Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп берудің теориялық аспектілері мен негіздері
КІРІСПЕ 3
1 АҚША ҚАРАЖАТЫНЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫ ТУРАЛЫ ЕСЕП БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ МЕН НЕГІЗДЕРІ
5
1.1 Қаржылық қорытынды есеп берудің маңызы мен нысандары 5
1.2 Ақша қаражаттар есебі мен олардың қозғалысы туралы есептіліктің теориялық аспектілері 11
2 «ЕМИР.ОЙЛ» ЖШС.ГІ АҚША ҚАРАЖАТТАР ЕСЕБІ МЕН ОЛАРДЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫ ТУРАЛЫ ЕСЕПТІЛІГІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
22
2.1 «Емир.Ойл» ЖШС.тің ұйымдастыру.экономикалық сипаттамасы және оның қызметіне баға беру
22
2.2 «Емир.Ойл» ЖШС .де ақша қаражаттар есебін ұйымдастыру 32
2.3 Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беруді тікелей әдіспен құрастыру 38
2.4 Жанама әдісті қолдану арқылы ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беруді құрастыру
43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 52
1 АҚША ҚАРАЖАТЫНЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫ ТУРАЛЫ ЕСЕП БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ МЕН НЕГІЗДЕРІ
5
1.1 Қаржылық қорытынды есеп берудің маңызы мен нысандары 5
1.2 Ақша қаражаттар есебі мен олардың қозғалысы туралы есептіліктің теориялық аспектілері 11
2 «ЕМИР.ОЙЛ» ЖШС.ГІ АҚША ҚАРАЖАТТАР ЕСЕБІ МЕН ОЛАРДЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫ ТУРАЛЫ ЕСЕПТІЛІГІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ
22
2.1 «Емир.Ойл» ЖШС.тің ұйымдастыру.экономикалық сипаттамасы және оның қызметіне баға беру
22
2.2 «Емир.Ойл» ЖШС .де ақша қаражаттар есебін ұйымдастыру 32
2.3 Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беруді тікелей әдіспен құрастыру 38
2.4 Жанама әдісті қолдану арқылы ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беруді құрастыру
43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 52
КІРІСПЕ
Экономиканың нарықтық жолмен даму барысында кәсіпорын қызметiнiң қаржылық мәселелерi күшейе түсуде. Осыған сәйкес кәсіпорындар мен ұйымдар басшылығының ерекше көңiлi бухгалтерлiк есептiң ұйымдастырылуына мән берiлiп отыр. Әсiресе, елiмiзде халықаралық стандартқа сәйкес жаңа бухгалтерлiк есеп стандартының енгiзiлуi ел экономи-касының дамуына оң әсерiн тигiзуде. Бұл елiмiздiң қазiргi даму кезеңiнде, оның шетел инвесторларымен қарым-қатынастарының нығаю кезеңiнде маңызды болып саналады.
Бүгiнгi таңдағы ауқымды өзгерiстер кезеңi қоғам өмiрiнiң барлық саласын жан-жақты қамтуда. Сол себептi қалыптасқан құрылымды мүлдем жаңартып, экономикалық-әлеуметтiк және рухани дамуға жол ашатын демократиялық қоғам құруға сай экономикамызда нарықтық қатынастарға бет бұрды. Осы негiзде әлеуметтiк, күрделi мәселелердi шешу – бүгiнгi күннiң басты талаптарының бiрi болып саналады. Әсiресе, соңғы жылдары экономика iлiмiнде түбiрлi өзгерiстер орын алуда. Мұның өзi қоғамдық және өндiрiстiк қатынастарда болып жатқан жаңа құбылыстар мен процестерге тiкелей байланысты.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның басқарушы тұлғалары өз қызметін дұрыс жоспарлау мен басқару үшін кәсіпорынның және нарықты зерттеу мақсатымен басқа да кәсіпорындардың қаржылық жағдайы туралы ақпаратқа ие болуы маңызды. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының нарықтық қатынасқа өтуі барысында нарықтық қатынас заңдарына сәйкес өнiмдi кәсіпорын табысын анықтау өте маңызды орын алады. Осындай негізделген басқару шешімдерін қабылдауға мүмкіндік беретін аса ақпараттандырылған нысан болып ақша қаражаттар қозғалысы туралы есептіліқ болып табылады.
Кез-келген нысандағы ұйымдарды құру үшін ең қажетті актив – ақша қаражаты болып табылады. Ақша қаражаты шаруашылық қаржысы болып қана қоймай, сонымен қатар ең өтімді есеп айырысу құралы болып табылғандықтан ақша қаражаттарының қозғалысы туралы жеке есеп беріледі. Осы ақша қаражаттарымен жүргізілетін операцияларда заңды бұзу жағдайлары көптеп кездеседі.
Ал 7ХҚЕС (IAS) «Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы» халықаралық қаржы есептілігі стандарттары бойынша ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есептер халықаралық қаржы есептілігі стандарттарының талаптарына сай жасалуы және есепті кезеңге қаржылық есептіліктің құрамында ұсынылуы тиіс деп көрсетілген. Ақша қозғалысы туралы есепті жасау қажеттілігі мен негізгі мақсаты қаржылық есептілікті пайдаланушыларға ұйымның ақша мен олардың эквиваленттерін және ұйым қажеттіліктерін бұл ақша ағымдарын қолдану мүмкіндіктерін бағалауға мүмкіндік беру, сондай-ақ ұйымның қаржылық жағдайындағы өзгерістері және есепті кезеңдегі ақша түсімдері мен кетуі туралы ақпарат беру
Экономиканың нарықтық жолмен даму барысында кәсіпорын қызметiнiң қаржылық мәселелерi күшейе түсуде. Осыған сәйкес кәсіпорындар мен ұйымдар басшылығының ерекше көңiлi бухгалтерлiк есептiң ұйымдастырылуына мән берiлiп отыр. Әсiресе, елiмiзде халықаралық стандартқа сәйкес жаңа бухгалтерлiк есеп стандартының енгiзiлуi ел экономи-касының дамуына оң әсерiн тигiзуде. Бұл елiмiздiң қазiргi даму кезеңiнде, оның шетел инвесторларымен қарым-қатынастарының нығаю кезеңiнде маңызды болып саналады.
Бүгiнгi таңдағы ауқымды өзгерiстер кезеңi қоғам өмiрiнiң барлық саласын жан-жақты қамтуда. Сол себептi қалыптасқан құрылымды мүлдем жаңартып, экономикалық-әлеуметтiк және рухани дамуға жол ашатын демократиялық қоғам құруға сай экономикамызда нарықтық қатынастарға бет бұрды. Осы негiзде әлеуметтiк, күрделi мәселелердi шешу – бүгiнгi күннiң басты талаптарының бiрi болып саналады. Әсiресе, соңғы жылдары экономика iлiмiнде түбiрлi өзгерiстер орын алуда. Мұның өзi қоғамдық және өндiрiстiк қатынастарда болып жатқан жаңа құбылыстар мен процестерге тiкелей байланысты.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның басқарушы тұлғалары өз қызметін дұрыс жоспарлау мен басқару үшін кәсіпорынның және нарықты зерттеу мақсатымен басқа да кәсіпорындардың қаржылық жағдайы туралы ақпаратқа ие болуы маңызды. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының нарықтық қатынасқа өтуі барысында нарықтық қатынас заңдарына сәйкес өнiмдi кәсіпорын табысын анықтау өте маңызды орын алады. Осындай негізделген басқару шешімдерін қабылдауға мүмкіндік беретін аса ақпараттандырылған нысан болып ақша қаражаттар қозғалысы туралы есептіліқ болып табылады.
Кез-келген нысандағы ұйымдарды құру үшін ең қажетті актив – ақша қаражаты болып табылады. Ақша қаражаты шаруашылық қаржысы болып қана қоймай, сонымен қатар ең өтімді есеп айырысу құралы болып табылғандықтан ақша қаражаттарының қозғалысы туралы жеке есеп беріледі. Осы ақша қаражаттарымен жүргізілетін операцияларда заңды бұзу жағдайлары көптеп кездеседі.
Ал 7ХҚЕС (IAS) «Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы» халықаралық қаржы есептілігі стандарттары бойынша ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есептер халықаралық қаржы есептілігі стандарттарының талаптарына сай жасалуы және есепті кезеңге қаржылық есептіліктің құрамында ұсынылуы тиіс деп көрсетілген. Ақша қозғалысы туралы есепті жасау қажеттілігі мен негізгі мақсаты қаржылық есептілікті пайдаланушыларға ұйымның ақша мен олардың эквиваленттерін және ұйым қажеттіліктерін бұл ақша ағымдарын қолдану мүмкіндіктерін бағалауға мүмкіндік беру, сондай-ақ ұйымның қаржылық жағдайындағы өзгерістері және есепті кезеңдегі ақша түсімдері мен кетуі туралы ақпарат беру
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп принциптері, Экономика, Алматы , 2006 жыл
2 Алибекова Б.А. «Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарына негізделген бухгалтерлік есеп принциптері» Оқу құралы Астана Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті 2006 ж
3 Алибекова Б.А. «Бухгалтерлік есеп принциптері», «Еуразиялық Ұлттық университеті» - Астана: 2007
4 Нурсеитов Э.О. Бухгалтерский учет в организациях. – Алматы: Издательство «LEM», 2009-444с.
5 Мақыш С.Б.Ақша айналысы және несие.Оқу құралы.- Алматы:ИздатМаркет,2004.248б.
6 Көшенова Б. «Ақша, Несие, Банктер, Валюта қатынастары», Алматы –2007c-320,
7 Шеденов Ө.Қ., Комягин Б.И. «Жалпы экономикалық теория», Алматы -2008- 253
8 Типтік шоттар жоспары, ҚР Қаржы министірлігімен бекітілген 23.05.2007. № 438
9 Халықаралық қаржылық есеп стандарттары- www.Минфин.kz
10 Қаржы есептiлiгiн әзiрлеу және ұсыну тұжырымдамасы – www.Минфин.kz
11 Мырзалиев Б.С., Сәтмырзаев А.А., Әбдішүкіров Р.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі: Оқу құралы.-Алматы:Экономика, 2008 -832бет
12 Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.А. Қаржылық есеп, А., Экономика. 2001ж-400б.,
13 Радостовец В.К., Ғабдулин Т.Ғ., Радостовец В.В., Шмидт О.И. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» Алматы 2003ж.
14 Тасмағанбетов Т.А.,Д.О.Әбленов. Бизнестегі есеп пен талдау: Оқу құралы./Жалпы ред. басқарған Тасмағанбетов Т.А.-Алматы: «Дәуір»,2002. 416 бет.
15 Кеулімжаев К.К., Ажибаева З.Н. Қаржылық есеп - Алматы, Экономика, 2003
16 Байдақов А., Исмайлова А., Қаржылық талдау –Алматы, 2006
17 Анализ хозяйственной деятельности в промышленности: Учебник./ И.А.Богдановская, - Минск: Высшая школа, 2005.
18 Дюсембаев – Анализ финансовой деятельности. Алматы: 2009ж,
19 Нүрсейітов Е.О. Үйымдардағы бухгалтерелік есеп/Оқулық құралы. –Алматы, «Издательство ЛЕМ»ЖШС,2009
20 Тулешова Г.К. «Учет и отчетность по международным стандартам». Алматы, 2005 г.
21 Сейдахметова Ф.С. Қазіргі замандағы бухгалтерлік есеп: Оқу құралы. Алматы: LEM, 2007.-336б.
1 Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп принциптері, Экономика, Алматы , 2006 жыл
2 Алибекова Б.А. «Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттарына негізделген бухгалтерлік есеп принциптері» Оқу құралы Астана Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия Ұлттық университеті 2006 ж
3 Алибекова Б.А. «Бухгалтерлік есеп принциптері», «Еуразиялық Ұлттық университеті» - Астана: 2007
4 Нурсеитов Э.О. Бухгалтерский учет в организациях. – Алматы: Издательство «LEM», 2009-444с.
5 Мақыш С.Б.Ақша айналысы және несие.Оқу құралы.- Алматы:ИздатМаркет,2004.248б.
6 Көшенова Б. «Ақша, Несие, Банктер, Валюта қатынастары», Алматы –2007c-320,
7 Шеденов Ө.Қ., Комягин Б.И. «Жалпы экономикалық теория», Алматы -2008- 253
8 Типтік шоттар жоспары, ҚР Қаржы министірлігімен бекітілген 23.05.2007. № 438
9 Халықаралық қаржылық есеп стандарттары- www.Минфин.kz
10 Қаржы есептiлiгiн әзiрлеу және ұсыну тұжырымдамасы – www.Минфин.kz
11 Мырзалиев Б.С., Сәтмырзаев А.А., Әбдішүкіров Р.С. Бухгалтерлік есеп теориясы және тәжірибесі: Оқу құралы.-Алматы:Экономика, 2008 -832бет
12 Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.А. Қаржылық есеп, А., Экономика. 2001ж-400б.,
13 Радостовец В.К., Ғабдулин Т.Ғ., Радостовец В.В., Шмидт О.И. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» Алматы 2003ж.
14 Тасмағанбетов Т.А.,Д.О.Әбленов. Бизнестегі есеп пен талдау: Оқу құралы./Жалпы ред. басқарған Тасмағанбетов Т.А.-Алматы: «Дәуір»,2002. 416 бет.
15 Кеулімжаев К.К., Ажибаева З.Н. Қаржылық есеп - Алматы, Экономика, 2003
16 Байдақов А., Исмайлова А., Қаржылық талдау –Алматы, 2006
17 Анализ хозяйственной деятельности в промышленности: Учебник./ И.А.Богдановская, - Минск: Высшая школа, 2005.
18 Дюсембаев – Анализ финансовой деятельности. Алматы: 2009ж,
19 Нүрсейітов Е.О. Үйымдардағы бухгалтерелік есеп/Оқулық құралы. –Алматы, «Издательство ЛЕМ»ЖШС,2009
20 Тулешова Г.К. «Учет и отчетность по международным стандартам». Алматы, 2005 г.
21 Сейдахметова Ф.С. Қазіргі замандағы бухгалтерлік есеп: Оқу құралы. Алматы: LEM, 2007.-336б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 3
1 АҚША ҚАРАЖАТЫНЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫ ТУРАЛЫ ЕСЕП БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ МЕН НЕГІЗДЕРІ 5
1.1 Қаржылық қорытынды есеп берудің маңызы мен нысандары 5
1.2 Ақша қаражаттар есебі мен олардың қозғалысы туралы есептіліктің 11
теориялық аспектілері
2 ЕМИР-ОЙЛ ЖШС-ГІ АҚША ҚАРАЖАТТАР ЕСЕБІ МЕН ОЛАРДЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫ
ТУРАЛЫ ЕСЕПТІЛІГІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ 22
2.1 Емир-Ойл ЖШС-тің ұйымдастыру-экономикалық сипаттамасы және оның
қызметіне баға беру 22
2.2 Емир-Ойл ЖШС –де ақша қаражаттар есебін ұйымдастыру 32
2.3 Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беруді тікелей әдіспен38
құрастыру
2.4 Жанама әдісті қолдану арқылы ақша қаражаттарының қозғалысы туралы
есеп беруді құрастыру 43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 52
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Экономиканың нарықтық жолмен даму барысында кәсіпорын қызметiнiң
қаржылық мәселелерi күшейе түсуде. Осыған сәйкес кәсіпорындар мен ұйымдар
басшылығының ерекше көңiлi бухгалтерлiк есептiң ұйымдастырылуына мән
берiлiп отыр. Әсiресе, елiмiзде халықаралық стандартқа сәйкес жаңа
бухгалтерлiк есеп стандартының енгiзiлуi ел экономи-касының дамуына оң
әсерiн тигiзуде. Бұл елiмiздiң қазiргi даму кезеңiнде, оның шетел
инвесторларымен қарым-қатынастарының нығаю кезеңiнде маңызды болып
саналады.
Бүгiнгi таңдағы ауқымды өзгерiстер кезеңi қоғам өмiрiнiң барлық саласын
жан-жақты қамтуда. Сол себептi қалыптасқан құрылымды мүлдем жаңартып,
экономикалық-әлеуметтiк және рухани дамуға жол ашатын демократиялық қоғам
құруға сай экономикамызда нарықтық қатынастарға бет бұрды. Осы негiзде
әлеуметтiк, күрделi мәселелердi шешу – бүгiнгi күннiң басты талаптарының
бiрi болып саналады. Әсiресе, соңғы жылдары экономика iлiмiнде түбiрлi
өзгерiстер орын алуда. Мұның өзi қоғамдық және өндiрiстiк қатынастарда
болып жатқан жаңа құбылыстар мен процестерге тiкелей байланысты.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның басқарушы тұлғалары өз
қызметін дұрыс жоспарлау мен басқару үшін кәсіпорынның және нарықты зерттеу
мақсатымен басқа да кәсіпорындардың қаржылық жағдайы туралы ақпаратқа ие
болуы маңызды. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының нарықтық қатынасқа
өтуі барысында нарықтық қатынас заңдарына сәйкес өнiмдi кәсіпорын табысын
анықтау өте маңызды орын алады. Осындай негізделген басқару шешімдерін
қабылдауға мүмкіндік беретін аса ақпараттандырылған нысан болып ақша
қаражаттар қозғалысы туралы есептіліқ болып табылады.
Кез-келген нысандағы ұйымдарды құру үшін ең қажетті актив – ақша
қаражаты болып табылады. Ақша қаражаты шаруашылық қаржысы болып қана
қоймай, сонымен қатар ең өтімді есеп айырысу құралы болып табылғандықтан
ақша қаражаттарының қозғалысы туралы жеке есеп беріледі. Осы ақша
қаражаттарымен жүргізілетін операцияларда заңды бұзу жағдайлары көптеп
кездеседі.
Ал 7ХҚЕС (IAS) Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы халықаралық қаржы
есептілігі стандарттары бойынша ақша қаражаттарының қозғалысы туралы
есептер халықаралық қаржы есептілігі стандарттарының талаптарына сай
жасалуы және есепті кезеңге қаржылық есептіліктің құрамында ұсынылуы тиіс
деп көрсетілген. Ақша қозғалысы туралы есепті жасау қажеттілігі мен негізгі
мақсаты қаржылық есептілікті пайдаланушыларға ұйымның ақша мен олардың
эквиваленттерін және ұйым қажеттіліктерін бұл ақша ағымдарын қолдану
мүмкіндіктерін бағалауға мүмкіндік беру, сондай-ақ ұйымның қаржылық
жағдайындағы өзгерістері және есепті кезеңдегі ақша түсімдері мен кетуі
туралы ақпарат беру
Бұл каржылық есептілік мәліметтері меншік иесін немесе кез келген
мүдделі заңды тұлғаны, акционерлерді кәсіпорынның ақша қаражаттарының
жағдайымен олардың қозғалысы қай қызметтен және қандай мөлшерде болғанын
туралы ақпараттармен қамтиды. Бұл кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту
үшін уақытылы қажетті шаралар қолдануға мүмкіндік береді.
Пайдалы ақпараттар критерийлерін бағалаудың халықаралық жүйесі бойынша
бухгалтерлік есепке ақпарат шынайылығы (шындық, нақты ақпарат таңдау
мүмкіндігі), ақпарат орындылығы (уақытылығы, маңыздылығы, болжау үшін
құндылығы), салыстырылуы (уақыт бойынша салыстыру мүмкіндігі),
түсініктілігі талаптары қойылады. Қаржылық жағдай туралы маңызды ақпарат
көзі ретінде ақша қаражаттар қозғалысы туралы есептілік мәнін қарастыра
отырып таңдалған курстық жұмыс тақырыбы өте өзекті деуге болады.
Бұл курстық жұмыс ғылым мен тәжірибеге сүйене отырып, бухгалтерлік
есепті түсініп, оны игеруге мүмкіндік береді.
Қазіргі таңда ақша қаражаттар есебіне үлкен көңіл бөлінеді. Бұл
шаруашылық жүргізуші субъектілердің тұрақты жүріп отыратын ақша қаражаттар
айналымына байланысты. Өйткені барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер
қорларды, шикізаттарды, қызметтер мен жұмыстарды сату және сатып алу арқылы
өз жұмыстарын атқарады.
Ақша қаражаттар есебінің негізгі мақсаты: толық және шынайы ақпаратпен
ішкі қолданушыларды қамтамасыз ету, ал оны ақша қаражаттар қозғалысы туралы
есептілік арқылы жүргізуге болады. Осы жоғарыда айтылғанның бәрі курстық
жұмыстың тақырыбын таңдауға әсер етті. Курстық жұмыстың тақырыбы Ақша
қаражаттарының есебі. Курстық жұмыстың мақсаты – ақша қаражаттар
қозғалысы туралы есептілік үлгісінің мазмұны мен құрылымын, оны қүрастыру
әдістерін зерттеу және оны тәжірбиеде қолдануын қарастыру.
Мақсатқа жетуде келесідей міндеттерді атап көрсетуге болады:
- қаржылық қорытынды есеп беру: маңызы, құрылымы және экономикадағы
орнын көрсету;
- ХҚЕС сәйкес ақша қаражаттар қозғалысы туралы есеп берудің теориялық
негіздерін қарастыру;
- ақша қаражаттар есебімен, олардың қозғалысы туралы есептілік жасауды
зерттеу объектісі негізінде қарастыру.
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі болып кәсіпорынның экономикалық
қызметінің ақпараттық тасымалдаушысының бірі Ақша қаражатының қозғалысы
туралы есептілік табылады. Зерттеу субъектісі - Емир Ойл Жауапкерлігі
Шектеулі Серіктестігі. Жұмысты орындау барысында тақырып бойынша Қазақстан
Республикасында бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті, талдауды
реттейтін нормативті-құқықтық құжаттар, әдістемелік нұсқаулар, шетел және
отандық экономистердің ғылыми еңбектері қолданылды.
АҚША ҚАРАЖАТЫНЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫ ТУРАЛЫ ЕСЕП БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
МЕН НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржылық қорытынды есеп берудің маңызы мен нысандары
Есеп беру деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық-шаруашылық қызметін
кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтады. Есеп беру
процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады.
Қаржылық есеп берудің мақсаты өз пайдаланушыларына заңды тұлғаның
қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып
табылады. Қаржылық есеп берудің пайдаланушыларының қатарына инвесторлар,
кредиторлар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер, сондай-ақ
мемлекеттік органдар, т.б. кіреді.
Қаржылық есеп беру басқарушы органдардың жұмысын және субъектінің
ресурстарын, міндеттемелерін және ақша қаражаттарының болашақтағы ағындарын
бағалауға, несие беру бойынша шешімдерге және инвестициялық шешімдерді
қабылдауға пайдалы ақпараттарды береді.
Есеп беруге қойылатын негізгі талаптар: кәсіпорын қызметінің нәтижесін
анық және объективті көрсету, барлық көрсеткіштерді бір-бірімен қатаң түрде
үйлестіру, бухгалтерлік пен жедел-статистикалық есеп берудің сабақтастығын
(үйлесімділігін) сақтау, әдістемелік және басқада ережелерді сақтау болып
табылады.
Қаржылық есеп берудің негізгі қағидалары төмендегілер:
Есептеу. Қаржылық есеп беру есептеу қағидасының негізінде жасалады,
соған сәйкес өнім жөнелтілген, жұмыс атқарылған кезінен бастап,олардың
төлену нәтижесіне қарамастан табыс болып танылады, ал шығыны мен зияны орын
алынған кезден бастап танылады.
Үздіксіздік. Кез-келген кәсіпорын ұзақ уақыт ағымында үздіксіз қызмет
етеді. Бұл егер кәсіпорын жабылып жатса, оның активтерін ағымдағы нарықтық
құнымен қайта бағалау мүмкін болады дегеннен туындаған. Жұмыс ісгеп тұрған
кәсіпорын концепцияларына сәйкес, мұның қажеттігі шамалы. Бұл қағида егер
кәсіпорын тұтасымен сатылса, алғашқыда, ликвидациялық та баланстар
жасалмайды дегенді меңзейді. Меншік иесі ауысқанмен кәсіпорын басқа болып
кетпейді, ол өзінің есеп жүйесін толығымен сақтайды[1,б.258].
Қаржылық есеп берудің мақсаты пайдаланушыларды есептік кезеңдегі
қызметінің нәтижесі мен қаржылық жағдайы туралы пайдалы, әрі мәнді және
әрі сенімді ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады.
Бірақ қаржылық ақпараттарды пайдаланушылар кәсіпорынның қызметі туралы
әрқилы мәліметтерді қажет етеді, мысалға:
- инвесторлар – салған инвестициясының тәуекелділік дәрежесі олардың
алатын табысына қаншалықты пара – пар келетінін анықтау үшін;
кәсіпорынға салған инвестициясын сатудың немесе соған сәйкес
активтерін сатып алудың, немесе өз үлесін сақтаудың қажеттілігін
анықтау үшін; кәсіпорынның келешектегі күтілетін дивиденттерді төлеу
қабілеттілігін анықтау үшін қажет ақпараттарды талап етеді;
- кредитор – алған қарызын және төленетін пайызын өтеу қабілеттілігін
анықтау үшін қажет ақпараттарды талап етеді;
- жабдықтаушылар – кредиторлық қарызды дер кезінде өтей алатын қабілетін
тексеру үшін қажет ақпараттарды талап етеді;
- сатып алушы – кәсіпорын қандай кезеңде өз қызметін жалғастыра
алатындығы жөніндегі ақпараттарға мүдделі болып келеді;
- қызметкерлер – кәсіпорынның тұрақты әрі рентабелді жұмыс істегеніне
мүдделі, өйткені олар солардың көмегімен экономикалық саясатты (салық
шараларын қоса алғанда) жүзеге асырады, сондай-ақ статистикалық
мәліметтерді жинайды;
- жұртшылық – жұмыс орнын табу мақсатында қажетті ақпараттарды елді
мекенді, аймақты дамытуға керекті ақпараттарды жинауға мүдделі болып
келеді[2,б.45]. Қаржылық есеп беру өзара байланысты, өйткені ондағы
шаруашылықтың бір ғана операциясы әртүрлі фактімен көрініс табады.
Әрбір есеп беру әртүрлі ақпаратты береді, ал оны сол немесе басқаша
күйінде шаруашылық жүргізуші субъект пайдаланылады. Қаржылық есеп
пайдаланушылар үшін айқын, түсінікті болуы және барлық мәнді
ақпараттарды ашуы тиіс. Қажет болған кезде түсініктеме хаттамасында
баптардың жіктемесі ме ақша қаражаттары туралы қосымша мәліметтер
арқылы олардың мазмұнын түсіндіруі керек.
Кесте 1
Пайдаланушылардың ақпараттарға мүдделілігі
Есеп беру мәліметтері Пайдалылығы
Экономикалық ресурстары Кәсіпорынның табыс алу қабілетін бағалау және
болашақта болатын ақща қаражаты
Қаржылық құрылымы Қарыз қаражатының келешекке қажеттілігін бағалау
(кәсіпорынның қарызы менжәне болашақта алынатын пайда мен ақша қаражатын
меншікті капиталының арамүдделі тараптардың арасына тарату; кәсіпорынның
қатынасы) сыртқы инвестицияны тартудың потенциалдық
икемділігін бағалау
Өтемділік пен төлем Өз міндеттемесіне жауап беретін кәсіпорынның ұзақ
қабілеттілігің және қысқа мерзімдегі қарыздарын төлеу
коэффициенті қабілеттілігін бағалау
Рентабельділік пен Кәсіпорынның ресурстарды пайдалану тиімділігін
іскерлік белсенділігініңбағалау
коэффициенті
Қаржылық жағдайының Қаржылық, инвестициялық, оперативтік қызметінің
өзгеруі нәтижесінде, кәсіпорынның алған ақша ағынын
бағалау; кәсіпорынның келешектегі ақша қаражатына
қажеттілігін болжау
Қаржылық есеп беруде заңды тұлғалардың атауы, тұрған жері, есеп беру
кезеңі мен күні көрсетілуі тиіс. Сондай-ақ, ұйымның қызмет түрі, заңды
нысаны, өлшем бірлігі келтірілуі тиіс. Қаржылық есеп беру өткен кезеңдердің
мәліметтерімен салыстырылады. Есеп беру Қазақстан Республикасынынң
валютасында жасалады, өлшем бірлігі – мың теңге. Жылдық есеп берудің
есептік кезеңі болып толық календарлық жыл саналады; ал жаңадан құрылған
субъектілер үшін – заңды тұлға ретінде статусын алған күннен бастап есепті
жылдың 31-ші желтоқсанына дейін саналады. Меншік иесінің есеп берудің басқа
кезеңдігін белгілеуге құқығы бар(жылына бір реттен кем болмау керек).
Қортынды есеп сандық және сапалық сипаттамалар натуралдық және ақшалай
өлшеуіштерден құралады. Қорытынды есеп Қазақстан Республикасының қаржы
министірлігі және статистика жөніндегі мемлекеттік комитет бекіткен
бірыңғай формаларда және арнайы нұсқауларға сәйкес құрастырлады.
Кәсіпорын бойынша қортынды есепті құрастыру бухгалтерлік есеп бойынша
топтастырылады:
1) мақсатына байланысты қорытынды есеп ішкі және сыртқы болып бөлінеді.
Ішкі қортынды есеп кәсіпорын үшін, сыртқы қортынды есеп пайдаланушылар
үшін құрастырылады.
2) мерзіміне байланысты қорытынды есеп ағымдағы және жылдық болып
бөлінеді. Ағымдағы қорытынды есеп – есепті кезең басында құрастырылады
немесе күн сайын, апта сайын, квартал сайын, жарты жыл бойынша құрастыратын
қорытынды есеп болып бөлінеді.
Жылдық қорытынды есеп – есепті жыл соңында құрастыру және салық
инспекциясына тапсырылады. Қорытынды есеп тапсыру келесі есепті жылдық 31
науырызға дейінгі уақытты қамтиды.
3) Қамтитын мәліметтер көлеміне қарай жалпы және жеке болып бөлінеді.
Жалпы қорытынды есеп – кәсіпорынның шаруашылық қызметіне жалпылама
сипаттама береді.
Жеке қорытынды есеп – кәсіпорынның жеке бөлімшелер жұмысына сипаттама
береді.
Кәсіпорын жылдық қорытынды есепті құрастыру барысында келесі
бухгалтерлік есеп принциптеріне сәйкес жұмыс істеді:
1) Есепті жылы қабылданған есеп саясатын толық сақтау және есеп
саясатында орын алған өзгерістерге толық түсініктеме жазу.
2) Есепті кезенде орын алған барлық шаруашылық операцияларың
құжаттарда толық көрсету.
3) Есепті кезеңнің шығындары мен табыстарың дұрыс айырып көрсету.
4) Ағымдағы өндірістік шығындар мен күрделі қаржы салымдарын
ажыратып көрсету.
5) Аналитикалық және синтетикалық есеп деректерін өзара тепе-
тендікте болуы және соңғысы бухгалтерлік, қаржы есепте ешқандай
түзету операциялары орындалмауы керек.
Осы принцептерге сәйкес қортынды есепке қойылатын талаптар:
1) Кәсіпорынның қызметіне толық сипаттама беретін барлық есеп
мәліметтерінің нақтылығы және шынайлығы. Олардың нақтылығы
түгендеу операцияларының нәтижесі тәуелсіз аудиторлық ұйымдардың
қортындылары арқылы ұйымдастру керек.
2) Қортынды есеп сәйкес ұйымға өз уақытында тапсыруы керек.
3) Қортынды есеп мәліметтері тек кәсіпорын емес, сонымен қатар оның
барлық филиалдары және басқа құрлымдық бөлімшелердің қаржылық
шаруашылық қызметіне толық сипаттама беруі керек.
4) Қортынды есеп мәліметтерін барлық пайдаланудың қажетілігі үшін
пайдалануға мүмкіндік туғызу керек.
5) Қортынды есеп мәліметтеріннің жоспарлы көрсеткіштерімен салыстыру
мүмкіндігі болуы керек.
Қаржылық қортынды есеп беру мәліметтері акционерлерге, кредиторларға
осы кәсіпорында ақша қаржаттары болады ма, болмайды ма, - деген шешім
қабылдауға көмектеседі. Кәсіпорын басқарушыларына басқару шешімдерін
қабылдау үшін қажет.
Қаржылық қортынды есеп келесі міндеттерді шешу керек.
1) Инвесторлармен несие берушілерге түсінікті.
2) Инвесторлар осы ақпараттардан қанша кіріс табатындығын қанша уақытта
ақшанын күдіктерін сомаларын анықтауға қажет.
3) Кәсіпорынның шаруашылық қаржаттардың және міндеттердің құрлымы және
өзгерулер туралы ақпараттар алу. Қаржы қортынды есеп сыртқы
пайдаланушыларға жинақталынған және жіктелінген ақпараттар.
Кәсіпорындар келесідей қаржылық қортынды есеп нысандарын толтырады:
1) бухгалтерлік баланс;
2) пайда және зиян туралы есеп беру;
3) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру;
4) меншікті капиталдың қозғалысы туралы есеп беру;
5) түсініктеме хат.
Бухгалтерлік баланс - кәсіпорынның жылдық есеп беруінің негізгі үлгісі.
Баланс жасалғанға дейін есепке алу тізімдеріндегі барлық синтетикалық
шоттары бойынша толтырылған айналымдар мен қалдықтарды талдау есебінің
деректерімен салыстыру қажет. Жылдың басындағы және аяғындағы баланстардың
деректерін салыстыру үшін жыл басындағы бекітілген баланс баптарының
номенклатурасы жыл аяғындағы баланс үшін бекітілген номенклатурамен және
бөлімдер мен баптардың топтамаларымен (егер баланс баптарының
номенклатурасында өзгерістер болса) сәйкестендірілуге тиіс.
Халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына сәйкес кәсіпорын
баланстарында активтермен, пассивтерді өтімділігіне байланысты
орналастырылады.
Активтер баланста топқа бөлінеді.
1) Қысқа мерзімді активтер;
2) Ұзақмерзімді активтер
Пассивтер 3 топқа бөлінеді
1) Қысқа мерзімді міндеттемер;
2) Ұзақ мерзімді міндеттемелер;
3) Меншікті капитал[3,c.27].
Пайда мен зиян туралы есеп беру – шаруашылық қызметтен түскен пайда мен
зиянға қамтылуы тиіс есептік бағалаудағы өзгерістер. Сыртқы пайдаланушылар
үшін кірістер мен шығыстар туралы есеп беру қысқа формада жасалады.
Пайда мен зиян туралы есеп беру есептеу жүйесінен шыға отырып
жасалады, сондықтан ағымдағы қызметтің ақша құралдарына және олардың
ликвидтілігіне әсер етуі есеп беруде көрсетіледі. Кірістер мен шығыстар
ақша құралдарының кемуімен немесе көбеюімен ілесіп отырмайды. Ақша
құралдары сомаларының кемуі немесе көбеюі активтердің бухгалтерлік
шоттарының өзгеруіне әкеледі.
Кірістерді мойындау өнімді (қызметті) өткізуден түскен кірістерді
бухгалтерлік есепке алуды тіркеудегі тиянақтылықты анықтайтын есептеу
қағидасына сәйкес іске асырылады. Мойындау, сонымен қатар, тауардың
сатылған күні заң күші бар төлем міндеттемелерін сатып алушының жеткізушіге
ұсынған кезде орын алады. Мойындау мүмкіндігі тауарға немесе қызметке
айырбастау кезінде алынған қаржылық емес активтердің сатушарттарына сәйкес
белгілі бір ақшалай көлемге айналуы кезінде пайда болады.
Кіріс алынған кезде көрініс табады, яғни келісім-шартқа сәйкес ұйым
кіріс алуға құқық беретін жұмыс көлемін орындаған кезде көрініс табады.
Сонымен, пайда – ұйымның капиталы мен пайдасының көбеюі негізін
құрайтын қаржылық нәтиженің маңызды факторы. Қаржылық есеп беруді құру
жөніндегі әдістемелік рекомендацияда кіріс деп сальдоланған қаржылық нәтиже
мойындалады және кезеңнің жалпы кіріс және жалпы шығыстарының арасындағы
әртүрлілік ретінде анықталады.
Бухгалтерлік баланс сияқты, Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі
қабылдаған Пайда мен зиян туралы есеп беру қаржылық есеп беруді ұсыну
үшін аса маңызды.
Солармен қатар, кезеңдік есеп беруге көмекші роль атқаратын басқа
формаларда қамтылады, қанша дегенмен олар кіріс пен шығыс туралы есеп беру
мен баланстын жеке статьяларына талдамалық қосымша мен шешу жолдары туралы
мәліметтерге ие. Көпшілігінде ҚЕХС сәйкес рекомендацияланатындар жылдың
есеп беру құрамына Ақша қозғалысының есебі кіреді.
Бұл есеп берудің негізгі мақсаты ішкі және сыртқы ақша қозғалысы туралы
ақпаратты ұсыну болып табылады. Ұйымның ағымдағы инвестиция және қаржылық
қызметі белгілі бір есеп беру кезеңіндегі оның жағдайына және оның
ақшаларының қозғалысына әсер етеді және осы кезеңдегі қаржы құралдарының
өзгерісін түсінуге мүмкіндік береді. Одан басқа, бұл есеп беруді әкімшілік
ликвидтілікпен есеп айырысу кезінде дивидендтерді анықтау кезінде басқа
ұйымдарға салынатын қосымша иевесициялардың ұйымның жалпы жағдайына әсер
етуін бағалау кезінде және қандай да бір бағдарламаны қаржыландыру кезінде
қолданады.
Есеп ақша қозғалысының есебі шоттары бойынша мәліметтер негізінде
құрылады және есеп беру кезеңінің басындағы және аяғындағы қалдықтар есебі
мен ақша ағымы туралы мәліметтерді қамтиды. Ақша ағымы туралы мәліметтер
есеп беруде операциялық, инвестициялық және қаржылық кесімдерде ұсынылады.
Бізге белгілі, халықаралық практикада ақша қозғалысы туралы есеп беруді
құрудың екі әдісі бар – тура және жанама. Құру әдісі ұсынылатын ақпараттың
мазмұнынан білінеді. Екі әдістің бірде-біреуі қай елде болмасын жалғыз
емес, әрі міндетті емес. Қазақстан Республикасындағы ақша қозғалысы тура
және жанама әдістерді қолданумен операциялық қызмет арқылы іске асады.
Меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есеп беру ұйымның меншікті
капиталының қозғалысы мен жағдайы туралы, жарияланған капиталдағы,
төленбеген және қосымша төленген капиталдағы өзгерістер туралы, сонымен
қатар резервтік капиталдағы және үлестірілмеген табыстың (залалдың) құрылуы
туралы көрсеткіштерді қамтиды. Резервтің немесе капиталдың әр түрі келесі
баланстық теңдеу қағидасы бойынша құрылған:
Осн + По – Ио = Оск
(1)
Мұндағы, Осн – есеп беру кезеңінің басындағы әртүрлі капитал,
резервтер, және қор құралдарының қалдықтары;
По – капиталдың көбеюі (есеп беру кезеңінде түскен);
Ио – капиталдың кемуі (есеп беру кезеңінде жұмсалған);
Оск - есеп беру кезеңінің басындағы әртүрлі капитал, резервтер, және
қор құралдарының қалдықтары.[4,б.259]
Жылдық қаржылық бухгалтерлік есептемеге түсіндірме жазба – бұл негізгі
аналитиалық құжат, оны кәсіпорындар жасайды. Ережеге сай, ол шаруашылық
жүргізуші субъект жайлы, оның қаржылық жағдайы туралы, берілген
мәліметтерінің есеп беру кезең мен алдыңғы кезеңдермен салыстырмалығы
туралы ақпараттарды жинақтайды. Бірінші кезекте ол түсіндірме жазбаларда
есеп беру кезеңдерінде субъект қызметтеріне оң және теріс әсер еткен негзгі
себептерді ашу арқылы бизнес жоспардың барлық бөлімдері бойынша орындалуына
қысқаша бағалау жүргізіледі. Одан басқа, онда жылдық бухгалтерлік
есептемеде көрсетілмеген мәліметтер келтірілуі керек, яғни өткізудің
географиялық нарықтары және қызмет түрлері бойынша өнімді (жұмысты,
қызметті) көлемдері туралы қосымша мәліметтерді қамтиды.
Сонымен қатар, түсініктеме жазбаларында негізгі көрсеткіштерді
сипаттайтын мәліметтер, нәтижеге әсер еткен факторларды, жылдық
бухгалтерлік еептемені қарастырудың қорытындылары және субъектінің
иелігінде қалатын кірістерді үлестіру жөніндегі шешімдер қамтылады. Басқаша
айтқанда, түсініктеме жазбаларында келесі жылдағы жұмыстарды жақсарту
жөніндегі іс-шаралар жоспары, мүліктік және қаржылық жағдайлар туралы
объективті және неғұрлым толық шынайы ақпараттар көрініс табады.
1.2 Ақша қаражаттар есебі мен олардың қозғалысы туралы есептіліктін
теориялық аспектілері
Өндірістік қызмет барысында ұйымдар өнімді өткізумен, жабдықтаушылардан
материалдардың келіп түсуімен, қаржылық міндеттемелерінің орындалуы және
тағы басқаларымен байланысты әр түрлі қарым – қатынасқа түседі. Осыған
байланысты ақшалай есеп айырысулар не нақты ақшасыз есеп айырысу түрінде,
не қолма – қол ақша айналымы түрінде жүргізіледі. Ақшалай есеп айырысу
жүйесінің дұрыс және тиімді ұйымдастырылуы кәсіпорын қызметі барысында
үлкен роль атқарады.
Ақша ертеден адамзат пайда болуымен қатар өмір сүріп келеді. Ақшаның
өндіргіш күштер мен тауар қатынастарының бір шама жоғары дамуы нәтижесінде
пайда болғандығы ертеректен бізге белгілі. Ақшаның жаратылысының
зерттегендегі басты анық болғаны, ол оның тауарлы шығу тегіне
байланыстылығын көрсетеді. Тауар сатуға немесе айырбастауға арналған еңбек
өнімі. Осы еңбек өнімінің тауарға айналуы ақшаның пайда болуының
объективтік алғы шарттарын туғызады.
Ақша ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар өндірісінің дамуындағы
бірден-бір шарт және өнім болып табылады. Ақша өзінің дамуы барысында
екі түрге бөлінеді: нағыз ақшалар (толық бағалы) және құндық белгілері
(толық бағалы емес) ақшалар. Нағыз ақшалар – бұл номиналдық оны байындауға
кеткен нақты құнымен сәйкес келетін металл ақшаларды білдіреді. Мұндағы
металл ақшалар мыстан, күмістен және алтыннан жасалады. Металл ақшалардың
монета түріндегі формасы – бұл олардың соңғы формасы болып табылады. Нағыз
ақшаның баламалары – номиналдық құны нақты құнынан, яғни олардың өндірісіне
кеткен қоғамдық еңбектен жоғары болып келетін ақшаларды білдіреді.
Оған мыналар жатады:
- құнның металлдық белгілері – арзан бағалы металлдардан жасалған ұсақ
монеталар, мысалға жез, алюминий т.б. монеталар;- құнның қағаздан жасалған
белгілері. Құнның қағаздай белгілері екіге бөлінеді: қағаз ақшаларға және
несиелік ақшаларға.
Қағаз ақшалар – бұл нағыз ақшалардың өкілдері болып табылады. Қағаз
ақшалар тек қана айналыс құралы және төлем құралы қызметін атқарады.
Металл ақшалардың қағаз ақшаға ауысуының мынадай өзіндік себептері
болған:
- металл ақшалардың тасымалдап алып жүру қолайсыздығы;
- металл ақшалардың мемлекеттік билік органдарының жасаған әрекетінің
нәтижесінде, яғни қазынаға қосымша табыс алу мақсатында металлдық құрамын
төмендетуі барысында бүлінуі;
- бағалы металлдарды өндірудің қағаз ақшаларды шығаруға қарағанда өте
қымбатқа түсуі;
- эмиссиондық табыс (шығарылған ақшалардың номиналдық құны мен олардың
құны арасындағы айырма) алу мақсатында қазынаның қағаз ақщаларды шығаруы;
- қате бюджет тапшылығын жабу мақсатында қағаз ақшалардың
шығарылуы[5,б.78].
Несиелік ақшалар – тауар өндірісінің дамуымен, яғни тауарларды сатып
алу және сатудың уақытын кешіктіріп төлеуге (несиеге) берілуімен байланысты
пайда болады. Олардың пайда болуы ақшаның төлемқұралы қызметін атқаруымен
де байланысты келеді. Бұл ақшалардың экономикалық мәні – ақша айналымын
икемді етуі; нағыз ақшаларды үнемдеуі; қолма-қолсыз ақша айналымының
дамуына мүмкіндік жасауымен сипатталады.
Несиелік ақшалардың мынадай түрлері бар: вексель, банкнота, чектер және
несиелік карточкалар.
Вексель – белгілі бір соманы алдын ала келісілген мерзімде және
белгіленген жерде төлейтіндігі туралы борышқордың жазбаша қарыздық
міндеттемесін білдіреді.
Чек – ағымдағы шот иесінің чекті ұстаушыға белгілі бір ақшалай соманы
төлеу туралы немесе басқа ағымдық шотқа аудару туралы өзінің банкісіне
берген жазбаша бұйрығы.
Электрондық ақшалар – компьютер торабының, ақпараттарды автоматты түрде
өңдеу құралдарын қолданатын байланыс жүйелері арқылы жүзеге асыратын
банктер және олардың клиенттері, сатушылар мен сатып алушылар арасындағы
төлемдер жиынтығы.
Электронды ақшалар пластикалық карточка формасында болады. Олар екі
түрлі болып келеді:
Дебеттік (төлем) карточка – банкте арнайы карточкалық қаражаты бар,
клиент арасындағы келісімшартқа сәйкес шоттағы қаражатты пайдалануға,
банкомат арқылы қолма-қол ақша алуға, сондай-ақ тауарлар мен қызметтер үшін
төлеуге арналған төлем құралы.
Кредиттік карточка – оның эмитенті менкарточка иесі арасындағы
келісімшартқа сәйкес, несиелік көлемінде тауарлар мен қызметтер үшін
төлемді жасауға, не қолма-қол ақша алуға арналған карточка.
Ақша айналымының екі жағының бірлігі, олардың бір түрінің екіншісіне
ауысуы жалпы ақша жиыны құрамын анықтауды қажет етеді.
Себебі ақша жиыны ақша айналымының сандық көрсеткіші. Белгілі бір
мерзім аралығында және белгілі бір күнге ақшаның айналымындағы сандық
өзгерістерді талдау үшін, сол сияқты ақшаның жиынының көлемін және оның өсу
қарқынын реттейтін іс – шаралар жүргізу үшін әр түрлі көрсеткіштер (ақша
агрегаттары) қолданылады.
Қазақстан Республикасының ақша массасының құрылымына кіретін ақша
агрегаттары: М0 айналыстағы қолма-қол ақша ақша, М1 тар ақша массасы (М0
плюс плюс банкіге жатпайтын заңды тұлғалар мен халықтың ұлттық валютадағы
аудармалы депозиттері), М2 кең ақша массасы (М1 плюс банкіге жатпайтын
заңды тұлғалар мен халықтың ұлттық валютадағы басқа депозиттері және шетел
валютадағы аудармалы депозиттері) және М3 ақша массасы (М2 плюс банкіге
жатпайтын заңды тұлғалар мен халықтың шетел валютадағы басқа
депозиттері)[6,б.59].
Ақша экономикадағы рөлін өзінің атқаратын негізгі қызметтері арқылы
орындайды. Ақшаның әр қызметі тауар айырбасы процесінен туындайтын тауар
өндірушілердің формасы ретінде ақшаның әлеуметтік және экономикалық
мазмұнының белгілі бір жақтарын сипаттайды.
Ақшаның қазіргі экономикадағы атқаратын қызметтеріне мыналар жатады:
- Құн өлшемі және баға масштабы;
- Айналыс (айырбас) құралы;
- Төлем құралы;
- Қорлану және қор жинау құралы;
- Дүниежүзілік ақша.
Ақшаның құн өлшемі қызметі. Ақша жалпыға бірдей балама ретінде барлық
тауарлардың құнын өлшейді.Ақша құн өлшемі ретінде: мөлшері жағынан аттас,
сапасы жағынан салыстыруға келетін тауарлар құнын бейнелеу үшін тауарлар
дүниесіне материал беру қызметін атқарады. Бірақ та тауарларды өзара
өлшейтін ақша емес, тауарлар өндірісіне кеткен қоғамдық қажетті еңбек
олардың бірінің біріне өлшеуіне жағдай жасады, Барлық тауарлар қоғамдық
еңбек өнімдері, сондықтан олардың құнын өзіндік құны бар нақты ақшалар
өлшей алады.
Тауарлар құнының ақшамен бейнеленуі оның бағасы деп аталады. Толық
құнды ақша айналысы жағдайында алтынның бағасы болған жоқ. Ақшаның өз
бағасы болмайды, олардың құны өздерімен анықталуы мүмкін емес. Баға тауарды
өндіруге және сатуға қажетті қоғамдық еңбек шығынымен анықталады.
Ақшаның айналыс құралы қызметі. Ақша айналыс құралы қызметінде ақша
тауар айналысы процесінде делдалдық рөл атқарады. Тауар айналысы мынадай
процестерді қамтиды: тауар сату, яғни оның ақшаға айналуы және тауарды
сатып алу, яғни ақшаның тауарға айналуы. Бұл процесті арнайы формулада
мынадай түрде беруге болады: Т (тауар) – А (ақша) – Т (тауар)[7,69б]. Ақша
айналысының тауар айналысынан айырмашылығы ақша тауарды біртіндеп
айналыстан шығара отырып, өзі айналыста үнемі қалып отырады.
Ақшаның айналыс құралы ретіндегі қызметінің басты ерекшелігі,
біріншіден, бұл қызметті толық бағалы емес құнның белгілері: қағаз және
несиелік ақшалар атқарады, екіншіден, нақты және қолма-қолсыз ақшалар
атқарады.
Ақша төлем құралы қызметі. Әр түрлі жағдайлардың болуына байланысты
тауарлардың тек нақты ақшаға ғана сатылмайтыны белгілі. Себебі әр түрлі
тауарларды өндіру кезеңі мен айналыс мерзімінің ұзақтығының бірдей
еместігі, сондай-ақ бірқатар тауарлардың өндірісі мен сатылуының маусымдық
сипатта болуы шаруашылық субъектісінде қосымша қаражаттардың
жетіспеушілігін туғызады. Соның нәтижесінде тауарлардың төлемін кешіктіріп
сатып алу және сату, яғни несиеге беру қажеттігі туындайды.
Егер ақшаның айналыс құралы ретіндегі қызметі кезінде ақша мен тауардың
қарама – қарсы бір уақыттағы қозғалысы орын алса, ал ақшаның төлем құралы
қызметінде бұл қозғалыс барысында уақыт бойынша алшақтық болады, яғни қарыз
алушы тауарды несиеге сатып алып сатушыға қарыз міндеттемесін береді, ол
белгіленген мерзімде ғана төленеді. Төлем құралы ретінде ақшаны пайдалануды
К. Маркс былайша сипаттады: Бір тауар иесі қолма – қол тауарды сатады, ал
екінші ақша өкілі немесе болашақ ақша иесі ретінде әрекет ете отырып, сатып
алады. Сатушы кредит беруші болса, сатып алушы – қарыз алушы болады.
Ақшаның қор жинау және қорлану қызметі. Ақша жалпыға бірдей балама ретінде,
оның иесіне тауар алудың қамтамасыз етумен қатар, байлықты жинау құралы
болып табылады. Сондықтан. да адамдар оларды жинақтауға немесе қорлануға
тырысады. Қорлану үшін ақша айналыстан алынады, сөйтіп тауарды сату және
сатып алу қозғалысы үзіледі.
Ақшаның қор жинау қызметін толық бағалы емес ақшалар атқара алмайды,
себебі олардың меншікті құны жоқ. Бұл қызметті атқару қашаннан алтынға
жүктелген.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың ағымдық және жинақ (дипозиттік) шоттардағы,
сол сияқты банктердегі басқа шоттардағы ақшалай қаражат қалдықтары түрінде
қоғамдық қорлану формасында. Банктердегі халық салымдарында, облигацияларда
жинақталған жеке қорлану формасында.
Дүниежүзілік ақша. Сыртқы сауда байланыстары, халықаралық заемдар,
сыртқы серіктестерге қызмет көрсету барысы дүниежүзілік ақшалардың пайда
болуына себеп болды. Дүниежүзілік ақшалар жалпыға ортақ төлем құралы,
жалпыға ортақ сатып алынатын құрал және жалпыға ортақ қоғамдық байланыстың
материалдану құралы болып табылады.
Халықаралық төлем құралы ретінде дүниежүзілік ақшалар халықаралық
байланыстардағы есеп айырысуларда қолданылады. Халықаралық сатып алатын
құрал ретінде дүниежүзілік ақшалар елдер арасындағы нақты ақшамен төленетін
тауарлар және көрсетілетін қызметтер айырбасындағы тепе-теңдік бұзылған
жағдайда қызмет етеді. Жалпыға ортақ қоғамдық байлықты құрау ретінде
дүниежүзілік ақшалар бір елдің екінші бір елге займ немесе субсидиялар
беруі барысында қызмет етеді.
Егер де еліміздің ішіндегі ақша мемлекетпен заңдастырылған ұлттық ақша
бірлігі формасында қызмет ететін болса, ал елімізден тысқары жерде, К.
Маркс өз еңбегінде: Ақша өзінің ұлттық киімін шешеді де, өзінің бастапқы
формасы ретіндегі металл құймасына, яғни жалпылама балама тауар формасына
өтеді - деп жазады. Сондай-ақ бұл жерде дүниежүзілік ақша ретіндегі
алтынның қызмет етуі сипатталады.
Қазіргі дүниежүзілік ақша қызметін: АҚШ – доллары, Еуропалық Одақтың
қазіргі валютасы – еуро, сол сияқты Халықаралық валюталық қордың СДР-і
(арнайы қарыз алу құқығы) атқарады.
Ақша қаражаты есебі ХҚЕС бойынша шот жоспары бойынша 1000 Ақша
қаражаттары шотында жүргізіледі. 1000 Ақша қаражаты кіші бөлімі ақша
қаражатын есепке алуға арналған.
Осы кіші бөлім мынадай шоттардың топтарын қамтиды:
1010 – Кассадағы ақша қаражаты, онда кассадағы ұлттық және шетел
валюталарымен ақша қаражатының қозғалысы есепке алынады;
1020 – Жолдағы ақша қаражаты, онда жолдағы ақша қаражатының қозғалысы
есепке алынады;
1030 – Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты, онда ағымдағы
банктік шоттардағы ұлттық және шетел валюталарындағы ақша қаражатының
қозғалысы есепке алынады;
1040 – Карт-шоттардағы ақша қаражаты, онда карт-шоттардағы ұлттық
және шетел валюталарындағы ақша қаражатының қозғалысы есепке алынады;
1050 – Жинақ шоттарындағы қаражаты, онда жинақ шоттарындағы ұлттық
және шетел валюталарындағы ақша қаражатының қозғалысы есепке алынады;
1060 – Өзге ақша қаражаты, онда алдыңғы топтарда көрсетілмеген өзге
ақша қаражаты есепке алынады[8].
Ақша қаражаты – бұл жоғары өтімді актив және жалпыға бірдей айырбас
құралы, сонымен бірге барлық қалған активтерді бағалау мен есептеу негізі
болып табылады. Ақша қаражаты міндеттемелерді тез арада өтеуге қабылетті
болуы керек.
Компанияның ақша қаражаттарының қозғалысы ҚЕХС 7 осы ақпарат қаржы
есептілігін пайдаланушыларға компанияның ақша қаражаттарын жасау қабілеті
мен олардың баламаларын, сондай-ақ ақша қаражаттарына қажеттілікті бағалау
үшін негіз беретіндігімен пайдалы. Пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық
шешімдер ақша қаражаттары мен олардың баламаларын жасау қабілетін, сондай-
ақ оларды уақытқа қарай бөлу мен оларды жасау айқындылығын қажет етеді[10].
Бұл стандарттың мақсаты компанияның өткен кезең ішіндегі ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру арқылы ақша қаражаттары мен ақша
баламаларындағы тарихи өзгерістер туралы ақпарат беруін талап етуде болып
табылады, онда кезең ішінде операциялық, инвестициялық және қаржылық
қызметтен түскен ақша қаражаттарының түсімдері мен төлемдерін жіктеу
жүргізіледі.
Бухгалтерлік есептің №7 Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі есеп
деп аталатын халықаралық стандартына сәйкес ақша қаражатына қаржылық
ұйымдарда ағымдық шоттардағы ақша, қолма-қол купюралар, монеталар, валюта
және айналымдық несиелік – ақшалай құжаттар жатады.
Ақша қаражатының эквиваленті деп ақша, қаражатының белгілі бір сомасына
жеңіл айнала алатын және құндылығын өзгерту қаупіне аз ұшырайтын қысқа
мерзімді өтімділігі жоғары салымдарды айтады. Мысалы, банктік овердрафт.
Овердрафт –бұрын дебеттік қалдықтан асатын сомаға төлем жасағанда активті
шотта пайда болатын кредиттік қалдық. Яғни, банк төлеген сома клиент
шотындағы ақшадан асып түссе овердрафт туындайды. Овердрафт әдетте қысқа
мерзімді міндеттеме ретінде есепке алынады. [9]
№ 7 Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп Халықаралық қаржы
есептілігінің стандартына сәйкес:
Ақша қаражаттарына ұйымның кассасындағы және ағымдағы шотындағы ақша
кіреді. Ақша қаражаттарының баламалары болып алдын ала белгілі ақша
қаражаттары сомасына тез айналатын және олардың құны шамалы тәуекелге
ұшырайтын қысқа мерзімді, жоғары өтімді салымдар танылады. Ал ақша
қаражаттарының қозғалысы - бұл ақша қаражаттары мен олардың баламаларының
түсімдері және төлемдері[9].
Ақша қаражаттарының баламалары инвестициялар және басқа да мақсаттардан
гөрі, ең алдымен қысқа мерзімді міндеттемелерді өтеуге арналған. Ақша
қаражаттарының баламалары ретінде жіктелуі үшін инвестиция ақша
қаражаттарының белгілі бір сомасына оңай айналуына және құн өзгерісінің
болмашы тәуекеліне ұшырауы тиіс. Осылайша, әдетте инвестиция ақша
қаражаттарының баламасы ретінде, оның қысқа мерзімі, айталық, үш ай немесе
сатып алу күнінен бастап одан аз өтеу мерзімі болған кезде ғана жіктеледі.
Меншікті капиталға салынған инвестициялар, егер олар, негізінен, ақша
қаражаттарының баламалары болып табылмағанда ғана, мысалы, оларды өтеу
күніне дейін көп ұзамастан сатып алынған артықшылықты акциялары болған және
сатып алудың нақты күні көрсетілген жағдайда ақша қаражаттарының
баламаларынан алынып тасталады.
Банк несиелері әдетте қаржы қызметі ретінде қарастырылады. Алайда,
кейбір елдерде талап ету бойынша өтелетін банктік овердрафттар (банк
берешектер) ұйымның ақша қаражаттарын басқарудың ажырамас бөлігі болып
табылады. Мұндай жағдайларда банктік овердрафттар ақша қаражаттары мен
баламаларының құрамдас бөліктері ретінде енгізіледі.
Банктегі шот бойынша сальдоның оң сипатынан теріс сипатына жиі ретте
өзгеріп тұруы банктермен осындай келісімдердің өзіне тән белгісі болып
табылады.
Ақша қаражаттарының қозғалысына баптар, ақша қаражаттарының немесе ақша
қаражаттары баламаларының құрамында бөліктері арасындағы қозғалыс жатпайды,
өйткені бұл құрамдас бөліктер операциялық, инвестициялық қызмет пен қаржы
қызметінің бөлігі емес, ұйымның ақша операцияларын бақылаудың және
реттеудің бір бөлігі болып табылады. Ақша операцияларын бақылауға және
реттеуге ақша қаражаттарының баламаларына артық ақша қаражаттарын
инвестициялау жатады. [2]
Ақша қаражаты мен оның эквиваленттері қысқамерзімді активтер болып
табылады. Ұйымның ақша қаражаты кассадағы қолма-қол ақшадан және банктегі
нақты ақшадан тұрады.
Ұйым өзінде бар, топтың пайдалануы үшін қол жеткізілмейтін ақша
қаражаттары мен ақша қаражаттары баламаларының елеулі қалдықтарының сомасын
басшылықтың түсіндірмесімен бірге ашуы тиіс.
Ұйымның ақша қаражаттары мен ақша қаражаттары баламаларының қалдықтарын
топтың пайдалануы үшін қол жетпейтін түрлі жағдайлар бар. Мұның мысалы –
валюталық бақылау немесе осы қаражаттарды бас ұйымның немесе басқа да
еншілес ұйымдарының жалпы пайдалануына жол бермейтін басқа да заңдық
шектеулер қолданылатын елде жұмыс істейтін еншілес ұйымындағы ақша
қаражаттары мен ақша баламаларының қалдықтары.
Қосымша ақпарат ұйымның қаржы жағдайы мен өтімділігін түсіну тұрғысынан
алғанда пайдаланушылар үшін маңызды болуы мүмкін. Басшылықтың
түсіндірмелерімен бірге осы ақпаратты ашу мақұлданады және оларға мыналар
жатуы мүмкін:
- осы несиелерді пайдалану бойынша орын алған шектеулерді көрсете
отырып, болашақтағы операциялық қызметке және инвестициялық міндеттемелерді
реттеуге бағытталуы мүмкін іріктелмеген несиелердің сомасы;
- бірлескен қызметке қатысу үлестеріне жатқызылған операциялық,
инвестициялық немесе қаржы қызметіне бөлініп көрсетілген ақша
қаражаттарының түсімдері мен төлемдерінің жалпы өлшемдері, олар туралы
деректер тепе-тең шоғырлану әдісі бойынша беріледі;
- ақша қаражаттарының түсімдері мен төлемдерінің жалпы өлшемі, ол
операциялық мүмкіндіктерді қолдау үшін қажетті ақша қаражаттарының
түсімдері мен төлемдерінен бөлек операциялық мүмкіндіктердің ұлғаюын
білдіреді;
- есептерде көрсетілген әрбір саланың немесе географиялық сегменттің
операциялық, инвестициялық және қаржы қызметінен туындаған ақша
қаражаттарының түсімдері мен төлемдерінің сомасы.
Ақша қаражаттарының қозғалысы 7-ХБЕС Ақша қарашаттарының қозғалысы
туралы есептер деп аталатын стандартқа сәйкес реттелінеді. Осыған
байланысты кәсіпорындар ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп әзірлеуі
және оны қаржы есептілігі берілетін әрбір кезең үшін өзінің қаржы
есептілігінің құрамдас бөлігі ретінде ұсынуы керек. Олардың өткен кезең
ішіндегі ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру арқылы ақша
қаражаттары мен ақша баламаларындағы өзгерістер туралы хабарлама беруін
талап етуде болып табылады, онда кезең ішінде операциялық, инвестициялық
қызмет пен қаржыландыру жөніндегі қызметтен түскен ақша қаражаттарының
қозғалысын саралау жүргізіледі[9].
Ақша қаражаттарының қозғалысы - бұл ақша қаражаттары мен олардың
баламаларының түсімдері және төлемдері болып табылады. Ұйымның ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы ақпарат қаржы есептілігін пайдаланушыларға
ұйымның ақша қаражаттарын жасау қабілеті мен олардың баламаларын, сондай-ақ
ақша қаражаттарына қажеттілікті бағалау үшін негіз беретіндігімен пайдалы.
Пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық шешімдер ақша қаражаттары мен
олардың баламаларын жасау қабілетін, сондай-ақ оларды уақытқа қарай бөлу
мен оларды жасау айқындылығын қажет етеді[10].
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпарат ұйымның ақша қаражаттары
мен баламаларын молайту қабілетін бағалау кезінде пайдалы болады және
пайдаланушыларға әртүрлі ұйымдардағы ақша қаражаттарының болашақтағы
түсімдері мен төлемдерінің дисконтталған құнын бағалауға және салыстыруға
арналған үлгілерді әзірлеуге мүмкіндік береді. Ол сондай-ақ әртүрлі
ұйымдардың операциялық көрсеткіштері туралы есептіліктің салыстырмалығын
жеңілдетеді, бұл бірдей операциялар мен оқиғалар үшін есептің әр алуан
әдістерін қолданудан келтірілетін әсерін жояды.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпарат, оны
пайдаланушыларға ұйымның ақша қаражаттарын және оның
эквиваленттерін жасауға биімділігін бағалауға негіз болады.
Ұйымның ақша қаражаттарын және оның эквиваленттерін жасау
биімділігін бағалау пайдаланушыларға экономикалық шешім қабылдау
үшін қажет .
Ұйымдар ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беруді №7
ХҚЕС-ке сәйкес дайындауға міндетті және оны өзінің қаржылық
есептілігінің құрамдас бөлігі ретінде ұсынуы тиіс.
Қаржылық есептілікті пайдаланушылар ұйымның ақша мен оның
эквиваленттерін қалай жасап, пайдаланатынына мүдделі. Бұл ұйым
қызметінің сипатына, ақша ұйымның өнімі ретінде қаралатынына
тәуелсіз. Ұйымдардың ақша қаражаттарына мұқтаждығы, олардың негізгі
қызметінің әртүрлі болғандығына қарамастан, бірдей себептерге
байланысты. Оларға ақша өз операцияларын жүргізу үшін,
міндеттемелерін өтеу үшін, өз инвестицияларын табыспен қамтамасыз
ету үшін қажет.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру қаржылық
есептіліктің өзге нысандарымен бірге пайдаланған кезде ұйымның
таза активтерінің өзгересін бағалауға, оның қаржылық құрылымын
(ликвидтілік пен төлем қабілеттілігін қоса) және ақша
қаражаттарының түсу және төлену мерзімдеріне ықпал ету
тиімділігін бағалауға мүмкіндік беретін ақпараттарды береді.
Сонымен, ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру ұйымның
есепті кезеңдегі операциялық, инвестициялық қызметінің және
қаржыландыру бойынша қызметінің оның ақша қаражаттарына ықпалын
көрсетеді. Ол есепті кезеңдегі ақшаның таза өсімін (немесе
кемуін) түсіндіреді.
Ақша қаражаттары ұйымның кассасы мен есеп айырысу шотындағы
ақшаларын қамтиды.
Ақша қаражаттарының эквиваленттері - ақша қаражаттарына оңай
айналатын қысқа мерзімді, жоғары ликвидті салымдар.
Ақша қаражаттарының қозғалысы – ақша қаражаттары мен оның
эквиваленттерінің түсуі немесе төленуі.
Ағымдағы инвестицияларды немесе нарықтық құнды қағаздарды
ақша қаражаттарының эквиваленттерімен шатастыруға болмайды. Нарықтық
құнды қағаздарды сатып алу ақшаның жұмсалуы, ал сатып алынуы
түсуі ретінде көрсетіледі.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беруді дайындау
кезінде негізгі 4 кезеңді қамту керек:
1) Операциялық қызметтен түскен ақша қаражаттарының
ағынын анықтау.
2) Инвестициялық қызметтің ақша қаражаттарының ағынын
анықтау.
3) Қаржылық қызметтің ақша қаражаттарының ағынын
анықтау.
4) Алғашқы үш кезеңде алынған ақпаратты есептілікке
түсіру[11,б.274].
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беруді
дайындаудағы алғашқы қадам – операциялық қызметтің ақшалай
қаражаттарының ағынын анықтау. Пайда мен залал туралы есептілік
ұйымның табысын немесе залалын көрсеткенімен, ақша қаражаттарының
түсуін немесе жұмсалуын сипаттай алмайды. Оның себебі пайда мен
залал туралы есеп беру есептеу қағидасының негізінде жасалады.
Табыс ақшаның алынған – алынбағанына, шығыстар ақшаның төленген –
төленбегеніне қарамастан тіркеледі. Нәтижесінде операциялық
қызметтің ақша қаражаттарының ағынын анықтау үшін пайда мен
залал туралы есептіліктегі сандарды есептеу әдісінен кассалық
әдіске алмастыру қажет. Ол үшін алынған табыстарды сатудан
түскен ақшаға шығыстарды төленген ақшаға түзету керек. Оны 3-
суреттен көре аламыз(12,102б.(.
Сурет 3 - Есептеу әдісі мен кассалық әдіс негізіндегі
есептің
өзара байланысы
Пайда мен залал туралы есептілікті есептеу әдісінен
кассалық әдіске алмастыру екі әдіспен жүргізіледі: тікелей
және жанама.
7 ХҚЕС-те былай деп көрсетілген - компания операциялық қызметтен
түсетін ақша қаражаттарының қозғалысы туралы деректерді, не:
(а) тікелей әдісті, бұл әдіс кезінде жалпы ақша түсімдерінің негізгі
түрлері мен төлемдері туралы ақпарат ашылады; не
(b) жанама әдісті пайдалана отырып беруі тиіс, бұл әдіс кезінде таза
пайда мен залал ақшалай емес сипаттағы операциялардың, негізгі қызметтен
кез келген кейінге қалдырылған немесе есептелген өткендегі немесе
болашақтағы ақша түсімдерінің немесе төлемдерінің және инвестициялық немесе
қаржы қызметінен ақша қаражаттарының қозғалысымен байланысты кірістердің
немесе шығыстардың нәтижелері ескеріле отырып түзетіледі.[9]
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы өткен жылдардағы мәлімет ақша
қаражаттарының болашақ ағындарының сомасының, уақытының және айқындығының
индикаторы ретінде жиі пайдаланылады. Ол сондай-ақ ақша қаражаттарының
болашақ ағындарының бұрынғы бағалауларының дәлме-дәлдігін тексеру кезінде
және пайдалылық пен ақша қаражаттарының таза қозғалысы және бағалар
өзгеруінің әсері арасындағы байланысты зерттеу кезінде пайдалы болады
[13,б.124]
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп кезең ішіндегі ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы деректерді оларды операциялық,
инвестициялық қызмет немесе қаржы қызметі бойынша жіктей отырып ұсынылуы
тиіс.
Операциялық мүмкіндіктердің ұлғаюын білдіретін ақша қаражаттарының
түсімдері мен төлемдері және операциялық мүмкіндіктерді қолдау үшін
қажетті түсімдері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 3
1 АҚША ҚАРАЖАТЫНЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫ ТУРАЛЫ ЕСЕП БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ МЕН НЕГІЗДЕРІ 5
1.1 Қаржылық қорытынды есеп берудің маңызы мен нысандары 5
1.2 Ақша қаражаттар есебі мен олардың қозғалысы туралы есептіліктің 11
теориялық аспектілері
2 ЕМИР-ОЙЛ ЖШС-ГІ АҚША ҚАРАЖАТТАР ЕСЕБІ МЕН ОЛАРДЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫ
ТУРАЛЫ ЕСЕПТІЛІГІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ 22
2.1 Емир-Ойл ЖШС-тің ұйымдастыру-экономикалық сипаттамасы және оның
қызметіне баға беру 22
2.2 Емир-Ойл ЖШС –де ақша қаражаттар есебін ұйымдастыру 32
2.3 Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беруді тікелей әдіспен38
құрастыру
2.4 Жанама әдісті қолдану арқылы ақша қаражаттарының қозғалысы туралы
есеп беруді құрастыру 43
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .
ҚОЛДАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 52
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Экономиканың нарықтық жолмен даму барысында кәсіпорын қызметiнiң
қаржылық мәселелерi күшейе түсуде. Осыған сәйкес кәсіпорындар мен ұйымдар
басшылығының ерекше көңiлi бухгалтерлiк есептiң ұйымдастырылуына мән
берiлiп отыр. Әсiресе, елiмiзде халықаралық стандартқа сәйкес жаңа
бухгалтерлiк есеп стандартының енгiзiлуi ел экономи-касының дамуына оң
әсерiн тигiзуде. Бұл елiмiздiң қазiргi даму кезеңiнде, оның шетел
инвесторларымен қарым-қатынастарының нығаю кезеңiнде маңызды болып
саналады.
Бүгiнгi таңдағы ауқымды өзгерiстер кезеңi қоғам өмiрiнiң барлық саласын
жан-жақты қамтуда. Сол себептi қалыптасқан құрылымды мүлдем жаңартып,
экономикалық-әлеуметтiк және рухани дамуға жол ашатын демократиялық қоғам
құруға сай экономикамызда нарықтық қатынастарға бет бұрды. Осы негiзде
әлеуметтiк, күрделi мәселелердi шешу – бүгiнгi күннiң басты талаптарының
бiрi болып саналады. Әсiресе, соңғы жылдары экономика iлiмiнде түбiрлi
өзгерiстер орын алуда. Мұның өзi қоғамдық және өндiрiстiк қатынастарда
болып жатқан жаңа құбылыстар мен процестерге тiкелей байланысты.
Нарықтық экономика жағдайында кәсіпорынның басқарушы тұлғалары өз
қызметін дұрыс жоспарлау мен басқару үшін кәсіпорынның және нарықты зерттеу
мақсатымен басқа да кәсіпорындардың қаржылық жағдайы туралы ақпаратқа ие
болуы маңызды. Сонымен қатар Қазақстан Республикасының нарықтық қатынасқа
өтуі барысында нарықтық қатынас заңдарына сәйкес өнiмдi кәсіпорын табысын
анықтау өте маңызды орын алады. Осындай негізделген басқару шешімдерін
қабылдауға мүмкіндік беретін аса ақпараттандырылған нысан болып ақша
қаражаттар қозғалысы туралы есептіліқ болып табылады.
Кез-келген нысандағы ұйымдарды құру үшін ең қажетті актив – ақша
қаражаты болып табылады. Ақша қаражаты шаруашылық қаржысы болып қана
қоймай, сонымен қатар ең өтімді есеп айырысу құралы болып табылғандықтан
ақша қаражаттарының қозғалысы туралы жеке есеп беріледі. Осы ақша
қаражаттарымен жүргізілетін операцияларда заңды бұзу жағдайлары көптеп
кездеседі.
Ал 7ХҚЕС (IAS) Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы халықаралық қаржы
есептілігі стандарттары бойынша ақша қаражаттарының қозғалысы туралы
есептер халықаралық қаржы есептілігі стандарттарының талаптарына сай
жасалуы және есепті кезеңге қаржылық есептіліктің құрамында ұсынылуы тиіс
деп көрсетілген. Ақша қозғалысы туралы есепті жасау қажеттілігі мен негізгі
мақсаты қаржылық есептілікті пайдаланушыларға ұйымның ақша мен олардың
эквиваленттерін және ұйым қажеттіліктерін бұл ақша ағымдарын қолдану
мүмкіндіктерін бағалауға мүмкіндік беру, сондай-ақ ұйымның қаржылық
жағдайындағы өзгерістері және есепті кезеңдегі ақша түсімдері мен кетуі
туралы ақпарат беру
Бұл каржылық есептілік мәліметтері меншік иесін немесе кез келген
мүдделі заңды тұлғаны, акционерлерді кәсіпорынның ақша қаражаттарының
жағдайымен олардың қозғалысы қай қызметтен және қандай мөлшерде болғанын
туралы ақпараттармен қамтиды. Бұл кәсіпорынның қаржылық жағдайын жақсарту
үшін уақытылы қажетті шаралар қолдануға мүмкіндік береді.
Пайдалы ақпараттар критерийлерін бағалаудың халықаралық жүйесі бойынша
бухгалтерлік есепке ақпарат шынайылығы (шындық, нақты ақпарат таңдау
мүмкіндігі), ақпарат орындылығы (уақытылығы, маңыздылығы, болжау үшін
құндылығы), салыстырылуы (уақыт бойынша салыстыру мүмкіндігі),
түсініктілігі талаптары қойылады. Қаржылық жағдай туралы маңызды ақпарат
көзі ретінде ақша қаражаттар қозғалысы туралы есептілік мәнін қарастыра
отырып таңдалған курстық жұмыс тақырыбы өте өзекті деуге болады.
Бұл курстық жұмыс ғылым мен тәжірибеге сүйене отырып, бухгалтерлік
есепті түсініп, оны игеруге мүмкіндік береді.
Қазіргі таңда ақша қаражаттар есебіне үлкен көңіл бөлінеді. Бұл
шаруашылық жүргізуші субъектілердің тұрақты жүріп отыратын ақша қаражаттар
айналымына байланысты. Өйткені барлық шаруашылық жүргізуші субъектілер
қорларды, шикізаттарды, қызметтер мен жұмыстарды сату және сатып алу арқылы
өз жұмыстарын атқарады.
Ақша қаражаттар есебінің негізгі мақсаты: толық және шынайы ақпаратпен
ішкі қолданушыларды қамтамасыз ету, ал оны ақша қаражаттар қозғалысы туралы
есептілік арқылы жүргізуге болады. Осы жоғарыда айтылғанның бәрі курстық
жұмыстың тақырыбын таңдауға әсер етті. Курстық жұмыстың тақырыбы Ақша
қаражаттарының есебі. Курстық жұмыстың мақсаты – ақша қаражаттар
қозғалысы туралы есептілік үлгісінің мазмұны мен құрылымын, оны қүрастыру
әдістерін зерттеу және оны тәжірбиеде қолдануын қарастыру.
Мақсатқа жетуде келесідей міндеттерді атап көрсетуге болады:
- қаржылық қорытынды есеп беру: маңызы, құрылымы және экономикадағы
орнын көрсету;
- ХҚЕС сәйкес ақша қаражаттар қозғалысы туралы есеп берудің теориялық
негіздерін қарастыру;
- ақша қаражаттар есебімен, олардың қозғалысы туралы есептілік жасауды
зерттеу объектісі негізінде қарастыру.
Курстық жұмыстың зерттеу объектісі болып кәсіпорынның экономикалық
қызметінің ақпараттық тасымалдаушысының бірі Ақша қаражатының қозғалысы
туралы есептілік табылады. Зерттеу субъектісі - Емир Ойл Жауапкерлігі
Шектеулі Серіктестігі. Жұмысты орындау барысында тақырып бойынша Қазақстан
Республикасында бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілікті, талдауды
реттейтін нормативті-құқықтық құжаттар, әдістемелік нұсқаулар, шетел және
отандық экономистердің ғылыми еңбектері қолданылды.
АҚША ҚАРАЖАТЫНЫҢ ҚОЗҒАЛЫСЫ ТУРАЛЫ ЕСЕП БЕРУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
МЕН НЕГІЗДЕРІ
1.1 Қаржылық қорытынды есеп берудің маңызы мен нысандары
Есеп беру деп кәсіпорынның өткен кезеңдегі қаржылық-шаруашылық қызметін
кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтады. Есеп беру
процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады.
Қаржылық есеп берудің мақсаты өз пайдаланушыларына заңды тұлғаның
қаржылық жағдайы туралы сенімді, мәнді және пайдалы ақпараттарды беру болып
табылады. Қаржылық есеп берудің пайдаланушыларының қатарына инвесторлар,
кредиторлар, жабдықтаушылар, сатып алушылар, еңбеккерлер, сондай-ақ
мемлекеттік органдар, т.б. кіреді.
Қаржылық есеп беру басқарушы органдардың жұмысын және субъектінің
ресурстарын, міндеттемелерін және ақша қаражаттарының болашақтағы ағындарын
бағалауға, несие беру бойынша шешімдерге және инвестициялық шешімдерді
қабылдауға пайдалы ақпараттарды береді.
Есеп беруге қойылатын негізгі талаптар: кәсіпорын қызметінің нәтижесін
анық және объективті көрсету, барлық көрсеткіштерді бір-бірімен қатаң түрде
үйлестіру, бухгалтерлік пен жедел-статистикалық есеп берудің сабақтастығын
(үйлесімділігін) сақтау, әдістемелік және басқада ережелерді сақтау болып
табылады.
Қаржылық есеп берудің негізгі қағидалары төмендегілер:
Есептеу. Қаржылық есеп беру есептеу қағидасының негізінде жасалады,
соған сәйкес өнім жөнелтілген, жұмыс атқарылған кезінен бастап,олардың
төлену нәтижесіне қарамастан табыс болып танылады, ал шығыны мен зияны орын
алынған кезден бастап танылады.
Үздіксіздік. Кез-келген кәсіпорын ұзақ уақыт ағымында үздіксіз қызмет
етеді. Бұл егер кәсіпорын жабылып жатса, оның активтерін ағымдағы нарықтық
құнымен қайта бағалау мүмкін болады дегеннен туындаған. Жұмыс ісгеп тұрған
кәсіпорын концепцияларына сәйкес, мұның қажеттігі шамалы. Бұл қағида егер
кәсіпорын тұтасымен сатылса, алғашқыда, ликвидациялық та баланстар
жасалмайды дегенді меңзейді. Меншік иесі ауысқанмен кәсіпорын басқа болып
кетпейді, ол өзінің есеп жүйесін толығымен сақтайды[1,б.258].
Қаржылық есеп берудің мақсаты пайдаланушыларды есептік кезеңдегі
қызметінің нәтижесі мен қаржылық жағдайы туралы пайдалы, әрі мәнді және
әрі сенімді ақпараттармен қамтамасыз ету болып табылады.
Бірақ қаржылық ақпараттарды пайдаланушылар кәсіпорынның қызметі туралы
әрқилы мәліметтерді қажет етеді, мысалға:
- инвесторлар – салған инвестициясының тәуекелділік дәрежесі олардың
алатын табысына қаншалықты пара – пар келетінін анықтау үшін;
кәсіпорынға салған инвестициясын сатудың немесе соған сәйкес
активтерін сатып алудың, немесе өз үлесін сақтаудың қажеттілігін
анықтау үшін; кәсіпорынның келешектегі күтілетін дивиденттерді төлеу
қабілеттілігін анықтау үшін қажет ақпараттарды талап етеді;
- кредитор – алған қарызын және төленетін пайызын өтеу қабілеттілігін
анықтау үшін қажет ақпараттарды талап етеді;
- жабдықтаушылар – кредиторлық қарызды дер кезінде өтей алатын қабілетін
тексеру үшін қажет ақпараттарды талап етеді;
- сатып алушы – кәсіпорын қандай кезеңде өз қызметін жалғастыра
алатындығы жөніндегі ақпараттарға мүдделі болып келеді;
- қызметкерлер – кәсіпорынның тұрақты әрі рентабелді жұмыс істегеніне
мүдделі, өйткені олар солардың көмегімен экономикалық саясатты (салық
шараларын қоса алғанда) жүзеге асырады, сондай-ақ статистикалық
мәліметтерді жинайды;
- жұртшылық – жұмыс орнын табу мақсатында қажетті ақпараттарды елді
мекенді, аймақты дамытуға керекті ақпараттарды жинауға мүдделі болып
келеді[2,б.45]. Қаржылық есеп беру өзара байланысты, өйткені ондағы
шаруашылықтың бір ғана операциясы әртүрлі фактімен көрініс табады.
Әрбір есеп беру әртүрлі ақпаратты береді, ал оны сол немесе басқаша
күйінде шаруашылық жүргізуші субъект пайдаланылады. Қаржылық есеп
пайдаланушылар үшін айқын, түсінікті болуы және барлық мәнді
ақпараттарды ашуы тиіс. Қажет болған кезде түсініктеме хаттамасында
баптардың жіктемесі ме ақша қаражаттары туралы қосымша мәліметтер
арқылы олардың мазмұнын түсіндіруі керек.
Кесте 1
Пайдаланушылардың ақпараттарға мүдделілігі
Есеп беру мәліметтері Пайдалылығы
Экономикалық ресурстары Кәсіпорынның табыс алу қабілетін бағалау және
болашақта болатын ақща қаражаты
Қаржылық құрылымы Қарыз қаражатының келешекке қажеттілігін бағалау
(кәсіпорынның қарызы менжәне болашақта алынатын пайда мен ақша қаражатын
меншікті капиталының арамүдделі тараптардың арасына тарату; кәсіпорынның
қатынасы) сыртқы инвестицияны тартудың потенциалдық
икемділігін бағалау
Өтемділік пен төлем Өз міндеттемесіне жауап беретін кәсіпорынның ұзақ
қабілеттілігің және қысқа мерзімдегі қарыздарын төлеу
коэффициенті қабілеттілігін бағалау
Рентабельділік пен Кәсіпорынның ресурстарды пайдалану тиімділігін
іскерлік белсенділігініңбағалау
коэффициенті
Қаржылық жағдайының Қаржылық, инвестициялық, оперативтік қызметінің
өзгеруі нәтижесінде, кәсіпорынның алған ақша ағынын
бағалау; кәсіпорынның келешектегі ақша қаражатына
қажеттілігін болжау
Қаржылық есеп беруде заңды тұлғалардың атауы, тұрған жері, есеп беру
кезеңі мен күні көрсетілуі тиіс. Сондай-ақ, ұйымның қызмет түрі, заңды
нысаны, өлшем бірлігі келтірілуі тиіс. Қаржылық есеп беру өткен кезеңдердің
мәліметтерімен салыстырылады. Есеп беру Қазақстан Республикасынынң
валютасында жасалады, өлшем бірлігі – мың теңге. Жылдық есеп берудің
есептік кезеңі болып толық календарлық жыл саналады; ал жаңадан құрылған
субъектілер үшін – заңды тұлға ретінде статусын алған күннен бастап есепті
жылдың 31-ші желтоқсанына дейін саналады. Меншік иесінің есеп берудің басқа
кезеңдігін белгілеуге құқығы бар(жылына бір реттен кем болмау керек).
Қортынды есеп сандық және сапалық сипаттамалар натуралдық және ақшалай
өлшеуіштерден құралады. Қорытынды есеп Қазақстан Республикасының қаржы
министірлігі және статистика жөніндегі мемлекеттік комитет бекіткен
бірыңғай формаларда және арнайы нұсқауларға сәйкес құрастырлады.
Кәсіпорын бойынша қортынды есепті құрастыру бухгалтерлік есеп бойынша
топтастырылады:
1) мақсатына байланысты қорытынды есеп ішкі және сыртқы болып бөлінеді.
Ішкі қортынды есеп кәсіпорын үшін, сыртқы қортынды есеп пайдаланушылар
үшін құрастырылады.
2) мерзіміне байланысты қорытынды есеп ағымдағы және жылдық болып
бөлінеді. Ағымдағы қорытынды есеп – есепті кезең басында құрастырылады
немесе күн сайын, апта сайын, квартал сайын, жарты жыл бойынша құрастыратын
қорытынды есеп болып бөлінеді.
Жылдық қорытынды есеп – есепті жыл соңында құрастыру және салық
инспекциясына тапсырылады. Қорытынды есеп тапсыру келесі есепті жылдық 31
науырызға дейінгі уақытты қамтиды.
3) Қамтитын мәліметтер көлеміне қарай жалпы және жеке болып бөлінеді.
Жалпы қорытынды есеп – кәсіпорынның шаруашылық қызметіне жалпылама
сипаттама береді.
Жеке қорытынды есеп – кәсіпорынның жеке бөлімшелер жұмысына сипаттама
береді.
Кәсіпорын жылдық қорытынды есепті құрастыру барысында келесі
бухгалтерлік есеп принциптеріне сәйкес жұмыс істеді:
1) Есепті жылы қабылданған есеп саясатын толық сақтау және есеп
саясатында орын алған өзгерістерге толық түсініктеме жазу.
2) Есепті кезенде орын алған барлық шаруашылық операцияларың
құжаттарда толық көрсету.
3) Есепті кезеңнің шығындары мен табыстарың дұрыс айырып көрсету.
4) Ағымдағы өндірістік шығындар мен күрделі қаржы салымдарын
ажыратып көрсету.
5) Аналитикалық және синтетикалық есеп деректерін өзара тепе-
тендікте болуы және соңғысы бухгалтерлік, қаржы есепте ешқандай
түзету операциялары орындалмауы керек.
Осы принцептерге сәйкес қортынды есепке қойылатын талаптар:
1) Кәсіпорынның қызметіне толық сипаттама беретін барлық есеп
мәліметтерінің нақтылығы және шынайлығы. Олардың нақтылығы
түгендеу операцияларының нәтижесі тәуелсіз аудиторлық ұйымдардың
қортындылары арқылы ұйымдастру керек.
2) Қортынды есеп сәйкес ұйымға өз уақытында тапсыруы керек.
3) Қортынды есеп мәліметтері тек кәсіпорын емес, сонымен қатар оның
барлық филиалдары және басқа құрлымдық бөлімшелердің қаржылық
шаруашылық қызметіне толық сипаттама беруі керек.
4) Қортынды есеп мәліметтерін барлық пайдаланудың қажетілігі үшін
пайдалануға мүмкіндік туғызу керек.
5) Қортынды есеп мәліметтеріннің жоспарлы көрсеткіштерімен салыстыру
мүмкіндігі болуы керек.
Қаржылық қортынды есеп беру мәліметтері акционерлерге, кредиторларға
осы кәсіпорында ақша қаржаттары болады ма, болмайды ма, - деген шешім
қабылдауға көмектеседі. Кәсіпорын басқарушыларына басқару шешімдерін
қабылдау үшін қажет.
Қаржылық қортынды есеп келесі міндеттерді шешу керек.
1) Инвесторлармен несие берушілерге түсінікті.
2) Инвесторлар осы ақпараттардан қанша кіріс табатындығын қанша уақытта
ақшанын күдіктерін сомаларын анықтауға қажет.
3) Кәсіпорынның шаруашылық қаржаттардың және міндеттердің құрлымы және
өзгерулер туралы ақпараттар алу. Қаржы қортынды есеп сыртқы
пайдаланушыларға жинақталынған және жіктелінген ақпараттар.
Кәсіпорындар келесідей қаржылық қортынды есеп нысандарын толтырады:
1) бухгалтерлік баланс;
2) пайда және зиян туралы есеп беру;
3) ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру;
4) меншікті капиталдың қозғалысы туралы есеп беру;
5) түсініктеме хат.
Бухгалтерлік баланс - кәсіпорынның жылдық есеп беруінің негізгі үлгісі.
Баланс жасалғанға дейін есепке алу тізімдеріндегі барлық синтетикалық
шоттары бойынша толтырылған айналымдар мен қалдықтарды талдау есебінің
деректерімен салыстыру қажет. Жылдың басындағы және аяғындағы баланстардың
деректерін салыстыру үшін жыл басындағы бекітілген баланс баптарының
номенклатурасы жыл аяғындағы баланс үшін бекітілген номенклатурамен және
бөлімдер мен баптардың топтамаларымен (егер баланс баптарының
номенклатурасында өзгерістер болса) сәйкестендірілуге тиіс.
Халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына сәйкес кәсіпорын
баланстарында активтермен, пассивтерді өтімділігіне байланысты
орналастырылады.
Активтер баланста топқа бөлінеді.
1) Қысқа мерзімді активтер;
2) Ұзақмерзімді активтер
Пассивтер 3 топқа бөлінеді
1) Қысқа мерзімді міндеттемер;
2) Ұзақ мерзімді міндеттемелер;
3) Меншікті капитал[3,c.27].
Пайда мен зиян туралы есеп беру – шаруашылық қызметтен түскен пайда мен
зиянға қамтылуы тиіс есептік бағалаудағы өзгерістер. Сыртқы пайдаланушылар
үшін кірістер мен шығыстар туралы есеп беру қысқа формада жасалады.
Пайда мен зиян туралы есеп беру есептеу жүйесінен шыға отырып
жасалады, сондықтан ағымдағы қызметтің ақша құралдарына және олардың
ликвидтілігіне әсер етуі есеп беруде көрсетіледі. Кірістер мен шығыстар
ақша құралдарының кемуімен немесе көбеюімен ілесіп отырмайды. Ақша
құралдары сомаларының кемуі немесе көбеюі активтердің бухгалтерлік
шоттарының өзгеруіне әкеледі.
Кірістерді мойындау өнімді (қызметті) өткізуден түскен кірістерді
бухгалтерлік есепке алуды тіркеудегі тиянақтылықты анықтайтын есептеу
қағидасына сәйкес іске асырылады. Мойындау, сонымен қатар, тауардың
сатылған күні заң күші бар төлем міндеттемелерін сатып алушының жеткізушіге
ұсынған кезде орын алады. Мойындау мүмкіндігі тауарға немесе қызметке
айырбастау кезінде алынған қаржылық емес активтердің сатушарттарына сәйкес
белгілі бір ақшалай көлемге айналуы кезінде пайда болады.
Кіріс алынған кезде көрініс табады, яғни келісім-шартқа сәйкес ұйым
кіріс алуға құқық беретін жұмыс көлемін орындаған кезде көрініс табады.
Сонымен, пайда – ұйымның капиталы мен пайдасының көбеюі негізін
құрайтын қаржылық нәтиженің маңызды факторы. Қаржылық есеп беруді құру
жөніндегі әдістемелік рекомендацияда кіріс деп сальдоланған қаржылық нәтиже
мойындалады және кезеңнің жалпы кіріс және жалпы шығыстарының арасындағы
әртүрлілік ретінде анықталады.
Бухгалтерлік баланс сияқты, Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі
қабылдаған Пайда мен зиян туралы есеп беру қаржылық есеп беруді ұсыну
үшін аса маңызды.
Солармен қатар, кезеңдік есеп беруге көмекші роль атқаратын басқа
формаларда қамтылады, қанша дегенмен олар кіріс пен шығыс туралы есеп беру
мен баланстын жеке статьяларына талдамалық қосымша мен шешу жолдары туралы
мәліметтерге ие. Көпшілігінде ҚЕХС сәйкес рекомендацияланатындар жылдың
есеп беру құрамына Ақша қозғалысының есебі кіреді.
Бұл есеп берудің негізгі мақсаты ішкі және сыртқы ақша қозғалысы туралы
ақпаратты ұсыну болып табылады. Ұйымның ағымдағы инвестиция және қаржылық
қызметі белгілі бір есеп беру кезеңіндегі оның жағдайына және оның
ақшаларының қозғалысына әсер етеді және осы кезеңдегі қаржы құралдарының
өзгерісін түсінуге мүмкіндік береді. Одан басқа, бұл есеп беруді әкімшілік
ликвидтілікпен есеп айырысу кезінде дивидендтерді анықтау кезінде басқа
ұйымдарға салынатын қосымша иевесициялардың ұйымның жалпы жағдайына әсер
етуін бағалау кезінде және қандай да бір бағдарламаны қаржыландыру кезінде
қолданады.
Есеп ақша қозғалысының есебі шоттары бойынша мәліметтер негізінде
құрылады және есеп беру кезеңінің басындағы және аяғындағы қалдықтар есебі
мен ақша ағымы туралы мәліметтерді қамтиды. Ақша ағымы туралы мәліметтер
есеп беруде операциялық, инвестициялық және қаржылық кесімдерде ұсынылады.
Бізге белгілі, халықаралық практикада ақша қозғалысы туралы есеп беруді
құрудың екі әдісі бар – тура және жанама. Құру әдісі ұсынылатын ақпараттың
мазмұнынан білінеді. Екі әдістің бірде-біреуі қай елде болмасын жалғыз
емес, әрі міндетті емес. Қазақстан Республикасындағы ақша қозғалысы тура
және жанама әдістерді қолданумен операциялық қызмет арқылы іске асады.
Меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есеп беру ұйымның меншікті
капиталының қозғалысы мен жағдайы туралы, жарияланған капиталдағы,
төленбеген және қосымша төленген капиталдағы өзгерістер туралы, сонымен
қатар резервтік капиталдағы және үлестірілмеген табыстың (залалдың) құрылуы
туралы көрсеткіштерді қамтиды. Резервтің немесе капиталдың әр түрі келесі
баланстық теңдеу қағидасы бойынша құрылған:
Осн + По – Ио = Оск
(1)
Мұндағы, Осн – есеп беру кезеңінің басындағы әртүрлі капитал,
резервтер, және қор құралдарының қалдықтары;
По – капиталдың көбеюі (есеп беру кезеңінде түскен);
Ио – капиталдың кемуі (есеп беру кезеңінде жұмсалған);
Оск - есеп беру кезеңінің басындағы әртүрлі капитал, резервтер, және
қор құралдарының қалдықтары.[4,б.259]
Жылдық қаржылық бухгалтерлік есептемеге түсіндірме жазба – бұл негізгі
аналитиалық құжат, оны кәсіпорындар жасайды. Ережеге сай, ол шаруашылық
жүргізуші субъект жайлы, оның қаржылық жағдайы туралы, берілген
мәліметтерінің есеп беру кезең мен алдыңғы кезеңдермен салыстырмалығы
туралы ақпараттарды жинақтайды. Бірінші кезекте ол түсіндірме жазбаларда
есеп беру кезеңдерінде субъект қызметтеріне оң және теріс әсер еткен негзгі
себептерді ашу арқылы бизнес жоспардың барлық бөлімдері бойынша орындалуына
қысқаша бағалау жүргізіледі. Одан басқа, онда жылдық бухгалтерлік
есептемеде көрсетілмеген мәліметтер келтірілуі керек, яғни өткізудің
географиялық нарықтары және қызмет түрлері бойынша өнімді (жұмысты,
қызметті) көлемдері туралы қосымша мәліметтерді қамтиды.
Сонымен қатар, түсініктеме жазбаларында негізгі көрсеткіштерді
сипаттайтын мәліметтер, нәтижеге әсер еткен факторларды, жылдық
бухгалтерлік еептемені қарастырудың қорытындылары және субъектінің
иелігінде қалатын кірістерді үлестіру жөніндегі шешімдер қамтылады. Басқаша
айтқанда, түсініктеме жазбаларында келесі жылдағы жұмыстарды жақсарту
жөніндегі іс-шаралар жоспары, мүліктік және қаржылық жағдайлар туралы
объективті және неғұрлым толық шынайы ақпараттар көрініс табады.
1.2 Ақша қаражаттар есебі мен олардың қозғалысы туралы есептіліктін
теориялық аспектілері
Өндірістік қызмет барысында ұйымдар өнімді өткізумен, жабдықтаушылардан
материалдардың келіп түсуімен, қаржылық міндеттемелерінің орындалуы және
тағы басқаларымен байланысты әр түрлі қарым – қатынасқа түседі. Осыған
байланысты ақшалай есеп айырысулар не нақты ақшасыз есеп айырысу түрінде,
не қолма – қол ақша айналымы түрінде жүргізіледі. Ақшалай есеп айырысу
жүйесінің дұрыс және тиімді ұйымдастырылуы кәсіпорын қызметі барысында
үлкен роль атқарады.
Ақша ертеден адамзат пайда болуымен қатар өмір сүріп келеді. Ақшаның
өндіргіш күштер мен тауар қатынастарының бір шама жоғары дамуы нәтижесінде
пайда болғандығы ертеректен бізге белгілі. Ақшаның жаратылысының
зерттегендегі басты анық болғаны, ол оның тауарлы шығу тегіне
байланыстылығын көрсетеді. Тауар сатуға немесе айырбастауға арналған еңбек
өнімі. Осы еңбек өнімінің тауарға айналуы ақшаның пайда болуының
объективтік алғы шарттарын туғызады.
Ақша ежелгі заманда пайда болды. Олар тауар өндірісінің дамуындағы
бірден-бір шарт және өнім болып табылады. Ақша өзінің дамуы барысында
екі түрге бөлінеді: нағыз ақшалар (толық бағалы) және құндық белгілері
(толық бағалы емес) ақшалар. Нағыз ақшалар – бұл номиналдық оны байындауға
кеткен нақты құнымен сәйкес келетін металл ақшаларды білдіреді. Мұндағы
металл ақшалар мыстан, күмістен және алтыннан жасалады. Металл ақшалардың
монета түріндегі формасы – бұл олардың соңғы формасы болып табылады. Нағыз
ақшаның баламалары – номиналдық құны нақты құнынан, яғни олардың өндірісіне
кеткен қоғамдық еңбектен жоғары болып келетін ақшаларды білдіреді.
Оған мыналар жатады:
- құнның металлдық белгілері – арзан бағалы металлдардан жасалған ұсақ
монеталар, мысалға жез, алюминий т.б. монеталар;- құнның қағаздан жасалған
белгілері. Құнның қағаздай белгілері екіге бөлінеді: қағаз ақшаларға және
несиелік ақшаларға.
Қағаз ақшалар – бұл нағыз ақшалардың өкілдері болып табылады. Қағаз
ақшалар тек қана айналыс құралы және төлем құралы қызметін атқарады.
Металл ақшалардың қағаз ақшаға ауысуының мынадай өзіндік себептері
болған:
- металл ақшалардың тасымалдап алып жүру қолайсыздығы;
- металл ақшалардың мемлекеттік билік органдарының жасаған әрекетінің
нәтижесінде, яғни қазынаға қосымша табыс алу мақсатында металлдық құрамын
төмендетуі барысында бүлінуі;
- бағалы металлдарды өндірудің қағаз ақшаларды шығаруға қарағанда өте
қымбатқа түсуі;
- эмиссиондық табыс (шығарылған ақшалардың номиналдық құны мен олардың
құны арасындағы айырма) алу мақсатында қазынаның қағаз ақщаларды шығаруы;
- қате бюджет тапшылығын жабу мақсатында қағаз ақшалардың
шығарылуы[5,б.78].
Несиелік ақшалар – тауар өндірісінің дамуымен, яғни тауарларды сатып
алу және сатудың уақытын кешіктіріп төлеуге (несиеге) берілуімен байланысты
пайда болады. Олардың пайда болуы ақшаның төлемқұралы қызметін атқаруымен
де байланысты келеді. Бұл ақшалардың экономикалық мәні – ақша айналымын
икемді етуі; нағыз ақшаларды үнемдеуі; қолма-қолсыз ақша айналымының
дамуына мүмкіндік жасауымен сипатталады.
Несиелік ақшалардың мынадай түрлері бар: вексель, банкнота, чектер және
несиелік карточкалар.
Вексель – белгілі бір соманы алдын ала келісілген мерзімде және
белгіленген жерде төлейтіндігі туралы борышқордың жазбаша қарыздық
міндеттемесін білдіреді.
Чек – ағымдағы шот иесінің чекті ұстаушыға белгілі бір ақшалай соманы
төлеу туралы немесе басқа ағымдық шотқа аудару туралы өзінің банкісіне
берген жазбаша бұйрығы.
Электрондық ақшалар – компьютер торабының, ақпараттарды автоматты түрде
өңдеу құралдарын қолданатын байланыс жүйелері арқылы жүзеге асыратын
банктер және олардың клиенттері, сатушылар мен сатып алушылар арасындағы
төлемдер жиынтығы.
Электронды ақшалар пластикалық карточка формасында болады. Олар екі
түрлі болып келеді:
Дебеттік (төлем) карточка – банкте арнайы карточкалық қаражаты бар,
клиент арасындағы келісімшартқа сәйкес шоттағы қаражатты пайдалануға,
банкомат арқылы қолма-қол ақша алуға, сондай-ақ тауарлар мен қызметтер үшін
төлеуге арналған төлем құралы.
Кредиттік карточка – оның эмитенті менкарточка иесі арасындағы
келісімшартқа сәйкес, несиелік көлемінде тауарлар мен қызметтер үшін
төлемді жасауға, не қолма-қол ақша алуға арналған карточка.
Ақша айналымының екі жағының бірлігі, олардың бір түрінің екіншісіне
ауысуы жалпы ақша жиыны құрамын анықтауды қажет етеді.
Себебі ақша жиыны ақша айналымының сандық көрсеткіші. Белгілі бір
мерзім аралығында және белгілі бір күнге ақшаның айналымындағы сандық
өзгерістерді талдау үшін, сол сияқты ақшаның жиынының көлемін және оның өсу
қарқынын реттейтін іс – шаралар жүргізу үшін әр түрлі көрсеткіштер (ақша
агрегаттары) қолданылады.
Қазақстан Республикасының ақша массасының құрылымына кіретін ақша
агрегаттары: М0 айналыстағы қолма-қол ақша ақша, М1 тар ақша массасы (М0
плюс плюс банкіге жатпайтын заңды тұлғалар мен халықтың ұлттық валютадағы
аудармалы депозиттері), М2 кең ақша массасы (М1 плюс банкіге жатпайтын
заңды тұлғалар мен халықтың ұлттық валютадағы басқа депозиттері және шетел
валютадағы аудармалы депозиттері) және М3 ақша массасы (М2 плюс банкіге
жатпайтын заңды тұлғалар мен халықтың шетел валютадағы басқа
депозиттері)[6,б.59].
Ақша экономикадағы рөлін өзінің атқаратын негізгі қызметтері арқылы
орындайды. Ақшаның әр қызметі тауар айырбасы процесінен туындайтын тауар
өндірушілердің формасы ретінде ақшаның әлеуметтік және экономикалық
мазмұнының белгілі бір жақтарын сипаттайды.
Ақшаның қазіргі экономикадағы атқаратын қызметтеріне мыналар жатады:
- Құн өлшемі және баға масштабы;
- Айналыс (айырбас) құралы;
- Төлем құралы;
- Қорлану және қор жинау құралы;
- Дүниежүзілік ақша.
Ақшаның құн өлшемі қызметі. Ақша жалпыға бірдей балама ретінде барлық
тауарлардың құнын өлшейді.Ақша құн өлшемі ретінде: мөлшері жағынан аттас,
сапасы жағынан салыстыруға келетін тауарлар құнын бейнелеу үшін тауарлар
дүниесіне материал беру қызметін атқарады. Бірақ та тауарларды өзара
өлшейтін ақша емес, тауарлар өндірісіне кеткен қоғамдық қажетті еңбек
олардың бірінің біріне өлшеуіне жағдай жасады, Барлық тауарлар қоғамдық
еңбек өнімдері, сондықтан олардың құнын өзіндік құны бар нақты ақшалар
өлшей алады.
Тауарлар құнының ақшамен бейнеленуі оның бағасы деп аталады. Толық
құнды ақша айналысы жағдайында алтынның бағасы болған жоқ. Ақшаның өз
бағасы болмайды, олардың құны өздерімен анықталуы мүмкін емес. Баға тауарды
өндіруге және сатуға қажетті қоғамдық еңбек шығынымен анықталады.
Ақшаның айналыс құралы қызметі. Ақша айналыс құралы қызметінде ақша
тауар айналысы процесінде делдалдық рөл атқарады. Тауар айналысы мынадай
процестерді қамтиды: тауар сату, яғни оның ақшаға айналуы және тауарды
сатып алу, яғни ақшаның тауарға айналуы. Бұл процесті арнайы формулада
мынадай түрде беруге болады: Т (тауар) – А (ақша) – Т (тауар)[7,69б]. Ақша
айналысының тауар айналысынан айырмашылығы ақша тауарды біртіндеп
айналыстан шығара отырып, өзі айналыста үнемі қалып отырады.
Ақшаның айналыс құралы ретіндегі қызметінің басты ерекшелігі,
біріншіден, бұл қызметті толық бағалы емес құнның белгілері: қағаз және
несиелік ақшалар атқарады, екіншіден, нақты және қолма-қолсыз ақшалар
атқарады.
Ақша төлем құралы қызметі. Әр түрлі жағдайлардың болуына байланысты
тауарлардың тек нақты ақшаға ғана сатылмайтыны белгілі. Себебі әр түрлі
тауарларды өндіру кезеңі мен айналыс мерзімінің ұзақтығының бірдей
еместігі, сондай-ақ бірқатар тауарлардың өндірісі мен сатылуының маусымдық
сипатта болуы шаруашылық субъектісінде қосымша қаражаттардың
жетіспеушілігін туғызады. Соның нәтижесінде тауарлардың төлемін кешіктіріп
сатып алу және сату, яғни несиеге беру қажеттігі туындайды.
Егер ақшаның айналыс құралы ретіндегі қызметі кезінде ақша мен тауардың
қарама – қарсы бір уақыттағы қозғалысы орын алса, ал ақшаның төлем құралы
қызметінде бұл қозғалыс барысында уақыт бойынша алшақтық болады, яғни қарыз
алушы тауарды несиеге сатып алып сатушыға қарыз міндеттемесін береді, ол
белгіленген мерзімде ғана төленеді. Төлем құралы ретінде ақшаны пайдалануды
К. Маркс былайша сипаттады: Бір тауар иесі қолма – қол тауарды сатады, ал
екінші ақша өкілі немесе болашақ ақша иесі ретінде әрекет ете отырып, сатып
алады. Сатушы кредит беруші болса, сатып алушы – қарыз алушы болады.
Ақшаның қор жинау және қорлану қызметі. Ақша жалпыға бірдей балама ретінде,
оның иесіне тауар алудың қамтамасыз етумен қатар, байлықты жинау құралы
болып табылады. Сондықтан. да адамдар оларды жинақтауға немесе қорлануға
тырысады. Қорлану үшін ақша айналыстан алынады, сөйтіп тауарды сату және
сатып алу қозғалысы үзіледі.
Ақшаның қор жинау қызметін толық бағалы емес ақшалар атқара алмайды,
себебі олардың меншікті құны жоқ. Бұл қызметті атқару қашаннан алтынға
жүктелген.
Кәсіпорындар мен ұйымдардың ағымдық және жинақ (дипозиттік) шоттардағы,
сол сияқты банктердегі басқа шоттардағы ақшалай қаражат қалдықтары түрінде
қоғамдық қорлану формасында. Банктердегі халық салымдарында, облигацияларда
жинақталған жеке қорлану формасында.
Дүниежүзілік ақша. Сыртқы сауда байланыстары, халықаралық заемдар,
сыртқы серіктестерге қызмет көрсету барысы дүниежүзілік ақшалардың пайда
болуына себеп болды. Дүниежүзілік ақшалар жалпыға ортақ төлем құралы,
жалпыға ортақ сатып алынатын құрал және жалпыға ортақ қоғамдық байланыстың
материалдану құралы болып табылады.
Халықаралық төлем құралы ретінде дүниежүзілік ақшалар халықаралық
байланыстардағы есеп айырысуларда қолданылады. Халықаралық сатып алатын
құрал ретінде дүниежүзілік ақшалар елдер арасындағы нақты ақшамен төленетін
тауарлар және көрсетілетін қызметтер айырбасындағы тепе-теңдік бұзылған
жағдайда қызмет етеді. Жалпыға ортақ қоғамдық байлықты құрау ретінде
дүниежүзілік ақшалар бір елдің екінші бір елге займ немесе субсидиялар
беруі барысында қызмет етеді.
Егер де еліміздің ішіндегі ақша мемлекетпен заңдастырылған ұлттық ақша
бірлігі формасында қызмет ететін болса, ал елімізден тысқары жерде, К.
Маркс өз еңбегінде: Ақша өзінің ұлттық киімін шешеді де, өзінің бастапқы
формасы ретіндегі металл құймасына, яғни жалпылама балама тауар формасына
өтеді - деп жазады. Сондай-ақ бұл жерде дүниежүзілік ақша ретіндегі
алтынның қызмет етуі сипатталады.
Қазіргі дүниежүзілік ақша қызметін: АҚШ – доллары, Еуропалық Одақтың
қазіргі валютасы – еуро, сол сияқты Халықаралық валюталық қордың СДР-і
(арнайы қарыз алу құқығы) атқарады.
Ақша қаражаты есебі ХҚЕС бойынша шот жоспары бойынша 1000 Ақша
қаражаттары шотында жүргізіледі. 1000 Ақша қаражаты кіші бөлімі ақша
қаражатын есепке алуға арналған.
Осы кіші бөлім мынадай шоттардың топтарын қамтиды:
1010 – Кассадағы ақша қаражаты, онда кассадағы ұлттық және шетел
валюталарымен ақша қаражатының қозғалысы есепке алынады;
1020 – Жолдағы ақша қаражаты, онда жолдағы ақша қаражатының қозғалысы
есепке алынады;
1030 – Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты, онда ағымдағы
банктік шоттардағы ұлттық және шетел валюталарындағы ақша қаражатының
қозғалысы есепке алынады;
1040 – Карт-шоттардағы ақша қаражаты, онда карт-шоттардағы ұлттық
және шетел валюталарындағы ақша қаражатының қозғалысы есепке алынады;
1050 – Жинақ шоттарындағы қаражаты, онда жинақ шоттарындағы ұлттық
және шетел валюталарындағы ақша қаражатының қозғалысы есепке алынады;
1060 – Өзге ақша қаражаты, онда алдыңғы топтарда көрсетілмеген өзге
ақша қаражаты есепке алынады[8].
Ақша қаражаты – бұл жоғары өтімді актив және жалпыға бірдей айырбас
құралы, сонымен бірге барлық қалған активтерді бағалау мен есептеу негізі
болып табылады. Ақша қаражаты міндеттемелерді тез арада өтеуге қабылетті
болуы керек.
Компанияның ақша қаражаттарының қозғалысы ҚЕХС 7 осы ақпарат қаржы
есептілігін пайдаланушыларға компанияның ақша қаражаттарын жасау қабілеті
мен олардың баламаларын, сондай-ақ ақша қаражаттарына қажеттілікті бағалау
үшін негіз беретіндігімен пайдалы. Пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық
шешімдер ақша қаражаттары мен олардың баламаларын жасау қабілетін, сондай-
ақ оларды уақытқа қарай бөлу мен оларды жасау айқындылығын қажет етеді[10].
Бұл стандарттың мақсаты компанияның өткен кезең ішіндегі ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру арқылы ақша қаражаттары мен ақша
баламаларындағы тарихи өзгерістер туралы ақпарат беруін талап етуде болып
табылады, онда кезең ішінде операциялық, инвестициялық және қаржылық
қызметтен түскен ақша қаражаттарының түсімдері мен төлемдерін жіктеу
жүргізіледі.
Бухгалтерлік есептің №7 Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі есеп
деп аталатын халықаралық стандартына сәйкес ақша қаражатына қаржылық
ұйымдарда ағымдық шоттардағы ақша, қолма-қол купюралар, монеталар, валюта
және айналымдық несиелік – ақшалай құжаттар жатады.
Ақша қаражатының эквиваленті деп ақша, қаражатының белгілі бір сомасына
жеңіл айнала алатын және құндылығын өзгерту қаупіне аз ұшырайтын қысқа
мерзімді өтімділігі жоғары салымдарды айтады. Мысалы, банктік овердрафт.
Овердрафт –бұрын дебеттік қалдықтан асатын сомаға төлем жасағанда активті
шотта пайда болатын кредиттік қалдық. Яғни, банк төлеген сома клиент
шотындағы ақшадан асып түссе овердрафт туындайды. Овердрафт әдетте қысқа
мерзімді міндеттеме ретінде есепке алынады. [9]
№ 7 Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп Халықаралық қаржы
есептілігінің стандартына сәйкес:
Ақша қаражаттарына ұйымның кассасындағы және ағымдағы шотындағы ақша
кіреді. Ақша қаражаттарының баламалары болып алдын ала белгілі ақша
қаражаттары сомасына тез айналатын және олардың құны шамалы тәуекелге
ұшырайтын қысқа мерзімді, жоғары өтімді салымдар танылады. Ал ақша
қаражаттарының қозғалысы - бұл ақша қаражаттары мен олардың баламаларының
түсімдері және төлемдері[9].
Ақша қаражаттарының баламалары инвестициялар және басқа да мақсаттардан
гөрі, ең алдымен қысқа мерзімді міндеттемелерді өтеуге арналған. Ақша
қаражаттарының баламалары ретінде жіктелуі үшін инвестиция ақша
қаражаттарының белгілі бір сомасына оңай айналуына және құн өзгерісінің
болмашы тәуекеліне ұшырауы тиіс. Осылайша, әдетте инвестиция ақша
қаражаттарының баламасы ретінде, оның қысқа мерзімі, айталық, үш ай немесе
сатып алу күнінен бастап одан аз өтеу мерзімі болған кезде ғана жіктеледі.
Меншікті капиталға салынған инвестициялар, егер олар, негізінен, ақша
қаражаттарының баламалары болып табылмағанда ғана, мысалы, оларды өтеу
күніне дейін көп ұзамастан сатып алынған артықшылықты акциялары болған және
сатып алудың нақты күні көрсетілген жағдайда ақша қаражаттарының
баламаларынан алынып тасталады.
Банк несиелері әдетте қаржы қызметі ретінде қарастырылады. Алайда,
кейбір елдерде талап ету бойынша өтелетін банктік овердрафттар (банк
берешектер) ұйымның ақша қаражаттарын басқарудың ажырамас бөлігі болып
табылады. Мұндай жағдайларда банктік овердрафттар ақша қаражаттары мен
баламаларының құрамдас бөліктері ретінде енгізіледі.
Банктегі шот бойынша сальдоның оң сипатынан теріс сипатына жиі ретте
өзгеріп тұруы банктермен осындай келісімдердің өзіне тән белгісі болып
табылады.
Ақша қаражаттарының қозғалысына баптар, ақша қаражаттарының немесе ақша
қаражаттары баламаларының құрамында бөліктері арасындағы қозғалыс жатпайды,
өйткені бұл құрамдас бөліктер операциялық, инвестициялық қызмет пен қаржы
қызметінің бөлігі емес, ұйымның ақша операцияларын бақылаудың және
реттеудің бір бөлігі болып табылады. Ақша операцияларын бақылауға және
реттеуге ақша қаражаттарының баламаларына артық ақша қаражаттарын
инвестициялау жатады. [2]
Ақша қаражаты мен оның эквиваленттері қысқамерзімді активтер болып
табылады. Ұйымның ақша қаражаты кассадағы қолма-қол ақшадан және банктегі
нақты ақшадан тұрады.
Ұйым өзінде бар, топтың пайдалануы үшін қол жеткізілмейтін ақша
қаражаттары мен ақша қаражаттары баламаларының елеулі қалдықтарының сомасын
басшылықтың түсіндірмесімен бірге ашуы тиіс.
Ұйымның ақша қаражаттары мен ақша қаражаттары баламаларының қалдықтарын
топтың пайдалануы үшін қол жетпейтін түрлі жағдайлар бар. Мұның мысалы –
валюталық бақылау немесе осы қаражаттарды бас ұйымның немесе басқа да
еншілес ұйымдарының жалпы пайдалануына жол бермейтін басқа да заңдық
шектеулер қолданылатын елде жұмыс істейтін еншілес ұйымындағы ақша
қаражаттары мен ақша баламаларының қалдықтары.
Қосымша ақпарат ұйымның қаржы жағдайы мен өтімділігін түсіну тұрғысынан
алғанда пайдаланушылар үшін маңызды болуы мүмкін. Басшылықтың
түсіндірмелерімен бірге осы ақпаратты ашу мақұлданады және оларға мыналар
жатуы мүмкін:
- осы несиелерді пайдалану бойынша орын алған шектеулерді көрсете
отырып, болашақтағы операциялық қызметке және инвестициялық міндеттемелерді
реттеуге бағытталуы мүмкін іріктелмеген несиелердің сомасы;
- бірлескен қызметке қатысу үлестеріне жатқызылған операциялық,
инвестициялық немесе қаржы қызметіне бөлініп көрсетілген ақша
қаражаттарының түсімдері мен төлемдерінің жалпы өлшемдері, олар туралы
деректер тепе-тең шоғырлану әдісі бойынша беріледі;
- ақша қаражаттарының түсімдері мен төлемдерінің жалпы өлшемі, ол
операциялық мүмкіндіктерді қолдау үшін қажетті ақша қаражаттарының
түсімдері мен төлемдерінен бөлек операциялық мүмкіндіктердің ұлғаюын
білдіреді;
- есептерде көрсетілген әрбір саланың немесе географиялық сегменттің
операциялық, инвестициялық және қаржы қызметінен туындаған ақша
қаражаттарының түсімдері мен төлемдерінің сомасы.
Ақша қаражаттарының қозғалысы 7-ХБЕС Ақша қарашаттарының қозғалысы
туралы есептер деп аталатын стандартқа сәйкес реттелінеді. Осыған
байланысты кәсіпорындар ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп әзірлеуі
және оны қаржы есептілігі берілетін әрбір кезең үшін өзінің қаржы
есептілігінің құрамдас бөлігі ретінде ұсынуы керек. Олардың өткен кезең
ішіндегі ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру арқылы ақша
қаражаттары мен ақша баламаларындағы өзгерістер туралы хабарлама беруін
талап етуде болып табылады, онда кезең ішінде операциялық, инвестициялық
қызмет пен қаржыландыру жөніндегі қызметтен түскен ақша қаражаттарының
қозғалысын саралау жүргізіледі[9].
Ақша қаражаттарының қозғалысы - бұл ақша қаражаттары мен олардың
баламаларының түсімдері және төлемдері болып табылады. Ұйымның ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы ақпарат қаржы есептілігін пайдаланушыларға
ұйымның ақша қаражаттарын жасау қабілеті мен олардың баламаларын, сондай-ақ
ақша қаражаттарына қажеттілікті бағалау үшін негіз беретіндігімен пайдалы.
Пайдаланушылар қабылдайтын экономикалық шешімдер ақша қаражаттары мен
олардың баламаларын жасау қабілетін, сондай-ақ оларды уақытқа қарай бөлу
мен оларды жасау айқындылығын қажет етеді[10].
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпарат ұйымның ақша қаражаттары
мен баламаларын молайту қабілетін бағалау кезінде пайдалы болады және
пайдаланушыларға әртүрлі ұйымдардағы ақша қаражаттарының болашақтағы
түсімдері мен төлемдерінің дисконтталған құнын бағалауға және салыстыруға
арналған үлгілерді әзірлеуге мүмкіндік береді. Ол сондай-ақ әртүрлі
ұйымдардың операциялық көрсеткіштері туралы есептіліктің салыстырмалығын
жеңілдетеді, бұл бірдей операциялар мен оқиғалар үшін есептің әр алуан
әдістерін қолданудан келтірілетін әсерін жояды.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы ақпарат, оны
пайдаланушыларға ұйымның ақша қаражаттарын және оның
эквиваленттерін жасауға биімділігін бағалауға негіз болады.
Ұйымның ақша қаражаттарын және оның эквиваленттерін жасау
биімділігін бағалау пайдаланушыларға экономикалық шешім қабылдау
үшін қажет .
Ұйымдар ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беруді №7
ХҚЕС-ке сәйкес дайындауға міндетті және оны өзінің қаржылық
есептілігінің құрамдас бөлігі ретінде ұсынуы тиіс.
Қаржылық есептілікті пайдаланушылар ұйымның ақша мен оның
эквиваленттерін қалай жасап, пайдаланатынына мүдделі. Бұл ұйым
қызметінің сипатына, ақша ұйымның өнімі ретінде қаралатынына
тәуелсіз. Ұйымдардың ақша қаражаттарына мұқтаждығы, олардың негізгі
қызметінің әртүрлі болғандығына қарамастан, бірдей себептерге
байланысты. Оларға ақша өз операцияларын жүргізу үшін,
міндеттемелерін өтеу үшін, өз инвестицияларын табыспен қамтамасыз
ету үшін қажет.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру қаржылық
есептіліктің өзге нысандарымен бірге пайдаланған кезде ұйымның
таза активтерінің өзгересін бағалауға, оның қаржылық құрылымын
(ликвидтілік пен төлем қабілеттілігін қоса) және ақша
қаражаттарының түсу және төлену мерзімдеріне ықпал ету
тиімділігін бағалауға мүмкіндік беретін ақпараттарды береді.
Сонымен, ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беру ұйымның
есепті кезеңдегі операциялық, инвестициялық қызметінің және
қаржыландыру бойынша қызметінің оның ақша қаражаттарына ықпалын
көрсетеді. Ол есепті кезеңдегі ақшаның таза өсімін (немесе
кемуін) түсіндіреді.
Ақша қаражаттары ұйымның кассасы мен есеп айырысу шотындағы
ақшаларын қамтиды.
Ақша қаражаттарының эквиваленттері - ақша қаражаттарына оңай
айналатын қысқа мерзімді, жоғары ликвидті салымдар.
Ақша қаражаттарының қозғалысы – ақша қаражаттары мен оның
эквиваленттерінің түсуі немесе төленуі.
Ағымдағы инвестицияларды немесе нарықтық құнды қағаздарды
ақша қаражаттарының эквиваленттерімен шатастыруға болмайды. Нарықтық
құнды қағаздарды сатып алу ақшаның жұмсалуы, ал сатып алынуы
түсуі ретінде көрсетіледі.
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беруді дайындау
кезінде негізгі 4 кезеңді қамту керек:
1) Операциялық қызметтен түскен ақша қаражаттарының
ағынын анықтау.
2) Инвестициялық қызметтің ақша қаражаттарының ағынын
анықтау.
3) Қаржылық қызметтің ақша қаражаттарының ағынын
анықтау.
4) Алғашқы үш кезеңде алынған ақпаратты есептілікке
түсіру[11,б.274].
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп беруді
дайындаудағы алғашқы қадам – операциялық қызметтің ақшалай
қаражаттарының ағынын анықтау. Пайда мен залал туралы есептілік
ұйымның табысын немесе залалын көрсеткенімен, ақша қаражаттарының
түсуін немесе жұмсалуын сипаттай алмайды. Оның себебі пайда мен
залал туралы есеп беру есептеу қағидасының негізінде жасалады.
Табыс ақшаның алынған – алынбағанына, шығыстар ақшаның төленген –
төленбегеніне қарамастан тіркеледі. Нәтижесінде операциялық
қызметтің ақша қаражаттарының ағынын анықтау үшін пайда мен
залал туралы есептіліктегі сандарды есептеу әдісінен кассалық
әдіске алмастыру қажет. Ол үшін алынған табыстарды сатудан
түскен ақшаға шығыстарды төленген ақшаға түзету керек. Оны 3-
суреттен көре аламыз(12,102б.(.
Сурет 3 - Есептеу әдісі мен кассалық әдіс негізіндегі
есептің
өзара байланысы
Пайда мен залал туралы есептілікті есептеу әдісінен
кассалық әдіске алмастыру екі әдіспен жүргізіледі: тікелей
және жанама.
7 ХҚЕС-те былай деп көрсетілген - компания операциялық қызметтен
түсетін ақша қаражаттарының қозғалысы туралы деректерді, не:
(а) тікелей әдісті, бұл әдіс кезінде жалпы ақша түсімдерінің негізгі
түрлері мен төлемдері туралы ақпарат ашылады; не
(b) жанама әдісті пайдалана отырып беруі тиіс, бұл әдіс кезінде таза
пайда мен залал ақшалай емес сипаттағы операциялардың, негізгі қызметтен
кез келген кейінге қалдырылған немесе есептелген өткендегі немесе
болашақтағы ақша түсімдерінің немесе төлемдерінің және инвестициялық немесе
қаржы қызметінен ақша қаражаттарының қозғалысымен байланысты кірістердің
немесе шығыстардың нәтижелері ескеріле отырып түзетіледі.[9]
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы өткен жылдардағы мәлімет ақша
қаражаттарының болашақ ағындарының сомасының, уақытының және айқындығының
индикаторы ретінде жиі пайдаланылады. Ол сондай-ақ ақша қаражаттарының
болашақ ағындарының бұрынғы бағалауларының дәлме-дәлдігін тексеру кезінде
және пайдалылық пен ақша қаражаттарының таза қозғалысы және бағалар
өзгеруінің әсері арасындағы байланысты зерттеу кезінде пайдалы болады
[13,б.124]
Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп кезең ішіндегі ақша
қаражаттарының қозғалысы туралы деректерді оларды операциялық,
инвестициялық қызмет немесе қаржы қызметі бойынша жіктей отырып ұсынылуы
тиіс.
Операциялық мүмкіндіктердің ұлғаюын білдіретін ақша қаражаттарының
түсімдері мен төлемдері және операциялық мүмкіндіктерді қолдау үшін
қажетті түсімдері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz