Этнолингвистика

Еліміздің егемендік алуы қазақ тіл білімінің де жан-жақты дамуына зор әсерін тигізді. Жалпы тіл білімінде бұрын пайда болғанымен, бізге белгісіз не аз белгілі болып келген тіл ғылымын зерттеудің жаңа бағыттары қазақ тіл білімінде де молынан қарастырыла бастады. Мұнымен бірге қазақ ғалымдары бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі ізденіс бағыттары мен әдістерін жаңаша қарауға да көңіл бөлуде. Мәселен, қашаннан «адамдардың қатынас құралы» деп есептеліп келген сөйлемнің өзі бұрын тек грамматикалық құрылым тұрғысынан қарастырылып, оның қызметі де осы тұрғыда айқындалып келген болса, кейінгі кезде оны ойдың жемісі ретінде қарастырып, оның қатынас құралы болу қызметін ой мен тілдің бірлігі тұрғысынан белгілеу қолға алынды. Сонымен қатар, сөздің төркіні қалай пайда болды, болмаса тілді халықтың тұрмыс-тіршілігімен, мәдениетімен байланыстыра зерттеу қолға алынды. Қазақ тіл білімінде кейінгі қолға алынған бағыттардың бірі – этнолингвистика саласы. Бұл бағыт негізінен бұрын болған жоқ деп айта алмаймыз. Бір жүйеге түсуі ХХ ғасырдың орта шенінде қолға алынды.
Этнолингвистика – этнос болмысын оның тілі арқылы танып-білу мақсатынан туындаған лингвистиканың (тіл білімінің) жаңа да дербес бір саласы. «Тіл әлемінде» өзіндік табиғатын, даму заңдылықтарын толық жан-жақты зерттеу барысында іштей жіктеліп, дүниеге келген социолингвистика, психолингвистика, статолингвистика, паралингвистика іспеттес этнолингвистика да – «этностаным» мен «тілтаным» ғылымдарының ортақ проблемасы шеңберінде тоғысу нәтижесінде пайда болған жаңа сала.

Сыздықова Р. А. Байтұрсынұлы. А, 1990ж.
12. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. М.,
Советская энциклопедия. 1966, с.608
13. Джусупов (Жүсіпұлы М.) Фонемография А.Байтурсынова и
фонология сингармонизма. Ташкент, 1995. С.176
14. Уәлиұлы . Ахаң жиған асыл сөз. Қазақ тілі мен әдебиеті.
1991ж. №4.
15. Қордабаев Т. Қазақ тілі мен әдебиет. 1998.А. Байтұрсынов еңбектерінің
насихаттануы).

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

Этнолингвистика зерттелуі
Жасалу материалына байланысты қалыптасқан атаулар
Жасалу технологиясына байланысты қалыптасқан атаулар.
Өлшемдік ұғымға байланысты қалыптасқан атаулар
Еліміздің егемендік алуы қазақ тіл білімінің де жан-жақты дамуына зор әсерін тигізді. Жалпы тіл білімінде бұрын пайда болғанымен, бізге белгісіз не аз белгілі болып келген тіл ғылымын зерттеудің жаңа бағыттары қазақ тіл білімінде де молынан қарастырыла бастады. Мұнымен бірге қазақ ғалымдары бұрыннан қалыптасқан дәстүрлі ізденіс бағыттары мен әдістерін жаңаша қарауға да көңіл бөлуде. Мәселен, қашаннан адамдардың қатынас құралы деп есептеліп келген сөйлемнің өзі бұрын тек грамматикалық құрылым тұрғысынан қарастырылып, оның қызметі де осы тұрғыда айқындалып келген болса, кейінгі кезде оны ойдың жемісі ретінде қарастырып, оның қатынас құралы болу қызметін ой мен тілдің бірлігі тұрғысынан белгілеу қолға алынды. Сонымен қатар, сөздің төркіні қалай пайда болды, болмаса тілді халықтың тұрмыс-тіршілігімен, мәдениетімен байланыстыра зерттеу қолға алынды. Қазақ тіл білімінде кейінгі қолға алынған бағыттардың бірі – этнолингвистика саласы. Бұл бағыт негізінен бұрын болған жоқ деп айта алмаймыз. Бір жүйеге түсуі ХХ ғасырдың орта шенінде қолға алынды.
Этнолингвистика – этнос болмысын оның тілі арқылы танып-білу мақсатынан туындаған лингвистиканың (тіл білімінің) жаңа да дербес бір саласы. Тіл әлемінде өзіндік табиғатын, даму заңдылықтарын толық жан-жақты зерттеу барысында іштей жіктеліп, дүниеге келген социолингвистика, психолингвистика, статолингвистика, паралингвистика іспеттес этнолингвистика да – этностаным мен тілтаным ғылымдарының ортақ проблемасы шеңберінде тоғысу нәтижесінде пайда болған жаңа сала.
Этнолингвистика - жалпы ғылымға тән диференция процесінің тіл біліміндегі бір көрініс іспетті іштей жіктелудің нәтижесінде пайда болған. Тіл білімінің экстралингвистика, психолингвистика, паралингвистика, статлингвистика, т.б. салаларымен қатар тұрады. Бұл сала көп жағдайда этностың шығу тегіне, оның салт-дәстүріне, ата-бабаларының тағылымына, қоршаған табиғи ортасына, сондай-ақ этнос өмір-тіршілігіне қажетті де ерекше орын алатын заттық (материалдық) мәдениеттің қыр-сырына да ерекше мән беріп келеді. Бірақ осыған қарап, этнолингвистиканы этнографизмдердің немесе тіл мен этнография фактілерінің жай қосындысы деп қарауға болмайды. Этноним (грек - othos - халық, onyma - есім, атау) - ру, тайпа, ел, халық, ұлт аттары. Этнонимдер ұран, ту, таңба ретінде де жұмсалып ру, тайпа, ұлыс ел аттарымен де, солардың ішінен шыққан ру басылары мен би, ақсақал, батырлардың есімдерімен де аталған, жер-су аттары ретінде де қолданылған этнонимдер дербес мағыналы, көбінесе жинақсыз, көптік ұғымдарды білдіретін сөздер. Ал этнонимика (грек othos -- тайпа, халық, onyma - ат, есім) - этнонимдердің шығуы мен таралуы, қолданылуын және құрылымын зерттейтін ономастиканың бір бөлімі.
Орыс ғалымы О.С. Ахманова этнолингвистика терминіне мынадай анықтама береді: Этнолингвистика – тілдің өмір сүруі мен дамуындағы тіл мен халықтың және лингвистикалық факторлар мен этникалық факторлардың өзара қатынасын зерттейтін макролингвистика саласы.
Этностың ақыл-ой, дүниетанымының, өмір сүру тәсілінің жемісі – материалдық және рухани мәдениеті, тарихы. Сол материалдық та, рухани да мәдениетін қалыптастыру, тарихын жазу жолында пайда болған салт-дәстүр, әдет-ғұрып сияқты белгілер этнос болмысын құраса, оны тіл деректері арқылы сөйлететін тіл ғылымындағы бағыт – этнолингвистика. Этнос болмысы – мазмұны кең, терең ұғым, сондықтан этнолингвистикалық зерттеулердің де шеңбері кеңейіп, этнос табиғатын танытатын ғылым салаларымен байланысы нығаюмен қатар, этнолингвистиканың синкреттілігі, оны кең және тар көлемде қарастыру туралы көзқарасты орнықтырды.
Тіл ғылымы тарихына зер сала қарағанда, этнолингвистикалық идеялар нышаны әріде, тамыры лингвистикалық зерттеулердің бастауында екенін көру қиын емес, алайда заман ағымы ғылыми бағыттардың өркендеп немесе бәсеңдеуіне әсер етіп отыратыны да шындық. Этнолингвистикалық көзқарас тарихын М.Қашқаридың әйгілі Диуанынан бастаған М.М. Копыленко ондағы йалма, даг сөздерінің шығу тегіне берілген түсінікті өз заманынан озып туған М.Қашқари анықтамасына қазіргі заманғы этнолингвистің алып-қосары аз деген бағамен тұжырымдайды. М.Қашқари еңбегінде айқын этнолингвистикалық бағыт одан кейінгі Шығыс пен Батыстың лингвистикалық еңбектерінде байқалатынын, тек IX-XYIII ғ.ғ. аралығында жарық көрген екі жүздей сөздіктен лингвистикалық деректермен қатар кейбір зат атауларының сипаттамасын табуға болатынын айтады.
Этнолингвистиканың қалыптасу процесін, мазмұны мен мақсатын, зерттеу объектісі мен өзіндік тәсілін осы салада істелген бірқатар жұмыстар ауқымы, бағыт-бағдары мен сипатын пайымдауға әбден болады. Қазіргі таңда қазақ этнолингвистикасы өзіндік бағыт-бағдары, ұстанатын қағидалары бар іргесі ғылым саласына айналып отыр. Этнолингвистика - тілді мәдениетке қатысты зерттейтін, сонымен бірге тілдің қызметіндегі және дамуындағы тілдік, этномәдени және этнопсихологиялық факторлардың өзара әсерін қарастыратын тіл білімінің саласы. Этнолингвистикаға қатысты еңбектердің көбісі сөздік түрінде болғанымен оған бағышталған ғылыми зерттеулер мен тақырыптық жинақтар да баршылық.
Этнолингвистиканың зерттелу жайына келер болсақ, Этнолингвистика - халықтың этногенезін тұрмыс-салты мен әдеп- ғұрпын, мекен-жайын, басқа халықтармен тарихи-мәдени байланысын, күнделікті тұрмысын, материалдық және рухани мәдениетін зерттейтін тіл білімінің жаңа саласы. Тіл мәселелерін мәдениетпен халық әдет-ғұрпымен, салт-санамен байланыстыра зерттеу XX ғасырдың 20-70 жылдарында орын ала бастады. Тіл білімінде қалыптасқан екі түрлі бағыт бар. Олар негізінен Америка мен ФРГ-да дүниеге келген. Алғашқы этнолингвистикалық зерттеулер ретінде мына еңбектерді атауға болады: Эдуар Сепирдің 1921 жылы шыққан Тіл, 1929 жылы шыққан Лингвистиканың жайы, Б.Уорфтың Тіл, ойлау және шындық (1959) жинақтары. Э.Сепир индеецтердің көптеген тайпаларының тілдерін зерттесе, неміс линвисі Л.Вайсгербер Неміс тілінің күші туралы төрт томдық еңбек жазды. Америка мектебі тіл мен мәдениетті негізгі проблема деп алса, Германия тіл мен халықты I орынға қояды. Яғни, тіл функциясын, оның қоғамдағы даму рөлін асыра сөз етеді. Тіл адам санасы мен объективтік шындық арасындағы
бірыңғай қатынас тізбегіне ене отыра, өзі сол санадан, объективтік шындықтан туған туынды болып табылады дейді В.А.Звягинцев.
Америка ғалымдарының еңбектерінде этнолингвистика терминінің орнына көбіне антрополингвистика, этносемантика атаулары қолданылады. Осы бағытта зерттеулер жүргізген Ресей этнолингвистикасының өкілдері Н.И.Толстой, В.В.Иванов, В.Н.Топоровты т.б. Олар тілдің тарихын, этнолингвистикалық атластарын жасап, тілдегі және халық мәдениетіндегі аумақтық және әлеуметтік диалектілерді т.б. зерттейді.
Этностың басып өткен сан ғасырлық даму жолы, оның белгі-бейнелері біздерге тас мүсіндер мен жартастарға қамалған сына жазулар арқылы, мәдени ескерткіштер мен әртүрлі ғимараттар түрінде жетуі мүмкін. Бірақ бұлар этнос өмірінің мың да бір елесі ғана, оның шын мәніндегі даналығы мен дүниетанымы тек тілінде ғана сақталады. Әрбір дәуірде өмірге қажет болған құрал-сайманның, қару-жарақтың, киім мен ішер тамақтың, тұрмыстық заттар мен салт-санаға, әдет-ғұрып, наным-сенімге, ойын-күлкі, той-домалаққа байланысты ұғымдардың аты-жөні, сыр-сипаты т.б. тек тіл фактілері ретінде ғана. Яғни жеке сөздер мен сөз тіркестері, фразеологизмдер мен мақал-мәтел арқылы ғана бізге жетуі мүмкін дейді.
Бүгінгі таңда қазақ этнолингвистикасында ғылыми негізі қалыптаса бастаған, жан-жақты ізденіс нәтижесінде ерекшелігі мен үрдісі айқындалып келе жатқан дербес те перспективті ғылым саласы ретінде танылып отыр. Мұны белгілі ғалым профессор М.М.Копыленко өзінің Этнолингвистикасының негіздері деп аталатын еңбегінде айқын көрсетіп отыр. Этнолинвистикаға қатысты еңбектердің көбісі сөздік болғанымен оған бағышталған ғылыми зерттеулермен тақырыптық жинақтар да баршылық. Осы орайда қазақ этнолингвистикасы бойынша академик Ә.Қайдардың көп жылдар бойы дайындап жүрген Қазақтар ана тілі әлемінде атты 4 томдық этнолингвистикалық сөздігін атауға болады. Қазақ тіл білімінде этнолингвистика ілімінің негізін салушы академик Ә.Т..Қайдаров. Этнолингвистикада халықтың, этногенезін, тұрмыс салты мен әдеп-ғұрпын, мекен-жайын, басқа халықтармен тарихи- мәдени байланысын, күнделікті тұрмысын, материалдық және рухани мәдениетін зерттейтін тіл білімінің жаңа саласы. Ол саланың ерекшелігі, зерттеу пәні т.б. қырлары туралы академик Ә.Қайдаровтың және профессор Е.Жанпейісов пен М.Копыленко еңбектерінде жан-жақты айтылған. Этнолингвистиканың жеке бағыт ретінде пайда болуы этнографияның қойнауында XIX ғасырдың 70-жылдарынан бастап АҚШ-тың тіл білімінде басталған. Ол солтүстік сосын Орталық Американың үндіс тайпаларын зерттеумен тығыз байланысты кеңінен өріс алады да, алғашында негізінен этнографиялық, материалға көңіл бөлінді. Бірақ бірте-бірте америкалық үндістер тілдерінің туыстығын зерттеу басты мәселеге айнала бастады. Соның негізінде америка тіл білімінде жаңа дәстүрдің негізі қалыптасты. Америка ғалымдарының еңбектерінде этнолингвистика терминінің орнына көбіне антрополингвистика, этносемантика атаулары қолданылады. Бұл саланың Ресейде қалыптасуы Ф.И.Буслаевтың, А.Н.Афанасьевтің, А.А.Потебняның т.б. еңбектерімен байланысты. XIX жылдардың 70-80 жылдарында фольклористика саласының жанданып, тіл мен мәдениеттің байланысын зерттеудің жаңа жақтарының ашылуы -этнолингвистика пәнінің ұғымы мен міндеттерін кеңейтіп, өзі жаңа-жаңа сатыға көтерді. Осы бағытта үлкен жұмыстар жүргізіп жатқан, өзіндік мектептері бар Ресей этнолингвистиканың көрнекті өкілдері деп бірінші кезекте Н.И.Толстойды және В.В.Топоровты т.б. атауға болады. Олар өз зерттеулерінде нақты бір тілдің тарихын сол тілде сөйлеуші ұлттың тарихымен тығыз байланыста қарастырады, этнолингвистикалық атластар жасайды, тіл мен мәдениеттің ара қатысына байланысты мәселелерді, тілдегі және халық, мәдениетіндегі территориялық және әлеуметтік диалектілерді, ана тіл мен ежелгі мәдениетті, тіл білімі мен мифологияың шекарасындағы өрісті т.б. зерттейді. Лингвистикалық, энциклопедиялық сөздікте этнолингвистиканың кең, түрдегі ұғымына осылайша анықтама берілген: Этнолингвистика қандай тәсіл арқылы берілгенніне қарамай (сөз, пән, салт т.б.) мәдениеттің халықтық психологияның және мифологияның мазмұнын лингвистикалық әдістер көмегімен зерттейтін кешенді пән. Ол қазақ тіл біліміндегі жаңадан қалыптасып дамып келе жатқан этнолингвистика саласының да ерекшелігі мен өзегін құрайды. Жалпы тіл біліміндегі этнолингвистикалық даму барсына шолу жасап, жеке сала ретіндегі негіздерін анықтауға арналған еңбегінде профессор М.М.Копыленко қазақ тіл біліміндегі академик Ә.Т.Қайдаров бастаған этнолингвистикалық мектепті қазіргі этнолингвистикадағы жаңа бағыт деп бағалап, оның негізгі ерекшелігін былай деп көрсетеді: Это направление изучает этнос в зеркале языка. В нем нет симбиоза дисциплин, поскольку язык представляется главным и непосредственным предметом анализе; этнология, история, культурология и прочие нелингвистические дисциплины привлекаются как вспомогательные. Демек, негізгі салмақ лингвистикаға жүктеледі. Оның себебі мен мәнін нақты түсіну үшін академик Ә.Т.Қайдаровтың төмендегі пікірін келтірейік: Этностың басып өткен сан ғасырлық даму жолы, оның белгі\бейнелері біздерге тас мүсіндер мен жартастарға қашалған сына жазулар арқылы, мәдени ескерткіштер мен әртүрлі ғимараттар түрінде жетуі мүмкін. Бірақ бұлардың бәрі этнос өмірінің мың да бір елесі ғана. Оның шын мәніндегі даналығы мен дүниетанымы тек тілінде ғана. сақталады. Әрбір дәуірде өмірге қажет болған құрал-сайманның, қару-жарақтың, киер киім мен ішер тамақтың, әдет-ғұрып, наным-сенімге, ойын-күлкі, той-домалаққа байланысты ұғымдардың аты-жөні, сыр-сипаты т.б. тек тіл фактілері ретінде ғана, яғни жеке сөздер мен сөз тіркестері, фразеологизмдер мен мақал-мәтел, арқылы ғана бізге жетуі мүмкін. Көненің көзіндей тілдің қат-қабат қойнауларында сақталып қалған бұл дүниенің сыры мол. Оның тереңіне үңіліп, тарихымен тұтас қарап сырын ашу - этнолингвистиканың үлесі. Осы орайда академик Ә. Т. Қайдаровтың ұзақ жылдар бойы орасан бай материал жинап, сұрыптап оларды макрожүйелер (Адам, қоғам, табиғат) мен микрожүйелерге бөліп, табиғи жүйе бойынша жіктеп, топтап, өзара байланысты салаға бөліп, үлкен идеографиялық классификация негізінде жасап жатқан қазақ тілінің этнолингвистикалық сөздігінің болашағы зор, маңызы ерекше. Осы саладағы зерттеу жұмыстарының ішінде Е.Жанпейісовтың еңбектері өзінің теориялық деңгейімен, бай этнографиялық материалымен кең ауқымды салыстырмалы, этимологиялық талдаулармен ерекшеленеді.
Қазақ тіл білімінде жеке-жеке қырлары жан-жақты қарастырылып өріс алып келе жатқан этнолингвистика саласының дамуында жақында жарық көрген профессор М.М.Копыленконың осы мәселенің жалпы теориялық негіздерін түсіндіруге арналған "Основы этнолингвистики" (Алматы, 1995) атты монографиясы елеулі жаңалық болды. Бұл жұмыс -- тікелей этнолингвистика негіздерін анықтауға арналған жалпы тіл біліміндегі тұңғыш зерттеу. Басқасын былай қойғанда, автордың тақырыпқа әртүрлі дәрежеде қатысы бар 1300-ден аса үлкенді-кішілі қыруар ғылыми зерттеулерді көрсетуінің өзі үлкен еңбек. Және оларды жай көрсетіп қана қоймай, тақырыптық табиғатын ескере отырып таныстырып, әрқайсысы жөнінде өзінің көзқарасын, ой-пікірін білдіріп отырады.
Кітап арқылы зерттелу тарихына қысқаша шолудан басталып, әр қарай
славян және өзге де түрлі үндіеуропа тілдері бойынша әр кезде жарияланған, сондай-ақ жалпы түркітанушы еңбектерде этнолингвистикаға байланысты кездесетін теориялық тұжырымдар мен түрлі байқаулар негізінен толық қамтылған. Атап айтқанда, М.Қашқари еңбегіндегі этнолингвистикалық материалды талдаудан бастап, бергі дәуірдегі В.Гумбольдт, Э.Сепир, А.А.Потебня, қазіргі замандағы Н.И.Толстой, В.В.Иванов. В.Н.Топоров т.б. ғалымдардың бұл саладағы ізденістеріне дейін кеңінен тоқталады. Осындай ізденістер нәтижесінде "этнолингвистика" терминінің Б.М.Уорфқа тиесілі екенін анықтайды. Соның бәрін қорыта келіп, этнолингвистика саласының
отырған негізгі қағидасымен үндеседі.
Жалпы бұл салада әртүрлі тақырып қорғалып жатқан көптеген докторлық (Е.Жанпейісов, Ә.Ахметов, Ж.Манкеева) және кандидаттық (С. Сәтенова, А.Жылқыбаева, А.Мұқатаева, К.Аронов, Р.Шойбеков) диссертациялар Қазақ этнолингвистикалық мектебінің негізі қаланып, бағыт-бағдарын, өзіндік зерттеу тәсілін қалыптастыра бастағанын көрсетеді.
Этнолингвистикаға тән бір ерекшелік - оның тілдік объектілер мен фактілерге жаппай емес, зерттеудің нақтылы мақсаты мен тақырыптарына қарай сұрыптап алып, саралай қарастыру, осы орайда ол тілдің ең басты, әрі негізгі тұлғасы жеке-дара сөздерді ғана емес, атау сипаттағы жай тіркестер мен көркемдік, бейнелік, астарлы да ауыс мәнге ие тұрақты тіркестерді де (фразеологизм, теңеу — салыстыру, мақал), тіпті, түсінік, ұғым,пікір, дерек, мағлұмат беретін кішігірім көркем жанрлық мәтіндерді де объекті етіп қарастырады.
Этнолингвистиканың бір міндеті - сан алуан бұлақтардан этнос болмысына қатысты фактілерді тірнектеп жинау болса, екінші міндеті- оларды саралап жүйеге салу, олардың мазмұнын айқындау, тәтіштеп түсіндіру, қорыту, яғни оларды этностың өзі туралы сөйлете білу.
Сонымен, қазақ этнолингвистикасының қалыптасу, даму үрдісінен кейбір өзіндік ерекшеліктер де байқалады. Ол жалпы этнолингвистикалық идеясында туындап, қазақ этносын оның тілі арқылы танып білу мақсатымен бұдан 15-20 жыл бұрын (1985 ж.) өзінің бағыт\бағдарын, мақсат-мүддесін айқындай түскен, зерттеу объктілерін саралап, тәсіл-әдістерін күн санап ширата түскен ғылым саласына жатады.
Сонымен қатар, этнолингвистикалық атауларға тоқталып өтейік:
Заттардың атқаратын қызметіне байланысты қалыптасқан атаулар. Әйел қолынан шыққан әрбір бұйым белгілі бір мақсатпен жасалып, күнделікті тұрмыста бір немесе бірнеше қызмет атқарады. Айталық, киіз аталатын бұйым киіз үйдің төбесін жабуға, жерге төсеуге, киім тігуге, қабырғаға ілуге, кейбір салт-дәстүрді атқаруға қолданылады. Сол сияқты жүннен есіп жасаған жуанды-жіңішкелі жіп, арқандар киіз үй жабынын бекітуге, көші-қон кезінде заттарды буып-түюге, мал байлауға немесе оны жетекке алып жүруге, ат, түйе жабдықтарын (шылбыр, бұйда, тұсау, өре, т.б.) жасауға т.б. пайдаланады. Сондықтан затты белгілі бір мақсатпен дайындау және ол бұйымның қолданылу ерекшеліктері сол заттың тұрмыстағы ролін, атқаратын қызметін анықтайды. Мұндай экстралингвистикалық (тілден тыс) факторлар тілде өз ізін қалдырады. Басқаша айтқанда, заттардың қолданылу орны мен ерекшелігінен мәлімет беретін мұндай атаулар уәжі қызметіне байланысты этнографизмдерге жатады.
Киіз үйдің сүйегін (ағаш бөлшектерін – кереге, уық, шаңырақ) жасау ер азаматтардың міндеті болса, оның жүннен, теріден жасалған жабдықтарын дайындау әйелдердің міндеті болған. Киіз үй жабдықтарының көпшілігі дерлік киізден жасалатыны баршамызға белгілі. Қазақ киіз үінің сыртына тұтылатын, ағаш қаңқасының ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.