ҚР валюта жүйесі
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I.ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ОРНЫ ЖӘНЕ РӨЛІ
1.1 Валюта оның шығу тегі және даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қазақстанның ұлттық валютасы . Теңге ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
II. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІН РЕТТЕУ
2.1 Қазақстан Республикасында валютаның жүйесі және валюталық операцияларды жүргізу ережелері және реттеу органдары ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.2 Қазақстан Республикасы валюта жүйесiнiң дамуы, Ұлттық банктің валюталық бағамды реттеу шаралары және оның сыртқы экономикалық қызметке әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.3 Төлем балансы және оның қазіргі кездегі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
III. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Шетел мемлекеттерінің валюта жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
3.2 Қазақстан Республикасындағы валюта жүйесіндегі өзекті мәселелер және шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I.ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ОРНЫ ЖӘНЕ РӨЛІ
1.1 Валюта оның шығу тегі және даму тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қазақстанның ұлттық валютасы . Теңге ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
II. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІН РЕТТЕУ
2.1 Қазақстан Республикасында валютаның жүйесі және валюталық операцияларды жүргізу ережелері және реттеу органдары ... ... ... ... ... ... ... ..12
2.2 Қазақстан Республикасы валюта жүйесiнiң дамуы, Ұлттық банктің валюталық бағамды реттеу шаралары және оның сыртқы экономикалық қызметке әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.3 Төлем балансы және оның қазіргі кездегі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
III. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Шетел мемлекеттерінің валюта жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
3.2 Қазақстан Республикасындағы валюта жүйесіндегі өзекті мәселелер және шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Икемді ақша саясаты қоғамдық ұдайы өндірісті мемлекеттік реттеудің аса маңызды құралдарының бірі. Дж.М. Кейнстің пікірінше, оның инфляциялық әсерін фискальдық саясат және баға мен жалақыны бақылау арқылы кемітуге немесе белгілі шекте шектеуге мүмкіндік туады. Тұрақты жалақы мен өте баяу өзгеретін баға денгейі кейнсиандық үлгінің пәрменділігінің шарттары. Бірақ, жалақы мен бағаны заң актілері арқылы шектеу, олардың негізгі қоғамдық қызметі-қоғамдық қажетті шығындарды өлшеу мүмкіндіктерінен ажыратып, экономикалық дұрыс шешім қабылдауға, яғни нені, қалай және кім үшін өндіру қажеттігін айқындауына бөгет болады. Жоғарыда ескертілгендей, кейнсиандық үлгі бойынша ақшалай ұсыныстың ұлғаюы нақтылы өндірістің ынталандырушысы қызметін атқарады. Кейнсшілердің ойынша ақша көлемін артуы несие өсімінің төменлеуіне, қаржыландыруды, өндіріс пен іске тартылуды ынталандыруға ықпал етеді.
Ақшалай ұсыныстың артуы тек қысқа мерзім ішінде ғана өндірістің өсуіне мүмкіндік жасайды. Ал оның ұзақ мерзімдік нәтижесі тіпті де басқаша. Ақша мөлшерінің артуы бағаның шұғыл өсуіне әкеледі де, ол өз кезегінде өсім деңгейінің инфляциясын өршітеді. Алғашында халық қолындағы ақша табыстарының өсуі олардың тұтыну мүмкіндіктерін арттырып, өндірісті ынталандыруға қызмет етеді. Соңынан бағаның шарықтауына сәйкес халықтың нақтылы ақша мөлшері (тауардың бағасымен салыстырғанда) азайып, сұраныс пен өндірістің ара қатынасы жаңа жағдайларды өте жоғары баға деңгейінде теңеседі.
Ақша көлемі мен айналымын қатаң салыстырмалы бағалар құрылымының сәйкестенуін арттырып, осыдан жалпы іске тартылудың өзгеруі және сұраныс пен ұсыныстың құрылымдық деңгейіне игі әсер етеді. Тұрақты баға деңгейімен үйлестірілген жалақыға сенімнің артуы шаруашылық ұйымдарына экономикалық негізді және тиімді шешімдерді қабылдауға мүмкіндік береді.
Ақшалай ұсыныстың артуы тек қысқа мерзім ішінде ғана өндірістің өсуіне мүмкіндік жасайды. Ал оның ұзақ мерзімдік нәтижесі тіпті де басқаша. Ақша мөлшерінің артуы бағаның шұғыл өсуіне әкеледі де, ол өз кезегінде өсім деңгейінің инфляциясын өршітеді. Алғашында халық қолындағы ақша табыстарының өсуі олардың тұтыну мүмкіндіктерін арттырып, өндірісті ынталандыруға қызмет етеді. Соңынан бағаның шарықтауына сәйкес халықтың нақтылы ақша мөлшері (тауардың бағасымен салыстырғанда) азайып, сұраныс пен өндірістің ара қатынасы жаңа жағдайларды өте жоғары баға деңгейінде теңеседі.
Ақша көлемі мен айналымын қатаң салыстырмалы бағалар құрылымының сәйкестенуін арттырып, осыдан жалпы іске тартылудың өзгеруі және сұраныс пен ұсыныстың құрылымдық деңгейіне игі әсер етеді. Тұрақты баға деңгейімен үйлестірілген жалақыға сенімнің артуы шаруашылық ұйымдарына экономикалық негізді және тиімді шешімдерді қабылдауға мүмкіндік береді.
1. Баян Көшенова, Оқу құралы / Ақша, несие, банктер, валюта қатынастары. - Алматы: “Экономика” 2000ж. 90 бет
2. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ғ.С. Сейiтқасымов. – Алматы: Экономика, 2001, - 466 б.
3. “Валюталық реттеу туралы” Қ.Р –ның заңы // 24.12.1996.№50
4. М.С.Саниев “Ақша, Несие, Банктер” Алматы – 2001ж
5. Жүнісов Б., МәмбетовҰ., Байжомартов Ү. «Нарықтық экономика негіздері» / Алматы «Экономика»-2000ж /
6. Мамыров Н.К. «Халықаралық экономикалық қатынастар»,
7. Набиев Е.Н. «Халықаралық экономикалық қатынастар», Алматы – 2001
8. Алматы – 2000 ж.
9. Бердалиев К.Б «Қазақстан экономикасын басқару негіздері»,
Алматы – 2001.
10. Қазақстан Республикасының Ақша жүйесі туралы заңы.
11. Архамова К.О. “Валюталық операциялар” Оқу құралы Алматы: Қазақ Уневерситеті, 2010 жыл.
12. Құдайбердиев А.С. /Валюталық реттеу/ Ақиқат 2008 №6 б 21-23
13. С.Б.Мақыш “Валюталық операциялар және валюталық мәмiлелер” // ҚазҰУ хабаршысы. №5, - 2003ж
14. Бұхарбаев Ш.М. “Валюталық бағамның және оның атқарылуы тәртiптерiнiң елдiң сыртқы экономикалық қызметiне әсерi” // Банки Казахстана. №1.- 2010 ж.
15. “Ақша, Несие, Банктер”, Г.С.Сейтқасымов, Алматы 1996ж.57 бет
16. “Ақша, Несие, Банктер”, 2010-07.
17. “Ақша, Несие, Банктер”, 2011-11.
18. Дүрмекбаев Ы.С /Валюта және төлем балансы/ Егемен Қазақстан 2011 24 қараша б-3
19. Асипова С.Д / Төлем балансының ролі/ Егемен Қазақстан 2012 жыл 26 мамыр №18
20. Андреев А.С./Платежный баланс и валютные курсы/ Банки Казахстана №5 2006 г. с. 8-9
21. Ширшова В.А /Валюты на миравом рынке/ Банки Казахстана №6 2006 г. с. 5
22. Интернет: «Goоgle Kz» Банкноты
2. Ақша, несие, банктер: Оқулық / Ғ.С. Сейiтқасымов. – Алматы: Экономика, 2001, - 466 б.
3. “Валюталық реттеу туралы” Қ.Р –ның заңы // 24.12.1996.№50
4. М.С.Саниев “Ақша, Несие, Банктер” Алматы – 2001ж
5. Жүнісов Б., МәмбетовҰ., Байжомартов Ү. «Нарықтық экономика негіздері» / Алматы «Экономика»-2000ж /
6. Мамыров Н.К. «Халықаралық экономикалық қатынастар»,
7. Набиев Е.Н. «Халықаралық экономикалық қатынастар», Алматы – 2001
8. Алматы – 2000 ж.
9. Бердалиев К.Б «Қазақстан экономикасын басқару негіздері»,
Алматы – 2001.
10. Қазақстан Республикасының Ақша жүйесі туралы заңы.
11. Архамова К.О. “Валюталық операциялар” Оқу құралы Алматы: Қазақ Уневерситеті, 2010 жыл.
12. Құдайбердиев А.С. /Валюталық реттеу/ Ақиқат 2008 №6 б 21-23
13. С.Б.Мақыш “Валюталық операциялар және валюталық мәмiлелер” // ҚазҰУ хабаршысы. №5, - 2003ж
14. Бұхарбаев Ш.М. “Валюталық бағамның және оның атқарылуы тәртiптерiнiң елдiң сыртқы экономикалық қызметiне әсерi” // Банки Казахстана. №1.- 2010 ж.
15. “Ақша, Несие, Банктер”, Г.С.Сейтқасымов, Алматы 1996ж.57 бет
16. “Ақша, Несие, Банктер”, 2010-07.
17. “Ақша, Несие, Банктер”, 2011-11.
18. Дүрмекбаев Ы.С /Валюта және төлем балансы/ Егемен Қазақстан 2011 24 қараша б-3
19. Асипова С.Д / Төлем балансының ролі/ Егемен Қазақстан 2012 жыл 26 мамыр №18
20. Андреев А.С./Платежный баланс и валютные курсы/ Банки Казахстана №5 2006 г. с. 8-9
21. Ширшова В.А /Валюты на миравом рынке/ Банки Казахстана №6 2006 г. с. 5
22. Интернет: «Goоgle Kz» Банкноты
Мазмұны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I.ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ОРНЫ ЖӘНЕ РӨЛІ
1.1 Валюта оның шығу тегі және даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...5
1.2 Қазақстанның ұлттық валютасы –
Теңге ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..8
II. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІН РЕТТЕУ
2.1 Қазақстан Республикасында валютаның жүйесі және валюталық операцияларды
жүргізу ережелері және реттеу органдары ... ... ... ... ... ... .. ... 12
2.2 Қазақстан Республикасы валюта жүйесiнiң дамуы, Ұлттық банктің валюталық
бағамды реттеу шаралары және оның сыртқы экономикалық қызметке
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.3 Төлем балансы және оның қазіргі кездегі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
III. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Шетел мемлекеттерінің валюта
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 28
3.2 Қазақстан Республикасындағы валюта жүйесіндегі өзекті мәселелер және
шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 2
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
40
КІРІСПЕ
Икемді ақша саясаты қоғамдық ұдайы өндірісті мемлекеттік реттеудің аса
маңызды құралдарының бірі. Дж.М. Кейнстің пікірінше, оның инфляциялық
әсерін фискальдық саясат және баға мен жалақыны бақылау арқылы кемітуге
немесе белгілі шекте шектеуге мүмкіндік туады. Тұрақты жалақы мен өте баяу
өзгеретін баға денгейі кейнсиандық үлгінің пәрменділігінің шарттары. Бірақ,
жалақы мен бағаны заң актілері арқылы шектеу, олардың негізгі қоғамдық
қызметі-қоғамдық қажетті шығындарды өлшеу мүмкіндіктерінен ажыратып,
экономикалық дұрыс шешім қабылдауға, яғни нені, қалай және кім үшін өндіру
қажеттігін айқындауына бөгет болады. Жоғарыда ескертілгендей, кейнсиандық
үлгі бойынша ақшалай ұсыныстың ұлғаюы нақтылы өндірістің ынталандырушысы
қызметін атқарады. Кейнсшілердің ойынша ақша көлемін артуы несие өсімінің
төменлеуіне, қаржыландыруды, өндіріс пен іске тартылуды ынталандыруға ықпал
етеді.
Ақшалай ұсыныстың артуы тек қысқа мерзім ішінде ғана өндірістің өсуіне
мүмкіндік жасайды. Ал оның ұзақ мерзімдік нәтижесі тіпті де басқаша. Ақша
мөлшерінің артуы бағаның шұғыл өсуіне әкеледі де, ол өз кезегінде өсім
деңгейінің инфляциясын өршітеді. Алғашында халық қолындағы ақша
табыстарының өсуі олардың тұтыну мүмкіндіктерін арттырып, өндірісті
ынталандыруға қызмет етеді. Соңынан бағаның шарықтауына сәйкес халықтың
нақтылы ақша мөлшері (тауардың бағасымен салыстырғанда) азайып, сұраныс пен
өндірістің ара қатынасы жаңа жағдайларды өте жоғары баға деңгейінде
теңеседі.
Ақша көлемі мен айналымын қатаң салыстырмалы бағалар құрылымының
сәйкестенуін арттырып, осыдан жалпы іске тартылудың өзгеруі және сұраныс
пен ұсыныстың құрылымдық деңгейіне игі әсер етеді. Тұрақты баға деңгейімен
үйлестірілген жалақыға сенімнің артуы шаруашылық ұйымдарына экономикалық
негізді және тиімді шешімдерді қабылдауға мүмкіндік береді.
Жаңа классиктердің орталық идеяларының бірі экономикалық объектілер
қолда бар мәліметтерді пайдалана отырып, экономикалық процестерді өз
беттерінше болжай алады және үйлесімді шешімдер қабылдайды. Экономикалық
обьектілер баға денгейінің болашағын болжай отырып, ағымдағы және
келешектегі тұтынуды белгілей алады. Бұл жерде тұтынушылар пайдалылықты
ұлғайтуға тырысады. Әрине, экономикалық объектілер қолда бар мәліметтерді
әр қилы бағалау нәтижесінде теріс шешімдер қабылдауы мүмкін. Мысалы,
өндірушілер бағалардың жалпы өсуін нақты тауарға сұраныстың артуы деп
түсініп, тауарлар ұсынысын көбейтуі мүмкін. Бұл қателік жаппай сипат алса,
белгілі бір мерзімнен кейін жалпы ұсыныс, жалпы сұраныстан артып кетеді.
Алда мұның өзі құбылысқа айналса, өндірістің қысқаруына алып келеді.
Мемлекттiк бюджет кез-келген мемлекеттiң өмiр сүруiнiң мiндеттi шарты
болып табылатын ақша қаражаттарын қалыптастыруды, бөлудi және пайдалануды
ұйымдастыруды қамтамасыз ететiн, мемлекеттiң негiзгi қаржылық заңы болып
табылады. Мемлекеттiк бюджет мемлекеттiк органдарға өз функцияларын
орындауды қамтамасыз етедi. Бюджет мемлекеттiң iшкi және сыртқы саясатын
жүргiзу үшiн экономиканың барлық секторларының қаражаттарын жинақтау құралы
ретiнде қолданылады. Бюджеттiң көмегiмен ұлттық табысты сектораралық,
салааралық, территорияаралық қайта бөлу, экономиканы мемлекеттiк реттеу
және ынталандыру, әлеуметтiк саясатты қаржыландыру жүзеге асырылады.
Бюджет мемлекеттiң және мемлекеттегi барлық мемлекеттiк органдардың
өмiр сүруiнiң қаржылық базасын құрайды. Мемлекеттiк аппарат, құқық қорғау
органдары, атқару органдары, мемлекеттiк мекемелер, бюджет есебiнен
қаржыландырылатын ұйымдар сәйкес бюджет есебiнен өмiр сүредi. Бюджетке
жинақталған қаржылар мемлекеттiк әлеуметтiк-экономикалық саясатты жүргiзу
үшiн, қорғанысты, мемлекеттiң қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету үшiн
пайдаланылады. Бюджет мемлекеттiң қолындағы мықты басқарушы механизм болып
табылады.
Бюджетті дұрыс пайдалану - қайта өндіру процесінің жүзеге асырылуының
аса маңызды құралы. Оның көмегімен әлеуметтік бағдарламаның орындалуына,
қоршаған аймақты қорғауды камтамасыз етілуіне, ғылыми - техникалық процесті
жетілдіруге, қорғаныс саласының дамуына және басқа да мемлекеттік
қызметтерді орындауға шарттар жасалынады. Сондықтан шаруашылық механизмінің
бюджеттік қаты-настарды дамытпай, ғылыми жетілген бюджетті саясат
орындалмай. бюджеттік процесті басқаруының эффективті жүйесі болмай дұрыс
жұмыс істеуі болмайды.
I. Валюта жүйесі, экономикадағы орны және рөлі.
1.1 Валюта оның шығу тегі және даму тарихы.
Валюта (итал. voluta - құн, баға) - тауарлар құнының шамасын өлшеу
үшін пайдаланылатын ақша өлшемі. Халықаралық валюталық қаржы операциялары
тәжірибесінде ол мынадай мәндерде қолданылады:
1) мемлекеттің ақша өлшемі және оның типі (алтын, күміс, қағаз ақша),
Мысалы, Қазақстанның ұлттық ақшасы — теңге, Ресейдікі — рубль;
2) шет мемлекеттердің ақшасы;
3) халықаралық (аймақтық) есеп айырысу өлшемі (вексель, чек, банкнот)
және төлем құралы.
19 ғ-ға дейін күміс валюта мен биметаллизм кең тарады. 19 ғ-дың
басында Ұлыбританияда, 19 ғ-дың 2-жартысынан басқа елдерде алтын валюта
енгізілді. Валютаның жалпы дағдарысы кезеңінде (1-дүниежүзілік соғыс
кезінде) қағаз валюта кеңінен қолданыла бастады. Алтын мен күміске
айырбасталмайтын банкноттар қағаз ақша түрінде болды. Ел экономикасында
ауық-ауық инфляция болғанда, қағаз валюта құнсызданып отырды. Мұндай
жағдайда кейбір елдер өз валютасының номиналды алтындық баламын
тұрақтандыруға тырысады. Көптеген елдерде валюта курсы валюталық шектеу
арқылы реттеледі. Валюталар пайдаланылу тәртібіне қарай айырбасталымды
(конверсияланатын), ішінара толық айырбасталымды және айырбасталмайтын
(томаға тұйық) валюта болып үшке бөлінеді.
Бірінші топқа валюталық шектеу жойылған елдердің валютасы (АҚШ
доллары, т.б.) жатады. Ол кез келген шет ел валютасына айырбасталады.
Ішінара айырбасталымды валютаға валюта операцияларын жасауға толықтай
валюталық шектеу жойылмаған елдердің валютасы (мысалы, Ұлыбританияның,
Францияның, Италияның, сондай-ақ ТМД елдерінің) жатса, соңғы топқа барлық
операциялар бойынша валюталық шектеу сақталған елдердің валютасы жатады.
Томаға-тұйық валюта өз мемлекеті шегінде ғана айналыста болады
Шаруашылық жағдайларын интернационалдандыру және әлемдік еңбек
бөлінісін интенсивтендіру (күшейту) харықаралық нарықтың құрылуына себепші
болды. Өндіріс сүштерінің дамуы мен ішкі нарықтағы өркендеген салаларының
өнімін сатуда туындайтын қиындықтар, тауарлар тасылымы жағдайларын
жетілдіру - міне осылардың бәрі әлемдік сауда-саттық байланыстарының
кеңеюіне әсер етті. Әлемдік тауар айналымының дамуы мұнай, машина жасау,
ауыл шаруашылығы, тамақ өнеркәсібі салаларының өнімдерін сатуының ұлғаюына
байланысты болды.
Халықаралық экономикалық қатынастарда өндіріс пен капиталды
интернационалдандыру ішкі сауда айналымындағы шектеуді азайтуды, оның
жолындағы кедергілерді жоюды, ішкі сауда-саттықты босаңдатуды талап етті.
Өз тауарларының сыртқы нарықта кедергісіз қозғалыста жүруіне
транскорпорациялардың қызығушылығы күшті болды. Олар-дың дамушы
мемлекеттердің тауарларын нарыққа түсуін жеңілдетуі, сондай-ақ
интернационалдық өнеркәсіп кешені аумағындағы ішкі корпорациялық тауар
айналымының ұлғаюы - ресурстарды толық және тұрақты қолдануға қол
жеткізгендіктің айғағы. Әлемдік шаруашылық байланыстағы өнеркәсібі дамыған
мемлекеттердің өзара қарым-қатынастарының тереңдеуі және кеңуі осы елдердің
экономикалық жағдайын анықтайтын барлық факторлардың - өндіріс пен әлемдік
айырбастың, жалақы мен бағаның өсу карқынына зор әсер етті. Әлемдегі
елдердің шаруашылық қарым-қатынастарына тауарлар қызмет, капитал және несие
легі жылдан-жылға ұлғая түсуде. Ұлттық қоғамдық ұдайы өндіріс процесінде
қалыптасқан тауар айналымы тұрақты түрде әлемдік нарыққа ұласады және де
әрбір егемен мемлекеттің заңды төлем құралы болып оның ұлттық ақшасы
саналады. Халықаралық тауар айналымында, әдетте, шетел валютасы
қолданылады. Бұл әлемдік шаруашылықта жалпы бүкіл мемлекеттерге міндетті
деп танылған халықаралық несие ақшасының әзірше жоқтығынан.
Елдердің әлемдік шаруашылыққа интеграциялануы (экономикалық одаққа
кіруі) ақша капиталының бір бөлігінің ұлттық ақшадан шетел валютасына және
керісінше айналуын туындатады. Ол халықаралық валюта, есеп айырысу жэне
несие-қаржы қатынастарында жүзеге асады.
Валюта қатынастары - әлемдік шаруашылықта валюта айналымынан
қалыптасатын қоғамдық қатынастар жиынтығы, олар ұлттық шаруашылықтардың
нәтижесінің (тауарының, қызметінің) өзара айырбасталуына қызмет етеді.
Валюта қатынастарының кейбір элементтері көне дәуірде (ежелгі Египетте,
Римде) вексель және айырбастау істері ретінде пайда болған. Валюта
қатынастарының туындауы ұдайы өндіріске байланысты болғанымен оған, өз
кезегінде, өндірістің тұрақтылығы дәрежесіне қарай керісінше де әсер
(жағынды немесе жағымсыз) етеді. Валюта қатынастары құқықтың нормалармен
және ережелермен реттеледі.
Сыртқы экономикалық байланыстардың дамуына қарай валюта жүйесі пайда
болды. Валюта жүйесі эномикалық көзқарас тұрғысынан - шаруашылық
байланыстарды интернационалдандыру негізінде тарихи қалыптасатын валюта
экономикалық қатынастар жиынтығы; ал ұйымдық-заңдылық тұрғысынан - ол
белгілі бір қоғамдық-экономикалык формация шегінде мемлекеттік-құқықтық
түрде ұйымдасқан валюта-экономикалық қатынастар.
Тарихи үш түрлі: ұлттық, дүниежүзілік және мемлекетаралық немесе
аймақтық валюта жүйесі қалыптасқан. Алғашқыда елдің ақша жүйесінің құрамдас
бір бөлігі ретінде ұлттық валюта жүйесі пайда болды.
Ұлттық валюта жүйесі деген қоғамдық ұдайы өндірісті қалыптастыруға
және халықаралық төлем айналымын қамтамасыз етуге қажетті валюта
ресурстарын пайдаланатын экономикалық қатынастардың жиынтығы. Ұлттық валюта
жүйесі ұлттық валютаға негізделіп құрылады. Ұлттық валюта - елдің ақша
бірлігі. Ол қолма-қол формада (банкнота, монета) және қолма-қол емес
формада (банктік шоттардағы ақша қалдығы) болады. Оның эмитенттері ұлттық
орталық банк және коммерциялық банктер. Ұлттық валюта жүйесінің негізгі
элементтері төмендегілер:
- ұлттық валюта;
- ұлттық валютаның шетел валютасына айырбасталу жағдайлары, яғни
айырбасталудың екі түрлі болуы:
а) шетел валютасына шектеусіз еркін айырбасталатын валюта. 1978 жылдан
Халықаралық валюта қорының (ХВҚ) Жарғысында "еркін қолданылатын валюта"
деген ұғым енгізілген. Оған американдық доллар, немістің маркасы, жапон
иені, француздық франк, ағылшындық фунт стерлинг;
ә) жарым-жартылай айырбасталатын валюта, мысалы, ресейлік рубль;
б) айырбасталмайтын (тұйық) валюта;
Валюталық паритеттің бірдейлік ережесі - валюталардың алтын құрамына
байланысты өзара қатысы. Ақша өлшемінің алтын мазмұнына негізделген ондағы
алтын паритеті алынып тасталды
Әлемдік шаруашылық қатынастарының дамуына байланысты әр елдің ұлттық
валюта жүйелерінің негізінде дүниежүзілік және аймақтық валюта жүйелері
қалыптаса бастады. Олардың негізгі принциптері мемлекетаралық келісіммен
заңды түрде бекітіледі.
Еуропалық валюта жүйесі деген халықаралық валюта қатынастарының
ұйымдастыру формасы, яғни ол - халықаралық несие-қаржы институттарымен
халықаралық шарт және мемелекеттік құқық нормасы кешендерін біріктіретін
жүйе. Бұл ереже-шарттардың негізгі міндеті - халықаралық сауда-саттық
процестерін жеңілдету, саудаға қатысушы фирмалардың іс-әрекеттерінің
тиімділігін қамтамасыз ету. Жалпы валюта жүйесі халықаралық экономикалық
және сауда қатынастарын ұзақ мерзімге жоспарлауға мүмкіндік туғызуы қажет.
Басқа жағынан, оның мақсаты - кейбір мемлекет пен үкіметтер жағынан болып
тұратын әр түрлі валюталық шектеуді және тамыр-таныстық (протекционизм)
әрекеттерді түп-тамырымен құртуға мүмкіндік жасау.
Валюта жүйесі әлемдік шаруашылық байланыстарда дербес роль атқарады.
Ол өндірістің даму қарқынына, халықаралық айырбастың көлеміне, баға саясаты
мен жалақыға эсер етеді. Дүниежүзілік валюта жүйесі елдер арасындағы ақша-
есептесу қатынастарын, сондай-ақ қатысушы елдердің эрқайсысының ішкі ақша
айналымын қамтиды. "Дүние-жүзілік валюта жүйесі" деген ұғымға кіретін ішкі
және сыртқы жүйелер органикалық өзара байланысты, себебі екеуін
біріктіретін түйін әлемдік ақша белгілері.
Алғашқыда әлемдік ақшаның бірден-бір түрі болып алтын, кейін құйма
формасындағы алтын есептелді. Алтын монетаны халықаралық есептесуде қолдану
үшін алдымен құйма жасау, содан соң басқа елдің монетасын соғу қажет болды.
Біртіндеп айналыс шығындарын азайту мақсатында халықаралық есеп айырысуда
ұлттық алтын монета және несие айналым құралдары қолданыла бастады.
Ұзақ тарихи дамудың нәтижесінде дүниежүзілік валюта жүйесінің негізгі
элементтері қалыптасты. Олар:
- әлемдік ақшаның міндетті формасы (алтын, резервтік валюта,
халықаралық валюталық өлшем);
- валюталардың айырбасталу шарттарын белгілеу;
- валюталық паритет пен валюта бағамы тәртібін үйлестіру;
- валюталық шектеу көлемін тәртіптеу;
- халықаралық валюта өтімділігінің құрамдас бөліктерін белгілеу
Дүниежүзілік валюта жүйесінің ерекшеліктері мен тұрақтылығы оның
құрылымдық принциптерінің әлемдік шаруашылықтың құрылымы принциптеріне,
әлемдік тұрғыда күштердің орналасуына және басшы елдердің мүддесіне
сәйкестік деңгейіне байланысты өзгереді. Бұл принциптер сәйкес келмесе
дүниежүзшік валюта жүйесі әлем-әлі дағдарысқа ұшырап, оның ыдырауымен және
жаңа валюта жүйесінің құрылуымен ұштасады.
1.2 Қазақстанның ұлттық валютасы – Теңге.
Теңгенің алғашқы банкоталарын полиграфиялық дайындауды Харрисон және
ұлдары фирмасы жоғары деңгейде жүзеге асырды (ол ең жақсы экспорттық өнім
ретінде Ұлыбритания королевасынан Алтын белгі алды).
Ұлттық валюта енгізілгеннен кейін алғашқы екі жыл біздің еліміз үшін
өте қиын жылдар болды. Жалпы экономикалық сипаттағы объективті қиындықтар
(бағаларды ырықтандыруға және өндірістің құлдырауына байланысты инфляцияның
жоғары деңгейі, импорт тауарларына қанағаттандырмайтын сұраныстың едәуір
көлемі) шетел валютасына сұраныстың едәуір өсуі не, ал ізінше,бағамның
өсуіне әкеп соқтырды. Теңгені енгізуіне байланысты есеп айырысу жүргізген
кезде ұлттық валюта тұрақтылығына ықпал ете алатын барлық негізгі факторлар
есепке алынады. Алғашқы кезде теңге бағамы төмендейді деп күтілген болатын.
Алайда, мысалы, 1994 жылы кәсіпорындардың сәтсіз жүргізілген өзара
шаруашылық есеп беруі сияқты өкінішті экономикалық жаңсақтықтар алғашқы
айларда теңге айналысының жағдайын біршама қиындатты. Енгізілген кезден
бастап алғашқы 7 айда теңге 8 есе құнсызданды.
Бұдан кейінгі жылдары теңгенің АҚШ долларына қатынасы бойынша
құнсыздану қарқыны едәуір баяулады. Мәселен, егер 1995 жылы теңгенің бағамы
17,9%, 1996 жылы – 15,4% төмендеген болса, 2001 жылы теңгенің номиналдық
құнсыздануы 5,17%, ал 2002 жылы – 3,25% болды.
Негізінен, теңгенің он жылдық тарихын мынандай кезеңдерге бөлуге
болады:
1-кезең. Инфляцияны ауыздықтау, ұлттық валютаның және және қаржы
рыноктарының қалыптасуы (1993-1996 жылдар).
1995 жылдың аяғында – 8,2% болған ЖІӨ өсу қарқыны төиендеуінің
сақталуына қарамастан, осы кезеңнің аяғында инфляцияның деңгейін 60,3%-ға
дейін төмендетуге қол жетті.
1993 жылғы қарашада теңгенің енгізілу кезіне қарай Қазақстанның банк
жүйесі едәуір дәрежеде реформаланған болатын: екі деңгейлі банк жүйесі
жұмыс істеді, барлық мамандандырылған банктер акционерлік банктер болып
қайта құрылды, ал Ұлттық банке орталық банктің бірқатар функциялары
берілді. Бұл өз валютвмызға көшуді және Қазақстанның ақша-кредит саясатын
жүргізуін едәуір жеңілдетті.
Банк секторын едәуір сауықтыру жөніндегі іс-шараларды жүргізу
нәтижесінде 1993-1996 жылдар арлығындағы кезеңде екінші деңгейдегі
банктердің саны 204-тен 101-ге азайды.
2-кезең. Экономиканы тұрақтандыруға қол жеткізу және банк жүйесін
жедел түрде реформалау (1997-1999 жылдар)
Банк секторын шоғырландыру және сауықтыру процестері екінші деңгейдегі
банктердің жалпы санының 55-ке дейін азаюына ықпал етті. Жекелеген банктер
қайта ұйымдастырылды.
1998 жылғы қаңтардан бастап Қазақстан рыноктық қатынастар негізінде
құрылған және ұзақ мерзімді перспективаға есептелген үш деңгейлізейнетақы
жүйесіне көшті.
3-кезең. Экономиканың тұрақты өсуі, қаржы секторын қарқынды дамыту
және барлық қаржы секторының халықаралық стандарттарға көше бастауы (2000
жылдан бастап).
ЖІӨ-нің жиынтық өсуі соңғы 3 жылда 33%-ға жуық болды, бұл Қазақстанның
экономикалық даму қарқыны жағынан әлемдік лидерлердің бірі болуына
мүмкіндік жасады. 2003 жылдың 9 айында экономикалық өсу 8,6% болды.
Соңғы 3 жылда инфляцияның орташа жылдық деңгейі 13,2% -дан 5,9%-ға
дейін біртіндеп төмендеді. Инфляция 2003 жылдың 10 айында (2002 жылдың
желтоқсаны – 2003 жылдың қазаны аралығында) 4,2% болды.
Инфляция қарқынының баяулауы Ұлттық банкке қайта қаржыландыру
ставкасын Қазақстан тәуелсіздік алған күннен бері ең төменгі деңгейге - 7%-
ға дейін төмендетуге мүмкіндік берді.
Банк секторы қаржы жүйесінің ең үлкен және тез дамитын бөлігі болып
табылады. Бүгінгі күні Қазақстанның банк секторын халықаралық ұйымдар мен
рейтинг агенттіктері ТМД елдерінің ішіндегі ең реформаланған, қаржылық
тұрғыдан тұрақты және тез дамып келе жатқан банк секторы деп танып отыр.
Қазіргі уақытта Қазақстанда 36 банк жұмыс істейді, оның үшеуі
мемлекеттік. Қазақстан Даму банкін, Әсимданкті және Қазақстанның Тұрғын үй
құрылыс жинақ банкін қоспағанда, барлық банктер жеке банктер болып
табылады.
Банк жүйесінің тұрақтылығы нығая түсуде. Оның валюта баламасындағы
жиынтық меншікті капиталы 1,4 млрд. Астам АҚШ долларын құрайды. ТМД елдері
ішінде бір банкке келетін меншік капиталының мөлшері бойынша Қазақстан
жетекші орында (43 млн. АҚШ доллары).
Соңғы 3 жылда банк жүйесіндегі депозиттер 5,1 млрд. астам АҚШ
долларына дейін 3 есе, ал халықтың салымдары (резидент еместерді
есептегенде) – 2,1 млрд. АҚШ долларына дейін 4 есе өсті.
Банктердің ресуртық базасының қарқын алуы оларға экономиканы кредиттеу
қызметін едәуір жандандыра түсуге мүмкіндік берді. Соңғы үш жылда
банктердің экономикаға кредиттері 5,9 млрд. АҚШ долларына дейін 4 есе өсті
(ЖІӨ-нің 22%-ы). Қазіргі кезде бенк активтерінің 57%-ға жуығы кредиттер
түрінде экономиканың нақты секторына орналастырылды.
Жеті банкнота жасау үшін Т. Сүлейменовтің басшылық жасаған суретші-
дизайнерлер командасы құрылды, оның құрамына Əлин М.Қ., Дүзелханов А.
кірді. Олардың алдында ерекше жəне сонымен қатар аса жауапты жұмыс тұрды.
Банкноталардың дизайны көркемдік ой тұрғысынан алғанда эстетикалық жəне сол
сияқты одан əрі жаппай шығару, яғни полиграфиялық басу тұрғысынан алғанда
барынша төзімді болуы тиіс болды. Біріншіден, банкноталар тарихи
тұжырымдама тұрғысынан алғанда қандай болу керек екенін шешу қажет болды.
Бұл тұжырымдама банкноталарды жалпы қағидаттарына жəне халықтың əдеби
мұрасына негізделді. Көптеген нұсқалары болды – банкноталарда тарихи
тұлғалардың суретін орналастыру; немесе қазіргі Қазақстан аумағында болған
маңызды көне оқиғаларды; немесе халық аңыздарының, ертегілерінің,
эпостарының кейіпкерлерін; немесе ұланғайыр даланың табиғат ландшафттарын,
тамаша тауларды жəне жануарлар мен өсімдік əлемінің түрлерін көрсету.
Дəстүрлерге, өз батырларына, табиғаты жəне кен қойнауы бай жер күнделікті
жəне сонымен қатар жаңа елдің өзінше қайталанбас қасиеттерімен есте қалуы
тиіс. Алуан түрлі ауқымды материалдар, сілтемелер, даулар жəне негіздемелер
нəтижесінде банкноталардың бет жағына Қазақстанның мəдени мұрасын айқын
көрсететін тарихи тұлғалардың суретін орналастыру шешілді. Банкноталардың
сырт жағында ел үшін тəн табиғат жəне сəулет элементтері қамтылады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі теңгенің валюталық бағамын: 1
доллар = 4 теңге 70 тиын шамасында бел-гіледі. Келесі жылдары ол бірден
өсіп кетті. Соған сәйкес баға мен жалақы да өсті.
Инфляцияның өсуі біршама ірі ақша купюраларын қажет етті. 1994 ж.
бастап 200, 500, 1000 және 2000 купюрдағы ақшалар айналысқа шығарылды. 1995
ж. ұсақ тиындар бір-тіндеп айналыстан шығып қалды, олардың орнына мыс-
никельден жасалған 1, 3, 5, 10, 20 теңгедегі монеталар шыға бастады.
Сонымен қатар, Абай Құнанбайұлының жұз жылдық мерейтойының құрметіне 100
теңгелік күміс монеталар шығарылды. 1995 жылдың аяғында "Жібек жолы"
жиынтығын құрайтын жоғары сыныпты төрт алтын монеталар шығарылды. Жалпы
салмағы 57,54 г құрайтын жиынтығына 1, 2, 5 және 10 мың тенгелік алтын
монеталар кірді. Жиынтық 816 доллар тұрды. Сонымен Қазақстан теңгесі сонғы
жылдары тұрақты төлем құралы болып қана қоймай, еркін алмастырылатын
валюталарға шексіз айырбасталады және біршама тұрақты валюталар қатарына
кіреді.
Ескі банкноттар
10 теңге 100 теңге
1.000 теңге 20 теңге
200 теңге 2.000 теңге
200 теңге(жаңа) 5 теңге
50 теңге 500 теңге
II. Қазақстан Республикасындағы валюта жүйесін реттеу.
2.1 Қазақстан Республикасында валютаның жүйесі және валюталық
операцияларды жүргізу ережелері және реттеу органдары.
Қазақстан ұлттық валюта жүйесі қазіргі кезде өзінің қалыптасу және
даму дәуірін бастан көшіріп отыр. Дегенімен оның негізгі тенденциялары мен
пішіні жеткілікті түрде анықталды деп айтуға болады. Біздің мемлекет
дүниежүзілік шаруашылыққа интеграциялануға бағыт алып, 1992 жылдың 15
шілдесінде Халықаралық валюта қорына (МВФ) мүше болып кіреді.
Ұлттық валюта жүйесі дүниежүзілік валюта жүйесінің құрылымдық
принциптеріне сәйкес қалыптасты. Қазақстан Республикасының қазіргі
валюталық жүйесі мен оның негізгі элементтерін (белгілерін) мұқият
қарастырып көруге мүмкіндіктер жеткілікті деп есептейміз.
Ұлттық валюта жүйесі дегеніміз ұлттық заңдармен немесе мемлекетаралық
келісім-шарттармен бекітілген валюталық қатынастарды ұйымдастыру мен реттеу
нысаны. Ұлттық, дүниежүзілік, халықаралық, аумақтық деп жіктелетін
валюталық жүйелерді мақсаты мен атқаратын рөліне сәйкес ажыратуға болады.
Ұлттық валюта жүйесінің дүниежүзілік валюта арнаулы лицензиясы бар
тұлғаларға ғана беріледі.
ҚР-дағы ақша айналымы тауарлар айналымы процесін, қызмет көрсетулерді
және әртүрлі төлемдер үшін пайдаланылатын қолма-қол және қолма-қол емес
ақша қозғалысынан тұрады.
Жалған банкноттар мен монеталар жасаған адамдар заңмен құдаланады.
Халықаралық кредит қаражаттары айналымына келсек, бұл мәселеде
Қазақстан үйлестірген халықаралық нормаларды соның ішінде Женева
конвенциясын басшылыққа алады.
ҚР-дағы банктер мен есептеу орталығындағы құжаттар айналымы Ұлттық
банктің "Бұрынғы одақтас республикалар банктері арасындағы есептеулерді
ұйымдастыру туралы" ережелеріне сәйкес атқарылалады.
Қазақстанның валюталық жүйесінің тағы бір элементі халықаралық валюта
өтімділігін реттеу болып табылады.
Халықаралық валюта өтімділігі дегеніміз-елдің халықаралық
міндеттемелерін кредиторға ұнамды төлем қаражаттары арқылы дер кезінде
төлеу мүмкіндігі. Халықаралық валюта өтімділігі қысқаша айтқанда елдің
төлем қабілетінің көрсеткіші.
Қазақстан Республикасы банк жүйесін бұдан былайғы реформалау Ұлттық
Банктің бағдарламасына сәйкес валюталық рыноктың банк аралық рыногын
тереңдету, форвардтық валюта келісімдерін кеңейту мен валюта рыногын
хеджирлеу аспаптарын дамыту бағытында өрістемек. Мұның өзі шетелдік
инвесторлардың мүддесін қорғау және олар үшін қолайлы ахуал орнықтыру
ісінде маңызды қадам болары даусыз.
Қолма-қол шетел валютасы саудаланатын ішкі рыноктың даму банктен тыс
айырбастау пунктерінің әрекетіне бақылауды күшейту бағытында жүргізіледі.
Ұлттық Банктің интервенциялары валюта бағамының қысқа мерзімді
шайқалуларын тоқтатумен шектеліп ақша базасының негізгі параметрлерін
сақтау кажеттіліктері шеңберінен шықпайтын жүйесімен байланысы сыртқы
экономикалық әрекеттерге қызмен көрсетуші ұлттық банктер арқылы жүзеге
асады.
Ұлттық және дүниежүзілік валюталық жүйелердің өзара байланысы олардың
ұқсастығын емес, керісінше ерекшеліктерінің айғаған паш етеді. Олардың
мақсаты, қызмет ету жағдайлары мен реттелуі жекелеген елдер экономикасы мен
дүниежүзілік шаруашылыққа әсері әртүрлі деңгейлі екендігін күнделікті
практика көрсетіп отыр.
Ақша қаражаттарын шығару олардың айналымын ұйымдастыру және айналымына
шек қою тек қана Ұлттық банктің шешімімен жүзеге асады. Банкноттар мен
монеталардың қажетті санын анықтаушы оларды өндіруді қамтамасыз етуші және
сақтаушы да ¥лттық банк болып табылады.
Теңгенің баға маштабы ҚР-да орнықтырылмаған және дүниежүзілік
тәжірибеге сәйкес теңгенің алтын құрамы белгіленбеген. 1976 жылы
Халықаралық валюта қорының Кингстондағы (Ямайка) кезекті кеңесінде валюта
жүйесінің жаңа негіздері қаланғаны белгілі. Аталғаны кеңістің шешімдеріне
сәйкес алтынының құн өлшемі ретіндегі және валюта бағам-дарын анақтаушы
қызметі жойылды сөйтіп бұдан былай алтын бағасы еркін анықталытын кәдуілгі
тауарға айналды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі бұқаралық ақпарат құралдарында
теңгенің алтын-валюта резервтерімен қамтамасыз етілуі туралы оқтың-оқтың
жариялап тұрады. Бұл хабарламалардың сыртқы эконо-микалық қатнастардағы
маңызы жоғары, ал ішкі айналымдағы ақша бірлігі көрсетілген құнына сәйкес
қабылдау барлық тұлғалар үшін міндетті болып табылады Қазақстан
Республикасындағы бірден-бір төлем құралы қазақстандық теңге. Қазақстан
аумағындағы жәке және заңды тұлғалардың ішкі есептеулер үшін теңгеден басқа
төлам құралдарын пайдалануға құқықтары жоқ. Ондай құқық ¥лттық банктің
арнаулы лицензиясы бар тұлғаларға ғана беріледі.
Ұлттық банк өзінің негізгі сатып алушы рөлін сақтап қалдыдек ғана
бурын Қаржы министірлігі төлеген 20 проценттік қосылған құнға салық ұлттық
банктың шығындарына жатқызылды. Мұның өзі, әрине, ¥лттық банктың ішкі
рыноктағы әрекеттеріне бірқатар кедергі жасайтыны да рас еді.
Ұлттық банктің лицензиялары Халықтық банкке, Туран әлем банкіне,
Казкаммерцбанкіне, Центркредит банкіне берілген. Лицензия алуға дәмесі бар
бірқатар коммерциялық банктердің өтініші қарастырылуы үстінде.
Қазақстан Республикасында валюталық операцияларды жүргізу тәртібін
2001 жылғы 21 сәуірдегі ҚР Ұлттық Банкі бекіткен "Қазақстан Республикасында
валюта операцияларын жүргізу ережесі" реттейді.
Қазақстан Республика аумағында резиденттер мен резидент еместер
жүргізетін валюта операцияларды Қазақстан Республикасы Ұлттық Банктік
нормативті-құқықтық актілерінде көзделген жағдайларды қоспағанда уәкілетті
банктер және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
уәкілетті ұйымдар арқылы жүзеге асырылады. Резиденттер мен резидент еместер
уәкілетті банктердегі банктік есепшоттық Ұлттық Банктің нормативті-құқықтық
актілерінде көзделген тәртіппен ашады,жүргізеді және жабады. Резидент және
резидент емес валюта операцияларын жүзеге асы-рылған кезде, уәкілетті
банкке Қазақстан Республикасынның валюта заңнамасына сәйкес ұсынылатын
талап етілген құжаттарды беруге міндетті.Осы ережеде және Ұлттық Банктің
басқа да нормативтік-құқықтық актілерінде көзддалген жағдайларды қоспағанда
резидент және резидент емес мұндай құжаттарды бермесе,уәкілетті банк
олардың төлемдерін немесе ақша аударымын жүзеге асыруға құқылы емес.
Резидент Ұлттық Банктің лицензиясын және тіркеу куәлігінің болуы талап
етілетін валюта операциялар бойынша төлем жасаған немесе ақша аударған
кезде,резидент уәкілетті банкке осындай лицензиясының және тіркеу
куәлігінің тұпнұсқалары мен натариат куәландырған көшірмелерін ұсынуға
міндетті.Берілген құжаттар тексерілгеннен кейін олардың көшірмелері
уәкілетті банкте қалады.ал тұпнұсқалары резидентке қайтарылады.
Резиденттер арасында операциялар бойынша барлық төлемдермен ақша
аударымдары валюта операциялары валюта операцияларын жүргізу Ережесінде,
Ұлттық Банктің басқа да нормативті-құқықтық актілерінде салық және кеден
заңнамасында көзделген жағдайларды қоспағанда. Қазақстан Республикасында
ұлттық валютасымен ғана жүргізілуі тиіс.Уәкілетті банктер резиденттерінің
және резидент еместердің валюталық операцияларды жүргізу жөнінде банктік
қызметке арқылы траптардың келісуі арқылы ұлттық валютамен немесе шетел
валютасымен алады.Резиденттер арасында жасалған шарттар бойынша, оның
ішінде банктік қызмет көрсету көзделген шарттар бойынша тұрақсыздық
ойынпұлдары (өсімпұлдары) ұлттық валютамен төленеді.
Төлем карточкаларын пайдалана отырып,валюта операцияларын жүргізу
тәртібі осындай қатнастарды реттейтін Ұлттық Банктің нормативтік-құқықтық
актілерінде белгіленеді.
Валюталық реттеу қызметін жүзеге асыратыннегізгі орган - Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі.Оның өзіндік.дара құқықтық дәрежесі бар және
валюталық мәселелерді шешетін,сондай-ақ нормативтік актілерді талап
жасайтын орган болуымен қатар, өзінің валюталық операцияларын жүзеге
асырылатын жанама ретеу органы екендігімен органы екендігімен де
анықталады.
Қазақстан Республикасы Қаржы министірлігі біртұтас мемлекеттік
саясатын үйлестірілетін және бақылайтын үйлестіретін және бақылайтын басты
атқарушы орган.
Министірлік өзінің қызметін атқаруда Қ.Р-сы конституциясы мен заңдарын
Президент Жарлықтарын басшылыққа алады.
ҚР-сы ¥лттық банкі өз әрекеттерінде ҚР-сы Конституциясын Президкнттің
заң күші бар "ҚР-дағы банктер және банк қызметі туралы "1995 жылдың 31
тамызындағы және Президенттің заң күші бар "Қазақстан Республикасы Ұлттық
банкі туралы" 1995 жылдың 30 наурызындағы және 1997 жылдың 11 маусымда
қабылданған Қазақстан Республикасының "ҚР-ның банктік қызметтері жөніндегі
кейбір заң актілеріне өзгертулер мен қосымшалар кіргізу туралы" Заңын
басшылыққа алады.
Ұлттық банк өз міндеттеріне сәйкес барлық банктердің орындауы міндетті
нормативтік-құқықтық актілер шығарады. ¥лттық банктің негізгі міндетіне ҚР-
сы ұлттық валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету ісі
жатады.
Валюталық реттеу саласында ¥лттық банк шетелдік валюталар мен құнды
қағаздың ҚР-дағы айналым өрісі мен тәртібін белгілейді, сондай-ақ
резиденттер мен резидент еместердің валюталық операцияларын жүргізудің
ережелерін бекітеді.
Ұлттық банк валюталық құндылықтарды алып кету тәртібі мен нормаларын
орнықтырады,сондай-ақ қолма-қол ұлттық валютаны әкелу мен әкетуді және
ұлттық валютадағы төлем құралдарының қозғалысын қадағалайды.
Ұлттық банк банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүргізуші басқа
банктер мен ұйымдарға лицензия беру тәртібін бекітіп,оны беруді
ұйымдастырады. Валюталық заңцарды бұзғаны үшін банктерден берілген
лицензияларды қайта шақырып алады.
Ұлттық банк халықаралық есеп айырысуларды ұйымдастырады, шетелдермен
валюта-қаржылық және кредит-есептесу қатынастарын жетілдіреді шетелден
кредиттер келтіру мәселесінің шешімін ұсынады т.с.с.
Ұлттық банктің маңызды қызметтерінің бірі - ұлттық валюта бағамын
шетелдік валютаға қатысты реттеу қызметі.
Ұлттық банктің алтын-валюта резервтері қазақстандық теңгенің
тұрақтылығының қамтамасыз етуі тиіс. 2003 жылдың қараша айында Қазақстанның
ұлттық валюта енгізгеннен он бес жыл толды. Бұл жылдар егеменді
Қазақстандық Ұлттық банкінің орталық банкі ретенде қалыптасу және даму
жылдары болады.Оның мәні айтарлықтай өзгереді. ¥лттық банк Үкіметтен және
Парламенттен тәуелсіз негізгі реттеуші бақылаушы органның міндетін күшейте
түсті.
Ұлттық банк Қазақстан Республикасының Президентіне есеп
береді.Қазақстан ¥лттық банкінің жоғары басқару органы- басқарма, оның
құрамына төраға мен оның орынбасарларынан басқа Қазақстан Республикасы
Президентінің және Үкіметінің өкілдеріне кіреді.
Қазақстан Республикасының банк жүйесі екі деңгейден тұрады. Ұлттық
банк банк жүйесінің жоғары (бірінші) деңгейі болып табылады. Банк жүйесінің
екінші деңгейіне негізінен комерциялық банктер жатады.
1993-94 жылдары инфляцияның жоғары деңгейде болған кезінде Ұлттық банк
еркін айырбас бағамы режимін ұстанып және реттеу құралдарын жетілдіре
отырып.қатаң ақша-кредит саясатын жүргізді. Осындай ақша-кредит және валюта
саясаты Ұлттық банктің инфляция қарқынын және теңгенің құнсыздану қарқының
төмендетіп оң нәтижелерге жетуіне мүмкіндік береді.
ҚР-сының жеткілікті әкімшілік-аумақтық әкілетті және атқарушы
органдарына арнайы экономикалық аумақтардың әкімшіліктеріне,сондай-ақ басқа
да мемлекеттік органдарға қандай бір нысанда болмасын шеттен зайымдар
келтіруге тыйым салынған.
Мемлекеттік кредиттер қайтарымды және мақсатты негізде жүзеге
асырылады. Кредиттік қаржылардың мақсатты тексереді.
Мемлекеттік емес зайымдарды ҚР-сының резиденттері белгіленген
шектеулер шенгінде дербес және қажетті көлемде алып пайдалана береді.
Мемлекеттік емес сыртқы зайымдар ҚР-сының мемлекеттік кепілдігімен де
келтірілуіне мүмкіндіктер бар.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік кепілдіктері тиісті қаржылық
жылға республикалық бюджет құрамында бекітілген лимит шегінде беріледі.
ҚР-сының мемлекеттік кепілдіктері Үкіметтің жыл сайын бекітетін
экономиканың басым секторлары тізбесіне сәйкес қарастырылып береді.
Кепілдік беру туралы келісім-шарт тараптар қол қойған күннен бастап өз
күшіне кіреді. Қазақстан Республикасының мемлекеттік кепілдіктерінің
барлығы да тіркеуден өтуі қажет.
2.2 Қазақстан Республикасы валюта жүйесiнiң дамуы, Ұлттық банктің
валюталық бағамды реттеу шаралары және оның сыртқы экономикалық қызметке
әсері.
Қазақстанның ұлттық валюта жүйесi қазiргi кезде өзiнiң қалыптасуы және
даму дәуiрiн бастан кешiрiп отыр. Дегенмен оның негiзгi тенденциялары мен
қағидалары жеткiлiктi түрде анықталды деп айтуға толық болады. Бiздiң
мемлекет дүниежүзiлiк шаруашылыққа интеграциялануға бағыт алып, 1992 жылдың
15 шiлдесiнде Халықаралық валюта қорына (ХВҚ) мүше болып кiрдi.
Ұлттық валюта жүйесi дүниежүзiлiк валюта жүйесiнiң құрылымдық
принциптерiне сәйкес қалыптасты. Қазақстан Республикасының қазiргi
валюталық жүйесi мен оның негiзгi элементтерiн мұқият қарастырып көруге
мүмкiндiктер жеткiлiктi деп есептеймiз.
Ұлттық валюта жүйесiнiң негiзiн осы мемлекеттiң заңымен бекiтiлген
ақша бiрлiгi құрайды. Қазақстанның ұлттық валютасы Елбасының 1993 жылғы 12
қарашасындағы “Қазақстан ұлттық валютасын енгiзу туралы” жарлығы негiзiнде
1993 жылдың 15 қарашасынан бастап айналымға теңге енгiзiлдi.
Қазақстанның дүниежзiлiк шаруашылыққа интеграциялануға ұмтылысы оның
халықаралық валюта-қаржы және несие қатынастарына белсендi түрде қатысуын
талап етедi. Елiмiздiң бүгiнгi таңдағы негiзгi валюталық саясаты теңге
құнының тұрақтылығын орнықтыру және оны еркiн ауысатын валюталарға
айырбастауды мейлiнше ырықтандыру. Мұның өзi бiр жағынан балансталған,
екiншi жағынан шетелдiк тауарлар мен валюталар үшiн ашық ұлттық рыноктың
болуын талап етедi. Теңгенiң еркiн ауысатын валюталармен салыстырғандағы
бағамының орнықтылығы Қазақстан экономикасы үшiн дүниежүзiлiк рынокқа
шығудың тиiмдi жолы.
Нарыққа өту кезеңiнде Қазақстан егемендi ел ретiнде өзiнiң саяси дамуы
кезеңiнде валюталық саясат жүргiзуi керек. Қазақстанның алдында шетелдермен
дербес валюта қатынастарын құрумен қатар халық шаруашылығын қайта құру оны
нарық рельстерiне түсiру мәселелерiн бiрге шешу мiндеттерi тұрады.
Қазақстан 1992 жылдың шiлдесiнде Халықаралық валюталық қорға мүше
болып кiргеннен бастап өзiнiң валюта қатынастарын “Ямаика” валюта
жүйесiнiң құрылымдық қағидаларымен қордың жарғысына сәйкес
қалыптастыруда. Валюта қатыныастарын ұйымдастырушы үшiн 1993 жылдың
14 сәуiрiнде “Валюталық реттеу туралы” ҚР-ның алғашқы заңы қабылданды
[3]. Ол кезде Қазақстан Кеңес экономикасы аймағында болғандықтан
шетелдермен жеке валюталық байланыстар жоқтың қасында болатын.
Қабылданған заң бойынша валютаны ырқына жiберу деңгейiне сәйкес келiп
кейбiр жағдайларға байланысты дамып келе жатқан валюта қатынастарына
тiптi қарама-қайшы сипатта болды. 1996 жылы 24 желтоқсанда
Қазақстанда “Валюталық реттеу туралы” жаңадан заң қабылданды. Ол заң
бүгінгі таңда дейін экономиканың дамуына және заман талаптарына сай
өзгертулер мен толықтыруларға ұшырады.
Жоғарыда аталған заңға қоса, “Қазақстан республикасының ақша жүйесi
туралы” 1993 жылдың 13 желтоқсандағы заң; “Қазақстан Республикасының
ұлттық банкi туралы” 1995 жылдың 30 наурыздағы заң “Асыл тастар және
қымбат бағалы метелдармен байланысты қатынастарды мемлекеттiк реттеу
туралы” 1995 жылдың 20 шiлдедегi заң, сонымен қатар ҚР Президентiнiң
Жарлықтары үкiмет қаулылары мен ұлттық банк басқалырымен нормативтiк
актiлерi жатады.
Қазақстан Республикасында 1999 жылы еркін құбылатын айырбас бағамының
енгізілуі принцип бойынша валюталық бағам деңгейін еркін нарық жағдайында
анықтайтынын білдіреді. Яғни, еркін құбылатын айырбас бағамның енуі
валюталық бағам сұраныс пен ұсыныстың нақты арақатынасын қамтып көрсетуге
тиіс. Бір сөзбен айтқанда валюта бағамы нарықтық заңдармен реттеліп, оның
бағамдық өзгерістері анықталады. Бүгінгі таңда осы жүргізілген валюталық
реформаларға сәйкес ұлттық валютамыз тұрақтанып, шетелдік валютаға
қарағанда ( АҚШ доллары) соңғы уақыттарда құнының артуы байқалады. Әрине
бұл үлкен жетістік деп те айтсақ артық болмас.
Валюталық бағамның деңгейін төлем балансының тұрақты міндетіне сәйкес
деңгейде, яғни ерекше қаржыландыру болжай алмайтын жағдайға жеткізу қажет
болғанда Ұлттық банк валюталық нарықты бейтараптандырады. Осындай мақсатты
көздеген Ұлттық банк Қазақстан теңгесінің құнсыздануын инфляция деңгейінде
тұруы үшін валюталық бағамды реттейді. Құбылмалы бағамға өткеннен бастап
Ұлттық шетел валютасын белсенді сатып алушыға айналды.
Сондай-ақ Ұлттық банк еркін қалқымалы ақша айырбасын сақтайды және
елімізде 2010 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап валюталық режимдегі валюталық
операцияларды лицензиялауды алып тастады. Осы шара арқылы шетелдік
валюталардың еркін қозғалысы негізінде инфляциялық тұрақтылықты және оның
төменгі деңгейін қамтамасыз етеді.
Өндірістің қазіргі қалыптасып отырған құрылыма байланысты
Қазақстан экспортының едәуір үлесі шикізатқа, түсті металдарға, отынға,
астыққа және мұнай өнімдеріне байланысты болып отыр. Бұл өз кезегінде
ұлттық экономиканың тиімді және тұрақты экономикалық дамуына кері әсер
етеді. Қаржы практикасында экспорттың бюджеттік тиімділігі – валюталық
түсім-ақша мен шығындардың ара салмағы ұғымы қолданылады. Валюталық түсім
ақша Ұлттық банктің бағамымен теңгеге қайта саналады. Экспорттың тиімділігі
оның құрылымын жетілдіруді арттыру, яғни машина жасау өнімін, қызметтің
еңбекті және ғылымды көп қажет ететін түрлерін көбейту жолымен мүмкін
болады.
Макроэкономикалық теорияда экспорттың импорттан асып түсуі
ұлттық экономиканы дамытудың қолайлы факторы болып табылады. Сонымен қатар
экспорттың жоғары болуы елдің төлем балансының оң айырмасын тудырады. Жалпы
валюталық қаражаттардың экспорттық түсімдері есебінен елдің импорты
қаржыландырылады.
Қазақстан заңдары бойынша валюталық обьектiсi болып шетел валютасы,
шетел валютасындағы бағалы қағаздар, валюталық құндылықтарды, аффинирленген
алтын мен басқа металдарды республикаға әкелу, алып кету және жiберу
тәртiбiн белгiлеу болып есептелiнедi.
Валюталық қатынастардың субъектiлерi болып “резиденттер” және
“резидент еместер” саналады. Резидентке жататындар:
- Қ.Р-да тұратын жеке кәсiпкерлер, оның iшiнде уақытша шетелдерде
мемлекеттiк қызметте жүргендер;
- Қ.Р-ның заңдары бойынша құралған заңды тұлғалар, сондай-ақ олардың
Қазақстан территориясындағы филиалдары және одан тыс жердегi
өкiлеттерi.
- Қ.Р-нан тыс жерлердегi дипломатиялық, сауда және басқа ресми
өкiлдiктер, сондай-ақ шаруашылық несие коммерциялық iспен
шұғылданбайтын өкiлдiктер.
Қ.Р-дағы “резидент еместерге” жоғарыда республика резиденттерi
түсiнiгiнде көрсетiлген заңды және жеке тұлғалар жатады.
Қазақстанда валюталық бақылауды валюталық бақылау органдары және
олардың агенттерi жүргiзедi. Валюталық бақылау органдары болып заң
бойынша валюталық бақылау қызметiн жүргiзетiн ұйымдар, валюталық
операциялар жүргiзетiн өкiлеттi банктер жүргiзедi.
Қазақстан Республикасында валюталық реттеу мен валюталық бақылауды
жүзеге асырады және валюта операцияларының барлық түрлерiн жүргiзуге
құқылы:
1) қызметiнiң бiрден-бiр түрi шетел валютасымен айырбас операцияларын
ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғаларға валюталық операциялар
жүргiзуге, қолма-қол шетел валютасында бөлшек сауданы жүзеге асыруға және
қызмет көрсетуге, сондай-ақ шетел валютасымен айырбастау операцияларын
ұйымдастыруға лицензиялар бередi;
2) банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдарға:
банкноттарды, монеталар мен құндылықтарды инкассациялауға; банкаралық
клирингке; сейф операцияларына; төлем карточкаларын шығаруға лицензиялар
бередi;
3) Қазақстан Ұлттық Банкінің лицензиясы негiзiнде инкассациялау
жөнiндегi операцияларды жүзеге асыратын заңды тұлғалардың, сондай-ақ
қызметiнің бiрден-бiр түрi шетел валютасымен айырбас операцияларын
ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғалардың жарғылық капиталының ең
төменгi мөлшерiн және қалыптастыру тәртiбiн белгiлейдi;
4) қызметiнiң бiрден-бiр түрi шетел валютасымен айырбас операцияларын
ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғаларға әдiлет органдарында
мемлекеттiк тiркелуге рұқсат бередi;
Валюталық реттеу және валюталық бақылауда Қазақстан Ұлттық Банкi:
1. Қазақстан Республикасында шет ел валютасының және шет ел
валютасындағы бағалы қағаздар айналысының аясы мен тәртiбiн
белгiлейдi, шет ел валютасында операциялар жүргiзуге қажеттi
шектеулер енгiзедi, соның iшiнде осындай операциялар мен сыйақы
ставкаларының көлемiне де енгiзiледi;
2. Резиденттердiң және резидент еместердiң Қазақстан Республикасында
валюталық құндылықтармен операциялар жүргiзу ережелерiн
белгiлейдi;
3. Валюталық құндылықтарды Қазақстан Республикасына әкелу және
Қазақстан Республикасынан әкету және жiберу тәртiбiн белгiлейдi,
сондай-ақ Қазақстан Республикасы резиденттерінің шетел банктерiнде
шоттар ашу тәртiбiн айқындайды;
4. Қазақстан Республикасының валюталық заңдарына сәйкес валюталық
операцияларды, валюталық құндылықтарды пайдалануға байланысты
қызметті лицензиялау, валюталық операцияларды тiркеу және олар
туралы хабарлау, айырбастау пункттерiн тiркеу тәртiбiн белгiлейдi,
сондай-ақ айырбастау пунктiнiң тiркеу куәлiктерiн бередi және
олардың қолданылуын тоқтата тұрады;
5. Қазақстан Ұлттық Банкiнiң басқармасы айқындайтын тiзбеге сәйкес
Қазақстан Республикасы ұлттық валютасының шетел валюталарына ресми
бағамын белгiлейдi;
6. Алтын-валюта активтерiн құрайды және солармен операциялар жасайды;
7. Мемлекеттiк органдармен келiсiм бойынша олардың құзыретiне
сәйкес Қазақстан Республикасындағы резиденттер мен резидент еместер
орындауға мiндеттi валюталық операциялар бойынша есепке алудың және
есептiлiктiң тәртiбi мен нысандарын белгілейдi;
8. Банктер мен өзге тұлғалардың Қазақстан Республикасының банктiк
және валюталық заңдарын бұзу фактiлерi анықталған жағдайда,
банктiк және валюталық заңдарда көзделген санкцияларды қолдануға
құқылы;
9. Халықаралық есеп айырысуды ұйымдастырады, шет елдермен қаржы -
валюталық және кредиттiк-есеп айырысу қатынастарын жетiлдiредi;
10. Жасасылған мемлекеттiк шарттарға сәйкес шетелдiк және халықаралық
ұйымдармен шет ел валютасын тартады;
11. Тауарларды (жұмыстарды, қызметтердi) экспорттаудан түскен шетелдiк
валютаны мiндеттi түрде сату режимдi енгiзедi және өзгертедi.
12. Қазақстан Ұлттық Банкi валюталық реттеу және валюталық бақылау
жөнiнде Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген басқа да
функцияларды орындауға құқылы.
Валюталық бақылау негiзiнен мына бақылауда жүргiзiледi:
- Жүргiзiлетiн валюталық операциялардың заңға сәйкестiгiн анықтау жiне
оған қажеттi лицензиялар мен рұқсаттың болуы .
- Резиденттердiң мемлекет алдындағы шетел валютасымен мiндеттемелерiн
орындауын тексеру; сондай-ақ Қ.Р-сы валюта нарығында шетел валютасын
сату мiндеттемелерiнiң орындалуын тексеру; шетел валютасымен
жүргiзiлген төлемдердiң фиелдiгi, валюта операциялары бойынша есеп пен
есептесудiң толықтығы және обьективтiлiгiн тексерiп сонымен бiрге
резиденттер еместердiң теңгелермен жүргiзген операциялары бойынша
бақылау жүргiзiледi.
Сөйтiп, валюта қатынастары халықаралық экономикалық, саяси және мәдени
қатынастарға қызмет етiп, ол мемлекеттiң төлем балансында төлем табады.
Валюталық операциялардың анықтамасын беруден бұрын “валюта” терминiнiң
мәнiне тоқталайық. Қазақстан Республикасының заңдылықтарына сәйкес, “валюта
деп мемлекеттердiң заңды төлем құралы ретiнде қабылданған ақша бiрлiктерi
немесе банкноттар, қазыналық билеттер мен тиындар, соның iшiнде қымдат
жасалған тиындар (айналымнан алынған немесе алынатын, бiрақ айналымда
жүрген ақша белгiсiмен айырбастауға жататынын қоса алғанда) түрiндегi қолма
–қол және аударым нысандарының құнның ресми стандарттары, сондай- ақ
шоттардағы, соның iшiнде халықаралық ақша немесе есеп айырысу
бiрлiктерiндегi қаражаттарды бiлдiредi”.
Осы заңға “валюталық операцияларға” төмендегiдей түсiнiк берiлген:
1) меншiк құқығының және өзге де құқықтардың валюталық құндылықтарға
ауысуына байланысты операциялар соның iшiнде төлем құралы ретiнде шетел
валютасындағы өзге төлем құралдарын пайдаланумен байланысты мәлiмдемелер;
2) валюталық құндылықтарды кез-келген тәсiлмен Қазақстан
Республикасына әкелу және жөнелту, сондай-ақ Қазақстан Республикасынан
әкету және жөнелту;
Мұндағы валюталық құндылықтарға мыналар жатады:
1. Шетел валютасы;
2. Номиналы шетел валютасында көрсетiлген бағалы қағаздар мен төлем
құралдары;
3. Тазартылған құйма алтын;
4. Ұлттық валюта, резиденттер мен бейрезидентттер арасында олармен
операциялар жасалған жағдайда құны ұлттық валютамен көрсетiлген
бағалы қағаздар және төлем құжаттары.
Кейбiр экономикалық әдебиеттерде валюталық құндылықтар қатарына
бағалы металдар (алтыннан басқа да) мен табиғи асыл тастарды (алмаз,
рубин, изумруд, сапфир, александрид, және жемчуг) жатқызады [4].
Iс жүзінде валюталық операциялар ағымдық операциялар және капитал
қозғалысымен байланысты болып бөлiнедi.
Ағымдық операцияларға жататындар:
- тауарлар жұмыстар және қызметтер үшiн төлемнiң не аванс
төлемiнiң мерзiмiн 180 күннен аспайтын мерзiмге ұзартуды
көздейтiн экспорт- импорт мәмілелерi бойынша есеп
айырысуларды жүзеге асыруға арналған аударымдар;
- 180 күнен аспайтын несиелер беру және алу;
- салымдар (депозиттер), инвестициялар, заем және өзге де
операциялар бойынша девидендтердi, сыйақыларды және өзге де
табыстарды алу және аудару;
- гранттарды қоса алғанда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I.ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІ ЭКОНОМИКАДАҒЫ ОРНЫ ЖӘНЕ РӨЛІ
1.1 Валюта оның шығу тегі және даму
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...5
1.2 Қазақстанның ұлттық валютасы –
Теңге ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..8
II. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІН РЕТТЕУ
2.1 Қазақстан Республикасында валютаның жүйесі және валюталық операцияларды
жүргізу ережелері және реттеу органдары ... ... ... ... ... ... .. ... 12
2.2 Қазақстан Республикасы валюта жүйесiнiң дамуы, Ұлттық банктің валюталық
бағамды реттеу шаралары және оның сыртқы экономикалық қызметке
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.3 Төлем балансы және оның қазіргі кездегі
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
III. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ВАЛЮТА ЖҮЙЕСІН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Шетел мемлекеттерінің валюта
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 28
3.2 Қазақстан Республикасындағы валюта жүйесіндегі өзекті мәселелер және
шешу
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..3 2
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
40
КІРІСПЕ
Икемді ақша саясаты қоғамдық ұдайы өндірісті мемлекеттік реттеудің аса
маңызды құралдарының бірі. Дж.М. Кейнстің пікірінше, оның инфляциялық
әсерін фискальдық саясат және баға мен жалақыны бақылау арқылы кемітуге
немесе белгілі шекте шектеуге мүмкіндік туады. Тұрақты жалақы мен өте баяу
өзгеретін баға денгейі кейнсиандық үлгінің пәрменділігінің шарттары. Бірақ,
жалақы мен бағаны заң актілері арқылы шектеу, олардың негізгі қоғамдық
қызметі-қоғамдық қажетті шығындарды өлшеу мүмкіндіктерінен ажыратып,
экономикалық дұрыс шешім қабылдауға, яғни нені, қалай және кім үшін өндіру
қажеттігін айқындауына бөгет болады. Жоғарыда ескертілгендей, кейнсиандық
үлгі бойынша ақшалай ұсыныстың ұлғаюы нақтылы өндірістің ынталандырушысы
қызметін атқарады. Кейнсшілердің ойынша ақша көлемін артуы несие өсімінің
төменлеуіне, қаржыландыруды, өндіріс пен іске тартылуды ынталандыруға ықпал
етеді.
Ақшалай ұсыныстың артуы тек қысқа мерзім ішінде ғана өндірістің өсуіне
мүмкіндік жасайды. Ал оның ұзақ мерзімдік нәтижесі тіпті де басқаша. Ақша
мөлшерінің артуы бағаның шұғыл өсуіне әкеледі де, ол өз кезегінде өсім
деңгейінің инфляциясын өршітеді. Алғашында халық қолындағы ақша
табыстарының өсуі олардың тұтыну мүмкіндіктерін арттырып, өндірісті
ынталандыруға қызмет етеді. Соңынан бағаның шарықтауына сәйкес халықтың
нақтылы ақша мөлшері (тауардың бағасымен салыстырғанда) азайып, сұраныс пен
өндірістің ара қатынасы жаңа жағдайларды өте жоғары баға деңгейінде
теңеседі.
Ақша көлемі мен айналымын қатаң салыстырмалы бағалар құрылымының
сәйкестенуін арттырып, осыдан жалпы іске тартылудың өзгеруі және сұраныс
пен ұсыныстың құрылымдық деңгейіне игі әсер етеді. Тұрақты баға деңгейімен
үйлестірілген жалақыға сенімнің артуы шаруашылық ұйымдарына экономикалық
негізді және тиімді шешімдерді қабылдауға мүмкіндік береді.
Жаңа классиктердің орталық идеяларының бірі экономикалық объектілер
қолда бар мәліметтерді пайдалана отырып, экономикалық процестерді өз
беттерінше болжай алады және үйлесімді шешімдер қабылдайды. Экономикалық
обьектілер баға денгейінің болашағын болжай отырып, ағымдағы және
келешектегі тұтынуды белгілей алады. Бұл жерде тұтынушылар пайдалылықты
ұлғайтуға тырысады. Әрине, экономикалық объектілер қолда бар мәліметтерді
әр қилы бағалау нәтижесінде теріс шешімдер қабылдауы мүмкін. Мысалы,
өндірушілер бағалардың жалпы өсуін нақты тауарға сұраныстың артуы деп
түсініп, тауарлар ұсынысын көбейтуі мүмкін. Бұл қателік жаппай сипат алса,
белгілі бір мерзімнен кейін жалпы ұсыныс, жалпы сұраныстан артып кетеді.
Алда мұның өзі құбылысқа айналса, өндірістің қысқаруына алып келеді.
Мемлекттiк бюджет кез-келген мемлекеттiң өмiр сүруiнiң мiндеттi шарты
болып табылатын ақша қаражаттарын қалыптастыруды, бөлудi және пайдалануды
ұйымдастыруды қамтамасыз ететiн, мемлекеттiң негiзгi қаржылық заңы болып
табылады. Мемлекеттiк бюджет мемлекеттiк органдарға өз функцияларын
орындауды қамтамасыз етедi. Бюджет мемлекеттiң iшкi және сыртқы саясатын
жүргiзу үшiн экономиканың барлық секторларының қаражаттарын жинақтау құралы
ретiнде қолданылады. Бюджеттiң көмегiмен ұлттық табысты сектораралық,
салааралық, территорияаралық қайта бөлу, экономиканы мемлекеттiк реттеу
және ынталандыру, әлеуметтiк саясатты қаржыландыру жүзеге асырылады.
Бюджет мемлекеттiң және мемлекеттегi барлық мемлекеттiк органдардың
өмiр сүруiнiң қаржылық базасын құрайды. Мемлекеттiк аппарат, құқық қорғау
органдары, атқару органдары, мемлекеттiк мекемелер, бюджет есебiнен
қаржыландырылатын ұйымдар сәйкес бюджет есебiнен өмiр сүредi. Бюджетке
жинақталған қаржылар мемлекеттiк әлеуметтiк-экономикалық саясатты жүргiзу
үшiн, қорғанысты, мемлекеттiң қауiпсiздiгiн қамтамасыз ету үшiн
пайдаланылады. Бюджет мемлекеттiң қолындағы мықты басқарушы механизм болып
табылады.
Бюджетті дұрыс пайдалану - қайта өндіру процесінің жүзеге асырылуының
аса маңызды құралы. Оның көмегімен әлеуметтік бағдарламаның орындалуына,
қоршаған аймақты қорғауды камтамасыз етілуіне, ғылыми - техникалық процесті
жетілдіруге, қорғаныс саласының дамуына және басқа да мемлекеттік
қызметтерді орындауға шарттар жасалынады. Сондықтан шаруашылық механизмінің
бюджеттік қаты-настарды дамытпай, ғылыми жетілген бюджетті саясат
орындалмай. бюджеттік процесті басқаруының эффективті жүйесі болмай дұрыс
жұмыс істеуі болмайды.
I. Валюта жүйесі, экономикадағы орны және рөлі.
1.1 Валюта оның шығу тегі және даму тарихы.
Валюта (итал. voluta - құн, баға) - тауарлар құнының шамасын өлшеу
үшін пайдаланылатын ақша өлшемі. Халықаралық валюталық қаржы операциялары
тәжірибесінде ол мынадай мәндерде қолданылады:
1) мемлекеттің ақша өлшемі және оның типі (алтын, күміс, қағаз ақша),
Мысалы, Қазақстанның ұлттық ақшасы — теңге, Ресейдікі — рубль;
2) шет мемлекеттердің ақшасы;
3) халықаралық (аймақтық) есеп айырысу өлшемі (вексель, чек, банкнот)
және төлем құралы.
19 ғ-ға дейін күміс валюта мен биметаллизм кең тарады. 19 ғ-дың
басында Ұлыбританияда, 19 ғ-дың 2-жартысынан басқа елдерде алтын валюта
енгізілді. Валютаның жалпы дағдарысы кезеңінде (1-дүниежүзілік соғыс
кезінде) қағаз валюта кеңінен қолданыла бастады. Алтын мен күміске
айырбасталмайтын банкноттар қағаз ақша түрінде болды. Ел экономикасында
ауық-ауық инфляция болғанда, қағаз валюта құнсызданып отырды. Мұндай
жағдайда кейбір елдер өз валютасының номиналды алтындық баламын
тұрақтандыруға тырысады. Көптеген елдерде валюта курсы валюталық шектеу
арқылы реттеледі. Валюталар пайдаланылу тәртібіне қарай айырбасталымды
(конверсияланатын), ішінара толық айырбасталымды және айырбасталмайтын
(томаға тұйық) валюта болып үшке бөлінеді.
Бірінші топқа валюталық шектеу жойылған елдердің валютасы (АҚШ
доллары, т.б.) жатады. Ол кез келген шет ел валютасына айырбасталады.
Ішінара айырбасталымды валютаға валюта операцияларын жасауға толықтай
валюталық шектеу жойылмаған елдердің валютасы (мысалы, Ұлыбританияның,
Францияның, Италияның, сондай-ақ ТМД елдерінің) жатса, соңғы топқа барлық
операциялар бойынша валюталық шектеу сақталған елдердің валютасы жатады.
Томаға-тұйық валюта өз мемлекеті шегінде ғана айналыста болады
Шаруашылық жағдайларын интернационалдандыру және әлемдік еңбек
бөлінісін интенсивтендіру (күшейту) харықаралық нарықтың құрылуына себепші
болды. Өндіріс сүштерінің дамуы мен ішкі нарықтағы өркендеген салаларының
өнімін сатуда туындайтын қиындықтар, тауарлар тасылымы жағдайларын
жетілдіру - міне осылардың бәрі әлемдік сауда-саттық байланыстарының
кеңеюіне әсер етті. Әлемдік тауар айналымының дамуы мұнай, машина жасау,
ауыл шаруашылығы, тамақ өнеркәсібі салаларының өнімдерін сатуының ұлғаюына
байланысты болды.
Халықаралық экономикалық қатынастарда өндіріс пен капиталды
интернационалдандыру ішкі сауда айналымындағы шектеуді азайтуды, оның
жолындағы кедергілерді жоюды, ішкі сауда-саттықты босаңдатуды талап етті.
Өз тауарларының сыртқы нарықта кедергісіз қозғалыста жүруіне
транскорпорациялардың қызығушылығы күшті болды. Олар-дың дамушы
мемлекеттердің тауарларын нарыққа түсуін жеңілдетуі, сондай-ақ
интернационалдық өнеркәсіп кешені аумағындағы ішкі корпорациялық тауар
айналымының ұлғаюы - ресурстарды толық және тұрақты қолдануға қол
жеткізгендіктің айғағы. Әлемдік шаруашылық байланыстағы өнеркәсібі дамыған
мемлекеттердің өзара қарым-қатынастарының тереңдеуі және кеңуі осы елдердің
экономикалық жағдайын анықтайтын барлық факторлардың - өндіріс пен әлемдік
айырбастың, жалақы мен бағаның өсу карқынына зор әсер етті. Әлемдегі
елдердің шаруашылық қарым-қатынастарына тауарлар қызмет, капитал және несие
легі жылдан-жылға ұлғая түсуде. Ұлттық қоғамдық ұдайы өндіріс процесінде
қалыптасқан тауар айналымы тұрақты түрде әлемдік нарыққа ұласады және де
әрбір егемен мемлекеттің заңды төлем құралы болып оның ұлттық ақшасы
саналады. Халықаралық тауар айналымында, әдетте, шетел валютасы
қолданылады. Бұл әлемдік шаруашылықта жалпы бүкіл мемлекеттерге міндетті
деп танылған халықаралық несие ақшасының әзірше жоқтығынан.
Елдердің әлемдік шаруашылыққа интеграциялануы (экономикалық одаққа
кіруі) ақша капиталының бір бөлігінің ұлттық ақшадан шетел валютасына және
керісінше айналуын туындатады. Ол халықаралық валюта, есеп айырысу жэне
несие-қаржы қатынастарында жүзеге асады.
Валюта қатынастары - әлемдік шаруашылықта валюта айналымынан
қалыптасатын қоғамдық қатынастар жиынтығы, олар ұлттық шаруашылықтардың
нәтижесінің (тауарының, қызметінің) өзара айырбасталуына қызмет етеді.
Валюта қатынастарының кейбір элементтері көне дәуірде (ежелгі Египетте,
Римде) вексель және айырбастау істері ретінде пайда болған. Валюта
қатынастарының туындауы ұдайы өндіріске байланысты болғанымен оған, өз
кезегінде, өндірістің тұрақтылығы дәрежесіне қарай керісінше де әсер
(жағынды немесе жағымсыз) етеді. Валюта қатынастары құқықтың нормалармен
және ережелермен реттеледі.
Сыртқы экономикалық байланыстардың дамуына қарай валюта жүйесі пайда
болды. Валюта жүйесі эномикалық көзқарас тұрғысынан - шаруашылық
байланыстарды интернационалдандыру негізінде тарихи қалыптасатын валюта
экономикалық қатынастар жиынтығы; ал ұйымдық-заңдылық тұрғысынан - ол
белгілі бір қоғамдық-экономикалык формация шегінде мемлекеттік-құқықтық
түрде ұйымдасқан валюта-экономикалық қатынастар.
Тарихи үш түрлі: ұлттық, дүниежүзілік және мемлекетаралық немесе
аймақтық валюта жүйесі қалыптасқан. Алғашқыда елдің ақша жүйесінің құрамдас
бір бөлігі ретінде ұлттық валюта жүйесі пайда болды.
Ұлттық валюта жүйесі деген қоғамдық ұдайы өндірісті қалыптастыруға
және халықаралық төлем айналымын қамтамасыз етуге қажетті валюта
ресурстарын пайдаланатын экономикалық қатынастардың жиынтығы. Ұлттық валюта
жүйесі ұлттық валютаға негізделіп құрылады. Ұлттық валюта - елдің ақша
бірлігі. Ол қолма-қол формада (банкнота, монета) және қолма-қол емес
формада (банктік шоттардағы ақша қалдығы) болады. Оның эмитенттері ұлттық
орталық банк және коммерциялық банктер. Ұлттық валюта жүйесінің негізгі
элементтері төмендегілер:
- ұлттық валюта;
- ұлттық валютаның шетел валютасына айырбасталу жағдайлары, яғни
айырбасталудың екі түрлі болуы:
а) шетел валютасына шектеусіз еркін айырбасталатын валюта. 1978 жылдан
Халықаралық валюта қорының (ХВҚ) Жарғысында "еркін қолданылатын валюта"
деген ұғым енгізілген. Оған американдық доллар, немістің маркасы, жапон
иені, француздық франк, ағылшындық фунт стерлинг;
ә) жарым-жартылай айырбасталатын валюта, мысалы, ресейлік рубль;
б) айырбасталмайтын (тұйық) валюта;
Валюталық паритеттің бірдейлік ережесі - валюталардың алтын құрамына
байланысты өзара қатысы. Ақша өлшемінің алтын мазмұнына негізделген ондағы
алтын паритеті алынып тасталды
Әлемдік шаруашылық қатынастарының дамуына байланысты әр елдің ұлттық
валюта жүйелерінің негізінде дүниежүзілік және аймақтық валюта жүйелері
қалыптаса бастады. Олардың негізгі принциптері мемлекетаралық келісіммен
заңды түрде бекітіледі.
Еуропалық валюта жүйесі деген халықаралық валюта қатынастарының
ұйымдастыру формасы, яғни ол - халықаралық несие-қаржы институттарымен
халықаралық шарт және мемелекеттік құқық нормасы кешендерін біріктіретін
жүйе. Бұл ереже-шарттардың негізгі міндеті - халықаралық сауда-саттық
процестерін жеңілдету, саудаға қатысушы фирмалардың іс-әрекеттерінің
тиімділігін қамтамасыз ету. Жалпы валюта жүйесі халықаралық экономикалық
және сауда қатынастарын ұзақ мерзімге жоспарлауға мүмкіндік туғызуы қажет.
Басқа жағынан, оның мақсаты - кейбір мемлекет пен үкіметтер жағынан болып
тұратын әр түрлі валюталық шектеуді және тамыр-таныстық (протекционизм)
әрекеттерді түп-тамырымен құртуға мүмкіндік жасау.
Валюта жүйесі әлемдік шаруашылық байланыстарда дербес роль атқарады.
Ол өндірістің даму қарқынына, халықаралық айырбастың көлеміне, баға саясаты
мен жалақыға эсер етеді. Дүниежүзілік валюта жүйесі елдер арасындағы ақша-
есептесу қатынастарын, сондай-ақ қатысушы елдердің эрқайсысының ішкі ақша
айналымын қамтиды. "Дүние-жүзілік валюта жүйесі" деген ұғымға кіретін ішкі
және сыртқы жүйелер органикалық өзара байланысты, себебі екеуін
біріктіретін түйін әлемдік ақша белгілері.
Алғашқыда әлемдік ақшаның бірден-бір түрі болып алтын, кейін құйма
формасындағы алтын есептелді. Алтын монетаны халықаралық есептесуде қолдану
үшін алдымен құйма жасау, содан соң басқа елдің монетасын соғу қажет болды.
Біртіндеп айналыс шығындарын азайту мақсатында халықаралық есеп айырысуда
ұлттық алтын монета және несие айналым құралдары қолданыла бастады.
Ұзақ тарихи дамудың нәтижесінде дүниежүзілік валюта жүйесінің негізгі
элементтері қалыптасты. Олар:
- әлемдік ақшаның міндетті формасы (алтын, резервтік валюта,
халықаралық валюталық өлшем);
- валюталардың айырбасталу шарттарын белгілеу;
- валюталық паритет пен валюта бағамы тәртібін үйлестіру;
- валюталық шектеу көлемін тәртіптеу;
- халықаралық валюта өтімділігінің құрамдас бөліктерін белгілеу
Дүниежүзілік валюта жүйесінің ерекшеліктері мен тұрақтылығы оның
құрылымдық принциптерінің әлемдік шаруашылықтың құрылымы принциптеріне,
әлемдік тұрғыда күштердің орналасуына және басшы елдердің мүддесіне
сәйкестік деңгейіне байланысты өзгереді. Бұл принциптер сәйкес келмесе
дүниежүзшік валюта жүйесі әлем-әлі дағдарысқа ұшырап, оның ыдырауымен және
жаңа валюта жүйесінің құрылуымен ұштасады.
1.2 Қазақстанның ұлттық валютасы – Теңге.
Теңгенің алғашқы банкоталарын полиграфиялық дайындауды Харрисон және
ұлдары фирмасы жоғары деңгейде жүзеге асырды (ол ең жақсы экспорттық өнім
ретінде Ұлыбритания королевасынан Алтын белгі алды).
Ұлттық валюта енгізілгеннен кейін алғашқы екі жыл біздің еліміз үшін
өте қиын жылдар болды. Жалпы экономикалық сипаттағы объективті қиындықтар
(бағаларды ырықтандыруға және өндірістің құлдырауына байланысты инфляцияның
жоғары деңгейі, импорт тауарларына қанағаттандырмайтын сұраныстың едәуір
көлемі) шетел валютасына сұраныстың едәуір өсуі не, ал ізінше,бағамның
өсуіне әкеп соқтырды. Теңгені енгізуіне байланысты есеп айырысу жүргізген
кезде ұлттық валюта тұрақтылығына ықпал ете алатын барлық негізгі факторлар
есепке алынады. Алғашқы кезде теңге бағамы төмендейді деп күтілген болатын.
Алайда, мысалы, 1994 жылы кәсіпорындардың сәтсіз жүргізілген өзара
шаруашылық есеп беруі сияқты өкінішті экономикалық жаңсақтықтар алғашқы
айларда теңге айналысының жағдайын біршама қиындатты. Енгізілген кезден
бастап алғашқы 7 айда теңге 8 есе құнсызданды.
Бұдан кейінгі жылдары теңгенің АҚШ долларына қатынасы бойынша
құнсыздану қарқыны едәуір баяулады. Мәселен, егер 1995 жылы теңгенің бағамы
17,9%, 1996 жылы – 15,4% төмендеген болса, 2001 жылы теңгенің номиналдық
құнсыздануы 5,17%, ал 2002 жылы – 3,25% болды.
Негізінен, теңгенің он жылдық тарихын мынандай кезеңдерге бөлуге
болады:
1-кезең. Инфляцияны ауыздықтау, ұлттық валютаның және және қаржы
рыноктарының қалыптасуы (1993-1996 жылдар).
1995 жылдың аяғында – 8,2% болған ЖІӨ өсу қарқыны төиендеуінің
сақталуына қарамастан, осы кезеңнің аяғында инфляцияның деңгейін 60,3%-ға
дейін төмендетуге қол жетті.
1993 жылғы қарашада теңгенің енгізілу кезіне қарай Қазақстанның банк
жүйесі едәуір дәрежеде реформаланған болатын: екі деңгейлі банк жүйесі
жұмыс істеді, барлық мамандандырылған банктер акционерлік банктер болып
қайта құрылды, ал Ұлттық банке орталық банктің бірқатар функциялары
берілді. Бұл өз валютвмызға көшуді және Қазақстанның ақша-кредит саясатын
жүргізуін едәуір жеңілдетті.
Банк секторын едәуір сауықтыру жөніндегі іс-шараларды жүргізу
нәтижесінде 1993-1996 жылдар арлығындағы кезеңде екінші деңгейдегі
банктердің саны 204-тен 101-ге азайды.
2-кезең. Экономиканы тұрақтандыруға қол жеткізу және банк жүйесін
жедел түрде реформалау (1997-1999 жылдар)
Банк секторын шоғырландыру және сауықтыру процестері екінші деңгейдегі
банктердің жалпы санының 55-ке дейін азаюына ықпал етті. Жекелеген банктер
қайта ұйымдастырылды.
1998 жылғы қаңтардан бастап Қазақстан рыноктық қатынастар негізінде
құрылған және ұзақ мерзімді перспективаға есептелген үш деңгейлізейнетақы
жүйесіне көшті.
3-кезең. Экономиканың тұрақты өсуі, қаржы секторын қарқынды дамыту
және барлық қаржы секторының халықаралық стандарттарға көше бастауы (2000
жылдан бастап).
ЖІӨ-нің жиынтық өсуі соңғы 3 жылда 33%-ға жуық болды, бұл Қазақстанның
экономикалық даму қарқыны жағынан әлемдік лидерлердің бірі болуына
мүмкіндік жасады. 2003 жылдың 9 айында экономикалық өсу 8,6% болды.
Соңғы 3 жылда инфляцияның орташа жылдық деңгейі 13,2% -дан 5,9%-ға
дейін біртіндеп төмендеді. Инфляция 2003 жылдың 10 айында (2002 жылдың
желтоқсаны – 2003 жылдың қазаны аралығында) 4,2% болды.
Инфляция қарқынының баяулауы Ұлттық банкке қайта қаржыландыру
ставкасын Қазақстан тәуелсіздік алған күннен бері ең төменгі деңгейге - 7%-
ға дейін төмендетуге мүмкіндік берді.
Банк секторы қаржы жүйесінің ең үлкен және тез дамитын бөлігі болып
табылады. Бүгінгі күні Қазақстанның банк секторын халықаралық ұйымдар мен
рейтинг агенттіктері ТМД елдерінің ішіндегі ең реформаланған, қаржылық
тұрғыдан тұрақты және тез дамып келе жатқан банк секторы деп танып отыр.
Қазіргі уақытта Қазақстанда 36 банк жұмыс істейді, оның үшеуі
мемлекеттік. Қазақстан Даму банкін, Әсимданкті және Қазақстанның Тұрғын үй
құрылыс жинақ банкін қоспағанда, барлық банктер жеке банктер болып
табылады.
Банк жүйесінің тұрақтылығы нығая түсуде. Оның валюта баламасындағы
жиынтық меншікті капиталы 1,4 млрд. Астам АҚШ долларын құрайды. ТМД елдері
ішінде бір банкке келетін меншік капиталының мөлшері бойынша Қазақстан
жетекші орында (43 млн. АҚШ доллары).
Соңғы 3 жылда банк жүйесіндегі депозиттер 5,1 млрд. астам АҚШ
долларына дейін 3 есе, ал халықтың салымдары (резидент еместерді
есептегенде) – 2,1 млрд. АҚШ долларына дейін 4 есе өсті.
Банктердің ресуртық базасының қарқын алуы оларға экономиканы кредиттеу
қызметін едәуір жандандыра түсуге мүмкіндік берді. Соңғы үш жылда
банктердің экономикаға кредиттері 5,9 млрд. АҚШ долларына дейін 4 есе өсті
(ЖІӨ-нің 22%-ы). Қазіргі кезде бенк активтерінің 57%-ға жуығы кредиттер
түрінде экономиканың нақты секторына орналастырылды.
Жеті банкнота жасау үшін Т. Сүлейменовтің басшылық жасаған суретші-
дизайнерлер командасы құрылды, оның құрамына Əлин М.Қ., Дүзелханов А.
кірді. Олардың алдында ерекше жəне сонымен қатар аса жауапты жұмыс тұрды.
Банкноталардың дизайны көркемдік ой тұрғысынан алғанда эстетикалық жəне сол
сияқты одан əрі жаппай шығару, яғни полиграфиялық басу тұрғысынан алғанда
барынша төзімді болуы тиіс болды. Біріншіден, банкноталар тарихи
тұжырымдама тұрғысынан алғанда қандай болу керек екенін шешу қажет болды.
Бұл тұжырымдама банкноталарды жалпы қағидаттарына жəне халықтың əдеби
мұрасына негізделді. Көптеген нұсқалары болды – банкноталарда тарихи
тұлғалардың суретін орналастыру; немесе қазіргі Қазақстан аумағында болған
маңызды көне оқиғаларды; немесе халық аңыздарының, ертегілерінің,
эпостарының кейіпкерлерін; немесе ұланғайыр даланың табиғат ландшафттарын,
тамаша тауларды жəне жануарлар мен өсімдік əлемінің түрлерін көрсету.
Дəстүрлерге, өз батырларына, табиғаты жəне кен қойнауы бай жер күнделікті
жəне сонымен қатар жаңа елдің өзінше қайталанбас қасиеттерімен есте қалуы
тиіс. Алуан түрлі ауқымды материалдар, сілтемелер, даулар жəне негіздемелер
нəтижесінде банкноталардың бет жағына Қазақстанның мəдени мұрасын айқын
көрсететін тарихи тұлғалардың суретін орналастыру шешілді. Банкноталардың
сырт жағында ел үшін тəн табиғат жəне сəулет элементтері қамтылады.
Қазақстан Республикасы Ұлттық банкі теңгенің валюталық бағамын: 1
доллар = 4 теңге 70 тиын шамасында бел-гіледі. Келесі жылдары ол бірден
өсіп кетті. Соған сәйкес баға мен жалақы да өсті.
Инфляцияның өсуі біршама ірі ақша купюраларын қажет етті. 1994 ж.
бастап 200, 500, 1000 және 2000 купюрдағы ақшалар айналысқа шығарылды. 1995
ж. ұсақ тиындар бір-тіндеп айналыстан шығып қалды, олардың орнына мыс-
никельден жасалған 1, 3, 5, 10, 20 теңгедегі монеталар шыға бастады.
Сонымен қатар, Абай Құнанбайұлының жұз жылдық мерейтойының құрметіне 100
теңгелік күміс монеталар шығарылды. 1995 жылдың аяғында "Жібек жолы"
жиынтығын құрайтын жоғары сыныпты төрт алтын монеталар шығарылды. Жалпы
салмағы 57,54 г құрайтын жиынтығына 1, 2, 5 және 10 мың тенгелік алтын
монеталар кірді. Жиынтық 816 доллар тұрды. Сонымен Қазақстан теңгесі сонғы
жылдары тұрақты төлем құралы болып қана қоймай, еркін алмастырылатын
валюталарға шексіз айырбасталады және біршама тұрақты валюталар қатарына
кіреді.
Ескі банкноттар
10 теңге 100 теңге
1.000 теңге 20 теңге
200 теңге 2.000 теңге
200 теңге(жаңа) 5 теңге
50 теңге 500 теңге
II. Қазақстан Республикасындағы валюта жүйесін реттеу.
2.1 Қазақстан Республикасында валютаның жүйесі және валюталық
операцияларды жүргізу ережелері және реттеу органдары.
Қазақстан ұлттық валюта жүйесі қазіргі кезде өзінің қалыптасу және
даму дәуірін бастан көшіріп отыр. Дегенімен оның негізгі тенденциялары мен
пішіні жеткілікті түрде анықталды деп айтуға болады. Біздің мемлекет
дүниежүзілік шаруашылыққа интеграциялануға бағыт алып, 1992 жылдың 15
шілдесінде Халықаралық валюта қорына (МВФ) мүше болып кіреді.
Ұлттық валюта жүйесі дүниежүзілік валюта жүйесінің құрылымдық
принциптеріне сәйкес қалыптасты. Қазақстан Республикасының қазіргі
валюталық жүйесі мен оның негізгі элементтерін (белгілерін) мұқият
қарастырып көруге мүмкіндіктер жеткілікті деп есептейміз.
Ұлттық валюта жүйесі дегеніміз ұлттық заңдармен немесе мемлекетаралық
келісім-шарттармен бекітілген валюталық қатынастарды ұйымдастыру мен реттеу
нысаны. Ұлттық, дүниежүзілік, халықаралық, аумақтық деп жіктелетін
валюталық жүйелерді мақсаты мен атқаратын рөліне сәйкес ажыратуға болады.
Ұлттық валюта жүйесінің дүниежүзілік валюта арнаулы лицензиясы бар
тұлғаларға ғана беріледі.
ҚР-дағы ақша айналымы тауарлар айналымы процесін, қызмет көрсетулерді
және әртүрлі төлемдер үшін пайдаланылатын қолма-қол және қолма-қол емес
ақша қозғалысынан тұрады.
Жалған банкноттар мен монеталар жасаған адамдар заңмен құдаланады.
Халықаралық кредит қаражаттары айналымына келсек, бұл мәселеде
Қазақстан үйлестірген халықаралық нормаларды соның ішінде Женева
конвенциясын басшылыққа алады.
ҚР-дағы банктер мен есептеу орталығындағы құжаттар айналымы Ұлттық
банктің "Бұрынғы одақтас республикалар банктері арасындағы есептеулерді
ұйымдастыру туралы" ережелеріне сәйкес атқарылалады.
Қазақстанның валюталық жүйесінің тағы бір элементі халықаралық валюта
өтімділігін реттеу болып табылады.
Халықаралық валюта өтімділігі дегеніміз-елдің халықаралық
міндеттемелерін кредиторға ұнамды төлем қаражаттары арқылы дер кезінде
төлеу мүмкіндігі. Халықаралық валюта өтімділігі қысқаша айтқанда елдің
төлем қабілетінің көрсеткіші.
Қазақстан Республикасы банк жүйесін бұдан былайғы реформалау Ұлттық
Банктің бағдарламасына сәйкес валюталық рыноктың банк аралық рыногын
тереңдету, форвардтық валюта келісімдерін кеңейту мен валюта рыногын
хеджирлеу аспаптарын дамыту бағытында өрістемек. Мұның өзі шетелдік
инвесторлардың мүддесін қорғау және олар үшін қолайлы ахуал орнықтыру
ісінде маңызды қадам болары даусыз.
Қолма-қол шетел валютасы саудаланатын ішкі рыноктың даму банктен тыс
айырбастау пунктерінің әрекетіне бақылауды күшейту бағытында жүргізіледі.
Ұлттық Банктің интервенциялары валюта бағамының қысқа мерзімді
шайқалуларын тоқтатумен шектеліп ақша базасының негізгі параметрлерін
сақтау кажеттіліктері шеңберінен шықпайтын жүйесімен байланысы сыртқы
экономикалық әрекеттерге қызмен көрсетуші ұлттық банктер арқылы жүзеге
асады.
Ұлттық және дүниежүзілік валюталық жүйелердің өзара байланысы олардың
ұқсастығын емес, керісінше ерекшеліктерінің айғаған паш етеді. Олардың
мақсаты, қызмет ету жағдайлары мен реттелуі жекелеген елдер экономикасы мен
дүниежүзілік шаруашылыққа әсері әртүрлі деңгейлі екендігін күнделікті
практика көрсетіп отыр.
Ақша қаражаттарын шығару олардың айналымын ұйымдастыру және айналымына
шек қою тек қана Ұлттық банктің шешімімен жүзеге асады. Банкноттар мен
монеталардың қажетті санын анықтаушы оларды өндіруді қамтамасыз етуші және
сақтаушы да ¥лттық банк болып табылады.
Теңгенің баға маштабы ҚР-да орнықтырылмаған және дүниежүзілік
тәжірибеге сәйкес теңгенің алтын құрамы белгіленбеген. 1976 жылы
Халықаралық валюта қорының Кингстондағы (Ямайка) кезекті кеңесінде валюта
жүйесінің жаңа негіздері қаланғаны белгілі. Аталғаны кеңістің шешімдеріне
сәйкес алтынының құн өлшемі ретіндегі және валюта бағам-дарын анақтаушы
қызметі жойылды сөйтіп бұдан былай алтын бағасы еркін анықталытын кәдуілгі
тауарға айналды.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі бұқаралық ақпарат құралдарында
теңгенің алтын-валюта резервтерімен қамтамасыз етілуі туралы оқтың-оқтың
жариялап тұрады. Бұл хабарламалардың сыртқы эконо-микалық қатнастардағы
маңызы жоғары, ал ішкі айналымдағы ақша бірлігі көрсетілген құнына сәйкес
қабылдау барлық тұлғалар үшін міндетті болып табылады Қазақстан
Республикасындағы бірден-бір төлем құралы қазақстандық теңге. Қазақстан
аумағындағы жәке және заңды тұлғалардың ішкі есептеулер үшін теңгеден басқа
төлам құралдарын пайдалануға құқықтары жоқ. Ондай құқық ¥лттық банктің
арнаулы лицензиясы бар тұлғаларға ғана беріледі.
Ұлттық банк өзінің негізгі сатып алушы рөлін сақтап қалдыдек ғана
бурын Қаржы министірлігі төлеген 20 проценттік қосылған құнға салық ұлттық
банктың шығындарына жатқызылды. Мұның өзі, әрине, ¥лттық банктың ішкі
рыноктағы әрекеттеріне бірқатар кедергі жасайтыны да рас еді.
Ұлттық банктің лицензиялары Халықтық банкке, Туран әлем банкіне,
Казкаммерцбанкіне, Центркредит банкіне берілген. Лицензия алуға дәмесі бар
бірқатар коммерциялық банктердің өтініші қарастырылуы үстінде.
Қазақстан Республикасында валюталық операцияларды жүргізу тәртібін
2001 жылғы 21 сәуірдегі ҚР Ұлттық Банкі бекіткен "Қазақстан Республикасында
валюта операцияларын жүргізу ережесі" реттейді.
Қазақстан Республика аумағында резиденттер мен резидент еместер
жүргізетін валюта операцияларды Қазақстан Республикасы Ұлттық Банктік
нормативті-құқықтық актілерінде көзделген жағдайларды қоспағанда уәкілетті
банктер және банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын
уәкілетті ұйымдар арқылы жүзеге асырылады. Резиденттер мен резидент еместер
уәкілетті банктердегі банктік есепшоттық Ұлттық Банктің нормативті-құқықтық
актілерінде көзделген тәртіппен ашады,жүргізеді және жабады. Резидент және
резидент емес валюта операцияларын жүзеге асы-рылған кезде, уәкілетті
банкке Қазақстан Республикасынның валюта заңнамасына сәйкес ұсынылатын
талап етілген құжаттарды беруге міндетті.Осы ережеде және Ұлттық Банктің
басқа да нормативтік-құқықтық актілерінде көзддалген жағдайларды қоспағанда
резидент және резидент емес мұндай құжаттарды бермесе,уәкілетті банк
олардың төлемдерін немесе ақша аударымын жүзеге асыруға құқылы емес.
Резидент Ұлттық Банктің лицензиясын және тіркеу куәлігінің болуы талап
етілетін валюта операциялар бойынша төлем жасаған немесе ақша аударған
кезде,резидент уәкілетті банкке осындай лицензиясының және тіркеу
куәлігінің тұпнұсқалары мен натариат куәландырған көшірмелерін ұсынуға
міндетті.Берілген құжаттар тексерілгеннен кейін олардың көшірмелері
уәкілетті банкте қалады.ал тұпнұсқалары резидентке қайтарылады.
Резиденттер арасында операциялар бойынша барлық төлемдермен ақша
аударымдары валюта операциялары валюта операцияларын жүргізу Ережесінде,
Ұлттық Банктің басқа да нормативті-құқықтық актілерінде салық және кеден
заңнамасында көзделген жағдайларды қоспағанда. Қазақстан Республикасында
ұлттық валютасымен ғана жүргізілуі тиіс.Уәкілетті банктер резиденттерінің
және резидент еместердің валюталық операцияларды жүргізу жөнінде банктік
қызметке арқылы траптардың келісуі арқылы ұлттық валютамен немесе шетел
валютасымен алады.Резиденттер арасында жасалған шарттар бойынша, оның
ішінде банктік қызмет көрсету көзделген шарттар бойынша тұрақсыздық
ойынпұлдары (өсімпұлдары) ұлттық валютамен төленеді.
Төлем карточкаларын пайдалана отырып,валюта операцияларын жүргізу
тәртібі осындай қатнастарды реттейтін Ұлттық Банктің нормативтік-құқықтық
актілерінде белгіленеді.
Валюталық реттеу қызметін жүзеге асыратыннегізгі орган - Қазақстан
Республикасының Ұлттық Банкі.Оның өзіндік.дара құқықтық дәрежесі бар және
валюталық мәселелерді шешетін,сондай-ақ нормативтік актілерді талап
жасайтын орган болуымен қатар, өзінің валюталық операцияларын жүзеге
асырылатын жанама ретеу органы екендігімен органы екендігімен де
анықталады.
Қазақстан Республикасы Қаржы министірлігі біртұтас мемлекеттік
саясатын үйлестірілетін және бақылайтын үйлестіретін және бақылайтын басты
атқарушы орган.
Министірлік өзінің қызметін атқаруда Қ.Р-сы конституциясы мен заңдарын
Президент Жарлықтарын басшылыққа алады.
ҚР-сы ¥лттық банкі өз әрекеттерінде ҚР-сы Конституциясын Президкнттің
заң күші бар "ҚР-дағы банктер және банк қызметі туралы "1995 жылдың 31
тамызындағы және Президенттің заң күші бар "Қазақстан Республикасы Ұлттық
банкі туралы" 1995 жылдың 30 наурызындағы және 1997 жылдың 11 маусымда
қабылданған Қазақстан Республикасының "ҚР-ның банктік қызметтері жөніндегі
кейбір заң актілеріне өзгертулер мен қосымшалар кіргізу туралы" Заңын
басшылыққа алады.
Ұлттық банк өз міндеттеріне сәйкес барлық банктердің орындауы міндетті
нормативтік-құқықтық актілер шығарады. ¥лттық банктің негізгі міндетіне ҚР-
сы ұлттық валютасының ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету ісі
жатады.
Валюталық реттеу саласында ¥лттық банк шетелдік валюталар мен құнды
қағаздың ҚР-дағы айналым өрісі мен тәртібін белгілейді, сондай-ақ
резиденттер мен резидент еместердің валюталық операцияларын жүргізудің
ережелерін бекітеді.
Ұлттық банк валюталық құндылықтарды алып кету тәртібі мен нормаларын
орнықтырады,сондай-ақ қолма-қол ұлттық валютаны әкелу мен әкетуді және
ұлттық валютадағы төлем құралдарының қозғалысын қадағалайды.
Ұлттық банк банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүргізуші басқа
банктер мен ұйымдарға лицензия беру тәртібін бекітіп,оны беруді
ұйымдастырады. Валюталық заңцарды бұзғаны үшін банктерден берілген
лицензияларды қайта шақырып алады.
Ұлттық банк халықаралық есеп айырысуларды ұйымдастырады, шетелдермен
валюта-қаржылық және кредит-есептесу қатынастарын жетілдіреді шетелден
кредиттер келтіру мәселесінің шешімін ұсынады т.с.с.
Ұлттық банктің маңызды қызметтерінің бірі - ұлттық валюта бағамын
шетелдік валютаға қатысты реттеу қызметі.
Ұлттық банктің алтын-валюта резервтері қазақстандық теңгенің
тұрақтылығының қамтамасыз етуі тиіс. 2003 жылдың қараша айында Қазақстанның
ұлттық валюта енгізгеннен он бес жыл толды. Бұл жылдар егеменді
Қазақстандық Ұлттық банкінің орталық банкі ретенде қалыптасу және даму
жылдары болады.Оның мәні айтарлықтай өзгереді. ¥лттық банк Үкіметтен және
Парламенттен тәуелсіз негізгі реттеуші бақылаушы органның міндетін күшейте
түсті.
Ұлттық банк Қазақстан Республикасының Президентіне есеп
береді.Қазақстан ¥лттық банкінің жоғары басқару органы- басқарма, оның
құрамына төраға мен оның орынбасарларынан басқа Қазақстан Республикасы
Президентінің және Үкіметінің өкілдеріне кіреді.
Қазақстан Республикасының банк жүйесі екі деңгейден тұрады. Ұлттық
банк банк жүйесінің жоғары (бірінші) деңгейі болып табылады. Банк жүйесінің
екінші деңгейіне негізінен комерциялық банктер жатады.
1993-94 жылдары инфляцияның жоғары деңгейде болған кезінде Ұлттық банк
еркін айырбас бағамы режимін ұстанып және реттеу құралдарын жетілдіре
отырып.қатаң ақша-кредит саясатын жүргізді. Осындай ақша-кредит және валюта
саясаты Ұлттық банктің инфляция қарқынын және теңгенің құнсыздану қарқының
төмендетіп оң нәтижелерге жетуіне мүмкіндік береді.
ҚР-сының жеткілікті әкімшілік-аумақтық әкілетті және атқарушы
органдарына арнайы экономикалық аумақтардың әкімшіліктеріне,сондай-ақ басқа
да мемлекеттік органдарға қандай бір нысанда болмасын шеттен зайымдар
келтіруге тыйым салынған.
Мемлекеттік кредиттер қайтарымды және мақсатты негізде жүзеге
асырылады. Кредиттік қаржылардың мақсатты тексереді.
Мемлекеттік емес зайымдарды ҚР-сының резиденттері белгіленген
шектеулер шенгінде дербес және қажетті көлемде алып пайдалана береді.
Мемлекеттік емес сыртқы зайымдар ҚР-сының мемлекеттік кепілдігімен де
келтірілуіне мүмкіндіктер бар.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік кепілдіктері тиісті қаржылық
жылға республикалық бюджет құрамында бекітілген лимит шегінде беріледі.
ҚР-сының мемлекеттік кепілдіктері Үкіметтің жыл сайын бекітетін
экономиканың басым секторлары тізбесіне сәйкес қарастырылып береді.
Кепілдік беру туралы келісім-шарт тараптар қол қойған күннен бастап өз
күшіне кіреді. Қазақстан Республикасының мемлекеттік кепілдіктерінің
барлығы да тіркеуден өтуі қажет.
2.2 Қазақстан Республикасы валюта жүйесiнiң дамуы, Ұлттық банктің
валюталық бағамды реттеу шаралары және оның сыртқы экономикалық қызметке
әсері.
Қазақстанның ұлттық валюта жүйесi қазiргi кезде өзiнiң қалыптасуы және
даму дәуiрiн бастан кешiрiп отыр. Дегенмен оның негiзгi тенденциялары мен
қағидалары жеткiлiктi түрде анықталды деп айтуға толық болады. Бiздiң
мемлекет дүниежүзiлiк шаруашылыққа интеграциялануға бағыт алып, 1992 жылдың
15 шiлдесiнде Халықаралық валюта қорына (ХВҚ) мүше болып кiрдi.
Ұлттық валюта жүйесi дүниежүзiлiк валюта жүйесiнiң құрылымдық
принциптерiне сәйкес қалыптасты. Қазақстан Республикасының қазiргi
валюталық жүйесi мен оның негiзгi элементтерiн мұқият қарастырып көруге
мүмкiндiктер жеткiлiктi деп есептеймiз.
Ұлттық валюта жүйесiнiң негiзiн осы мемлекеттiң заңымен бекiтiлген
ақша бiрлiгi құрайды. Қазақстанның ұлттық валютасы Елбасының 1993 жылғы 12
қарашасындағы “Қазақстан ұлттық валютасын енгiзу туралы” жарлығы негiзiнде
1993 жылдың 15 қарашасынан бастап айналымға теңге енгiзiлдi.
Қазақстанның дүниежзiлiк шаруашылыққа интеграциялануға ұмтылысы оның
халықаралық валюта-қаржы және несие қатынастарына белсендi түрде қатысуын
талап етедi. Елiмiздiң бүгiнгi таңдағы негiзгi валюталық саясаты теңге
құнының тұрақтылығын орнықтыру және оны еркiн ауысатын валюталарға
айырбастауды мейлiнше ырықтандыру. Мұның өзi бiр жағынан балансталған,
екiншi жағынан шетелдiк тауарлар мен валюталар үшiн ашық ұлттық рыноктың
болуын талап етедi. Теңгенiң еркiн ауысатын валюталармен салыстырғандағы
бағамының орнықтылығы Қазақстан экономикасы үшiн дүниежүзiлiк рынокқа
шығудың тиiмдi жолы.
Нарыққа өту кезеңiнде Қазақстан егемендi ел ретiнде өзiнiң саяси дамуы
кезеңiнде валюталық саясат жүргiзуi керек. Қазақстанның алдында шетелдермен
дербес валюта қатынастарын құрумен қатар халық шаруашылығын қайта құру оны
нарық рельстерiне түсiру мәселелерiн бiрге шешу мiндеттерi тұрады.
Қазақстан 1992 жылдың шiлдесiнде Халықаралық валюталық қорға мүше
болып кiргеннен бастап өзiнiң валюта қатынастарын “Ямаика” валюта
жүйесiнiң құрылымдық қағидаларымен қордың жарғысына сәйкес
қалыптастыруда. Валюта қатыныастарын ұйымдастырушы үшiн 1993 жылдың
14 сәуiрiнде “Валюталық реттеу туралы” ҚР-ның алғашқы заңы қабылданды
[3]. Ол кезде Қазақстан Кеңес экономикасы аймағында болғандықтан
шетелдермен жеке валюталық байланыстар жоқтың қасында болатын.
Қабылданған заң бойынша валютаны ырқына жiберу деңгейiне сәйкес келiп
кейбiр жағдайларға байланысты дамып келе жатқан валюта қатынастарына
тiптi қарама-қайшы сипатта болды. 1996 жылы 24 желтоқсанда
Қазақстанда “Валюталық реттеу туралы” жаңадан заң қабылданды. Ол заң
бүгінгі таңда дейін экономиканың дамуына және заман талаптарына сай
өзгертулер мен толықтыруларға ұшырады.
Жоғарыда аталған заңға қоса, “Қазақстан республикасының ақша жүйесi
туралы” 1993 жылдың 13 желтоқсандағы заң; “Қазақстан Республикасының
ұлттық банкi туралы” 1995 жылдың 30 наурыздағы заң “Асыл тастар және
қымбат бағалы метелдармен байланысты қатынастарды мемлекеттiк реттеу
туралы” 1995 жылдың 20 шiлдедегi заң, сонымен қатар ҚР Президентiнiң
Жарлықтары үкiмет қаулылары мен ұлттық банк басқалырымен нормативтiк
актiлерi жатады.
Қазақстан Республикасында 1999 жылы еркін құбылатын айырбас бағамының
енгізілуі принцип бойынша валюталық бағам деңгейін еркін нарық жағдайында
анықтайтынын білдіреді. Яғни, еркін құбылатын айырбас бағамның енуі
валюталық бағам сұраныс пен ұсыныстың нақты арақатынасын қамтып көрсетуге
тиіс. Бір сөзбен айтқанда валюта бағамы нарықтық заңдармен реттеліп, оның
бағамдық өзгерістері анықталады. Бүгінгі таңда осы жүргізілген валюталық
реформаларға сәйкес ұлттық валютамыз тұрақтанып, шетелдік валютаға
қарағанда ( АҚШ доллары) соңғы уақыттарда құнының артуы байқалады. Әрине
бұл үлкен жетістік деп те айтсақ артық болмас.
Валюталық бағамның деңгейін төлем балансының тұрақты міндетіне сәйкес
деңгейде, яғни ерекше қаржыландыру болжай алмайтын жағдайға жеткізу қажет
болғанда Ұлттық банк валюталық нарықты бейтараптандырады. Осындай мақсатты
көздеген Ұлттық банк Қазақстан теңгесінің құнсыздануын инфляция деңгейінде
тұруы үшін валюталық бағамды реттейді. Құбылмалы бағамға өткеннен бастап
Ұлттық шетел валютасын белсенді сатып алушыға айналды.
Сондай-ақ Ұлттық банк еркін қалқымалы ақша айырбасын сақтайды және
елімізде 2010 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап валюталық режимдегі валюталық
операцияларды лицензиялауды алып тастады. Осы шара арқылы шетелдік
валюталардың еркін қозғалысы негізінде инфляциялық тұрақтылықты және оның
төменгі деңгейін қамтамасыз етеді.
Өндірістің қазіргі қалыптасып отырған құрылыма байланысты
Қазақстан экспортының едәуір үлесі шикізатқа, түсті металдарға, отынға,
астыққа және мұнай өнімдеріне байланысты болып отыр. Бұл өз кезегінде
ұлттық экономиканың тиімді және тұрақты экономикалық дамуына кері әсер
етеді. Қаржы практикасында экспорттың бюджеттік тиімділігі – валюталық
түсім-ақша мен шығындардың ара салмағы ұғымы қолданылады. Валюталық түсім
ақша Ұлттық банктің бағамымен теңгеге қайта саналады. Экспорттың тиімділігі
оның құрылымын жетілдіруді арттыру, яғни машина жасау өнімін, қызметтің
еңбекті және ғылымды көп қажет ететін түрлерін көбейту жолымен мүмкін
болады.
Макроэкономикалық теорияда экспорттың импорттан асып түсуі
ұлттық экономиканы дамытудың қолайлы факторы болып табылады. Сонымен қатар
экспорттың жоғары болуы елдің төлем балансының оң айырмасын тудырады. Жалпы
валюталық қаражаттардың экспорттық түсімдері есебінен елдің импорты
қаржыландырылады.
Қазақстан заңдары бойынша валюталық обьектiсi болып шетел валютасы,
шетел валютасындағы бағалы қағаздар, валюталық құндылықтарды, аффинирленген
алтын мен басқа металдарды республикаға әкелу, алып кету және жiберу
тәртiбiн белгiлеу болып есептелiнедi.
Валюталық қатынастардың субъектiлерi болып “резиденттер” және
“резидент еместер” саналады. Резидентке жататындар:
- Қ.Р-да тұратын жеке кәсiпкерлер, оның iшiнде уақытша шетелдерде
мемлекеттiк қызметте жүргендер;
- Қ.Р-ның заңдары бойынша құралған заңды тұлғалар, сондай-ақ олардың
Қазақстан территориясындағы филиалдары және одан тыс жердегi
өкiлеттерi.
- Қ.Р-нан тыс жерлердегi дипломатиялық, сауда және басқа ресми
өкiлдiктер, сондай-ақ шаруашылық несие коммерциялық iспен
шұғылданбайтын өкiлдiктер.
Қ.Р-дағы “резидент еместерге” жоғарыда республика резиденттерi
түсiнiгiнде көрсетiлген заңды және жеке тұлғалар жатады.
Қазақстанда валюталық бақылауды валюталық бақылау органдары және
олардың агенттерi жүргiзедi. Валюталық бақылау органдары болып заң
бойынша валюталық бақылау қызметiн жүргiзетiн ұйымдар, валюталық
операциялар жүргiзетiн өкiлеттi банктер жүргiзедi.
Қазақстан Республикасында валюталық реттеу мен валюталық бақылауды
жүзеге асырады және валюта операцияларының барлық түрлерiн жүргiзуге
құқылы:
1) қызметiнiң бiрден-бiр түрi шетел валютасымен айырбас операцияларын
ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғаларға валюталық операциялар
жүргiзуге, қолма-қол шетел валютасында бөлшек сауданы жүзеге асыруға және
қызмет көрсетуге, сондай-ақ шетел валютасымен айырбастау операцияларын
ұйымдастыруға лицензиялар бередi;
2) банк операцияларының жекелеген түрлерiн жүзеге асыратын ұйымдарға:
банкноттарды, монеталар мен құндылықтарды инкассациялауға; банкаралық
клирингке; сейф операцияларына; төлем карточкаларын шығаруға лицензиялар
бередi;
3) Қазақстан Ұлттық Банкінің лицензиясы негiзiнде инкассациялау
жөнiндегi операцияларды жүзеге асыратын заңды тұлғалардың, сондай-ақ
қызметiнің бiрден-бiр түрi шетел валютасымен айырбас операцияларын
ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғалардың жарғылық капиталының ең
төменгi мөлшерiн және қалыптастыру тәртiбiн белгiлейдi;
4) қызметiнiң бiрден-бiр түрi шетел валютасымен айырбас операцияларын
ұйымдастыру болып табылатын заңды тұлғаларға әдiлет органдарында
мемлекеттiк тiркелуге рұқсат бередi;
Валюталық реттеу және валюталық бақылауда Қазақстан Ұлттық Банкi:
1. Қазақстан Республикасында шет ел валютасының және шет ел
валютасындағы бағалы қағаздар айналысының аясы мен тәртiбiн
белгiлейдi, шет ел валютасында операциялар жүргiзуге қажеттi
шектеулер енгiзедi, соның iшiнде осындай операциялар мен сыйақы
ставкаларының көлемiне де енгiзiледi;
2. Резиденттердiң және резидент еместердiң Қазақстан Республикасында
валюталық құндылықтармен операциялар жүргiзу ережелерiн
белгiлейдi;
3. Валюталық құндылықтарды Қазақстан Республикасына әкелу және
Қазақстан Республикасынан әкету және жiберу тәртiбiн белгiлейдi,
сондай-ақ Қазақстан Республикасы резиденттерінің шетел банктерiнде
шоттар ашу тәртiбiн айқындайды;
4. Қазақстан Республикасының валюталық заңдарына сәйкес валюталық
операцияларды, валюталық құндылықтарды пайдалануға байланысты
қызметті лицензиялау, валюталық операцияларды тiркеу және олар
туралы хабарлау, айырбастау пункттерiн тiркеу тәртiбiн белгiлейдi,
сондай-ақ айырбастау пунктiнiң тiркеу куәлiктерiн бередi және
олардың қолданылуын тоқтата тұрады;
5. Қазақстан Ұлттық Банкiнiң басқармасы айқындайтын тiзбеге сәйкес
Қазақстан Республикасы ұлттық валютасының шетел валюталарына ресми
бағамын белгiлейдi;
6. Алтын-валюта активтерiн құрайды және солармен операциялар жасайды;
7. Мемлекеттiк органдармен келiсiм бойынша олардың құзыретiне
сәйкес Қазақстан Республикасындағы резиденттер мен резидент еместер
орындауға мiндеттi валюталық операциялар бойынша есепке алудың және
есептiлiктiң тәртiбi мен нысандарын белгілейдi;
8. Банктер мен өзге тұлғалардың Қазақстан Республикасының банктiк
және валюталық заңдарын бұзу фактiлерi анықталған жағдайда,
банктiк және валюталық заңдарда көзделген санкцияларды қолдануға
құқылы;
9. Халықаралық есеп айырысуды ұйымдастырады, шет елдермен қаржы -
валюталық және кредиттiк-есеп айырысу қатынастарын жетiлдiредi;
10. Жасасылған мемлекеттiк шарттарға сәйкес шетелдiк және халықаралық
ұйымдармен шет ел валютасын тартады;
11. Тауарларды (жұмыстарды, қызметтердi) экспорттаудан түскен шетелдiк
валютаны мiндеттi түрде сату режимдi енгiзедi және өзгертедi.
12. Қазақстан Ұлттық Банкi валюталық реттеу және валюталық бақылау
жөнiнде Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген басқа да
функцияларды орындауға құқылы.
Валюталық бақылау негiзiнен мына бақылауда жүргiзiледi:
- Жүргiзiлетiн валюталық операциялардың заңға сәйкестiгiн анықтау жiне
оған қажеттi лицензиялар мен рұқсаттың болуы .
- Резиденттердiң мемлекет алдындағы шетел валютасымен мiндеттемелерiн
орындауын тексеру; сондай-ақ Қ.Р-сы валюта нарығында шетел валютасын
сату мiндеттемелерiнiң орындалуын тексеру; шетел валютасымен
жүргiзiлген төлемдердiң фиелдiгi, валюта операциялары бойынша есеп пен
есептесудiң толықтығы және обьективтiлiгiн тексерiп сонымен бiрге
резиденттер еместердiң теңгелермен жүргiзген операциялары бойынша
бақылау жүргiзiледi.
Сөйтiп, валюта қатынастары халықаралық экономикалық, саяси және мәдени
қатынастарға қызмет етiп, ол мемлекеттiң төлем балансында төлем табады.
Валюталық операциялардың анықтамасын беруден бұрын “валюта” терминiнiң
мәнiне тоқталайық. Қазақстан Республикасының заңдылықтарына сәйкес, “валюта
деп мемлекеттердiң заңды төлем құралы ретiнде қабылданған ақша бiрлiктерi
немесе банкноттар, қазыналық билеттер мен тиындар, соның iшiнде қымдат
жасалған тиындар (айналымнан алынған немесе алынатын, бiрақ айналымда
жүрген ақша белгiсiмен айырбастауға жататынын қоса алғанда) түрiндегi қолма
–қол және аударым нысандарының құнның ресми стандарттары, сондай- ақ
шоттардағы, соның iшiнде халықаралық ақша немесе есеп айырысу
бiрлiктерiндегi қаражаттарды бiлдiредi”.
Осы заңға “валюталық операцияларға” төмендегiдей түсiнiк берiлген:
1) меншiк құқығының және өзге де құқықтардың валюталық құндылықтарға
ауысуына байланысты операциялар соның iшiнде төлем құралы ретiнде шетел
валютасындағы өзге төлем құралдарын пайдаланумен байланысты мәлiмдемелер;
2) валюталық құндылықтарды кез-келген тәсiлмен Қазақстан
Республикасына әкелу және жөнелту, сондай-ақ Қазақстан Республикасынан
әкету және жөнелту;
Мұндағы валюталық құндылықтарға мыналар жатады:
1. Шетел валютасы;
2. Номиналы шетел валютасында көрсетiлген бағалы қағаздар мен төлем
құралдары;
3. Тазартылған құйма алтын;
4. Ұлттық валюта, резиденттер мен бейрезидентттер арасында олармен
операциялар жасалған жағдайда құны ұлттық валютамен көрсетiлген
бағалы қағаздар және төлем құжаттары.
Кейбiр экономикалық әдебиеттерде валюталық құндылықтар қатарына
бағалы металдар (алтыннан басқа да) мен табиғи асыл тастарды (алмаз,
рубин, изумруд, сапфир, александрид, және жемчуг) жатқызады [4].
Iс жүзінде валюталық операциялар ағымдық операциялар және капитал
қозғалысымен байланысты болып бөлiнедi.
Ағымдық операцияларға жататындар:
- тауарлар жұмыстар және қызметтер үшiн төлемнiң не аванс
төлемiнiң мерзiмiн 180 күннен аспайтын мерзiмге ұзартуды
көздейтiн экспорт- импорт мәмілелерi бойынша есеп
айырысуларды жүзеге асыруға арналған аударымдар;
- 180 күнен аспайтын несиелер беру және алу;
- салымдар (депозиттер), инвестициялар, заем және өзге де
операциялар бойынша девидендтердi, сыйақыларды және өзге де
табыстарды алу және аудару;
- гранттарды қоса алғанда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz