол тауар мен ақша
айналымы саласында болады деп есептеді. Олардың ойынша, қоғамның әл-
ауқаттылығына сырткы сауданы реттеу, тауарды сыртқа шығару басқа елден
әкелінуінен артып тұруы мен елдегі ақша капиталы (алтын, күміс) қорлануының
арқасында қол жеткізіледі.
Меркантилистік саясат елге барынша көп мөлшерде алтын мен күмісті
жинауды көздейді. Меркантилизмнің нағыз өкілдері — Вилья Стаффорд (1554-
1612 ж.ж.) және Томас Мэн (1571-1641 ж.ж) болып табылады.Қоғам байлығы
сауда да емес, ол өндірісте пайда болатындығы туралы идея алғашқы рет
физиократтар мектебінің еңбектерінде пайда болды. Осы мектептің басты
тұлғасы — Франсуа Кенэ (1694-1774 ж.ж.) еді. Ол ұлттық байлықтың қайнар
көзі – ауыл шаруашылығының енбегі деп есептеді. Кейінірек бұл Уильям Петти
(1623-1687 ж.ж.), Адам Смит (1723-1790 ж.ж.) және Давид Рикардо (1772-1823
ж.ж.) еңбектерінде де қарастырылды. Олар ұлттық байлықтың қайнар көзі тек
ауыл шаруашылығының еңбегі ғана аркылы емес, барлық өндіріс саласындағы
еңбекте (ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп және құрылыс өндірісі) болатындығын
айғақ етті. Осы идеялар классикалық (үлгілі) деген атаққа ие болды,
сондықтан да бұл ілімнің өкілдері классикалық экономикалық мектептің
негізін қалаушылар деп аталды.Саяси экономиканың классикалық мектебінің
тұжырымдамаларын одан әрі тереңдете зерттеу негізінде марксизм ілімі
қалыптасты.
К.Маркстың ашқан басты жаңалығы: қоғамдық-экономикалық формация,
капитализмнің даму заңдылықтары, социализмнің (коммунизм) жаңа жүйе ретінде
пайда болуы. ұдайы өндіріс пен экономикалық дағдарыстар теориясы, тауарға
сінген еңбектің екі табиғаттылығы, қосымша құн туралы ілімдерді
қалыптастырды; абсолюттік рентаның, жалдамалы еңбектің мәнін ашты.
К.Маркстың басты енбегі Капитал (1867-ші жылы 1-ші, 1885-шіж. 2-ші, 1894
ж. 3-ші томдары жарыққа шықты), осы енбек оны әлемдегі ұлы экономистер
қатарына қосты. Бұл ілімінде жеке олкылықтар да кездеседі. Тарих К.Маркстың
капитализм кезеңіндегі пролетариаттың абсолютті кедейленуі туралы
қорытындысын қоғам толық мақұлдамады, капитализмді таза қанаушы қоғам деген
пікір де қателеу қөрінді. Әлемдік экономикалық ғылым марксизмді қатты сынай
отырып, осы ілім экономикалық теорияны дамытудағы ерекше дәуір болатындығын
мойындады.ХІХ-шы ғасырдың екінші жартысында маржинализм теориясы
қалыптасты. Бұл теорияның негізін австриялық мектептің экономистері Карл
Менгер (1840-1921 ж.ж.), Фридрих фон Визер (1851-1926 ж.ж.), Эйген фон Бем-
Баверк (1851-1914 ж.ж.), сондай-ақ ағылшын экономисі Уильям Стели Джевонс
(1835-1882 ж.ж.) және басқалары қалады. Маржинализмнің басты категориялары:
шекті пайдалылык, шекті өнімділік, шекті шығындар.
Маржинализм экономико-математикалық тәсілдер мен модельдерді кең
қолданды. Математикалық мектептің бірден-бір белгілі теоретигі швейцар
экономисі Леон Вальрас (1834-1910 ж.ж.) болып табылады. Ол жалпы нарықтық
тепе-теңділік моделін жасады, онын негізіне - сұраным мен ұсынымды талдау
жатады.Экономикалық ғылым үш ғасыр бойы (XVII-XIX ғ.ғ.) саяси экономия
ретінде дамыды. Экономикалық ілімнін анықтамасында таптық көзқарастың
басымдылығын дәлелдей отырып, К.Маркс оны кеңінен қолдануды ұсынды.Ағылшын
ғалым-экономисі Альфред Маршалл (1842-1924ж.ж.) өзінің Саяси экономия
принциптері (1890 ж.) Деген еңбегінде саяси экономия термині
экономикалық теория ұғымымен пара-парлығын айтты. Содан бері 100 жылдан
астам уақыт өтті және экономикалық ғылым жаңа зерттеулермен толықтырылды.
Осы зерттеулер дамыған елдерге кең тараған және Экономикс (авторлары
П.Самуэльсон, Кэмпбелл, Р.Макконелл, Стэнли Л.Брю және басқалары) типтес
оқулықтарда баяндалды.
Альфред Маршаллдың шекті пайдалылық теориясы орташа мөлшерден шекті
шағын шамаға өту мүмкіндігін жасады және олардың сұраным мен ұсыным, сондай-
ақ шығындар көлеміндегі өзгерістерге алып келді. Бұл талдау техникасы
процесі үшін өте үлкен мәнге ие болды. Экономикалық теорияда математикалық
тәсілді қолдануға жол ашты.Қазіргі экономикалық ілімдер тарихының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1 Экономикалық теория негіздері 5
1.1 Экономикалық теория ойларының қалыптасу тарихы 5
1.2 Экономикалық теорияның ғылым ретінде дамуы 15
2 Микроэкономика – экономикалық теорияның бір саласы 21
2.1 Микроэкономиканың пайда болуы 21
2.2 Микроэкономика пәні 24
3 Микроэкономиканың зерттеу әдістері 26
Қорытынды 29
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 30
Қосымша А Экономикалық теорияның даму кезеңдері 31
Қосымша Б Экономикалық теорияның құрамдас бөліктері 32
Қосымша В Экономика ғылымдарының жіктелуі 33
Қосымша Г Экономикалық теорияның функциялары 34
Қосымша Д Экономика тану әдістері 35
Қосымша Е Ғылыми абстракция әдістері 36
Мазмұны
Кіріспе
Осы курстық жұмысымның тақырыбы: Экономикалық теория
негіздері.Микроэкономика
Бізді қоршаған ортаға үңіле қарайтын болсақ,ол тым күрделі және онда
болып жататын әртүрлі өзгерістер бір-бірімен өзара тығыз байланысты.Осы
құбылыстарды жан-жақты зерттеу ісімен көптеген ғылымдар айналысады,солардың
ішінде экономика ғылымының орны ерекше.
Жалпы алғанда, экономикалық теория - бұл іргелі экономикалық ғылым,
әлеуметтік-гуманитарлық және кәсіби экономикалық білімнің негізі.Осы
тұрғыдан, экономикалық теорияны қоғамдық байлықты және экономикалық
қатынастар мен экономикалық заңдарды зерттейтін ғылым ретінде анықтауға
болады.
Экономикалық теорияның зерттеу пәнін алғашқы рет классикалық мектеп
өкілдерінің бірі А.Смит жасаған болатын.
Экономикалық теорияның әдістері: экономикалық санаттар мен
заңдар,формальдық логика,материалистік диалектика,экономикалық модельдер
және сынақтар.
Микроэкономика - адамдардың экономикалық іс-әрекетін
зерттеп,олардың жалпы негізгі заңдылықтарын белгілейді.
Курстық жұмысымның тақырыбын айқын ашу үшін мен, өздеріңізге ұсынып
отырған бөлімдер тақырыптарына жеке дара қысқаша тоқталып өтейін.
Бірінші бөлімінде: экономикалық теория негіздеріне жалпы түсінік,
экономикалық ой – пікірлердің және мектептердің қалыптасуы,негізгі
бағыттардың танымдары,экономикалық теорияның ғылым ретінде
микроэкономикадағы орны.
Екінші бөлімінде: микроэкономика ғылымының пайда болуы,ондағы Австрия
және Кембридж мектептерінің өкілдері,олардың микроэкономика пәніне қосқан
үлестері.
Үшінші бөлімінде: микроэкономиканың зерттеу әдістері, және оларға
жеке дара сипаттамалар.
Менің осы тақырыпты алу себебім:экономикалық теорияның ғылымының
адамзат,қоғам өміріне қандай қатысы бар?Басқа елдерде бұл экономика саласы
қалай дамыған? – деген сұрақтар қызығушылықты туғызды.
Сонымен,курстық жұмысты орындау барысында мен экономикалық теория
экономикалық теорияның, микроэкономиканың түсінігі жалпы мағлұматтар
алдым,олар туралы қалыптасқан ой пікірлермен таныстым, нақтылы жолдар,
көрсеткіштер, өзара үйлесілген міндеттер, оларды іске асырудың
дәйектілігімен,сондай-ақ таңдалынған мақсатқа жетуге көмектесетін
әдістермен таныс болып, оларға жетік ұйғарым жасаймын.
Курстық жұмыстың мақсаты: экономикалық теорияның, микроэкономиканың
түсінігі, мазмұны мен міндеттерін анықтау.
Курстық жұмыстың міндеттері:экономикалық теория ойларының қалып-тасу
тарихын,оның ғылым ретінде дамуын,сонымен қатар микроэкономика ғылымының
дамуы мен пайда болуын анықтап, микроэкономикалық теорияның зерттеу
әдістеріне талдау жасау.
Курстық жұмысымның тақырыбының өзектілігі:бұл экономикалық-
әлеуметтік салада микроэкономика ғылымының белсенді рөл атқаратын-
дығында.
Осы курстық жұмыс барысында: экономикалық теория әдістерімен, бұл
ғылымға өз енбектерін енгізген ғұлама экономикалық өкілдерімен,қоғамдағы
негізгі экономикалық мектептермен,микроэкономиканың пайда болу мен даму
сатысының негізгі мәліметтерімен және оның зерттеу әдістерімен таныстым.
Курстық жұмыстың материалдарын мен көбінесе кітаптардан, журнал-
газеттерден, электронды ақпараттардан, интернеттен,форум сайттары-
нан,статьялардан аламын.
1 Экономикалық теория негіздері
1.1 Экономикалық теория ойларының қалыптасу тарихы
Мұндай үрдістер салық төлеушілері мен жауынгерлерін жоғалта бастаған
мемлекеттің әлсіруіне алып келді. Бұл аймақтың экономикалық ойларының
ескерткіштері, мемлекеттің заңдық шаралардың көмегімен дербес
өндірушілердің стратының жойылуын тоқтатуға әсер жасағаны туралы көптеген
мысалдар береді. Олардың ішіндегі ең танымалы Ежелгі Вавилонның патшасы
Хаммурапидің заңдар кодексі (б.э.д.ХХІІІғ.) Заңдардың негізгі тақырыбы –
күшті әлсізге қысым жасамайтын жағдай жасау. Мысалы, қарыздары үшін
патшанынң жауынгерлері мен Вавилон азаматтарының басқа да санаттардың жер
төлемдері тартып алынып сатылуына тыйым салынды, ал қарыздық құлдық
қарыздардың көлеміне қарамастан үш жылмен шектелді. Өндірушілердің жеке
басының құқытарын қорғаумен қатар, кодекс жеке меншік, (соның ішінде жер
телімдерінің де) құқығын да таныды. Жеке құқықтық келісімдер әр жақтың
мүдделері қорғалды. Мысалы, егер жалға алушы қажетті жұмыстарды орындамаса
да, ол жер телімінің иесіне көрші телімдегі өнімгесәйкес астық беруге тиіс
болады. Жеке меншікке қастандық жасау экономикалық жауапкершілікті
туындатады.
Хаммурапи кодексін шығару ежелгі Вавилон қоғамын біріктіруде
маңыздышаралардың бірі болды. Ол мемлекетті, соның ішінде оның экономикалық
өмірін құқықтық нормалар жүйесінің көмегіменбасқаруға ұмтылған талпыныстың
алғашқы мысалдарының бірі болып табылады.
Ежелгі Үндістанның қоғамдық ойларының ірі ескерткіші болып, патша
Чандрагуптаның кеңесшісі Кайтилья жазды деп есептелетін мемлекетті басқару
және саяси шеберлік туралы трактат – Артхашастра табылады.
Артха - сөзі пайда, материалдық табыс, ал шастра - ғылым, ғылыми
шығарма деген ұғымды білдіреді. (төрт каста: бархмандар, кшатрийлер,
вайшьийлар, шудралар).
Артхашастра ежелгі Үндістан мемлекеті елінің шаруашылық өміріндегі
үлкен рөлін көрсетеді. Мемлекет басшысы жігерлі іскер болуы және күн мен
түннің ағымында өзінің жұмысының қатаң тәртібін орнатуы керек. Мемлекеттік
аппаратты ел шаруашылығының осы не басқа салаларын бақылайтын шенеунік-
бақылаушылар құрады. Материалдық өндірістің негізгі саласы ауыл
шаруашылығы, соның ішінде ең алдымен егін шаруашылығы ерекше жағдайда
болды. Мемлекет жаңа аймақтарды жөнге салып халықты орналастыруға
міндеттеді. Каутильға егін шаруашылығының қаншалықты маңызды болғаның оның
тіпті тек қолөнер кісібімен ғана айналысуға рұқсат етілген шудраларды да
егіншілікке тартуға кеңес беру фактісі білдіреді. Жер қоныстанушылардың
жеке пайдалануына салық төлеген жағдайда ғана беріледі. Ал егін
шаруашылығына жарамсыз жерлерді Каутилья жайылымға айналдыруға кеңес
береді.
Мемлекеттің қаржы мәселесін шешуге каутилья үлкен маңыз берді. Оның
пікірі бойынша қаржы ведомствасының жетекшісі болып, мемлекеттік
шаруашылықтың басқа да бөлімдерінбасқаратын басты табыс жинаушы
тағайындалуы керек. Мемлекеттің табысы мемлекеттік шаруашлықтардың өз
табысынан және әртүрлі салықтар мен баж алымдарынан құралады. Трактаттың
шығындар тармағына қарағанда мемлекет өнеркәсіптің, сауданың дамуына және
қоғамдық жұмыстарды жүргізу үшін қаражат бөлуі керек. Мемлекттік шаруашылық
және салық жүйесімен тығыз байланыстағы қаржы ведомствосы дұрыс жұмыс
істеуі үшін, Каутилья табыс пен шығындарды қатаң документальді есепке алу
қажет деп санады. Патша шенеуніктердің қазынаға қол сұғуын кесуі керек.
Ежелгі қытайдың қоғамдық ойларының негізгі ағымдары конфуциандық,
легизм және доасизм. Конфуцийдің, немесе Кун-цзының негізгі бастауы, оның
оқушылары жазып алған Лунь юй (Кеңестер, сұхбаттар) және ой пікірлер
(пайымдаулар) және ой-пікірлер (пайымдаулар) жинағы.
Сол уақыттағы Қытайдың әлеуметтік-экономикалық құрылысын тұрақтандыру
мақсатында Конфуций адамды моральдық жағынан жетілдіру бағдарламасын
ұсынады. Үлкендерге құрмет көрсету ойшылдың өнегелі өнегелі (игі ниетті
адам) моделінің негізгі қасаитеттерінің бірі. Ол ұлдың құрмет көрсетуі және
аға-інілердің арасындағы достық мемлекетті басқару деп есептеді. Ал
патриархалдық қатынастарды реттеу (тәртіпке келтіру) мемлекеттік құрылысты
нығайтуға қызмет етеді. Сондықтан оның мемелекетті үлкен отбасы, ал басшыны
халықтың әкесі ретінде қарастыруы кездейсоқтық емес. Оның пікірі бойынша
байлықты неғұрлым біркелкі үлестіру (бөлу), салық ауыртпалығын жеңілдету
және халықты еңбектік міндеттерін орындауға егін шаруашылығы жұмыстраының
циклін бұзбай тарту қажет.
Ежелгі конфуциандық ілімінің екінші өкілі болып Мэн-цзы немесе ұстаз
Мэн табылады.
Мэн-цзы мемлекетте халық бірінші орынды, одан кейін жер мен астықтың
рухтары, ал билеуші ең соңғы орынды алады деп есептеді.Қытай қоғамының
басқарушылар мен басқарылатындарға анық бөлінуін қолдай отырып, Мэн-цзы
аспан қарапайым халыққа билеуші тапты асыруға үкім етті деп санады. Осыған
байланысты, ойшыл, қауымдық жерді тең тоғыз бөлікке бөлу туралы ерекше
аграрлық жоба ұсынады Қоғамдық егін даласы тоғызыншы телімді барлық
шаруалар бірігіп өндеуге тиіси болды, ал өндірілген астық мемлекеттік
шенеуніктердің өкілеттілігіне өтеу керек. Аса дана билеуші халықтан
алынатын слаықтың ауыртпалығын жоғарлатпауы және егіншінің өзінің егін
даласында жұмыс істеуіне қажетті уақытын алмауы керек.
Ежелгі Қытайдағы конфуциандық идеологияның басқа ірі өкілі Сюн-цзы.
Сюн-цзы адамның бастапқы табиғатты қатыгез және тек тәжәрибедегі іс-
әрекетті қайырымдылық туындатады деп есептеді. Сюн-цзы мемлекеттің баюын
жақтады. Ол адамдардың байлыққа талпынысын, егер олар заң шеңберінде әрекет
етсе айыптамады. Ол адам бір мезгілде көптеген өнерді игеруі мүмкін емес
деп есептеді. Ослай ол еңбек бөлісінің қажеттілігі туралы идеяға келді.
Сюн-цзының пікірі бойынша мемлекеттің экономикалық саясаты басты үш
принципке шығындарды үнемдеу, халыққа молшылықты қамтамасыз ету, артық
қалған өнімді сақтау қажеттілігіне негізделуі керек. Молшылық ретінде
адамның әлеуметтік шеніне сәйкес қажеттіліктер деңгейін қанағаттандыру
қарастырылады.
Б.э.д. VI-III ғасырларда конфуциандық идеологтардың күшті оппонентері,
легистер пайда болды. Легизм Ежелгі Қытайдағы мемлекеттің экономикалық
рөлінің күшеюімен және императорлық – бюрократиялық басқару жүйесінің
қалыптасуымен байланысты шаруашылықтың дамуындағы жаңа үрдістерді өз
бойынша бейнелеп көрсетеді. Легистер мемлекетті дәстүрдің көмегімен емес
заңдар арқылы басқаруды жақтады және ру аристократтырының билігі мен
патриархарлдық-қауымдық қатынастарды құлатуға бағытталған реформаларды
жүргізеді. Заңгерлер мемлекетті саяси орталықтандырудың жақтастары болды.
Легистер мектебінің ірі өкілі болып Қытай тарихында Шан ян деген атпен
белгілі, Цинь патшалығының Шан облысының билеушісі Гуньсунь Ян табылады.
Шан Янның экономикалық көзқарастары б.э.д. IV ғасырдың аяғында ІІІ ғасырдың
бірінші жартысында оның оқушылары құрастырған Шан обьлысының билеушісінің
кітабы деген шығармада баяндалған.
Шан Янның концепциясында ауыл шаруашылығына, дәлірек айтқанда астық
өндіруге осы уақытқа дейін болмаған рөл берілген. Оның бүкіл мемлекетті
қайта құру жобасы астық мәселесін шешумен байланыстырылған. Билеушінің
алдына шенеуніктерді қанағаттандыру және экспансионистік соғыстарды жүргізу
үшін азық- түліктің үлкен қорын жасау міндеті қойылды. Шан Ян мемлекеті
өркендеуге екі жолмен, егіншілік және соғыстың көмегімен жетеді деп атап
көрсетті. Осыған байланысты Шан ян мемлекетте шаруалардың түтін басы
бойынша жалпы санағын жүргізуді және жиналған астықтың көлеміне бірыңғай
салық енгізуді заң жүзінде енгізуді ұсынды.
Шан Ян шаруалардың ауылшаруашылығының өнімдерін сатуына және ірі астық
сатушылардың іс-әрекетіне қарсы болды. Ол бағаны тұрақтандыруды жақтады
және астықты арзан бағаға сатып алып қуаңшылық жылдары алып-сатарлықпен
айналысуға қарсы болды.
Салық төлеуші еркін халықтың жалға алушыларға, жалдамалаы жұмысшыларға
және құлдарға айналуына қарсы шыға отырып Шан Ян жері аз және кедей
шаруалардың қауымнан шығуына тиым салуды түрлі жолдармен жүзеге асыруды
ұсынды.
Ежелгі Қытайдың экономикалық ойларының тарихында Гуань-цзы трактаты
ерекше орын алды. Мұнда өз уақытына сай шаруашылықты мемлекеттік реттеудің
толық жүйесі дайындалған.
Трактаттың авторлары легистерге қарағанда тауарлы – ақшалай
қатынастардың дамуын шектеуге ұмтылмады, керсінше оларды зерттеп
шаруашылықты тұрақтандырудың жеткілікті дәрежедегі қызығарлық механизімін
жасауда пайдалануды ұсынанады. Трактатта халық шаруашылығын нарық
аласапранынан (стихиясынан) тауар бағаларын түзету арқылы қорғау мәселесі
өткір қойылған. Нарық бұл шаруашылық жағдайындағы қалыпты дамуды не бей-
берекетсіздікті білуге болатын нәрсе мүмкіндіктерін өз қолында ұстаса,
онда бүкіл мемелкет тұрақты жағдайда болады.
Экономиканы тұрақтандырудың маңызды шарты болып егіншілікті күшейту
және сонымен бірге мемлекеттің тұрақты астық қоймаларын салуы табылады.
Бірақ легистер есептегендей сауда да, қолөнер де пайдасыз іс-әрекет деп
саналмады. Жерді басқару үшін мемлекет жердің табиғи қаситеттерін білу
қажет. Сонымен бірге егін егетін телімдерді неғұрлым біркелкі бөлу керек
және шаруалардың егіншілік жұмыстарын жүргізуге кедергі жасамау керек.
Салық жүйесі икемді, ал салық кадастарын жасау туралы әңгіме борлып отыр.
Гуань-цзы борыштардың сандық нормасын еңгізуді және оларды елдегі
жағдайға байланысты өзгертіп отыруды ұсынды. Трактатта мемлектті қаржыны
тікелей салықсыз құру идеясы да бар. Бұл ретте қазынаға түсетін салықтарды
табиғи ресурстарды пайдыланғаны үшін акциз түрінде алу қажет. Гуань-цзы
қазынаға таулар мен теңіздерді алуға кеңес берді. Тракттар мемлекеттің
алдына маңызды бір шарт – бағаларды бүкіл мемлекет бойынша біркелкі реттеу
және бағаларды бақылау мүмкіндігінің саудагерлер мен алыпсатарлардың
қолына өтеу жолдарын жоюды қояды.
Гуань-цзы шаруашылықты теңестіру қағидасын ұсынады. Бұл үшін
билеушінің қолында астықтың жартысына дейінгі қоры жиналуы қажет. Ол
тұтыну қаражаттарын басқарады, олардың артықшылығын реттейді және
жеткіліксіздігін өтейді. Мемлекет қорды азық-түліктің арзан кезінде жинауы
керек және оларды тауар айналымына қымбатшылық кезінде шығарып кезінде
қазынаға қосымша табыс алуы қажет.
Гуань-цзы трактатты Ежелгі Қытайдың экономикалық ойының
қалыптасуында үлкен рөл атқарады. Экономикалық құбылыстарға сандық талдау
жүргізумүмкіндігі және натуралды шаруашылықты ұйымдастыру үшін нормативті
дайындау туралы жемісті идеялар ұсынады.
Трактаттың авторлы тауарлардың бағалары мен ақшаның қарама-қарсы
қозғалысын көрсетіп қана қоймай сонымен бірге шаруашылықты тұрақтандыру
үшін ақша белгілерінің нормаланған эмессиясын қолдануды ұсынады.
Дао немесе жол (заттардың) туралы ілім б.э.д. VІ – V ғғ. Қытайда
пайда болды. Даосизм Ежелгі Қытайда идеологиясының тарихында үлкен ықпал
етті. Доасизмнің негізін қалаушы болып, жаратылыс заңдары бойынша өмір
сүруге, табиғатқа ілесіп отыруға шақырған ежелгі қытай ойшылы, Конфуцийдің
замандасы Лао-цзы (Лаоцзы) есептеледі. Оның негізгі идеялары Дао де цзин
кітабында баяндалған. Барлық заттар өзінің жолы дао арқылы туындайды және
олардың барлығы өзгеру үрдісінде өзінің қарама–қарсы күйіне өтеді.
Лао-цзы билеушілерге мемелкетті білімнің көмегінсіз басқаруға және
олардың көптілігінен халықтың кедей болуына байланысты тиым салатын
заңдарды алып тастауға кеңес берді (А. Смиттің көзқарасын қара). Даосизм
үстемдікке және қанауға қарсы шығып, алғашқы қауымдық өмірге оралуға
шақырды (Батыс Европадағы экономикалық романтизімді қара).
Ежелгі Грек және Рим дәуірінің экономикалық ойлары
Құлдық құрылыстың элементтері Ежелгі Грекияның қоғамдық-экономикалық
өмірінің барлық салаларына таралып өндірушілерді қанаудың негізгі формасына
айналды. Құл иеленуші құрылыстың генезисі гүлденуі және дағдарысы кезеңінің
экономикалық мәселелері оның экономикалық ойларынан көрініс тапты.
Бай Афин аристократтарының өкілі – Ксенофонт, Афинаның саяси және
экономикалық құрылысын айыптап аграрлық Спартаның тәртібін идеал ретінде
қарастырды. Өзінің трактаты Домострой да ол егіншіліктің артықшылықтарын
мадақтап қолөнер және саудамен айналасуды айыптады. Оның идеалы жабық
автркиялық натуралды шаруашылық еді. Алайда, ол құл иеленушілердің баю үшін
суданы пайдалану мүмкіндігін доққа шығармады.
Құлдықты Ксенофонт қанаудың табиғи түрі деп санады, ал құлдарды
сөйлейтін құрал ретінде қарастырды. Бірақ ол құлдардың еңбек өнімділігінің
төменділігін түсінді, сондықтан құл иеленушілерге кім өзінің ынтасымен
көзге түссе оларға материалдық стимулды кеңірек қолдануға кеңес берді.
Егіншілікті мадақтай отырып ол дене жұмысымен тек құлдар ғана
айналысуы, ал еркін адамдар тек басқару және бақылау функцияларын атқаруы
керек деп атап көрсетті.
Экономикалық ілімдер тарихына Ксенофонт еңбек бөлісін талдаған алғашқы
ғалымдардың бірі ретінде кірді. Өзінің Криопедия деген шығармасында ол
кім ең қарапайым жұмысты орындаса, сол оны ең жақсы орындайды деп
тұжырымдады. Сонымен бірге Ксенофонт еңбек бөлінісінің нарықтың көлеміне
тәуелділігінің дәрежесін түсінді.
Ксенофонттың еңбегі болып оның құндылық туралы айта отырып,
құндылықты тұтыну құны мағынасында да және айырбас құны мағынасында да
қарастыруы табылды. Іс жүзінде ол тауардың екі жағы туралы сұрақ
қойғандардың алғашқыларының бірі болып табылады. Ксенофонттың ақша туралы
ойлары көңіл аударады. Оның саудаға және ақша шаруашылығына деген теріс
көзқарасына қарамастан ол ақшаның экономикалық молшылық кезеңінде де,
ашаршылық жылдарында да пайдалылығын таныды. Ксенофонт ақшаның (күміс)
ерекше тауар екендігін түсінді. Себебі ешкім оның одан да көп болғанын
қалағысы келмейтіндей, соншама мөлшердегі ақша ие емес ал басқа тауарларды
қолға түсіруде белгілі бір шек бар. Ақшаның барлық қызметтерінің ішінде
Ксенофонт тек екуін; ақшаның қор ретіндегі және айналым құралы ретіндегі
функцияларын таныды. Бірақ ол өсімқорлықты яғни ақшаны несие капиталы
ретінде пайдалануды айыптады.
Натуралды шаруашылық концепциясы Ертедегі Грекияның көрнекті ғалымы
Платонның экономикалық көзқарастарына да тән болды. Олардың біріншісінде
идеалды мемлекеттік құрылыстың жобасы, ал екіншісінде нақты шындыққа
неғұрлым жақын мемлекет көрсетілген. Платонның пікірі бойынша мемлекет
адамдардың қажеттіліктерінің көп түрлігі мен олардың қабілеттерінің
біртектілігінің арасындағы қарама-қайшылықты шешетін нысан рөлін атқарды.
Платонның идеалды мемлекетінде үш тап:
1) қоғамды басқаратын философтар;
2) күзетшілер (әскерилер);
3) егіншілер, қолөнершілер және саудагерлер бар.
Құлдар ешбір тапқа жатпады.
Платонның пікірі бойыншафилософтар мен әскерилерде ешқандай меншік
болмауы керек. Бұл таптың өкілдеріне алтын мен күміс ие болуларына тиым
салынады. Жеке меншікке, саяси қызметке қабілетсіз адмдар, яғни үшінші
таптың өкілдері ғана ие бола латын болды. Олар тұтынулары қанағаттанарлық
дәрежеде ұйымдастырылатын философтар мен әскерилерді барлық қажетті
заттармен қамтамасыз етуге мүмкін болды. Платон, қажетіліктерді ең ұтымды
қанағаттандыру кең еңбек бөлінісі жағдайында ғана мүмкін екенін дәлелдеді.
Тауарлы өндірістің сұрақтарын қарастыра отырып, платон бірқатар ерекші
ережелер айтты. Ол айырбас үрдісінде бір өлшемдегі емес және әртүрлі
тауарлардың бір өлшемге және біртектілікке келуі орын алатынына көңіл
аударды. Платонда ақша тек айырбас құралы және қор жинау функцияларын ғана
емес, сонымен бірге құн өлшемі функциясын да орындайды деген болжам болды.
Антикалық экономикалық ойлар тарихында, платон, бағаның деңгейі мен
негізі туралы сұрақты қойған алғашқылардың бірі болып табылады.
Ол бағаны мемлекет реттеу керек деп есептеді және оның негізіне
біршама табыс табуға мүмкіндікті қамтамасыз ететін баға алуы тиіс.
Ежелгі Грекияның экономикалық ойларының дамуындағы маңызды қадам ұлы
ғалым Аристотельдің есімімен байланысты. Экономикалық сұрақтар бойынша
ойлар бар, оның негізгі шығармалары болып Никомахтың этикасы және
Саясат табылды.
Байлық және қанағат алу жолдары туралы пайымдай отырып Аристотель
экономиканы және хрематистиканы бөліп көрсетті. Экономиканың мақсаты
өмірге, үй шаруашылығына, сонымен бірге мемлекетке қажетті тұтыну құндарын
өндіру.
Экономика саласында адамдардың негізгі қажеттілік заттарын тұтынуды
қанағаттандыруға керек болғандықтан шағын сауда да жатқызылды.
Хрематистика-бұл сауда рақылы байлық жинау өнері. Аристотель байлық
жинау өнерінде мақсатқа жетуде ешқандай шек болмайды, ал бұл жерде мақсат
болып байлық пен ақшаға ие болу табылады деп атап көрсетті.
Хрематистиканың экономикадан айырмашылығы оның қажетті болып табылмауында
және табиғат заңдарына сай келмеуінде. Сондықтан Аристотель эконмика
мадақтауға тұрарлық ал хрематистика әділдік боыйынша айыптауға лайық
деп жазды.
Экономикалық ғылымның дамуына ол өзінің құн формаларын талдаумен үлкен
үлес қосты. Ол зат екі түрлі жолмен: белгілі бір қажеттілікті
қанағаттандыру үшін және айырбас үшін пайдалануы мүмкін деп атап көрсетті.
Затты пайдаланудың бірінші жолын табиғи, екіншісін табиғатқа қарама-қайшы
деп есептейді. Айырбасты талдай отырып Аристотель айырбассыз өзара қарым-
қатынас, теңіреусіз-айырбас, ал бір өлшемге келтірусіз теңестіру болмас
еді деген өте маңызды тұжырым жасады. Оның пікірі бойынша тауардың құнның
бір ғана өлшемі болып барлығын бірге байланыстыратын қажеттілік табылады.
Бағаның терең негіздері туралы сұрақ өте күрделі сұрақтардың бірі.
Экономикалық ғылымда осы уақытқа дейін қалыптасқан бірыңғай пікір жоқ.
Аристотель осы сұрақты қоя отырып, оған өзінің келесі жауаптарын ұсынады:
1)Тауарлардың өзінде оларды біріне-бірі теңеетіруге мүмкіндік беретін
ешнәрсе жоқ;
2) Бірақ тауар айырбасы – бұл екі заттың арасындағы ғана емес, сонымен
бірге олардың иелерінің арасындағы қатыеас;
3) Сондықтан айырбас келісімде төрт қатысушы бар;
4) Дәл осы тауар иелеріне олардың өздерін біріне-бірін және
айырбасталатын тауарларды теңестіретін бір нәрсе тән;
5) Бұл ортақ субстанция ретінде олардың әрқайсысында жоқ нәрсеге
қажеттілік қызмет атқарады.
Сонымен төрт қатысушысы бұлар тауар еиелері А мен Б және олардың
тауарлары Х пен Ү. А адамның Б адамның қолындағы Ү тауарына деген
қажеттілігі неғұрлым күшті болса. А тұлғасы Ү тауарының әрбір бірлігі үшін
өзінің тауары Х-ті соғұрлым көп береді. (және керісінше). Аристотельдің
еңбегі болып оның сауда формаларының дамуын талдауы табылады. Ол айырбас
саудасынан (Т-Т) тауар айналымына (Т-А-Т) көшу, ал сонан кейін ақшаның
капитал ретіндегі айналымына (А-Т-А) өту жүзеге астынын көрсетеді. Ақшаны
Аристотельдің пкірі бойынша адамдар айырбастың қолайлығы үшін ойлап тапқан.
Әлемде сан алуан халықтар еңбек етіп, қоғамдық өндіріс, өзара
байланыс, айырбас жүргізіп, түрліше табиғи жағдайда өмір сүріп келеді. Адам
еміріндегі ең қажетті шарт — аш-жалаңаш, баспанасыз болмауы үшін еңбек ету,
еңбек нәтижесін тұтыну, өзара айырбас қатынастарының болуы. Адам жападан-
жалғыз күн көре алмақ емес. Алғашқы қауымда адамдардыи табиғи ортада
хайуанаттардан белініп шығуының өзі бірлескен еңбекке байланысты. Тарихтағы
тұңғыш экономикалық ой-пікір алғашқы адамдардың бірлесіп тағы аңдарды
аулауы деуге болады. Экономикалық қатынас өмір қажеттілігінен туады. Ежелгі
дүниедегі экономикалық кейбір құбылыстар мен процестер Египет, Қытай,
Үндістан, Греция, (Ксенсфэнт, Платон, Аристотель т. б.) ойшылдарының
еңбектерінде қарастырылды. Мәселен, Аристотель тауар құны деген ұғымға
тоқталып, оның айырбас қатынасьгаан шығатынын байқаған. Бірақ ерте дүниеде,
орта ғасырларда экономикалық ой-пікір ғылым болып қалыптаспады. Оның себебі
ол заманда тауар-ақша, рынок, сауда дамымады, шаруашылық негізінен тұйық
натуралды — заттай жүргізілді.
Экономикалық ой-пікірлердің ғылыми тұжырымдалып қалыптасуы сауда,
өнеркәсіп капиталының дами бастауына байланысты болды.Еліміздің Солтүстік,
Батыс аймақтары Ресеймен тауар айналысына басым қатынаста болса, Оңтүстік
Шығыс, Орталық аудандарға Орта Азия, Қытай т. б. елдердің саудагерлері жиі
келе бастады. Тарихтагы белгілі Жібек жолы осының айғағы. Тауар-ақша
қатыңасының экономикада үстемдік етуін белгілі ақын Шортанбай
төмендегіше суреттеген еді:
Мініп көрер күші жоқ,
Сауып ішер сүті жоқ,
Ақша деген мал шықты.
Бұдан, ақынның натуралдық тұйық шаруашылықты көксеуімен бірге, тауар-
ақша қатынасының алғашқы қадамдарын бейнелегенін байқаймыз.
Алғаш рет өз алдына қалыптасқан ой-пікірдің белгілі бағыты —
меркантелистер мектебі. Ол (мерканте — итальян сөзі сауда, пайда
табу) қоғамдық байлықтың негізі ақша, алтын деп біледі.
Меркантелистердің талабы тауарды шет елдерге мүмкіндігінше көп сату,
олардан мейлінше аз сатып алу, сөйтіп ақша қорын молайту
жолдарын іздеуі. Демек, меркантелистер сауда капиталының мүддесін қорғаған.
Меркантелистер рынок экономикасы теориясы мен практикасыиың негізін
қалаушылар қатарына жатады. Олар ақша неғұрлым кеп болса, қоғамнын
байлығы да мол болады деген ұғымды басшылыққа алды. Әрине, сауда капиталы
тұрғысынан бұл ұғым дұрыс та шығар. Себебі саудагерлер, көпестер ақшасы
көбейген сайын, мал-мүлкі көп байлардын қатарына қосылып, қоғамға қажет
тауарларды тасымалдау, сату ісі жанданады. Сауда капиталының қызметі
айырбас, айналыс процесін үздіксіз жүргізу арқылы экономиканы ілгері
бастыруға көмектеседі. Бірақ сауда капиталы қоғам байлыгын, адамдардың әл-
ауқатын көтеретін күш емес. Бұның себебі айналыс, айырбас саласында тек
қана құн формасы ауысып тұрады, екінші сөзбен айтқанда, тауар, онын
құны бір қолдан екінші колға өткенде ешбір жаңа тауар, жаңа құн
жасалмайды. Йбмек меркантелистер теориясы ғылыми дәлелденбеген, ол халық
шаруашылыгын толық қамтитын ілім болған жоқ. Меркантелистердің осы
осалдығын физиократтар байқады да қоғамдық байлық, саудада емес,
өндірісте екенін дәлелдеді. Бірақ физиократтар Ф. Кенэ, А. Тюрго
т. б. өндіріс қатарыка тек ауыл шаруашылыгын жатқызды. Олардың
гіікірінше, қоғам байлығының бірден бір кезі ауыл шаруашылығы өнімдері,
сондықтан өсімтал тап қатарына тек қана шаруалар жатады деген ұғымды
дәріптеп, Ф. Кенэ тұнғыш рет ұдайы өндіріс теориясына қатысты
Экономикалық кесте жасады. Бұл кестеде бір жыл ішінде
өндірілген ауыл шаруашылық өнімдерінің ұдайы өндіріс процесі
зерттелінді.
Ф. Кенэнін Экономикалық кестесі қоғамдық өндірістің ұдайы даму
процесін зерттеуге арналған, өз заманындағы даналықпен болжалған ғылыми
тұжырымдамалар қатарына жатады. Физиократтардың өндіріске кәңіл аударуы
экономикалық ой-пікірдегі күрделі жаңалық, алга басу. Бірақ олардың
өндірісті тек қана ауыл шаруашылығымен шектеуі халық шаруашылыгының басқа
салаларын өнімсіз деп есептеуі дұрыс болмады .Оны буржауазиялық саяси
экономиканың көрнекті өкілдері У. Петти, А. Смит, Д. Рикардо, С. Сисмонди
еңбектері айқын көрсетті. Қоғам байлыгы жалпы өндіріс салаларында пайда
болатындығы дәлелденді. Ауыл шаруашылыгымен қатар өнеркәсіптің материалдық
игіліктерді өндіру, өңдеу процестерін жалғастыратын байлакыс, халыққа
қызмет көрсету салаларында да жаңа құн өндіріліп, қоғамдық байлық молаяды
деген кағида берік қалыптасты.
Классикалық саяси экономия жаңа дамып келе жатқан капиталистік
өндірістік қатьшастарды дәріптеуші, өндіріс капиталының мүддесін қорғайтын
экономикалық ой-пікірдің прогрессивті сатысы болды. Классикалық буржу-
азиялық саяси экономиянмң басты табысы еңбек құн теориясының негізін
қалады.
Осы ой-пікірдін қалыптасуы сауда және карыз-өсімқорлық капиталына
қарсы еіщірістік капиталдың қоғамдагы ерекше рөлін атап көрсеткен ғылыми
қағида болғаны белгілі. Еңбек құн теориясын маркстік саяси экономия ілгері
дамытып, қосымша құн туралы ілімді жан-жақты талдады. Маркстік экономикалық
теория XIX ғасырдың екінші жартысында қалыптасып, XX ғасырдың алғашқы
ширегінде В. И. Лениннің еңбектерінде дамыды. Маркстік саяси экономия —
еңбекшілердің, жұмысшы табынмң мүддесін қорғайтын теория. Сондықтан да оған
қарама-карсы буржуазиялық тұрпайы (вульгарлық) саяси экономия пайда болды.
Марксшілер капиталистік қоғамды дәріптеуші барлық экономикалық теорияларға
сьш козбен қарады. Оның себебі капиталистік экономикалық қатынастарда
негізінен екі тап: біріншісі, үстемдік жасайтын буржуазия болса, екіншісі,
пролетариат — қаналушы тап емір сүреді. Ояардың арасында антогонистік
бітіспес қайшылық бар. Маркстік теория бойынша, пролетариат барлық еңбекші
қауымды капиталистік қанаудан азат етіп, қоғамдасқан социалистік өндіріс
орнатуы қажет. Тарихта 70 жылдан астам кеңес елінде, екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін Еуропа, Азияның бірсыпыра мемлекеттерінде, Кубада
социалистік революция басталып, социализмнің көбінесе кеңестік
моделі (үлгісі) жүзеге асырылды. Сонымен бірге XX гасырдың екінші
жартысынан бастап капиталистік дүниеде де елеулі өзгерістер болды. Бір топ
дамыған елдер (АҚШ, Жапония, ФРГ, Англия, Канада, Италия), соңғы жылдары
Оңтүстік Корея, Сингапур, Гон-конг сияқты елдер қазіргі замангы ғылыми-
техникалық революцияға бейімделіп, әлемдік озық тәжірибені дұрыс пайдалану
нәтижесінде қоғамдық өндірістің тиімділігін айтарлықтай арттырып келеді.
Бұл елдерде еңбек жағдайын жақсарту, жұмысшылардың тұрмыс дәрежесін көтеру,
олардың кәсіпорындарды басқаруға, демократияны дамытуға қатысуы сияқты
жаңалықтар Ресейдегі Қазан теңкерісінің әсерінен деуге болады. Себебі
социалистік қоғамның міндеті, оның ұсынған ұрандары капиталистік елдерге
әсерін тигізбей қойған жоқ. Капиталистер дүниедегі өзгерістерді ескеріп,
жұмысшыларға қолайлы жағдай туғызу жолдарын іздеді. Әриие, еңбекакының
өсуі, тұрғын үй, әлеуметтік қорғау мәселелерін шешу алдымен жұмысшы табының
еңбек өнімділігіне, өндірісте жаңа техника, технологияны енгізуге
байланысты екеиі айқын. Қазіргі ілгері дамыган елдерде еңбек өнімділігі
дәрежесі, еңбектің интенсивтілігі ете жоғары екені белгілі. Мәселен, ФРГ-де
бұрынғы ГДР-мен салыстырғаңда еңбек өнімділігі дәрежесі 2 есе жоғары болды.
Сол сияқты Оңтүстік Корея, Жапония, Сингапурда жұмысшылар 10—12 сағат
қажырлы еңбек ететіні құпия емес. Капиталистік дамыған елдердің артта
қалган, бұрын отарлық тәуелділікте болған халықтардың еңбегін арзан
пайдаланудан түсірген пайдасын айтпасқа болмайды. Ресейдегі 1917 жылғы
Қазан төңкерісі экономикалық жағынан мешеу қалған елде жүзеге асырылды.
Қазақ халқының көшпелі тұрмыс салты, экономикалық укладтары жетілмеді,
соның салдарынан дүниежүзілік мәдениет пен ғылымнан шектеліп қалды.Қазан
теңкерісінің қазақ жеріне тарауына байланысты озат елдің пролетариатының
кемегімен капитализмге соқпай, социализмге өту теориясы қолданылды.
Ұрандарында бәрі де адам үшін, адамның игілігі үшін дегеи сөз жазылған
социализмнің әкімшілдік жүйесі кеңес халқын дүниежүзілік ғылыми-техникалық
прогрестен шетте қалдырып, үлкен дағдарысқа ұшыратты. Бұл өте өкінішті және
қынжылтатын жағдай. Әңгіме ауыртпалық пен дағдарыс туралы сөзді қайталай
беруде емес, керісінше, осы дағдарыстан тезірек шығу жолдарын анықтау,
халықаралық еңбек бөлінісіне негұрлым ұйымдасқандықпен өтуде болып отыр.
Әр халықтың егемен ел болғысы келетіні табиғи талап деп карасақ, сонғы
уақытта басқа республикалар тәрізді Қазақстанның ез алдмна мемлекет болып
әлемдік кеңістіктен, Біріккен Ұлттар Ұйымынан орын алуы тарихи маңызы зор
оқиға. Экономикалық тәуелсіздік болмайынша саяси тәуелсіздіктің де баянды
болуы қиын. Қоғамдық еңбек белінісінің артықшылықтарын неғұрлым тиімді
пайдалану, өз экономикаынан құрылымын жетілдіру, сыртқы сауда, айырбас
қатынастарының заңдылықтарын меңгеру қажет. Қазақта сауда сақал сипағанша
деген мақал бар, сондықтан халықаралык сауда-саттықтың, дүниежүзілік
рыноктың тәртібін мұқият зерт-теудін, бәсекелік күрестің ұтылмас жолын
меңгерудің маңызы арта бермек. Ежелден саудага шорқақ қазақтың алдында
рынок теориясы мен тәжірибесін жедел және жан-жақты игеру міндеті тұр.
Қазіргі жоғары оқу орындарында барлық мамандыққа оқып жүрген студент
жастардың экономикалык теория негіздерін үйрену арқылы практикалық
мәселелерді тезірек дұрыс шешуіне болады. Республикамызда дарынды, шет
тілдерді білетін жастар аз емес, олардың бір тобы АҚШ-та, Англияда,
Францияда, Германия, Оңтүстік Корея, Жапония, Түркия сияқты елдерде бизнес,
маркетинг, менеджмент, банк жүйесі, финанс-валюта, баска да қалыптасқан
казіргі замангы рыноктық инфрақұрылымның заңдылықтарын үйренуде. Бұл
прогрессивті бағыт одан әрі дами бермек.
Қазіргі экономикалық ғылым ерекше дағдарысқа ұшырап отыр. Бұл
дағдарыстың себептері көп, оның негізін экономика, саясат, идеология т. б.
қоғамдық емір саласында байқаймыз. Қазіргі таңдағы көкейтесті проблемалар
еңбекші қауымның еңбек және тұрмыс жағдайыя жақсартуға, адамдардың
күнделікті қажеттерін өтеуге керек тауар қорларын молайтуга, әсіресе азық-
түлік мәселесін шешуге келіп тіреледі. Экономикалық ғылым адамдар қажетін
өтеу жолдарының зацдылықтарын зерттейді. Осы ғылымнын объективті заңдары
еңбекшілердің, бүкіл халықтың мүдделеріне қызмет ететіні белгілі.
Экономикалық ілім қоғамдық өндірісті, адамдар арасында әлеуметтік-
экономикалық қатынастарды зерттейтіндіктен ол қоғамдағы барлық өмірге,
күнделікті тұрмысқа, адамдардын еңбек ету жағдайына байланысты сан алуан
мәселелерге көңіл аударуға тиіс. Ал қоғамдык қатынастардың негізі —
өндірістік қатынастар. Оның құрамына жалпы алганда тікелей өндіріс,
айырбас, бөлу, тұтыну қатынастары кіреді, оларды қайталап үздіксіз
өндіру немесе ұдайы өндіріс қатынастарын дамытып, жетілдіру аса маңызды.
1.2 Экономикалық теорияның ғылым ретінде қалыптасуы
Экономикалық теория — ертедегі ең ескі және бай тарихы бар ғылымдардың
бірі. Экономикалық ойдың алғашқы көзін біздің дәуірімізге дейін ІІІ-ші
ғасырда ертедегі грек ойшылдары Ксенофонт (б.д.д. 430-355 ж.ж.) пен
Аристотельдің (б.д.д. 384-322 ж.ж.) еңбектерінен табуға болады.
Экономикалық (тауарлы-ақша) байланыстардың дамуы феодалдық тұйықтылықты
жоюға және мемлекеттің пайда болуына әсерін тигізді. Ол сол кездердегі жеке
иеліктерді жүргізумен шектелмей, жалпы ұлттық мемлекеттік шаруашылықты
жұргізудің жалпы ережесін анықтаудың алғашқы талпыныстарымен бірге пайда
болды. Мемлекеттік шаруашылықты жүргізудің жалпы ережесі саяси экономия
деген атка ие болды. Антуан Мокретьен 1615-ші жылы Саяси экономия
трактаты кітабында Франция елінің шаруашылығын мемлекеттік тұрғыдан
баскарудың субъектісі ретінде қарастырды. Бірақ мұны әлі де ғылым деп
айтуға болмайтын еді. Экономикалық ілімдер тарихы ғылым ретінде ХVІІ-ші
ғасырда пайда болып, осы кезде тауарлы-ақша қатынастары кең дамып, оның
даму заңдылықтарын қарастыру мен зерттеудің бастауы болып табылады.
Меркантилизм бірінші экономикалық ілім болып табылады. Осы ілімнің
негізгі мазмұны мынада: меркантилистер байлықтың қайнар көзі мен қоғамның
әл-ауқаттылығы материалдық игіліктер өндірісінде емес, ол тауар мен ақша
айналымы саласында болады деп есептеді. Олардың ойынша, қоғамның әл-
ауқаттылығына сырткы сауданы реттеу, тауарды сыртқа шығару басқа елден
әкелінуінен артып тұруы мен елдегі ақша капиталы (алтын, күміс) қорлануының
арқасында қол жеткізіледі.
Меркантилистік саясат елге барынша көп мөлшерде алтын мен күмісті
жинауды көздейді. Меркантилизмнің нағыз өкілдері — Вилья Стаффорд (1554-
1612 ж.ж.) және Томас Мэн (1571-1641 ж.ж) болып табылады.Қоғам байлығы
сауда да емес, ол өндірісте пайда болатындығы туралы идея алғашқы рет
физиократтар мектебінің еңбектерінде пайда болды. Осы мектептің басты
тұлғасы — Франсуа Кенэ (1694-1774 ж.ж.) еді. Ол ұлттық байлықтың қайнар
көзі – ауыл шаруашылығының енбегі деп есептеді. Кейінірек бұл Уильям Петти
(1623-1687 ж.ж.), Адам Смит (1723-1790 ж.ж.) және Давид Рикардо (1772-1823
ж.ж.) еңбектерінде де қарастырылды. Олар ұлттық байлықтың қайнар көзі тек
ауыл шаруашылығының еңбегі ғана аркылы емес, барлық өндіріс саласындағы
еңбекте (ауыл шаруашылығы, өнеркәсіп және құрылыс өндірісі) болатындығын
айғақ етті. Осы идеялар классикалық (үлгілі) деген атаққа ие болды,
сондықтан да бұл ілімнің өкілдері классикалық экономикалық мектептің
негізін қалаушылар деп аталды.Саяси экономиканың классикалық мектебінің
тұжырымдамаларын одан әрі тереңдете зерттеу негізінде марксизм ілімі
қалыптасты.
К.Маркстың ашқан басты жаңалығы: қоғамдық-экономикалық формация,
капитализмнің даму заңдылықтары, социализмнің (коммунизм) жаңа жүйе ретінде
пайда болуы. ұдайы өндіріс пен экономикалық дағдарыстар теориясы, тауарға
сінген еңбектің екі табиғаттылығы, қосымша құн туралы ілімдерді
қалыптастырды; абсолюттік рентаның, жалдамалы еңбектің мәнін ашты.
К.Маркстың басты енбегі Капитал (1867-ші жылы 1-ші, 1885-шіж. 2-ші, 1894
ж. 3-ші томдары жарыққа шықты), осы енбек оны әлемдегі ұлы экономистер
қатарына қосты. Бұл ілімінде жеке олкылықтар да кездеседі. Тарих К.Маркстың
капитализм кезеңіндегі пролетариаттың абсолютті кедейленуі туралы
қорытындысын қоғам толық мақұлдамады, капитализмді таза қанаушы қоғам деген
пікір де қателеу қөрінді. Әлемдік экономикалық ғылым марксизмді қатты сынай
отырып, осы ілім экономикалық теорияны дамытудағы ерекше дәуір болатындығын
мойындады.ХІХ-шы ғасырдың екінші жартысында маржинализм теориясы
қалыптасты. Бұл теорияның негізін австриялық мектептің экономистері Карл
Менгер (1840-1921 ж.ж.), Фридрих фон Визер (1851-1926 ж.ж.), Эйген фон Бем-
Баверк (1851-1914 ж.ж.), сондай-ақ ағылшын экономисі Уильям Стели Джевонс
(1835-1882 ж.ж.) және басқалары қалады. Маржинализмнің басты категориялары:
шекті пайдалылык, шекті өнімділік, шекті шығындар.
Маржинализм экономико-математикалық тәсілдер мен модельдерді кең
қолданды. Математикалық мектептің бірден-бір белгілі теоретигі швейцар
экономисі Леон Вальрас (1834-1910 ж.ж.) болып табылады. Ол жалпы нарықтық
тепе-теңділік моделін жасады, онын негізіне - сұраным мен ұсынымды талдау
жатады.Экономикалық ғылым үш ғасыр бойы (XVII-XIX ғ.ғ.) саяси экономия
ретінде дамыды. Экономикалық ілімнін анықтамасында таптық көзқарастың
басымдылығын дәлелдей отырып, К.Маркс оны кеңінен қолдануды ұсынды.Ағылшын
ғалым-экономисі Альфред Маршалл (1842-1924ж.ж.) өзінің Саяси экономия
принциптері (1890 ж.) Деген еңбегінде саяси экономия термині
экономикалық теория ұғымымен пара-парлығын айтты. Содан бері 100 жылдан
астам уақыт өтті және экономикалық ғылым жаңа зерттеулермен толықтырылды.
Осы зерттеулер дамыған елдерге кең тараған және Экономикс (авторлары
П.Самуэльсон, Кэмпбелл, Р.Макконелл, Стэнли Л.Брю және басқалары) типтес
оқулықтарда баяндалды.
Альфред Маршаллдың шекті пайдалылық теориясы орташа мөлшерден шекті
шағын шамаға өту мүмкіндігін жасады және олардың сұраным мен ұсыным, сондай-
ақ шығындар көлеміндегі өзгерістерге алып келді. Бұл талдау техникасы
процесі үшін өте үлкен мәнге ие болды. Экономикалық теорияда математикалық
тәсілді қолдануға жол ашты.Қазіргі экономикалық ілімдер тарихының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz