Зат есімнің мағыналық топтары

Мазмұны:

І Кіріспе. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3

І. Тарау
1.1.Адамзат есімдері мен ғаламзат есімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1.2. Жалқы және жлпы есімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.3 Деректі және дерексіз зат есімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.4 Көптік мәнді есімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10
1.5 Дара, жинақтық мағыналы зат есімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
1.6 Түрлі реңк мәнді зат есімдер. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18

Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20

Зат есімді іштей, семантикасының өзара орайлас, астас болуларына қарай, әлденеше топқа бөлуге болады. Мысалы, семантикалық ерекшеліктеріне қарай, зат есімдерді іштей мал атаулары, өсімдік атаулары, құрт-құмырысқа атаулары, қора-қопсы және ұй мүліктерінің атаулары, қоғамдық тұрмыстың, саяси- әлеуметтік саласында қолданылатын атаулар деген сияқты неше алуан топқа жіктеуге әбден болады.Бірақ ондай тек семантикалық қана ерекшеліктері бар, өз алдына граматикалық ерекшеліктері жоқ есімдер лексикология үшін аса маңызды тексеру объектісі болғанымен, граматика үшін, арнайы сөз етерліктей зерттеу объектісі бола алмайды.
Дегенмен, зат есімнің ішінде өздеріне тән семантикалық және граматикалық ерекшеліктері бар кейбір топтар да жоқ емес. Ондай, семантикалық және грамматикалық ерекшеліктері бар топтарғағ: адамзат (кімдік) және ғаламзат(нелік) есімдерін, жалқы есімдерді, жалпы есімдерді, деректі және дерексіз есімдерді, көптік мәнді есімдерді, эмоциялы- экспрессивтік зат есімдерді, көмекші есімдерді жатқызуға болады.
Зат есімдер тілдегі өзара сөздердің барлығына әрі ұйтқы, әрі өзек болып қызмет атқаратындықтан , әдетте сөйлемнің барлық мүшелері ретінде қолданыла береді. Дегенмен зат есімдердің ең негізгі қызметі- бастауыш, толықтауыш , анықтауыш болуы. Зат есімдер сапаны, сынды белгіні, санды, әр түрлі қатынасты білдіретін анықтауыштар мен ғана емес, иелікті, тәуелдікті білдіретін анықтауыштармен де талғамай үнемі тіркесе берелі.
Өзара бір-бірімен байланысты рсы үш түрлі белгіні демек, семантикалық , морфологиялық және синтаксистік белгілерді ұштастыра қарағанда ғана, зат есім деп аталатын негізгі сөз табының сыр –сипатын толық ашады. Өйткені зат есімнің ең негізгі белгісі заттың субстантивтік мағынасын білдіру болса , онда заттық ұғымды білдіру қабілеті басқа сөз таптарында да болады.

Пайдаланған әдебиеттер

1. Нұржамал Оралбай Қазақ тілінің морфологиясы
Алматы 2007жыл.
2. Ахмеди Ысқақо Қазіргі қазақ тілі (Морфология)
Аматы 1991 жыл.
3. Омар Базаркүл Қалтайқызы Қазақ тілі
Шымкент 2004 жыл.
4. Ахмеди Ысқақов Қазіргі қазақ тілі (морфология)
Алматы1964 жыл.
5. Қазақ тілінің граматикасы (морфология) Ғылым
баспасы Алматы 1967 жыл.
6.Кәкен Ақанов Граматика теориясының негіздері
Алматы 1996 жыл.
7. К. Аханов Тіл біліміне кіріспе
Алматы 1965жыл
8. М. Балақайыв , Т.Қордабаев, қазіргі қазақ тілі
граматикасы Алматы 1961 жыл .
9. Қ.Қ . Жұбанов Қазақ тілі жөніндігі
зерттеулер Алматы 1966 жыл
10. К . Аханов Тіл білімінің негіздері
Алматы 1965 жыл .

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 17 бет
Таңдаулыға:

Зат есімнің мағыналық топтары.
Мазмұны:
І Кіріспе.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..3
І. Тарау
1.1.Адамзат есімдері мен ғаламзат
есімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2. Жалқы және жлпы есімдер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1.3 Деректі және дерексіз зат есімдер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.4 Көптік мәнді
есімдер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 10
1.5 Дара, жинақтық мағыналы зат есімдер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.6 Түрлі реңк мәнді зат есімдер.
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18

Пайдаланған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20

Кіріспе
Зат есімді іштей, семантикасының өзара орайлас, астас
болуларына қарай, әлденеше топқа бөлуге болады. Мысалы, семантикалық
ерекшеліктеріне қарай, зат есімдерді іштей мал атаулары, өсімдік атаулары,
құрт-құмырысқа атаулары, қора-қопсы және ұй мүліктерінің атаулары,
қоғамдық тұрмыстың, саяси- әлеуметтік саласында қолданылатын атаулар
деген сияқты неше алуан топқа жіктеуге әбден болады.Бірақ ондай тек
семантикалық қана ерекшеліктері бар, өз алдына граматикалық ерекшеліктері
жоқ есімдер лексикология үшін аса маңызды тексеру объектісі болғанымен,
граматика үшін, арнайы сөз етерліктей зерттеу объектісі бола алмайды.
Дегенмен, зат есімнің ішінде өздеріне тән семантикалық
және граматикалық ерекшеліктері бар кейбір топтар да жоқ емес. Ондай,
семантикалық және грамматикалық ерекшеліктері бар топтарғағ: адамзат
(кімдік) және ғаламзат(нелік) есімдерін, жалқы есімдерді, жалпы есімдерді,
деректі және дерексіз есімдерді, көптік мәнді есімдерді, эмоциялы-
экспрессивтік зат есімдерді, көмекші есімдерді жатқызуға болады.
Зат есімдер тілдегі өзара сөздердің барлығына әрі ұйтқы,
әрі өзек болып қызмет атқаратындықтан , әдетте сөйлемнің барлық
мүшелері ретінде қолданыла береді. Дегенмен зат есімдердің ең
негізгі қызметі- бастауыш, толықтауыш , анықтауыш болуы. Зат есімдер
сапаны, сынды белгіні, санды, әр түрлі қатынасты білдіретін
анықтауыштар мен ғана емес, иелікті, тәуелдікті білдіретін
анықтауыштармен де талғамай үнемі тіркесе берелі.
Өзара бір-бірімен байланысты рсы үш түрлі белгіні демек,
семантикалық , морфологиялық және синтаксистік белгілерді ұштастыра
қарағанда ғана, зат есім деп аталатын негізгі сөз табының сыр –сипатын
толық ашады. Өйткені зат есімнің ең негізгі белгісі заттың
субстантивтік мағынасын білдіру болса , онда заттық ұғымды білдіру
қабілеті басқа сөз таптарында да болады.

Адамзат есімдері мен ғаламзат есімдері.

Тіліміздегі зат есімдерді семантикалық және
граматикалық сипаты жағынан талдап қарасақ , олардың бір саласы адам
атаулары, екінші саласы адамнан өзге жан-жануарлар мен заттардың
атаулары мен заттардың атаулары болып келеді. Осы аталған екі топтың
біріншісіне қатысты сөздердің бәрі тек кім? деген граматикалық сұрауға
жауап берсе, екіншісіне қатысты сөздердің бәрә де тек не? деген
граматикалық сұрауға жауап береді.
Кім? деген граматикалық сұрауға жауап беретін жалпы адам
атаулары жатады. Адам атаулары деп жалпы адамға тән атауларды( кісі,
бала, қыз, бөпе, шал, кемпір, келіншек, қалындық, еркек, әйел т.б) , туыс
атауларын (әке, шеше, әже, ата, аға, іні, апа, сіңіл, немере, шөбере,
нағашы, жиен, бөле, құда, күйеу, құдаша, т.б іс-әрекет пен кәсіп мамандық
иелерінің атаулары (әнші, атшы,арбашы, егінші, малшы, суреткер, артист ,
инженер, диқан, ғалым, мұғалім, дәрігер, компазитр, сатушы т.б), әр алуан
қызмет баптары мен лауазым атаулары ( директор, лейтенат, ұлық, бастық,
төре, ханым, мырза, жолдас,т.б) кісі аттары (Асан, Әсет, Ғалымжан, Абзал,
Далет , Рабиға Гулсім,т.б) және басқа да осылар сияқты адамға арналған
атауларды айтамыз.
Зат есімнің бұл тобына, жалпы алғанда, адам атаулары мен
байланысты ұғымдардың аттары және кісі аттары енетіндіктен, оларды осы
семантикалық ерекшеліктеріне қарай адамзат есімдері деп атауға
болады. Ал, формалдік жағынан олар кім? деген граматикалық сұраққа
жауап береді.
Не? деген граматикалық сұрау, әдетте, адамнан өзге барлық жан-
жануарлардың және күллі заттар мен нәрселердің атауларына қойылады. Не?
деген граматикалық сұрауға жауап беретін зат есімдерге деректі я
дерексіз заттар мен заттық ұғымдардың атаулары (мысалы: құм, шаң, тас,
темір, топырақ, су, ойын, күлкі, сана, күйініш, қуаныш, реніш, аспан,
ақыл. т.б) есімдік атаулары ( мысалы: ағаш,шөп, жусан, қарағай, өрік,
жүзім, алма, жиде т.б) ас пен ішімдік атаулары (мысалы: ет, сүт, май,
ірімшік, нан, қымыз, шұжық , айран, қымыз,т.б ) хайуанаттардың аң мен
құстың атаулары (мысалы: жылқы, сиыр, қой,ешкі, құлын, бөкен, киік, арқар,
жолбарыс, қаз, үйрек, т.б) балық атаулары (мысалы: шортан, сазан, көк-
серке, т.б) құрт-қмырсқа мен бақа –шаян атаулары (мысалы: кесіретке, шыбын,
сона,ара, т.б) мекен, қора-қопсы, құрал жабдық атаулары(мысалы: ұй,
қора, дала, терезе, табақ, қасық т.б) тағы басқа неше алуан нәрселер мен
заттық ұғым атаулары жатады.
Сөйтіп, зат есімдердің бұл тобы адамнан өзге жан- жануарлардың,
заттар мен нәрселердің , заттық ұғымдардың атауларын түгел
қамтитындықтан , оларды семантикалық ерекшеліктеріне қарап, ғаламзат
есімдері деп атауға болады, ал формальдік жағынан олар не? деген
грамматикалық сұрауға жауап береді.
Егер кім? деген сұрау қйылатын кісі аты тиісті жагдайларға сәйкес,
жер –су мекен атауына ауысса, соңғы атауға кім? деген сұрау
қойылмайды не? сұрауы қойылады.Мысалы: Жидебай-жаңа ғана оқу бітірген
жас инжинер; Жидебайда білім де, жаһатта бар дегендері Жидебай сөзіне
кім? деп деп, Жидебайда сөзіне кімде? деп сұрау қойсақ, Қуанбай ауыл
Жидебайға қонды; Қуанбай аулы Жидебайдан көшті дегендерде біріншісіне
тек-қайда? деп қана, екіншісіне –қайдан? деп қана сұрау қоюға болады.
Керісшісінше , не? деген сұрауға жауап беретін жай ғана жалпы есім
(мысалы: ырыс, мұрат т.б) кісі аты ретінде қолданылатын дай болса
(мысалы: Ырыс Дүйсекейқызы, Мұрат Қасымұлы т.б) тек қана кім? деген
сұрауға жауап беретін болады. Сөйтіп бұлардан кім?я не? деген
сұраудың қайсысына жауап беретініне қарай зат есімдердің семантикалық
және граматикалық жағынан іштей екі үлкен топқа бөлінетіндігін айқын
аңғарады.
Зат есімдер мен жіктеу есімдіктеріне қатысы жағынан лексика-
грамматикалық категория болып табылатын сан мөлшер категориясы да
зат есімдермен қиыса байланысатын сан мөлшер категориясы да зат
есімдермен қиыса байланысатын сын есімдерде және тағы басқа сөз
таптарында граматикалық мағынаға ие болып граматикалық категория
ретінде танылады. Граматикалық жақ, шақ, рай, етістік категориялары
етістіктің көсемше, есімше формаларының және т.б түрлерінің басын
қосады.
Жалқы және жалпы есімдер
Тілдегі әр алуан деректі және дерексіз заттар мен ұғымдарды
білдіретін зат есімдер, әдетте жалпы есім деп аталады. Мысалы: ағаш,
ат, ас, арал, арба, бас, сана, түсінік , дала, отын, кеңсе, көмір сияқты
зат есімдердің бәрі де жалпы есім болады. Ал заттар мен заттық
ұғымдарды жалпылама түрде айтылатын осындай жалпы есімдермен қатар,
белгілі бір ғана затты арнай, даралай атайтын жалқы зат есімдер
де бар. Оларға кісі аттары мысалы: Асқар, Арқалық, Ағыбай, тағы басқа
өндіріс, мекеме, ұйым аттары (Еңбек, Қайрат, Турксиб. Т.б ) газет журнал
кітап аттары мен шығармаларының аттары ( Лелиншіл жас, Ботагөз, Серпер,
т.б ) географиялық атаулар (Алатау, Қаратау, Іле, Ертіс т.б) қала, көше,
алаң аттары (Алматы, Теміртау, Амангелді алаңы, Абай проспектісі т.б)
тағы басқа жалқы атаулар жатады.
Жалқы есімдер мағына жағынан белгілі бір ұғымды білдірмейді, тек
бір жеке –дара затты басқа заттардан ажырату үшін қойылған белгі- ат
ретінде ғана жұмсалады.
Жеке я дара заттарға берілген осындай зат есімдерді жалқы есім
дейміз.
Сөйтіп, жалқы есімдер деп жалпы есімдерден ажырату үшін
қойылатын арнаулы атауларды айтамыз. Жазу дәстүрімізде жалқы есімдер
бас әріппен басталып жазылады да, жалпы есім бірыңғай кіші әріппен
жазылады.
Тілімізде жалпы есімнен жалқы есім, жалқы есімнен жалпы есімнен
туа береді. Бірақ жалқы есімдердің жалпы есімдерге ауысуларынан гөрі
жалпы есімдерден жалқы есімдер көбірек кездеседі. Мысалы: Алатау,
Ақтөбе, Қарағанды сияқты жер, су, мекен аттарын білдіретін жалқы
есімдер әуелі жалпы есімдерден туған. Керісінше, ақтөбелік,
қарағандылық, берсиевші, мичуринші сияқты жалпы есімдер бастапқы жалқы
есімдерден жасалған.
Жалқы есімдердің жалпы есімдер категориясына, жалпы есімдердің
жалқы есімдер категориясына осылай көшуі сөздің қызметтерінің, соған
сайкес олардың мағыналарының, кейде тіпті формаларының өзгеруіне
байланысты болады.
Сонымен бірге, кейбір сөздер жалпы есім ретінде де
жұмсалады. Мысалы: күн, жер, ай деген сөздер астрономия ғылымында
жалқы есім ретінде түсінілсе, күнделікті өмірде жай ғана жалпы
есім ретінде жұмсалады
Ішіндегі әр қилы ұсақ топтарды сөз етпегенде, жалқы есімдер
ең әуелі үлкен-үлкен екі салаға бөлінеді: оның біріншісі -кісі
аттары (онамастика), екіншісі- геграфиялық атаулар (топаниаика). Жалқы
есімдердің осы екі саласының екеуіне де ортақ жалпы
сипаттарымен қатар, әр саласының өзді-өзіне ғана тән ерекше
сипаттары да бар. Сол себептен де жалқы есімнің бұл екі саласын
тіл ғылымының арнаулы екі түрі тарауы (онамастика және
топонимика) алды- алдына ексеру объектісі етеді.
Кісі аттарына да, жер-су аттарына да, әдетте көптік жалғаулары
жалғанбайды. Егерде оған қосымша жалғанатындай болса , онда қосымша
жалғанатындай болса,ондай жалқы есімнің мәні ә өзгереді я
өзгермейді, я оған үстеме семантикалық рең жамалады. Бірақ жер-су
аттарынан да, сондай-ақ, жалқы есімдердің өзге топтпрына да кісі
аттарының ерекшеленетін кейбір граматикалық айырмашылықтары бар.
Мысалы: Ертіс жағасы, Мәдениет және тұрмыс журналы дегендегі жалқы
есімдер өздері анықтайтын сөздерге ілік формасы (жалғаудың түсуі я түспеуі
шарт емес) арқылы тіркесе, кісі аттары өзі анықтайтын сөздерге ілік септік
формасы арқылы да (Бейсеннің баласы, Асанның Үсені т.б.) атау түрінде де
тіркесе береді. Мысалы, Қажымұқан балуан, Тарғын батыр, Байжан ұста.
Сонымен қатар белгілі бір адамның өз аты, әкесінің аты, фамилиясы
бірін-бірі анықтаумен қатар, бәрі құралып бір күрделі есем де бола береді.
Мысалы Әміре Қашаубайұлы, Құдайберген Қуанұлы, Жұбанов, Мұхтар Омарханұлы
Әуезов т.б. Жалқы емесдердің өзге топтарынан кісі аттарының ерекшеленетін
тағы бір айырмашылығы – адам аттарына тән рең категориясы. Кісі аттары
қалыптағыша атау күәнде қолданылуымен қатар, сыйлау, құрметтеу, еркелету,
кішірейту мәнін білу үшін, атау формасына арнаулы қосымша жалғанып та
жұмсалады. Мысалы, Сәбден, Қали деген аттарды құрметтегенде, сыйлағанда я
үлкен етіп атағанда Сәбе, Қалеке деп атауға болады да, Әли, Сәуле деген
аттарды еркелете, кішірейте сөйлегенде Әлкен, сәулеш деп атауға болады.
Рас, кейбір жалпы есемдерді де осылай қолдануға болады. Мысалы, құлыншақ,
інішек, балақай, ботақан, көкшім, т.б. Бірақ жалқы есімдер мен адам
аттарындағы бұл категорияның семантикалық семантикалары да, қолданылу
өрістері де бірдей емес.
Жалқы есімдер үнемі бас әріппен басталып жазылады. Олар мыналар;
1. Кісі аты, фамилиясы, әкесінің аты: Шоқан Уалиханов, А.С.Пушкин,
М.Шаханов, Н.Назарбаев, М.О.Әуезов, Қ.А.Ясауи, Жарылқасын Дана.
2. Георгафиялық, астрономилық атаулар: Орта Азия, Күн, Таяу Шығыс,
Қазақстан, Алатау, т.б.
3. Газет-журнал, ән-күй атаулары: Егемен Қазақстан газеті, Кісен
ашқан күй, Қазақстан әйелдері журналы, Саржайлау әні, Шымкент
келбеті газеті т.б.
4. Мекеме, ұйывм, елдімекен атаулары: Шымкент қорғасын зауоты, ОҚО
Шиелі әкімшілік, ОҚО Білім беру басқармасы, ОҚО Денсаулық сақтау
департаменті т.б.
5. Хайуанаттарға қойылған атаулар: Құлагер, Тайбруыл,
Бөрібасар,Ақтас .

Деректі және дерексіз зат есімдер

Зат есім сөздерінің бәрі заттық ұғымды білдіргені мен
, олардың іштей айырмашылықтары бар. Мысалы: ағаш, су, шөп, сүт, темір,
шүберек, тәрізді сөздер көзбен көріп, қолмен ұстап тануға боларлықтай
нақтылы, деректі заттармен ұғымдарды білдірсе, ақыл, сана, ой,
ықпал, әсер, жақсылық, адамгершілік, зұлымдық, пікір секілді сөздер
ойлау, топшылау қаблеттері арқылы табылатын абстракті (дерексіз)
заттармен байланысты ұғымдарды білдіреді.
Сонымен, көзбен көріп, қолмен ұстауға болатын заттың атауы
деректі зат есім деп аталады. Мысалы: бала, гүл, үй, есік, ағаш,
қалам, мектеп, т,б. Адам бұл сөздердің мағынасын олардың түрі,
түсі, дәмі т.б белгілері арқылы таниды.
Көзбен көріп, қолмен ұстауға болмайтын, тек адамның
ақылы, ойлау қабілеті арқылы,топшылаумен ғана түсінілетін заттық
ұғымдардың атауы дерексіз зат есім деп аталады. Мысалы: қуаныш,
қайғы, ақыл, ес, жақсылық, сана, ми, ой, байлық, бақыт, қанағат,
махаббат т.б. Бұл дерексіз мәнді зат есім сөздердің мағынасын
ойлау, топшылау әрекеті арқылы ғана түсінуге болады, өйткені
олардың нақтылы тұлғасы, сыртқы белгісі жоқ. Сондықтан оларды әркім
әр түрлі түсінуі мүмкін. Маселен, біреудің білімін әркім әр түрлі
бағалайды, өйткеніоның нақтылы көлемі, салмағы, аумағы жоқ.
Құрамы жағынан алғанда тілде деректі зат атаулары
өте көп, дерексіз мағыналы зат есім сөздер дәл олардай емес.

Көптік мәнді есімдер
Зат есімдердің көпшілігі тікелей атау формада тұрып,
белгілі бір бірыңғай заттардың бәріне тән жалпы атау ретінде
жұмсалумен қатар, тиісті заттың бір данасының ғана атауы есебінде
қолданылады. Мысалы: кісі, сөз, бала, қыстау, үй, көл, т.б. Егер осы
атаулар арқылы аталатын заттар біреу емес, әлденешеу я көп екенін
білдіргіміз келсе , осы зат есімдерге көптік жалғауын жалғап айтамыз.
Мысалы: кісілер, сөздер, балалар, көлдер, т.б.
Сонымен, қатар атау формада тұрғанда, өзі арқылы аталатын
заттың біреуін емес, жиынын топтап я қамтып атайтын зат есімдер де
бар.Мысалы. сүт, ұн ,жүн, алма, ақыл, өмір, шындық, алтын, жел, құйын
деген сияқты зат есімдерді алсақ, бұлардың әрқайсысы белгілі бір
жеке дара затты ғана атамайды, оны тобымен атайды.
Осындай затты жеке- даралап атамай, оның жиынын тобымен
атайтын зат есімдерді көптік мәнді есімдер деп атаймыз.
Көптік мәнді есімдердің ерекшеліктері тек
семантикаларында ғана, демек, затты жекелеп атамай, топтап атауларында
ғана емес, граматикалық сипаттарында да бар. Мысалы: сол аталған
ұн,алтын, жел, ақыл тәрізді көптік мәнді есімдерді алсақ, осылардың
бәрі де практикалық тілде көптік жалғауы жалғанбай жұмсалады.
Сондықтан өздеріне тән осындай семантикалық ерекшеліктері мен
граматикалық өзгешеліктеріне қарай, зат есімдердің бұл ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.