Дебиторлық борыштар есебіне жалпы сипаттамасы
Мазмұны
Кіріспе
I.Негізгі бөлім Дебиторлық борыштар есебі
1.1 Дебиторлық борыштар есебіне жалпы сипаттамасы
1.2 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі
1.3 Күмәнді дебиторлық борыштар
1.4 Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борыштарының есебі
1.5 Басқадай дебиторлық борыштардың есебі
1.6 Алдағы кезең шығындарының есебі
1.7 Берілген аванстар есебі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
I.Негізгі бөлім Дебиторлық борыштар есебі
1.1 Дебиторлық борыштар есебіне жалпы сипаттамасы
1.2 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі
1.3 Күмәнді дебиторлық борыштар
1.4 Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борыштарының есебі
1.5 Басқадай дебиторлық борыштардың есебі
1.6 Алдағы кезең шығындарының есебі
1.7 Берілген аванстар есебі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Бухгалтерлік есептің бұрынғы анықтамасында, шоттар жүргізуге байланысты, көңіл бухгалтердің дәстүрлі функциясына негізделген. 1941 жылы Американың бухгалтерлер институтында бухгалтерлік есепке былайша анықтама берілген: “Есеп дегеніміз шоттарда операцияларды ақшалай өлшем бірлігінде тіркеу арқылы жіктеу және жалпылама көрсету мәдениеті, яғни кем дегенде оның бір бөлігі қаржылық сипат алатын, сонымен қатар алынған нәтижені көрсететін жазу”.
Қазіргі уақытта Қазақстан нарық экономикасына түгелімен көшті, оны бүкіл әлемдік қауымдастық та мойындады. Бұндай жағдайда біздің елімізде әлемдік нарықта бәсекелестік қабілеті бар кәсіпорындар, мекемелер көп болса, соғұрлым біздің экономикамыздың деңгейі де жоғарылай береді. Ал кәсіпорындардың қызметінің дұрыс жолға қойылуы көптеген факторларға байланысты болып келеді. Соның ішінде бухгалтерлік есептің, аудиттің, оның ішінде қаржылық есептің, ішкі аудиттің және талдаудың дұрыс ұйымдастырылып жүргізілуі үлкен рөл атқарады.
Ақша қаражаттың есебін зерттеп бақылай отырып кез-келген кәсіпорынның жабдықтаушылары мен клиенттерінің кім екендігін, олардың қандай тауар сататынын, қызмет көрсететінін, олармен қандай қарым-қатынастарда, қандай тәртіпте, қандай құжат негізінде жүзеге асатынын көріп білуге болады.
Есепке алу мәліметтегі кәсіпорынның және оның құрылымдық бөлімшелерінің қызметін жедел және тиімді басқару үшін экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлау жасау үшін және де халқымыздың экономикасының даму заңдылықтарын терең зерттеу үшін пайдаланылады.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында кәсіпорынның күрделі экономикалық тетігін нық, дұрыс жолға қойылған есеп жүйесінсіз, сондай-ақ сенімді экономикалық ақпаратсыз басқару іс жүзінде мүмкін емес.
Жалпы, курстық жұмыстың жазылу құрамы кіріспе, негізгі бөлім, жеті сұрақты, сондай-ақ қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімін қамтып отыр. Негізгі бөлімде дебиторлық борыштар дегеніміз не? Дебиторлық борыштар есебі туралы, сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі, күмәнді дебиторлық борыштар, басқадай дебиторлық борыштарға, алдағы кезеңдегі шығындардың есебіне түсінік берілді. Дебиторлық борыштардың экономикадағы ролі, мәні және мақсаты мен қажеттілігі қарастырылды. Осы бөлімде дебиторлық борыштар есебінің қажеттілігінің мәні, мазмұны ашылды.
Бухгалтерлік есептің бұрынғы анықтамасында, шоттар жүргізуге байланысты, көңіл бухгалтердің дәстүрлі функциясына негізделген. 1941 жылы Американың бухгалтерлер институтында бухгалтерлік есепке былайша анықтама берілген: “Есеп дегеніміз шоттарда операцияларды ақшалай өлшем бірлігінде тіркеу арқылы жіктеу және жалпылама көрсету мәдениеті, яғни кем дегенде оның бір бөлігі қаржылық сипат алатын, сонымен қатар алынған нәтижені көрсететін жазу”.
Қазіргі уақытта Қазақстан нарық экономикасына түгелімен көшті, оны бүкіл әлемдік қауымдастық та мойындады. Бұндай жағдайда біздің елімізде әлемдік нарықта бәсекелестік қабілеті бар кәсіпорындар, мекемелер көп болса, соғұрлым біздің экономикамыздың деңгейі де жоғарылай береді. Ал кәсіпорындардың қызметінің дұрыс жолға қойылуы көптеген факторларға байланысты болып келеді. Соның ішінде бухгалтерлік есептің, аудиттің, оның ішінде қаржылық есептің, ішкі аудиттің және талдаудың дұрыс ұйымдастырылып жүргізілуі үлкен рөл атқарады.
Ақша қаражаттың есебін зерттеп бақылай отырып кез-келген кәсіпорынның жабдықтаушылары мен клиенттерінің кім екендігін, олардың қандай тауар сататынын, қызмет көрсететінін, олармен қандай қарым-қатынастарда, қандай тәртіпте, қандай құжат негізінде жүзеге асатынын көріп білуге болады.
Есепке алу мәліметтегі кәсіпорынның және оның құрылымдық бөлімшелерінің қызметін жедел және тиімді басқару үшін экономикалық болжамдар мен ағымдық жоспарлау жасау үшін және де халқымыздың экономикасының даму заңдылықтарын терең зерттеу үшін пайдаланылады.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында кәсіпорынның күрделі экономикалық тетігін нық, дұрыс жолға қойылған есеп жүйесінсіз, сондай-ақ сенімді экономикалық ақпаратсыз басқару іс жүзінде мүмкін емес.
Жалпы, курстық жұмыстың жазылу құрамы кіріспе, негізгі бөлім, жеті сұрақты, сондай-ақ қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімін қамтып отыр. Негізгі бөлімде дебиторлық борыштар дегеніміз не? Дебиторлық борыштар есебі туралы, сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі, күмәнді дебиторлық борыштар, басқадай дебиторлық борыштарға, алдағы кезеңдегі шығындардың есебіне түсінік берілді. Дебиторлық борыштардың экономикадағы ролі, мәні және мақсаты мен қажеттілігі қарастырылды. Осы бөлімде дебиторлық борыштар есебінің қажеттілігінің мәні, мазмұны ашылды.
Пайдаланылған әдебиеттер:
1)Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері
Қ.К. Келумжанов; Н.А Құдайбергенов
2)Бухгалтерлік есеп
Назарова Вера Леонидовна
3)Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп
В.К. Радостовец ;Т.Ғ. Ғабдуллин; В.В. Радостовец;
О.И. Шмидт
4)Салық және салық салу
А.Д. Үмбетәлиев; Г.Е. Керімбек
Алматы Экономика 2006 ж
5)Қазақстандағы «Бухгалтерлік есепке алу және қаржылық есеп беру туралы» Заңы 26/2 96 ж
6) Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау
К. Ш. Дүйсенбаев; Э.Т Төлегенов; Ж.Г Жумагалиева
1)Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері
Қ.К. Келумжанов; Н.А Құдайбергенов
2)Бухгалтерлік есеп
Назарова Вера Леонидовна
3)Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп
В.К. Радостовец ;Т.Ғ. Ғабдуллин; В.В. Радостовец;
О.И. Шмидт
4)Салық және салық салу
А.Д. Үмбетәлиев; Г.Е. Керімбек
Алматы Экономика 2006 ж
5)Қазақстандағы «Бухгалтерлік есепке алу және қаржылық есеп беру туралы» Заңы 26/2 96 ж
6) Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау
К. Ш. Дүйсенбаев; Э.Т Төлегенов; Ж.Г Жумагалиева
Мазмұны
Кіріспе
I-Негізгі бөлім Дебиторлық борыштар есебі
1.1 Дебиторлық борыштар есебіне жалпы сипаттамасы
1.2 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі
3. Күмәнді дебиторлық борыштар
1.4 Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борыштарының есебі
1.5 Басқадай дебиторлық борыштардың есебі
1.6 Алдағы кезең шығындарының есебі
1.7 Берілген аванстар есебі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Бухгалтерлік есептің бұрынғы анықтамасында, шоттар жүргізуге
байланысты, көңіл бухгалтердің дәстүрлі функциясына негізделген. 1941 жылы
Американың бухгалтерлер институтында бухгалтерлік есепке былайша анықтама
берілген: “Есеп дегеніміз шоттарда операцияларды ақшалай өлшем бірлігінде
тіркеу арқылы жіктеу және жалпылама көрсету мәдениеті, яғни кем дегенде
оның бір бөлігі қаржылық сипат алатын, сонымен қатар алынған нәтижені
көрсететін жазу”.
Қазіргі уақытта Қазақстан нарық экономикасына түгелімен көшті, оны
бүкіл әлемдік қауымдастық та мойындады. Бұндай жағдайда біздің елімізде
әлемдік нарықта бәсекелестік қабілеті бар кәсіпорындар, мекемелер көп
болса, соғұрлым біздің экономикамыздың деңгейі де жоғарылай береді. Ал
кәсіпорындардың қызметінің дұрыс жолға қойылуы көптеген факторларға
байланысты болып келеді. Соның ішінде бухгалтерлік есептің, аудиттің, оның
ішінде қаржылық есептің, ішкі аудиттің және талдаудың дұрыс ұйымдастырылып
жүргізілуі үлкен рөл атқарады.
Ақша қаражаттың есебін зерттеп бақылай отырып кез-келген
кәсіпорынның жабдықтаушылары мен клиенттерінің кім екендігін, олардың
қандай тауар сататынын, қызмет көрсететінін, олармен қандай қарым-
қатынастарда, қандай тәртіпте, қандай құжат негізінде жүзеге асатынын көріп
білуге болады.
Есепке алу мәліметтегі кәсіпорынның және оның құрылымдық
бөлімшелерінің қызметін жедел және тиімді басқару үшін экономикалық
болжамдар мен ағымдық жоспарлау жасау үшін және де халқымыздың
экономикасының даму заңдылықтарын терең зерттеу үшін пайдаланылады.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында кәсіпорынның күрделі
экономикалық тетігін нық, дұрыс жолға қойылған есеп жүйесінсіз, сондай-ақ
сенімді экономикалық ақпаратсыз басқару іс жүзінде мүмкін емес.
Жалпы, курстық жұмыстың жазылу құрамы кіріспе, негізгі бөлім, жеті сұрақты,
сондай-ақ қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімін қамтып отыр. Негізгі
бөлімде дебиторлық борыштар дегеніміз не? Дебиторлық борыштар есебі туралы,
сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі, күмәнді дебиторлық
борыштар, басқадай дебиторлық борыштарға, алдағы кезеңдегі шығындардың
есебіне түсінік берілді. Дебиторлық борыштардың экономикадағы ролі, мәні
және мақсаты мен қажеттілігі қарастырылды. Осы бөлімде дебиторлық
борыштар есебінің қажеттілігінің мәні, мазмұны ашылды.
Дебиторлық борыштар дегеніміз – кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа да
заңды немесе жеке тұлғалардан оларға сатқан тауарлары, көрсеткен
қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала төленген төлемдері үшін
алашақ борыштарын айтамыз.
Дебиторлық борыштар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан баға
жеңілдіктерін (скидки) және қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы
қалдық сома бойынша есептеледі. Дебиторлық борыштардың пайда болған
(есептелген) уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзімге байланысты
пайыздар бойынша кіріс көп жағдайларда ескерілмейді. Әр кәсіпорындар
өздерінің өндірген өнімдерін сатқан кезде, кейде сатып алушыларға баға
бойынша жеңілдіктер ұсынады. Ұйымдардың мұндай қадамға баруының басты
себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын тауарларының көлемін
арттыру болып табылады.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша дебиторлық борыштардың есебіне таңдамалық есептің
карточкалары, ажырату парақшалары, бухгалтерлік анықтамалары және тағы да
басқа тіркелімдер, құжаттар қолданылады.
Курстық жұмыстың жазылу барысында және тақырыптың мазмұнын ашуда
белгілі авторлардың оқулықтары, монографиялар, сондай-ақ газет –журналдар
беттеріндегі жарияланған мақалалар, маңызды деректер, статистикалық
көрсеткіштер жан-жақты пайдаланылып отыр.
Дебиторлық борыштар есебі (Алынуға тиісті шоттар)
1. Дебиторлық борыштар есебіне жалпы сипаттамасы
Дебиторлық борыштар дегеніміз – кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа да
заңды немесе жеке тұлғалардан оларға сатқан тауарлары, көрсеткен
қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала төленген төлемдері үшін
алашақ борыштарын айтамыз.
Өтілетін (алынатын) уақытына қарай:
1. Алынуға тиісті дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті борыштар.
2. Ұзақ мерзімді алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді.
Бұл борыштар есебі Алынуға тиісті шоттар бөлімінің шоттарында
есептеледі.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелетін)
дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі.
Олардың қатарына жататындар:
• ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала төленген)
төлем;
• тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
• вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
• негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
• ұйымның лауазымды адамдардың (тұлғалардың) дебиторлық борышы;
• басқадай дебиторлық борыштар.
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық
борыштардың айналымы жатады. Яғни, дебиторлық борыштардың есептелген уақыты
мен өтелу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның дебиторлық
борышы оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана анықталады.
Дебиторлық борыштар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан баға
жеңілдіктерін (скидки) және қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы
қалдық сома бойынша есептеледі. Дебиторлық борыштардың пайда болған
(есептелген) уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзімге байланысты
пайыздар бойынша кіріс көп жағдайларда ескерілмейді. Әр кәсіпорындар
өздерінің өндірген өнімдерін сатқан кезде, кейде сатып алушыларға баға
бойынша жеңілдіктер ұсынады.
Ұйымдардың мұндай қадамға баруының басты себебі сатып алушыларды
қызықтыру арқылы сатылатын тауарларының көлемін арттыру болып табылады.
Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық борыштар Ұзақ мерзімді
дебиторлық борыштар болып есептеледі. Сонымен қатар баға жеңілдіктерін
пайдалану ұйымның күмәнді борыштарының сомасын қысқартуға үлкен әсер етеді.
Халықаралық тәжірибеде баға жеңілдіктері терминімен бірге сауда
жеңілдіктері термині қатар қолданылады. Кейбір өзінің экономикасын нарықтық
жолмен жүргізіп келе жатқан елдердегі ұйымдар сауда жеңілдігін тауарларды
сатудан жарнама ретінде пайдаланады. Жалпы сауда жеңілдігін қолданудың
ұстанымы, баға жеңілдігін пайдаланғандағы жағдайымен бірдей деп айтуға
болады. Міне, сондықтан да кәсіпорын сатып алушылардың заңды немесе жеке
тұлғаның осы тауарлар бойынша борыш сомаларының мөлшерін қысқарту туралы
талабын қабылдауға келісуіне тура келеді.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша дебиторлық борыштардың есебіне таңдамалық есептің
карточкалары, ажырату парақшалары, бухгалтерлік анықтамалары және тағы да
басқа тіркелімдер, құжаттар қолданылады. Негізгі бухгалтерлік жазулардың
жиынтығын анықтау үшін, есеп тіркелімдерін толтыру шаруашылық
операцияларының мазмұнын сипаттау қажет. Халықаралық бухгалтерлік есеп
стандарттарында ұйымның бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу барысында
қолданатын барлық бланкілері үшін міндетті ортақ есеп беру формалары
қарастырылмаған. Есеп нысанын таңдау құқығы толығымен бас бухгалтердің
құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін
таңдап, шоттар корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Ал шоттарға келер
болсақ, олар негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын, эпизодтық болып
бөлінеді және олар басқадай операцияларға қолданылады. Дебиторлық борыштар
шоттарында есептелетін сомалардың дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау
үшін түгендеу жүргізілуі қажет, ол құжаттар бойынша шоттарды
корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі.
Мұндағы басты мақсат-әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығы,
толықтығын анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп жіберілген
немесе жөнелтілген тауарлардың қашан сатылғанын тануда.
Бухгалтерлік есептің көзқарасымен қарағанда, тауарлардың тиелуі мен
сатып алушыларға қаржылық және есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы,
тауарлардың сатылғандығы деп танылады.
Кәсіпорындардың бухгалтериясы дебиторлық борыштар есебін жүргізу
барысында мына төменде аталған құжаттарды толтырады.
Нөмірі 7 Журнал-ордер-Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың борышы деп
аталатын шотының кредиті бойынша;
Нөмірі 8 Журнал-ордер-Алынуға тиісті қосылған құн салығы, Есептелген
пайыздар, Басқадай дебиторлық борыштар және Берілген аванстар деп
аталатын шоттардың кредиті бойынша;
Нөмірі 9 Журнал-ордерге қосымша тізімдеме-Берілген аванстар шотының
дебиті бойынша;
Нөмірі 10 Журнал-ордер- Күдікті қарыздар бойынша резерв, Алдағы кезең
шығындары шоттарының несие бойынша;
Нөмірі 11 Журнал-ордер-Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің борышы
шотының кредиті бойынша жүргізіледі.
Дебиторлық борыштар келесідей бөлімдерден тұрады:
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы
Күдікті қарыздар бойынша резервтер
Еншілес серіктестердің дебиторлық борышы
Басқадай дебиторлық борыштар
Берілген аванстар
Алдағы кезең шығындары
Яғни, осы жоғарыда аталған баптар бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа
заңды немесе жеке тұлғалардан алашақ сомалары дебиторлық борыш болып
табылады.
1.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдардың Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
борышы деп аталатын бөлім шоттары сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
осы кәсіпорынға деген әр түрлі қарыздары жайлы ақпараттарды қортындылау
үшін арналған. Аталған бөлімде келесідей шоттар қаралған:
Алынуға тиісті шоттар
Алынған вексельдер
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борышары
Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың
дебитінде борыштың сомасы жазылса, ал кредитінде борыштың азаюы
көрсетіледі. Алынуға тиісті шоттар сатып алушы заңды немесе жеке
тұлғалардың сатып алынған тауарлары, сондай –ақ кәсіпорынның оларға
көрсеткен қызметі үшін қарыз сомаларын білдіреді.
Жалпы Алынуға тиісті шоттар шотын сипаттай келе олардың қысқа
мерзімдік активтер екендігін және олардың сату нәтижесінде пайда
болатындығын аңғаруға болады. Сондықтан оларды кейбір кездерде Саудалық
міндеттемелер деп те атайды. Олар тауарларды несиеге сату кезінде де пайда
болады.
Халықаралық тәжірибеде кез-келген адамға тауарларды несиеге сату кең
көлемде етек алған, сонымен бірге сатып алушылар үшін сатып алған
тауарлардың төлемдерін бір немесе бірнеше айдан кейін төлеу (өтеу) құқығы
да берілген. Мұндай несиені коммерциялық несие деп те атайды. Тауарларды
несиеге сататын фирмалар, сатып алушының шотты тиісті уақытында төлеу
қабілеттілігі бар болатындығына бақылау шараларын жүргізулері қажет. Сол
үшін әрбір ұйымдарда несиелік бөлімдер жұмыс істейді. Бұл бөлімдер арқылы,
жеке және заңды тұлғалардың немесе компаниялардың қаржылық жағдайларын
білуге, сатып алушыға тауарды несиеге сатуға немесе бермеу жайлы мәселені
шешуге керекті ақпараттарды білуге болады, сонымен қатар тауарлар сатушының
арнаулы ақпараттың несиелік бюролар арқылы да клиент жайлы басқадай
мәліметтер алуға мүмкіндігі бар. Осындай несиелік ақпарат бөлімдерінің
мәліметтері бойынша да несиеге тауарларды сату, сатпау жайлы шешімдер
қабылданады. Несиелік бөлім төлем сомасын ұсынуды, несие көлемін шектеуді
және сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден несиені уақтылы өтеуді
қамтамасыз ететін белгілі бір қаражаттарды талап етуі мүмкін. Осыған орай
кәсіпорындар мен ұйымдардың таңдап алынған ережелері мен негізгі
қағидалары есеп саясатында атап көрсетуі қажет. Бұл шотта сатылған
материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар және тағы да
басқа дебиторлық борыштар есептеледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы шоттарына қатысты
бухгалтерлік есепте мынадай корреспонденциялар жазылады:
Мысалы: сатып алушылар мен тапсырыс берушілерге 300000 (үш жүз мың)
теңгенің дайын өнімдері 500000 (бес жүз мың) теңгеге сатылды (соның ішінде
80000 (сексен мың) теңге ҚҚС сомасы).
Сатылған тауарлардың өзіндік құнына:
Д-т: Сатылған дайын өнімдердің
өзіндік құны- 300000 теңге.
К-т: Дайын өнімдер 300000 теңге
Сатылған тауарлардан алынатын сомаға:
Д-т: Алынуға тиісті борыштар шоты
420 000 теңге.
К-т: Дайын өнімдерді сатудан алынатын табыс шоты 420 000 теңге.
Сатылған тауарлар үшін есептелген ҚҚС сомасына:
Д-т: Алынуға тиісті борыштар шоты 80000
теңге.
К-т: Қосылған құн салығы сомасы 80000
теңге.
Сатылған тауарлар үшін алынатын сома келіп түскенде:
Д-т: Ақшалар шоты
500000 теңге
К-т: Алынуға тиісті борыштар шоты 500000
теңге.
Жоғарыдағы екі жақты жазудан көріп отырғанымыздай кәсіпорындар мен
ұйымдардың сатқан (тиеп жіберген) тауарлары, атқарған жұмыстары мен
көрсеткен қызметтеріне байланысты қосылған құн салығы есептелген Алынуға
тиісті борыштар шоты дебиттелініп, Қосылған құн салығы шоты
кредиттелінеді.
Ал сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы
қағаздар бойынша дебиторлық борыштардың пайда болуына Алынуға тиісті
борыштар (шоттар), Алынған вексельдер, Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің өзге де борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері
дебиттелініп, оған сәйкес Материалдық емес активтердің есептен
шығарылуынан алынатын кіріс, Негізгі құралдардың есептен шығарылуынан
алынатын кіріс және Бағалы қағаздардың есептен шығарылуынан алынатын
кіріс деп аталатын шоттардың тиістілері кредиттелінеді.
Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар
бойынша қосылған құн салығы есептелінгенде Алынуға тиісті борыштар
(шоттар), Алынған вексельдер, Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
өзге де борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері дебиттелініп,
Қосылған құн салығы шоты кредиттелінеді.
Шетелдік валюта сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді баға
айырмашылықтарының пайда болуына Алынуға тиісті борыштар, Алынған
вексельдер, Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары
деп аталатын шоттардың тиістілері дебиттелініп, Бағамдық айырмашылықтан
алынатын кіріс шоты кредиттелінеді.
Алынуға тиісті айыппұлдардың, өсімақылардың сомаларына Алынуға тиісті
борыштар, Алынған вексельдер, Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
өзге де борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері, Негізгі емес
қызметтен алынған басқадай кірістер шоты кредиттелінеді.
Сатып алушылардан оларға сатылған өнім, тауар және атқарылған жұмыстар
мен көрсетілген қызметтер үшін төлемдер келіп түскенде Ақшалар бөлімінің
тиісті шоттары дебиттелініп, Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
борыштары деп аталатын бөлім шоттарының тиістілері кредиттелінеді.
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер әр түрлі себептермен кейін
қайтарылған жағдайда Сатылған тауарлардың қайтарылуы деп аталатын шот
дебиттелініп, Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары деп
аталатын бөлім шоттарының тиістілері кредиттелінеді.
Кейін қайтарылған тауарларға жасалған сату және баға шегерімдерінің
сомасына Сату шегерімі немесе Баға шегерімі шоттарының тиістілері
дебиттелініп, Алынуға тиісті борыштар, Алынған вексельдер, Сатып
алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары деп аталатын
шоттардың тиістілері кредиттелінеді.
Қайтарылған тауарлар мен өнімдерге (жұмыстар мен қызметтерге)
есептелінген қосылған құн салығы сомасы Алынуға тиісті борыштар, Алынған
вексельдер, Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары
деп аталатын шоттардың тиістілерінің дебитіне, Қосылған құн салығы шоттың
кредитіне жазылып сторно етіледі (алынып тасталады).
Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу операциялары
арнаулы тізімдемелерде есептеліп, онда сатылған айналымнан тыс активтер,
қаржылық инвестициялар, тауарлық материалдық қорлар бойынша шот фактуралары
немесе басқадай есеп айырысу құжаттары жинақталып, топтастырылып бөлек
көрсетіледі. Тізімдемелердегі жазулар-шоттар, фактуралар немесе олардың
орнына қолданылатын басқадай құжаттар негізінде активтердің топтары бойынша
жазылады. Тізімдеменің бағандарында (графасында) сатып алушылар (тапсырыс
берушілер) бойынша ай басындағы қалдықтар көшіріледі және бұйымдардың
аттары немесе топтары бойынша сатылған активтердің сандық мәліметтері
көрсетіледі. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары шотының
бөлімше шоттарының кредиті бойынша операциялардың есебі үшін №11 Журнал-
ордер қолданылады.
Тауарларды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу
келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу
келісімдері, сондай-ақ келісімшарттарымен және тағы да басқа құжаттар
құқықтық рәсімделу қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты
объектісі тауар болып табылады. Сондықтан келісімшартта тауарлардың
сипаттамасы толығымен көрсетіріп, оның бағасы мен келісілген жалпы құны
аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз және бекітілген
(фиксированный) болып көсетілуі мүмкін.
Тұрақты баға келісімшартта көрсетіліп, тауарларды төлеу кезінде
қадағаланады және өзгерістерге ұшырамайды. Инфляция жағдайында (ақшаның
құнсыздануы), әсіресе келісімшартқа қол қою мен тауарды жеткізу арасындағы
уақыт айырмашылығына байланысты сатушы теңгені арадағы есеп айырысуға
тұрақты пайдаланған жағдайда теңге құнының (бағамының) өзгеруіне байланысты
тиімсіз (қиын) жағдайға тап болуы мүмкін. Сондықтан келісуші жақтар бағаны
тұрақты валюта түрінде белгілеуге тырысады. Бұл жағдайда тауардың жалпы
валюталық сомасы анықталады және теңгедегі валюталық экивалентті қайта
санау тәртібі мен бағамы белгіленеді. Әр түрлі банктердегі бағамдар әр
түрлі болғандықтан, бағам тауардың жеткізілген күніне, болмаса белгілі бір
банктегі оның төлемі жүргізілген күніне таңдап алынуы мүмкін. Осындай кезде
сатушы үшін тауардың белгілі бір сомасының немесе 100% сомасының
төленгендігі тиімді болады.
Тұрақсыз баға келісімшартқа отыру барысында тұрақты бағаны анықтау қиын
болған жағдайда белгіленеді.
Мысалы: бағаға әсер ететін факторлар жиі өзгерген уақытта. Бұл жағдайда
базисік бағасы белгіленіп, оны есептеуден әдістері мен жағдайлары
қарастырылады. Келісімшартта қосылған құн салығы көрсетілмейді, алайда шот-
фактурада салықтың бұл түрінің болуы міндетті. Келісімшарттың басты
элементі ретінде қаржылық жағдай саналады. Қаржылық жағдай есептеудің
түрлерін, тәсілдері мен нысандарын анықтайды. Кейбір жағдайларда
жабдықтаушы сатып алушыға тиелі жіберілген тауарлары үшін вексель алуы
мүмкін. Алынған вексель анықталған мерзім ішінде белгіленген соманы төлеу
бойынша жазбаша міндеттемені білдіреді.
Вексель дегеніміз – оның иесінің белгіленген мерзім, яғни уақыт
біткен соң борышкердің ақша төлеуін талап ететін құқығын куіландыратын
жазбаш борыштық міндеттемесі. Сатып алу және сату объектісі, сандай-ақ
капиталды қысқа мерзімді инвестициялау құралы бола отырып, вексель бағалы
қағаздардың ерекше бір түрі ретінде қызмет етеді.
Вексель белгіленген қатал нысанында жазылған жазбаша борышқорлық
міндеттеме болып саналады. Вексель өзінің иесіне міндеттеменің мерзімі
өткеннен кейін немесе мерзімінен бұрын вексельде көрсетілген соманы төлеуді
талап етуге даусыз құқық береді. Вексельді толтырушы, яғни ол вексель
бойынша төлем жүргізуге міндет алған заңды немесе жеке тұлға вексель беруші
деп аталады. Ал вексель бойынша төлем алушы тұлға ремитент болып табылады:
Вексельдің жалпы түрін мына төмендегі суреттен көруге болады:
Вексель
100000 (жүз мың) теңге
25.03.2004 жыл
Төленуге тиісті сома мөлшері Вексельдің
берілген уақыты
ККК фирмасы
Вексель бойынша ақша алушы ұйымның аты
13.12.2004 жыл
төлену мерзімі
НҰР акционерлік қоғамы
Вексель беруші ұйымның аты
Нұрхан
МО
тиісті адамдардың қолдары және ұйымның мөр таңбасы
Егер вексель бойынша есеп айырысу бір жыл мерзім аралығында
жүргізілетін болса, ремитент алынған вексельді баланстың актив бөлімінің
өтімділігі жоғары активтер бабында көрсету керек. Соған сәйкес вексель
беруші осы соманы өз балансының қысқа мерзімді міндеттемелер бөліміндегі
берілген вексельдер бабында көрсетеді. Вексельдің өтелу мерзімі болып
вексель бойынша төлем жүргізілетін уақыт алынады, яғни вексель қызметінің
аяқталатын уақыты есептелінеді. Әдетте вексельдер пайдаланылуы барысында
бір немесе бірнеше міндетті орындайды. Бұндай міндеттерге мыналарды
жатқызуға болады:
• дебиторлық қарыздың өтелу мерзімін белгілі бір уақытқа ұзарту;
• шот-фактураға немесе басқа да құжаттарға қарағанда дебиторлық
қарыздарды нақты дәлелдеу;
• пайыз түрінде төлем алу үшін негіз;
• айналымға жіберілу мүмкіндігі.
Бухгалтерлік есепте вексельдер сатылған, вексельге айырбасталған
тауарлар және қызметтердің нарықтық құнымен, ақшалай баламасымен немесе
барлық ақшалай төлемдердің ағымдағы (дисконтталған) құнымен есептелінеді.
Жалпы сомасы дегеніміз бұл пайыз (процент) есептелінетін сома болып
табылады. Ал вексель бойынша алынған төлемнің осы жалпы сомадан артығы
пайыз сомасы болып есептелінеді. Вексельдің атаулы құны вексельде
көрсетілген пайыз сомаларын қоспағандағы вексель айналымы мерзімінің
соңындағы төленуге тиісті ақшалардың сомасы болып табылады.
Жасалу үлгісі және қолданылуы бойынша вексельдер жәй және
аударылмалы деп аталатын екі түрге бөлінеді.
Жай вексель дегеніміз төлем мерзімі келген кезде вексель ұстаушыға
белгіленген сомада ақша төлеуді вексельді беруші өзіне ешқандай шарт қоймай-
ақ міндеттейтін құжат болып табылады, яғни қарапайым тілмен айтқанда
вексель берушінің вексель алушыға ақшалай төлем жасауға міндеттемесін
білдіреді. Жай вексель борышкердің (қарызгердің) жазбаша міндеттемесі болып
табылады. Вексельде оның берілген уақыты, борышкерлік міндеттеменің
сомасы, төленетін мерзімі мен орны, төлем төлеуге тиісті кредитордың аты
көрсетіліп, борышкердің, яғни вексель берушінің қолы қойылуы керек.
Айналым үдерісі кезінде вексель бір адамнан екінші адамға арнайы
тіркеліп жазылғаннан кейін ғана беріледі. Табыстау жазбасы вексельдің теріс
жағында немесе қосымша парағында жазылады.
Аударылмалы вексель-(тратта) кредитордың (транссангтың) қарызгерге
(трассатқа) белгілі бір соманы үшінші заңды тұлғаға немесе жеке тұлғаға
(ремитентке) төлеу жайлы жазбаша өкімі болып саналады. Яғни, оның жәй
вексельден ерекшелігі, аударылмалы вексельде вексель ұстаушының төлеушіге
вексельде көрсетілген ақша сомасын үшінші бір адамға эмитентке төлеу туралы
жазбаша бұйрығын бере алады.
Вексельдерді сонымен қатар пайыздық және пайызсыздық деп екіге бөлуге
болады.
Пайыздық вексельдердің атаулы құнында төленетін пайыз сомасы өз
алдына бөлек көрсетіледі.
Пайызсыздық вексельдерде пайыздық сома өз алдына бөлек
көрсетілмейді,бірақ ол вексельдің жалпы сомасында қарастырылады.
Вексельдер өздерінің түрлері бойынша коммерциялық, қаржылық және
қазыналық болып үш түрге бөлінеді.
Коммерциялық вексельдер өнім өндіруші кәсіпорындар мен ұйымдарға ол
өнімді тұтынушы, яғни сатып алушы кәсіпорындар мен ұйымдардың төлем жасау
мерзімінің кешіктірілуі себебіне байланысты беретін коммерциялық, несиесі
ретінде рәсімделеді.
Қаржылық вексельдер арқылы тауарлық келісімшарттарға жатпайтын әр
түрлі банктер арасындағы борышкерлік қатынастар рәсімделеді.
Қазыналық вексельдер мемлекеттік қазыналық міндеттемеге жатады. Олар
мемлекеттің ішкі қарыздарын өтеуіне байланысты шығарылады. Қазыналық
вексельдер негізінен дисконтымен бірге номиналынан шегерім жасауды қоса
алғандағы бағасы бойынша банктерге және басқа да кәсіпорындар мен ұйымдарға
сатылады. Ал оларды кері қарай сатып алу толық атаулы құны бойынша
жүргізіледі. Қазыналық вексельдер иелерінің табысын атаулы және сату бағасы
арасындағы айырмашылық құрайды. Жалпы алғанда Қазыналық вексельдер банктер
үшін қысқа мерзімге капитал салу нысаны болып табылады. Олар банк арқылы
ақша рыногында пайдаланылады.
Вексельдер эмитенттер бойынша:
Қазынашылық және жекеше.
Төлем түрі бойынша:
Жай және аудармалы.
Төлем кепілдігінің барлығына қарай:
Қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген.
Төлеу тәртібі бойынша:
Мерзімдік вексель және ұсынушылық вексель болып бөлінеді. Вексельдерді
толтыру мен рәсімдеу белгіленген ережені сақтауды керек етеді. Құжатта
міндетті түрде вексельдік таңба яғни вексель деген жазу жазылып, оның
ұсынылған күні мен орны (жері), вексельдің сомасы, пайызы, төлеу мерзімі
көсетілуі қажет. Аударылмалы вексельді трассат (борышкер) акцептеу керек,
ондай болмаған жағдайда трассанттың вексель бойынша ешқандай міндеттемесі
болмайды. Вексель берілген уақытынан бастап төлеу мерзіміне дейін
жабдықтаушының иелігінде болуы, тауарға төлем төлеу үшін басқа заңды
тұлғаға немесе жеке тұлғаға берілуі немесе банк мекемесінен несие алу үшін
пайдаланылуы мүмкін. Вексельдің маңызды деректемесі (реквизиті) болып төлем
мерзімі саналынады. Кәсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерия қызметкерлері
вексель бойынша төлем мерзімдерінің сақталуын қадағалап оны бақылап отыруы
қажет. Вексельмен есеп айырысу есебі арнайы Алынған вексельдер шотында
жүргізіледі. Бұл шотта сатушылардың сатып алушылар және тапсырыс
берушілермен арадағы олардан алынған вексельдер бойынша есеп айырысу
операциялары жайлы ақпараттар жинақталады.
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер үшін вексельдер алынғанда:
Д –т: Алынған вексельдер шоты
К-т: Алынуға тиісті борыштар шоты
Ал вексель бойынша сатып алушылардың борыштарының жабылуына, яғни ақша
келіп түскен мерзімінде (пайызсыз):
Д –т: Ақшалар шоты
К-т: Алынған вексельдер шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.
Мысалы: 500000 (бес жүз мың) теңгеге алты айға вексель алынып және
оған қоса жылдық 5 (бес) пайыз көлемінде төлем төлеу көрсетілген болды деп
есептейік.
Осы жағдайда біздің вексель бойынша алуға тиісті сомаңыздың мөлшері
былай есептеледі:
500000+500000х5%х612=500000+125000 =512500теңге.
Егер осы сомадағы вексель алты айға емес тоғыз айға жазылып берілген
жағдайда алынуға тиісті сома мына санға тең болады:
500000+500000х5%х912=500000+18750= 518750 теңге.
Жоғарыда қарастырылған мысалымыз бойынша бухгалтерлік жазуларымыз
келесідей түрде жазылады:
А) Вексель алынғанда
Д –т: Алынған вексельдер шоты 500000
К-т: Алынуға тиісті борыштар шоты 500000
Ә) вексель бойынша сатып алушылардың борыштары пайыз сомасымен бірге
өтелгенде
Д –т: Ақшалар шоты
512500
К-т: Алынған вексельдер шоты 500000
К-т: Пайыз бойынша кірістер шоты 12500
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары шоты бойынша
жүргізілетін операциялар
№ Операциялар мазмұны Дебиттелетін Кредиттелетін
шот шот
1 Тиеп жіберілген тауарға, өнімге, көрсетілген
қызметке есептелінген сатып алушы, тапсырыс 2110 6010
берушілердің борышы
2 Тиеп жіберілген тауарға, өнімге, көрсетілген
қызметке есептелінген қосылған құн салығы 2110 3130
3 Борыш сомасы бұрын алынған аванс сомасынан
шегерілді 3510 2110
4 Сатып алушы және тапсырыс берушілерден есеп
айырысу шотына келіп түскен сома 1040 2110
5 Сатып алушы және тапсырыс берушілердің
борышы олардың кредиторлық қарызы есебінен 3510, 4430 2110
өтелінді
6 Сатылған (тиеп жіберілген) тауар, өнім,
көрсетілген қызмет үшін алынған вексель 1130 2110
7 Сатып алушы және тапсырыс берушілер берген
вексельдер үшін борыштарын төледі 1040 1130
3. Күмәнді дебиторлық борыштар
Сатып алушы және тапсырыс беруші заңды және жеке тұлғалардың төлем
қабілеттілігін анықтау жүйесін қаншалықты артығымен, оларға несиеге
сатылған тауарлар немесе көрсетілген қызмет үшін уақытылы есеп айырыспай
немесе алынуға тиісті сомалардың бір бөлігі ғана өтеліп, қалған бөлігінің
алынбай қалуы іс-тәжірибеде әрдайым кездесіп отырады. Мұндай жағдайлардың
алғашқы нысандары болып борышкер кәсіпорындар мен ұйымдардың банкрот болып
қалуы немесе ол кәсіпорындар мен ұйымдардың таралуы, сондай-ақ борышты
талап ету мерзімінің өтіп кетуі табылады. Сатып алушылардың келісімшартқа
сәйкес белгіленген мерзімді төлемеген шоттары күмәнді қарыздар деп
аталады. Күмәнді қарыздарға – уақытында төленбеген, жабылмаған және де
тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген дебиторлық борыштар жатады.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап ету мерзімі өтеп кеткен
дебиторлық берешек күмәнді қарыз болып саналады. Өтелу-өтелмеуі белгісіз,
күмән тудыратын борыштарды есептен шығарудың екі тәсілі бар. Бірінші –
тікелей есептен шығару әдісі, мұнда шығындар нақты шоттарды үмітсіз деп
танығаннан кейін ғана тікелей есептен шығарылады. Екінші – резервтік әдіс,
бұл жағдайда шығындар алдын ала қарастырылған тәсілмен есептеледі.
Тікелей есептен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы
болып саналмайды. Өйткені ол кірістер мен шығындардың сәйкестілікке келтіре
алмайды, яғни күмәнді борыштарды тауарлар жеткізіліп түсірілген немесе
қызметтер көрсетілген сәтінде есем, оның күдікті деп танылған есептік
мезетінде ғана шығындарға жатқызады. Кәсіпорындар мен ұйымдар күмәнді
қарыздарға шығындардың есебінен резерв жасай алады. Күмәнді қарыздар
бойынша резервтердің есебі Күмәнді қарыздар бойынша резервтер шотында
жүргізіледі. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер есеп беретін жылдың соңында
жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасындағы дебиторлық борышқа түгендеу
жүргізу нәтижесіне сүйене отырып жасалынады. Азаматтық кодекстің 1-
бөліміндегі 178 –бабына сәйкес борыштың өтелу мерзімінің жалпы уақыты 3
(үш) жыл болып белгіленеді. Үш жыл уақыт аралығында өтелмеген есептен
шығарылады. Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап ету мерзімі өтеп
кеткен дебиторлық борыштар үмітсіз қарыздар деп танылады. Ал үмітсіз
қарыздар сомалары құрылған күмәнді қарыз бойынша резерв есебінен есептен
шығарылады. Егер кәсіпорындар мен ұйымдар күдікті қарыз бойынша резерв
құрмаса және үмітсіз қарыздардың айқындалу жағдайы пайда болса, онда бұл
сома кезең шығындарына жатқызылып есептен шығарылады. Сондай –ақ бұл сома
қаржы –шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруде көрсетілуі тиіс.
Егер сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз ретінде есептен
шығарылып және ол осы есеп беретін кезеңде өтелсе, бухгалтерлік есеп
келесідей жазу жазылады (есептен шығару осы есеп беру кезеңінде
жүргізілсе):
Д-т: Күмәнді қарыздар бойынша резервтер шоты
К-т: Алынуға тиісті борыштар шоты
Бұрын есептен шығарылған дебиторлық қарыз есеп сомасы есеп берудің келесі
кезеңінде өтелсе, онда ол сома негізгі есем қызметтен түскен табыс есебінде
танылады. Бұл жағдайда бухгалтерлік есепте:
Д –т: Ақшалар шоты
К-т: Негізгі емес қызметтен алынатын басқадай кірістер шоты
түрінде жазу жазылады.
Күмәнді қарыздар бойынша резервтер есебі №10 журнал ордерде
жүргізіледі. Кәсіпорындар мен ұйымдар өздерінің күдікті деп есептеген
борыштары үшін 100000 (жүз мың) теңге көлемінде резерв құрғанда мынадай
корреспонденциялар жазылады:
Күдікті қарыздар бойынша құрылған резерв сомасына:
Д-т: Жалпы әкімшілік шығындар шоты 100000 тг.
К-т: Күмәнді қарыздар бойынша резервтер шоты 100000тг.
Күдікті қарыздар бойынша құрылған резервтің есебінен 80000 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I-Негізгі бөлім Дебиторлық борыштар есебі
1.1 Дебиторлық борыштар есебіне жалпы сипаттамасы
1.2 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі
3. Күмәнді дебиторлық борыштар
1.4 Еншілес (тәуелді) серіктестіктердің дебиторлық борыштарының есебі
1.5 Басқадай дебиторлық борыштардың есебі
1.6 Алдағы кезең шығындарының есебі
1.7 Берілген аванстар есебі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Бухгалтерлік есептің бұрынғы анықтамасында, шоттар жүргізуге
байланысты, көңіл бухгалтердің дәстүрлі функциясына негізделген. 1941 жылы
Американың бухгалтерлер институтында бухгалтерлік есепке былайша анықтама
берілген: “Есеп дегеніміз шоттарда операцияларды ақшалай өлшем бірлігінде
тіркеу арқылы жіктеу және жалпылама көрсету мәдениеті, яғни кем дегенде
оның бір бөлігі қаржылық сипат алатын, сонымен қатар алынған нәтижені
көрсететін жазу”.
Қазіргі уақытта Қазақстан нарық экономикасына түгелімен көшті, оны
бүкіл әлемдік қауымдастық та мойындады. Бұндай жағдайда біздің елімізде
әлемдік нарықта бәсекелестік қабілеті бар кәсіпорындар, мекемелер көп
болса, соғұрлым біздің экономикамыздың деңгейі де жоғарылай береді. Ал
кәсіпорындардың қызметінің дұрыс жолға қойылуы көптеген факторларға
байланысты болып келеді. Соның ішінде бухгалтерлік есептің, аудиттің, оның
ішінде қаржылық есептің, ішкі аудиттің және талдаудың дұрыс ұйымдастырылып
жүргізілуі үлкен рөл атқарады.
Ақша қаражаттың есебін зерттеп бақылай отырып кез-келген
кәсіпорынның жабдықтаушылары мен клиенттерінің кім екендігін, олардың
қандай тауар сататынын, қызмет көрсететінін, олармен қандай қарым-
қатынастарда, қандай тәртіпте, қандай құжат негізінде жүзеге асатынын көріп
білуге болады.
Есепке алу мәліметтегі кәсіпорынның және оның құрылымдық
бөлімшелерінің қызметін жедел және тиімді басқару үшін экономикалық
болжамдар мен ағымдық жоспарлау жасау үшін және де халқымыздың
экономикасының даму заңдылықтарын терең зерттеу үшін пайдаланылады.
Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайында кәсіпорынның күрделі
экономикалық тетігін нық, дұрыс жолға қойылған есеп жүйесінсіз, сондай-ақ
сенімді экономикалық ақпаратсыз басқару іс жүзінде мүмкін емес.
Жалпы, курстық жұмыстың жазылу құрамы кіріспе, негізгі бөлім, жеті сұрақты,
сондай-ақ қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімін қамтып отыр. Негізгі
бөлімде дебиторлық борыштар дегеніміз не? Дебиторлық борыштар есебі туралы,
сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі, күмәнді дебиторлық
борыштар, басқадай дебиторлық борыштарға, алдағы кезеңдегі шығындардың
есебіне түсінік берілді. Дебиторлық борыштардың экономикадағы ролі, мәні
және мақсаты мен қажеттілігі қарастырылды. Осы бөлімде дебиторлық
борыштар есебінің қажеттілігінің мәні, мазмұны ашылды.
Дебиторлық борыштар дегеніміз – кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа да
заңды немесе жеке тұлғалардан оларға сатқан тауарлары, көрсеткен
қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала төленген төлемдері үшін
алашақ борыштарын айтамыз.
Дебиторлық борыштар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан баға
жеңілдіктерін (скидки) және қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы
қалдық сома бойынша есептеледі. Дебиторлық борыштардың пайда болған
(есептелген) уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзімге байланысты
пайыздар бойынша кіріс көп жағдайларда ескерілмейді. Әр кәсіпорындар
өздерінің өндірген өнімдерін сатқан кезде, кейде сатып алушыларға баға
бойынша жеңілдіктер ұсынады. Ұйымдардың мұндай қадамға баруының басты
себебі сатып алушыларды қызықтыру арқылы сатылатын тауарларының көлемін
арттыру болып табылады.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша дебиторлық борыштардың есебіне таңдамалық есептің
карточкалары, ажырату парақшалары, бухгалтерлік анықтамалары және тағы да
басқа тіркелімдер, құжаттар қолданылады.
Курстық жұмыстың жазылу барысында және тақырыптың мазмұнын ашуда
белгілі авторлардың оқулықтары, монографиялар, сондай-ақ газет –журналдар
беттеріндегі жарияланған мақалалар, маңызды деректер, статистикалық
көрсеткіштер жан-жақты пайдаланылып отыр.
Дебиторлық борыштар есебі (Алынуға тиісті шоттар)
1. Дебиторлық борыштар есебіне жалпы сипаттамасы
Дебиторлық борыштар дегеніміз – кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа да
заңды немесе жеке тұлғалардан оларға сатқан тауарлары, көрсеткен
қызметтері, сондай-ақ аванс ретінде алдын ала төленген төлемдері үшін
алашақ борыштарын айтамыз.
Өтілетін (алынатын) уақытына қарай:
1. Алынуға тиісті дебиторлық борыштар ағымдағы алынуға тиісті борыштар.
2. Ұзақ мерзімді алынуға тиісті борыштар болып екіге бөлінеді.
Бұл борыштар есебі Алынуға тиісті шоттар бөлімінің шоттарында
есептеледі.
Есеп беретін уақыттан кейінгі бір жыл ішінде алынатын (өтелетін)
дебиторлық борыштар ағымдағы активтер қатарында есептеледі.
Олардың қатарына жататындар:
• ағымдағы активтерді сатып алуға төленген аванстық (алдын ала төленген)
төлем;
• тапсырылған (берілген) шоттар бойынша алынуға тиісті борыштар;
• вексельдер бойынша алынуға тиісті борыштар;
• негізгі ұйымдар мен оның еншілес серіктестігі арасындағы түрлі
операциялар негізінде туындаған дебиторлық борыштар;
• ұйымның лауазымды адамдардың (тұлғалардың) дебиторлық борышы;
• басқадай дебиторлық борыштар.
Ұйымның қаржы жағдайын сипаттайтын көрсеткіштердің қатарына дебиторлық
борыштардың айналымы жатады. Яғни, дебиторлық борыштардың есептелген уақыты
мен өтелу уақытының арасындағы мерзім күндерінің саны. Ұйымның дебиторлық
борышы оған байланысты кіріс танылған жағдайда ғана анықталады.
Дебиторлық борыштар сатылған өнімдер мен тауарлардың құнынан баға
жеңілдіктерін (скидки) және қайтарылған тауарлардың құнын алып тастағандағы
қалдық сома бойынша есептеледі. Дебиторлық борыштардың пайда болған
(есептелген) уақыты мен өтелу уақытының арасындағы мерзімге байланысты
пайыздар бойынша кіріс көп жағдайларда ескерілмейді. Әр кәсіпорындар
өздерінің өндірген өнімдерін сатқан кезде, кейде сатып алушыларға баға
бойынша жеңілдіктер ұсынады.
Ұйымдардың мұндай қадамға баруының басты себебі сатып алушыларды
қызықтыру арқылы сатылатын тауарларының көлемін арттыру болып табылады.
Бір жылдан астам уақыт бойы алынбаған дебиторлық борыштар Ұзақ мерзімді
дебиторлық борыштар болып есептеледі. Сонымен қатар баға жеңілдіктерін
пайдалану ұйымның күмәнді борыштарының сомасын қысқартуға үлкен әсер етеді.
Халықаралық тәжірибеде баға жеңілдіктері терминімен бірге сауда
жеңілдіктері термині қатар қолданылады. Кейбір өзінің экономикасын нарықтық
жолмен жүргізіп келе жатқан елдердегі ұйымдар сауда жеңілдігін тауарларды
сатудан жарнама ретінде пайдаланады. Жалпы сауда жеңілдігін қолданудың
ұстанымы, баға жеңілдігін пайдаланғандағы жағдайымен бірдей деп айтуға
болады. Міне, сондықтан да кәсіпорын сатып алушылардың заңды немесе жеке
тұлғаның осы тауарлар бойынша борыш сомаларының мөлшерін қысқарту туралы
талабын қабылдауға келісуіне тура келеді.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер және басқадай дебиторлармен есеп
айырысудың есебі бойынша дебиторлық борыштардың есебіне таңдамалық есептің
карточкалары, ажырату парақшалары, бухгалтерлік анықтамалары және тағы да
басқа тіркелімдер, құжаттар қолданылады. Негізгі бухгалтерлік жазулардың
жиынтығын анықтау үшін, есеп тіркелімдерін толтыру шаруашылық
операцияларының мазмұнын сипаттау қажет. Халықаралық бухгалтерлік есеп
стандарттарында ұйымның бухгалтерлік есеп жұмысын жүргізу барысында
қолданатын барлық бланкілері үшін міндетті ортақ есеп беру формалары
қарастырылмаған. Есеп нысанын таңдау құқығы толығымен бас бухгалтердің
құзырында, яғни ол алғашқы құжаттарды топтастырудың ең қарапайым әдісін
таңдап, шоттар корреспонденциясын жүргізуге міндетті. Ал шоттарға келер
болсақ, олар негізгі есеп тіркелімдерінде үнемі қатысатын, эпизодтық болып
бөлінеді және олар басқадай операцияларға қолданылады. Дебиторлық борыштар
шоттарында есептелетін сомалардың дұрыстығы мен олардың толықтығын бақылау
үшін түгендеу жүргізілуі қажет, ол құжаттар бойынша шоттарды
корреспонденцияланатын шоттармен салыстыру арқылы жүргізіледі.
Мұндағы басты мақсат-әрбір шоттағы сомалардың сәйкестігі мен дұрыстығы,
толықтығын анықтау болып табылады, яғни сатып алушыларға тиеліп жіберілген
немесе жөнелтілген тауарлардың қашан сатылғанын тануда.
Бухгалтерлік есептің көзқарасымен қарағанда, тауарлардың тиелуі мен
сатып алушыларға қаржылық және есеп айырысу құжаттарының ұсынылуы,
тауарлардың сатылғандығы деп танылады.
Кәсіпорындардың бухгалтериясы дебиторлық борыштар есебін жүргізу
барысында мына төменде аталған құжаттарды толтырады.
Нөмірі 7 Журнал-ордер-Жұмысшылар мен басқа да тұлғалардың борышы деп
аталатын шотының кредиті бойынша;
Нөмірі 8 Журнал-ордер-Алынуға тиісті қосылған құн салығы, Есептелген
пайыздар, Басқадай дебиторлық борыштар және Берілген аванстар деп
аталатын шоттардың кредиті бойынша;
Нөмірі 9 Журнал-ордерге қосымша тізімдеме-Берілген аванстар шотының
дебиті бойынша;
Нөмірі 10 Журнал-ордер- Күдікті қарыздар бойынша резерв, Алдағы кезең
шығындары шоттарының несие бойынша;
Нөмірі 11 Журнал-ордер-Сатып алушылар және тапсырыс берушілердің борышы
шотының кредиті бойынша жүргізіледі.
Дебиторлық борыштар келесідей бөлімдерден тұрады:
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы
Күдікті қарыздар бойынша резервтер
Еншілес серіктестердің дебиторлық борышы
Басқадай дебиторлық борыштар
Берілген аванстар
Алдағы кезең шығындары
Яғни, осы жоғарыда аталған баптар бойынша кәсіпорындар мен ұйымдардың басқа
заңды немесе жеке тұлғалардан алашақ сомалары дебиторлық борыш болып
табылады.
1.2. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілер борышының есебі
Кәсіпорындар мен ұйымдардың Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
борышы деп аталатын бөлім шоттары сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
осы кәсіпорынға деген әр түрлі қарыздары жайлы ақпараттарды қортындылау
үшін арналған. Аталған бөлімде келесідей шоттар қаралған:
Алынуға тиісті шоттар
Алынған вексельдер
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борышары
Бұлар активті шот болып табылады. Сондықтан да бұл шоттардың
дебитінде борыштың сомасы жазылса, ал кредитінде борыштың азаюы
көрсетіледі. Алынуға тиісті шоттар сатып алушы заңды немесе жеке
тұлғалардың сатып алынған тауарлары, сондай –ақ кәсіпорынның оларға
көрсеткен қызметі үшін қарыз сомаларын білдіреді.
Жалпы Алынуға тиісті шоттар шотын сипаттай келе олардың қысқа
мерзімдік активтер екендігін және олардың сату нәтижесінде пайда
болатындығын аңғаруға болады. Сондықтан оларды кейбір кездерде Саудалық
міндеттемелер деп те атайды. Олар тауарларды несиеге сату кезінде де пайда
болады.
Халықаралық тәжірибеде кез-келген адамға тауарларды несиеге сату кең
көлемде етек алған, сонымен бірге сатып алушылар үшін сатып алған
тауарлардың төлемдерін бір немесе бірнеше айдан кейін төлеу (өтеу) құқығы
да берілген. Мұндай несиені коммерциялық несие деп те атайды. Тауарларды
несиеге сататын фирмалар, сатып алушының шотты тиісті уақытында төлеу
қабілеттілігі бар болатындығына бақылау шараларын жүргізулері қажет. Сол
үшін әрбір ұйымдарда несиелік бөлімдер жұмыс істейді. Бұл бөлімдер арқылы,
жеке және заңды тұлғалардың немесе компаниялардың қаржылық жағдайларын
білуге, сатып алушыға тауарды несиеге сатуға немесе бермеу жайлы мәселені
шешуге керекті ақпараттарды білуге болады, сонымен қатар тауарлар сатушының
арнаулы ақпараттың несиелік бюролар арқылы да клиент жайлы басқадай
мәліметтер алуға мүмкіндігі бар. Осындай несиелік ақпарат бөлімдерінің
мәліметтері бойынша да несиеге тауарларды сату, сатпау жайлы шешімдер
қабылданады. Несиелік бөлім төлем сомасын ұсынуды, несие көлемін шектеуді
және сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден несиені уақтылы өтеуді
қамтамасыз ететін белгілі бір қаражаттарды талап етуі мүмкін. Осыған орай
кәсіпорындар мен ұйымдардың таңдап алынған ережелері мен негізгі
қағидалары есеп саясатында атап көрсетуі қажет. Бұл шотта сатылған
материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар және тағы да
басқа дебиторлық борыштар есептеледі.
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы шоттарына қатысты
бухгалтерлік есепте мынадай корреспонденциялар жазылады:
Мысалы: сатып алушылар мен тапсырыс берушілерге 300000 (үш жүз мың)
теңгенің дайын өнімдері 500000 (бес жүз мың) теңгеге сатылды (соның ішінде
80000 (сексен мың) теңге ҚҚС сомасы).
Сатылған тауарлардың өзіндік құнына:
Д-т: Сатылған дайын өнімдердің
өзіндік құны- 300000 теңге.
К-т: Дайын өнімдер 300000 теңге
Сатылған тауарлардан алынатын сомаға:
Д-т: Алынуға тиісті борыштар шоты
420 000 теңге.
К-т: Дайын өнімдерді сатудан алынатын табыс шоты 420 000 теңге.
Сатылған тауарлар үшін есептелген ҚҚС сомасына:
Д-т: Алынуға тиісті борыштар шоты 80000
теңге.
К-т: Қосылған құн салығы сомасы 80000
теңге.
Сатылған тауарлар үшін алынатын сома келіп түскенде:
Д-т: Ақшалар шоты
500000 теңге
К-т: Алынуға тиісті борыштар шоты 500000
теңге.
Жоғарыдағы екі жақты жазудан көріп отырғанымыздай кәсіпорындар мен
ұйымдардың сатқан (тиеп жіберген) тауарлары, атқарған жұмыстары мен
көрсеткен қызметтеріне байланысты қосылған құн салығы есептелген Алынуға
тиісті борыштар шоты дебиттелініп, Қосылған құн салығы шоты
кредиттелінеді.
Ал сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы
қағаздар бойынша дебиторлық борыштардың пайда болуына Алынуға тиісті
борыштар (шоттар), Алынған вексельдер, Сатып алушылар мен тапсырыс
берушілердің өзге де борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері
дебиттелініп, оған сәйкес Материалдық емес активтердің есептен
шығарылуынан алынатын кіріс, Негізгі құралдардың есептен шығарылуынан
алынатын кіріс және Бағалы қағаздардың есептен шығарылуынан алынатын
кіріс деп аталатын шоттардың тиістілері кредиттелінеді.
Сатылған материалдық емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар
бойынша қосылған құн салығы есептелінгенде Алынуға тиісті борыштар
(шоттар), Алынған вексельдер, Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
өзге де борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері дебиттелініп,
Қосылған құн салығы шоты кредиттелінеді.
Шетелдік валюта сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді баға
айырмашылықтарының пайда болуына Алынуға тиісті борыштар, Алынған
вексельдер, Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары
деп аталатын шоттардың тиістілері дебиттелініп, Бағамдық айырмашылықтан
алынатын кіріс шоты кредиттелінеді.
Алынуға тиісті айыппұлдардың, өсімақылардың сомаларына Алынуға тиісті
борыштар, Алынған вексельдер, Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
өзге де борыштары деп аталатын шоттардың тиістілері, Негізгі емес
қызметтен алынған басқадай кірістер шоты кредиттелінеді.
Сатып алушылардан оларға сатылған өнім, тауар және атқарылған жұмыстар
мен көрсетілген қызметтер үшін төлемдер келіп түскенде Ақшалар бөлімінің
тиісті шоттары дебиттелініп, Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің
борыштары деп аталатын бөлім шоттарының тиістілері кредиттелінеді.
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер әр түрлі себептермен кейін
қайтарылған жағдайда Сатылған тауарлардың қайтарылуы деп аталатын шот
дебиттелініп, Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары деп
аталатын бөлім шоттарының тиістілері кредиттелінеді.
Кейін қайтарылған тауарларға жасалған сату және баға шегерімдерінің
сомасына Сату шегерімі немесе Баға шегерімі шоттарының тиістілері
дебиттелініп, Алынуға тиісті борыштар, Алынған вексельдер, Сатып
алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары деп аталатын
шоттардың тиістілері кредиттелінеді.
Қайтарылған тауарлар мен өнімдерге (жұмыстар мен қызметтерге)
есептелінген қосылған құн салығы сомасы Алынуға тиісті борыштар, Алынған
вексельдер, Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары
деп аталатын шоттардың тиістілерінің дебитіне, Қосылған құн салығы шоттың
кредитіне жазылып сторно етіледі (алынып тасталады).
Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу операциялары
арнаулы тізімдемелерде есептеліп, онда сатылған айналымнан тыс активтер,
қаржылық инвестициялар, тауарлық материалдық қорлар бойынша шот фактуралары
немесе басқадай есеп айырысу құжаттары жинақталып, топтастырылып бөлек
көрсетіледі. Тізімдемелердегі жазулар-шоттар, фактуралар немесе олардың
орнына қолданылатын басқадай құжаттар негізінде активтердің топтары бойынша
жазылады. Тізімдеменің бағандарында (графасында) сатып алушылар (тапсырыс
берушілер) бойынша ай басындағы қалдықтар көшіріледі және бұйымдардың
аттары немесе топтары бойынша сатылған активтердің сандық мәліметтері
көрсетіледі. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары шотының
бөлімше шоттарының кредиті бойынша операциялардың есебі үшін №11 Журнал-
ордер қолданылады.
Тауарларды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу
келісімдері, консигнация жайлы келісімдер мен сату және сатып алу
келісімдері, сондай-ақ келісімшарттарымен және тағы да басқа құжаттар
құқықтық рәсімделу қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты
объектісі тауар болып табылады. Сондықтан келісімшартта тауарлардың
сипаттамасы толығымен көрсетіріп, оның бағасы мен келісілген жалпы құны
аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз және бекітілген
(фиксированный) болып көсетілуі мүмкін.
Тұрақты баға келісімшартта көрсетіліп, тауарларды төлеу кезінде
қадағаланады және өзгерістерге ұшырамайды. Инфляция жағдайында (ақшаның
құнсыздануы), әсіресе келісімшартқа қол қою мен тауарды жеткізу арасындағы
уақыт айырмашылығына байланысты сатушы теңгені арадағы есеп айырысуға
тұрақты пайдаланған жағдайда теңге құнының (бағамының) өзгеруіне байланысты
тиімсіз (қиын) жағдайға тап болуы мүмкін. Сондықтан келісуші жақтар бағаны
тұрақты валюта түрінде белгілеуге тырысады. Бұл жағдайда тауардың жалпы
валюталық сомасы анықталады және теңгедегі валюталық экивалентті қайта
санау тәртібі мен бағамы белгіленеді. Әр түрлі банктердегі бағамдар әр
түрлі болғандықтан, бағам тауардың жеткізілген күніне, болмаса белгілі бір
банктегі оның төлемі жүргізілген күніне таңдап алынуы мүмкін. Осындай кезде
сатушы үшін тауардың белгілі бір сомасының немесе 100% сомасының
төленгендігі тиімді болады.
Тұрақсыз баға келісімшартқа отыру барысында тұрақты бағаны анықтау қиын
болған жағдайда белгіленеді.
Мысалы: бағаға әсер ететін факторлар жиі өзгерген уақытта. Бұл жағдайда
базисік бағасы белгіленіп, оны есептеуден әдістері мен жағдайлары
қарастырылады. Келісімшартта қосылған құн салығы көрсетілмейді, алайда шот-
фактурада салықтың бұл түрінің болуы міндетті. Келісімшарттың басты
элементі ретінде қаржылық жағдай саналады. Қаржылық жағдай есептеудің
түрлерін, тәсілдері мен нысандарын анықтайды. Кейбір жағдайларда
жабдықтаушы сатып алушыға тиелі жіберілген тауарлары үшін вексель алуы
мүмкін. Алынған вексель анықталған мерзім ішінде белгіленген соманы төлеу
бойынша жазбаша міндеттемені білдіреді.
Вексель дегеніміз – оның иесінің белгіленген мерзім, яғни уақыт
біткен соң борышкердің ақша төлеуін талап ететін құқығын куіландыратын
жазбаш борыштық міндеттемесі. Сатып алу және сату объектісі, сандай-ақ
капиталды қысқа мерзімді инвестициялау құралы бола отырып, вексель бағалы
қағаздардың ерекше бір түрі ретінде қызмет етеді.
Вексель белгіленген қатал нысанында жазылған жазбаша борышқорлық
міндеттеме болып саналады. Вексель өзінің иесіне міндеттеменің мерзімі
өткеннен кейін немесе мерзімінен бұрын вексельде көрсетілген соманы төлеуді
талап етуге даусыз құқық береді. Вексельді толтырушы, яғни ол вексель
бойынша төлем жүргізуге міндет алған заңды немесе жеке тұлға вексель беруші
деп аталады. Ал вексель бойынша төлем алушы тұлға ремитент болып табылады:
Вексельдің жалпы түрін мына төмендегі суреттен көруге болады:
Вексель
100000 (жүз мың) теңге
25.03.2004 жыл
Төленуге тиісті сома мөлшері Вексельдің
берілген уақыты
ККК фирмасы
Вексель бойынша ақша алушы ұйымның аты
13.12.2004 жыл
төлену мерзімі
НҰР акционерлік қоғамы
Вексель беруші ұйымның аты
Нұрхан
МО
тиісті адамдардың қолдары және ұйымның мөр таңбасы
Егер вексель бойынша есеп айырысу бір жыл мерзім аралығында
жүргізілетін болса, ремитент алынған вексельді баланстың актив бөлімінің
өтімділігі жоғары активтер бабында көрсету керек. Соған сәйкес вексель
беруші осы соманы өз балансының қысқа мерзімді міндеттемелер бөліміндегі
берілген вексельдер бабында көрсетеді. Вексельдің өтелу мерзімі болып
вексель бойынша төлем жүргізілетін уақыт алынады, яғни вексель қызметінің
аяқталатын уақыты есептелінеді. Әдетте вексельдер пайдаланылуы барысында
бір немесе бірнеше міндетті орындайды. Бұндай міндеттерге мыналарды
жатқызуға болады:
• дебиторлық қарыздың өтелу мерзімін белгілі бір уақытқа ұзарту;
• шот-фактураға немесе басқа да құжаттарға қарағанда дебиторлық
қарыздарды нақты дәлелдеу;
• пайыз түрінде төлем алу үшін негіз;
• айналымға жіберілу мүмкіндігі.
Бухгалтерлік есепте вексельдер сатылған, вексельге айырбасталған
тауарлар және қызметтердің нарықтық құнымен, ақшалай баламасымен немесе
барлық ақшалай төлемдердің ағымдағы (дисконтталған) құнымен есептелінеді.
Жалпы сомасы дегеніміз бұл пайыз (процент) есептелінетін сома болып
табылады. Ал вексель бойынша алынған төлемнің осы жалпы сомадан артығы
пайыз сомасы болып есептелінеді. Вексельдің атаулы құны вексельде
көрсетілген пайыз сомаларын қоспағандағы вексель айналымы мерзімінің
соңындағы төленуге тиісті ақшалардың сомасы болып табылады.
Жасалу үлгісі және қолданылуы бойынша вексельдер жәй және
аударылмалы деп аталатын екі түрге бөлінеді.
Жай вексель дегеніміз төлем мерзімі келген кезде вексель ұстаушыға
белгіленген сомада ақша төлеуді вексельді беруші өзіне ешқандай шарт қоймай-
ақ міндеттейтін құжат болып табылады, яғни қарапайым тілмен айтқанда
вексель берушінің вексель алушыға ақшалай төлем жасауға міндеттемесін
білдіреді. Жай вексель борышкердің (қарызгердің) жазбаша міндеттемесі болып
табылады. Вексельде оның берілген уақыты, борышкерлік міндеттеменің
сомасы, төленетін мерзімі мен орны, төлем төлеуге тиісті кредитордың аты
көрсетіліп, борышкердің, яғни вексель берушінің қолы қойылуы керек.
Айналым үдерісі кезінде вексель бір адамнан екінші адамға арнайы
тіркеліп жазылғаннан кейін ғана беріледі. Табыстау жазбасы вексельдің теріс
жағында немесе қосымша парағында жазылады.
Аударылмалы вексель-(тратта) кредитордың (транссангтың) қарызгерге
(трассатқа) белгілі бір соманы үшінші заңды тұлғаға немесе жеке тұлғаға
(ремитентке) төлеу жайлы жазбаша өкімі болып саналады. Яғни, оның жәй
вексельден ерекшелігі, аударылмалы вексельде вексель ұстаушының төлеушіге
вексельде көрсетілген ақша сомасын үшінші бір адамға эмитентке төлеу туралы
жазбаша бұйрығын бере алады.
Вексельдерді сонымен қатар пайыздық және пайызсыздық деп екіге бөлуге
болады.
Пайыздық вексельдердің атаулы құнында төленетін пайыз сомасы өз
алдына бөлек көрсетіледі.
Пайызсыздық вексельдерде пайыздық сома өз алдына бөлек
көрсетілмейді,бірақ ол вексельдің жалпы сомасында қарастырылады.
Вексельдер өздерінің түрлері бойынша коммерциялық, қаржылық және
қазыналық болып үш түрге бөлінеді.
Коммерциялық вексельдер өнім өндіруші кәсіпорындар мен ұйымдарға ол
өнімді тұтынушы, яғни сатып алушы кәсіпорындар мен ұйымдардың төлем жасау
мерзімінің кешіктірілуі себебіне байланысты беретін коммерциялық, несиесі
ретінде рәсімделеді.
Қаржылық вексельдер арқылы тауарлық келісімшарттарға жатпайтын әр
түрлі банктер арасындағы борышкерлік қатынастар рәсімделеді.
Қазыналық вексельдер мемлекеттік қазыналық міндеттемеге жатады. Олар
мемлекеттің ішкі қарыздарын өтеуіне байланысты шығарылады. Қазыналық
вексельдер негізінен дисконтымен бірге номиналынан шегерім жасауды қоса
алғандағы бағасы бойынша банктерге және басқа да кәсіпорындар мен ұйымдарға
сатылады. Ал оларды кері қарай сатып алу толық атаулы құны бойынша
жүргізіледі. Қазыналық вексельдер иелерінің табысын атаулы және сату бағасы
арасындағы айырмашылық құрайды. Жалпы алғанда Қазыналық вексельдер банктер
үшін қысқа мерзімге капитал салу нысаны болып табылады. Олар банк арқылы
ақша рыногында пайдаланылады.
Вексельдер эмитенттер бойынша:
Қазынашылық және жекеше.
Төлем түрі бойынша:
Жай және аудармалы.
Төлем кепілдігінің барлығына қарай:
Қамтамасыз етілген және қамтамасыз етілмеген.
Төлеу тәртібі бойынша:
Мерзімдік вексель және ұсынушылық вексель болып бөлінеді. Вексельдерді
толтыру мен рәсімдеу белгіленген ережені сақтауды керек етеді. Құжатта
міндетті түрде вексельдік таңба яғни вексель деген жазу жазылып, оның
ұсынылған күні мен орны (жері), вексельдің сомасы, пайызы, төлеу мерзімі
көсетілуі қажет. Аударылмалы вексельді трассат (борышкер) акцептеу керек,
ондай болмаған жағдайда трассанттың вексель бойынша ешқандай міндеттемесі
болмайды. Вексель берілген уақытынан бастап төлеу мерзіміне дейін
жабдықтаушының иелігінде болуы, тауарға төлем төлеу үшін басқа заңды
тұлғаға немесе жеке тұлғаға берілуі немесе банк мекемесінен несие алу үшін
пайдаланылуы мүмкін. Вексельдің маңызды деректемесі (реквизиті) болып төлем
мерзімі саналынады. Кәсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерия қызметкерлері
вексель бойынша төлем мерзімдерінің сақталуын қадағалап оны бақылап отыруы
қажет. Вексельмен есеп айырысу есебі арнайы Алынған вексельдер шотында
жүргізіледі. Бұл шотта сатушылардың сатып алушылар және тапсырыс
берушілермен арадағы олардан алынған вексельдер бойынша есеп айырысу
операциялары жайлы ақпараттар жинақталады.
Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер үшін вексельдер алынғанда:
Д –т: Алынған вексельдер шоты
К-т: Алынуға тиісті борыштар шоты
Ал вексель бойынша сатып алушылардың борыштарының жабылуына, яғни ақша
келіп түскен мерзімінде (пайызсыз):
Д –т: Ақшалар шоты
К-т: Алынған вексельдер шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.
Мысалы: 500000 (бес жүз мың) теңгеге алты айға вексель алынып және
оған қоса жылдық 5 (бес) пайыз көлемінде төлем төлеу көрсетілген болды деп
есептейік.
Осы жағдайда біздің вексель бойынша алуға тиісті сомаңыздың мөлшері
былай есептеледі:
500000+500000х5%х612=500000+125000 =512500теңге.
Егер осы сомадағы вексель алты айға емес тоғыз айға жазылып берілген
жағдайда алынуға тиісті сома мына санға тең болады:
500000+500000х5%х912=500000+18750= 518750 теңге.
Жоғарыда қарастырылған мысалымыз бойынша бухгалтерлік жазуларымыз
келесідей түрде жазылады:
А) Вексель алынғанда
Д –т: Алынған вексельдер шоты 500000
К-т: Алынуға тиісті борыштар шоты 500000
Ә) вексель бойынша сатып алушылардың борыштары пайыз сомасымен бірге
өтелгенде
Д –т: Ақшалар шоты
512500
К-т: Алынған вексельдер шоты 500000
К-т: Пайыз бойынша кірістер шоты 12500
Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары шоты бойынша
жүргізілетін операциялар
№ Операциялар мазмұны Дебиттелетін Кредиттелетін
шот шот
1 Тиеп жіберілген тауарға, өнімге, көрсетілген
қызметке есептелінген сатып алушы, тапсырыс 2110 6010
берушілердің борышы
2 Тиеп жіберілген тауарға, өнімге, көрсетілген
қызметке есептелінген қосылған құн салығы 2110 3130
3 Борыш сомасы бұрын алынған аванс сомасынан
шегерілді 3510 2110
4 Сатып алушы және тапсырыс берушілерден есеп
айырысу шотына келіп түскен сома 1040 2110
5 Сатып алушы және тапсырыс берушілердің
борышы олардың кредиторлық қарызы есебінен 3510, 4430 2110
өтелінді
6 Сатылған (тиеп жіберілген) тауар, өнім,
көрсетілген қызмет үшін алынған вексель 1130 2110
7 Сатып алушы және тапсырыс берушілер берген
вексельдер үшін борыштарын төледі 1040 1130
3. Күмәнді дебиторлық борыштар
Сатып алушы және тапсырыс беруші заңды және жеке тұлғалардың төлем
қабілеттілігін анықтау жүйесін қаншалықты артығымен, оларға несиеге
сатылған тауарлар немесе көрсетілген қызмет үшін уақытылы есеп айырыспай
немесе алынуға тиісті сомалардың бір бөлігі ғана өтеліп, қалған бөлігінің
алынбай қалуы іс-тәжірибеде әрдайым кездесіп отырады. Мұндай жағдайлардың
алғашқы нысандары болып борышкер кәсіпорындар мен ұйымдардың банкрот болып
қалуы немесе ол кәсіпорындар мен ұйымдардың таралуы, сондай-ақ борышты
талап ету мерзімінің өтіп кетуі табылады. Сатып алушылардың келісімшартқа
сәйкес белгіленген мерзімді төлемеген шоттары күмәнді қарыздар деп
аталады. Күмәнді қарыздарға – уақытында төленбеген, жабылмаған және де
тиісті кепілдікпен қамтамасыз етілмеген дебиторлық борыштар жатады.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап ету мерзімі өтеп кеткен
дебиторлық берешек күмәнді қарыз болып саналады. Өтелу-өтелмеуі белгісіз,
күмән тудыратын борыштарды есептен шығарудың екі тәсілі бар. Бірінші –
тікелей есептен шығару әдісі, мұнда шығындар нақты шоттарды үмітсіз деп
танығаннан кейін ғана тікелей есептен шығарылады. Екінші – резервтік әдіс,
бұл жағдайда шығындар алдын ала қарастырылған тәсілмен есептеледі.
Тікелей есептен шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы
болып саналмайды. Өйткені ол кірістер мен шығындардың сәйкестілікке келтіре
алмайды, яғни күмәнді борыштарды тауарлар жеткізіліп түсірілген немесе
қызметтер көрсетілген сәтінде есем, оның күдікті деп танылған есептік
мезетінде ғана шығындарға жатқызады. Кәсіпорындар мен ұйымдар күмәнді
қарыздарға шығындардың есебінен резерв жасай алады. Күмәнді қарыздар
бойынша резервтердің есебі Күмәнді қарыздар бойынша резервтер шотында
жүргізіледі. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер есеп беретін жылдың соңында
жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасындағы дебиторлық борышқа түгендеу
жүргізу нәтижесіне сүйене отырып жасалынады. Азаматтық кодекстің 1-
бөліміндегі 178 –бабына сәйкес борыштың өтелу мерзімінің жалпы уақыты 3
(үш) жыл болып белгіленеді. Үш жыл уақыт аралығында өтелмеген есептен
шығарылады. Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап ету мерзімі өтеп
кеткен дебиторлық борыштар үмітсіз қарыздар деп танылады. Ал үмітсіз
қарыздар сомалары құрылған күмәнді қарыз бойынша резерв есебінен есептен
шығарылады. Егер кәсіпорындар мен ұйымдар күдікті қарыз бойынша резерв
құрмаса және үмітсіз қарыздардың айқындалу жағдайы пайда болса, онда бұл
сома кезең шығындарына жатқызылып есептен шығарылады. Сондай –ақ бұл сома
қаржы –шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп беруде көрсетілуі тиіс.
Егер сатып алушының дебиторлық қарызы үмітсіз қарыз ретінде есептен
шығарылып және ол осы есеп беретін кезеңде өтелсе, бухгалтерлік есеп
келесідей жазу жазылады (есептен шығару осы есеп беру кезеңінде
жүргізілсе):
Д-т: Күмәнді қарыздар бойынша резервтер шоты
К-т: Алынуға тиісті борыштар шоты
Бұрын есептен шығарылған дебиторлық қарыз есеп сомасы есеп берудің келесі
кезеңінде өтелсе, онда ол сома негізгі есем қызметтен түскен табыс есебінде
танылады. Бұл жағдайда бухгалтерлік есепте:
Д –т: Ақшалар шоты
К-т: Негізгі емес қызметтен алынатын басқадай кірістер шоты
түрінде жазу жазылады.
Күмәнді қарыздар бойынша резервтер есебі №10 журнал ордерде
жүргізіледі. Кәсіпорындар мен ұйымдар өздерінің күдікті деп есептеген
борыштары үшін 100000 (жүз мың) теңге көлемінде резерв құрғанда мынадай
корреспонденциялар жазылады:
Күдікті қарыздар бойынша құрылған резерв сомасына:
Д-т: Жалпы әкімшілік шығындар шоты 100000 тг.
К-т: Күмәнді қарыздар бойынша резервтер шоты 100000тг.
Күдікті қарыздар бойынша құрылған резервтің есебінен 80000 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz