Қаржы нарығының мәні мен құрылымы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 Қаржы нарығының экономикалық мазмұны
1.1 Қаржының мазмұны мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қаржы нарығы құрылымы, түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3 Қаржы нарығының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2 Қазақстанның қаржы нарығының қазіргі жағдайы
2.1 Банк жүйесінің дамуын ағымды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.2Бағалы қағаздар нарығы жағдайының соңғы 5 жылдағы өзгерісіне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.3 Қазақстандық сақтандыру нарығының даму үрдістері ... ... ... ... ... ... ... ... . 25
2.4 Зейнетақы нарығының бүгінгі таңдағы жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
3 Ұлттық қаржы нарығының жүйелі өзгертудің өзекті мәселелері мен даму болашағы
3.1 Ұлттық қаржы нарығын аймақтық және дүниежүзілік қаржы орталықтарына айналдыру болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
3.2 Халықаралық қаржы орталығының қажетті элементтері ... ... ... ... ... ... ... .. 35
3.3 Алматы . халықаралық қаржы орталығы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 Қаржы нарығының экономикалық мазмұны
1.1 Қаржының мазмұны мен мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Қаржы нарығы құрылымы, түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3 Қаржы нарығының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2 Қазақстанның қаржы нарығының қазіргі жағдайы
2.1 Банк жүйесінің дамуын ағымды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.2Бағалы қағаздар нарығы жағдайының соңғы 5 жылдағы өзгерісіне талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
2.3 Қазақстандық сақтандыру нарығының даму үрдістері ... ... ... ... ... ... ... ... . 25
2.4 Зейнетақы нарығының бүгінгі таңдағы жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
3 Ұлттық қаржы нарығының жүйелі өзгертудің өзекті мәселелері мен даму болашағы
3.1 Ұлттық қаржы нарығын аймақтық және дүниежүзілік қаржы орталықтарына айналдыру болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
3.2 Халықаралық қаржы орталығының қажетті элементтері ... ... ... ... ... ... ... .. 35
3.3 Алматы . халықаралық қаржы орталығы ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 44
Кіріспе
Курстық жұмыста қаржы нарығының құрылымын, түрлерін, сонымен қатар, қаржы нарығының жұмыс істеуінің алғы шарттарына және әлемдік қаржы нарығына кеңінен қарастырылады.
Қаржы нарығы – дербес экономикалық категория ретінде бағалы қағаздарды сату мен қайта сату жөніндегі операцияларды жүзеге асырып, кәсіп орындардың, фирмалардың, банктердің жинақтаушы зейнетақы қорларының, мемлекеттің және халықтың ауқытша бос ақшасын жұмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтың қатынастардың жиынтығы. Ол нарықтың қатынастар жүйесінің құрамды бөлігі болып табылады және тауар, ақша, несие, сақтық валюта және басқа нарықтармен (капитал, жұмыс күші, тұрғын үй, жер алтын және т.б. нарықтармен) етене тығыз байланысты.
Қаржы нарығы - бұл капиталға деген сұраныс пен ұсынысты қалыптастыру шеңберінде делдалдардың көмегімен несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы капиталды қайта бөлу механизімінің жүйесі. Тәжірибеде ол ақша қаражаттары ағымын меншік иелерінен қарыз алушыларға және олардан кері бағыттайтын қаржы-несие институттарының жиынтығын білдіреді. Қаржы нарығының негізгі функциялары мыналар:
- реттеушілік - оның көмегімен мемлекеттік басқару органдарының және өзін-өзі реттеу ұйымдарының тарапынан нарықты реттеу жүзеге асырылады;
- ақпараттық - қаржы нарығына қатысушылардың барлығын ақпараттармен толық және теңдей қол жеткізуін қамтамасыз етеді;
- бөлу - қаржы нарығы құралдарының айналысы ақша қаражаттарының экономиканың бір саласынан екіншісіңе, нарықтың бір қатысушысынан екіншісіне, бір аймағынан екіншісіне өтуін қамтамасыз етеді және сонымен бірге қаржы ресурстарының бөлінуіне әсер етеді;
- коммерциялық - қаржы нарығындағы жүзеге асырылатын операциялар мәмілеге қатысушылардың барлығына қандайда бір табыс әкеледі;
- баға белгілеу - қаржылық құралдардың бағасы нарықта еркін бәсекелестік жағдайындағы сұраныс пен ұсыныстың әсерімен қалыптасады.
Қаржы нарығы – қаржы активтері мен осы активтердің сатып алушысы және сатушысы арасында пайда болатын экономикалық қарым-қатынас аясы.
Актив – шаруашылық субъект пен азаматқа тиесілі мүліктік құқықтар жиынтығы.
Қаржы активі – ол қаржы нарығының тауары. Оларға: ақша, бағалы қағаздар, зейнетақы полистері, медициналық полис, сақтандыру куәлігі, құймадағы аса құнды металдар (зергерлік және тұрмыстағы заттардан басқа).
Курстық жұмысының өзектілігі қазір біздің елімізде қаржы нарығы енді-енді ғана қалыптасып келе жатқандығымен байланысты. Бұл үшін экономикалық, құқықтық және ұйымдастырушылық себептер бар. Қазақстанның қаржы нарығының ары қарай дамуы мақсатында институционалдық құрылымға, шетелдерде танымал болған және кеңінен қолданылатын түрлі қаржылық
Курстық жұмыста қаржы нарығының құрылымын, түрлерін, сонымен қатар, қаржы нарығының жұмыс істеуінің алғы шарттарына және әлемдік қаржы нарығына кеңінен қарастырылады.
Қаржы нарығы – дербес экономикалық категория ретінде бағалы қағаздарды сату мен қайта сату жөніндегі операцияларды жүзеге асырып, кәсіп орындардың, фирмалардың, банктердің жинақтаушы зейнетақы қорларының, мемлекеттің және халықтың ауқытша бос ақшасын жұмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтың қатынастардың жиынтығы. Ол нарықтың қатынастар жүйесінің құрамды бөлігі болып табылады және тауар, ақша, несие, сақтық валюта және басқа нарықтармен (капитал, жұмыс күші, тұрғын үй, жер алтын және т.б. нарықтармен) етене тығыз байланысты.
Қаржы нарығы - бұл капиталға деген сұраныс пен ұсынысты қалыптастыру шеңберінде делдалдардың көмегімен несие берушілер мен қарыз алушылар арасындағы капиталды қайта бөлу механизімінің жүйесі. Тәжірибеде ол ақша қаражаттары ағымын меншік иелерінен қарыз алушыларға және олардан кері бағыттайтын қаржы-несие институттарының жиынтығын білдіреді. Қаржы нарығының негізгі функциялары мыналар:
- реттеушілік - оның көмегімен мемлекеттік басқару органдарының және өзін-өзі реттеу ұйымдарының тарапынан нарықты реттеу жүзеге асырылады;
- ақпараттық - қаржы нарығына қатысушылардың барлығын ақпараттармен толық және теңдей қол жеткізуін қамтамасыз етеді;
- бөлу - қаржы нарығы құралдарының айналысы ақша қаражаттарының экономиканың бір саласынан екіншісіңе, нарықтың бір қатысушысынан екіншісіне, бір аймағынан екіншісіне өтуін қамтамасыз етеді және сонымен бірге қаржы ресурстарының бөлінуіне әсер етеді;
- коммерциялық - қаржы нарығындағы жүзеге асырылатын операциялар мәмілеге қатысушылардың барлығына қандайда бір табыс әкеледі;
- баға белгілеу - қаржылық құралдардың бағасы нарықта еркін бәсекелестік жағдайындағы сұраныс пен ұсыныстың әсерімен қалыптасады.
Қаржы нарығы – қаржы активтері мен осы активтердің сатып алушысы және сатушысы арасында пайда болатын экономикалық қарым-қатынас аясы.
Актив – шаруашылық субъект пен азаматқа тиесілі мүліктік құқықтар жиынтығы.
Қаржы активі – ол қаржы нарығының тауары. Оларға: ақша, бағалы қағаздар, зейнетақы полистері, медициналық полис, сақтандыру куәлігі, құймадағы аса құнды металдар (зергерлік және тұрмыстағы заттардан басқа).
Курстық жұмысының өзектілігі қазір біздің елімізде қаржы нарығы енді-енді ғана қалыптасып келе жатқандығымен байланысты. Бұл үшін экономикалық, құқықтық және ұйымдастырушылық себептер бар. Қазақстанның қаржы нарығының ары қарай дамуы мақсатында институционалдық құрылымға, шетелдерде танымал болған және кеңінен қолданылатын түрлі қаржылық
Пайдаланылғпн әдебиеттер тізімі
1. «Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 25 желтоқсандағы № 1284 Қаулысы
2. 2007-2010 жылдарға арналған Алматы өңірлік қаржы орталығын дамыту бағдарламасы АӨҚО ҚРА 8 желтоқсан 2006жылы №68 бұйрығы.
3. www.afn.kz, www.afn.gov.kz
4. Алматы как региональный финансовый центр подготовлено для Центра маркетинговых и аналитичечских исследований (ЦМАИ) / The Boston Consulting Group (Moscow) Ltd. Россия. – Москва, 2005. -20 апреля.
5. Әліпбеков Н., Ералы Ж., Дәулетова Р. К., Молдабекова Г. Бизнесті ұйымдастыру: Оқулық. – Астана: Фолиант, 2008. – 328 бет.
6. Искаков Ұ. М., Бохаев Д. Т., Рузиева Э. А. Қаржы нарығы және делдалдары: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2008. – 296 бет.
7. Көшенова Б. А. Бағалы қағаздар нарығы және биржа ісі: Оқу құралы. – Алматы: 2007. – 374 бет.
8. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТІНІҢ ЖАРЛЫҒЫ Қазақстан Республикасының қаржы секторын дағдарыстан кейінгі кезеңде дамыту тұжырымдамасы туралы
9. Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын жəне қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің 2010-2014 жылдарға арналған СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЫ
10. Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын жəне қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің 2011-2015 жылдарға арналған СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЫ
11. Қаржы, ақша айналымы және несие [Мәтін]: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008. – 462 бет.
12. Мұқашева А. М., Оразғалиева А. Қ., Зарипова А. Н. Қаржы бойынша практикум: Оқу құралы. – Астана: Фолиант, 2008. – 216 бет.
13. Оразбекұлы Б. Бағалы қағаздардың инвестициялық қасиеттерін рейтингтік бағалау//Саясат, 2009.-№10. 4-7бет
14. Тұсаева А. Қ. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығы және оның үлгілері//Аль-Пари, 2007.-№1. 109 бет
15. Бохаев Д. Қаржы нарығының экономикалық мәні мен құрылымы [Мәтін] / Бохаев Д.// Экономика негіздері =Основы экономики – 2008. - №1. 5-9 б.
16. Қаржы [Мәтін] : жоғары оқу орындарына арналған оқулық / Құлпыбаев С. - Алматы : [LEM], 2007. - 668 б.
17. Ұлттық экономика [Мәтін] : оқулық / ред. Қ. Ө. Өмірғалиева . - Алматы : Экономика, 2010. - 528 б.
18. Қаржы, ақша айналысы және несие [Мәтін] : оқу құралы. - Алматы : Экономика, 2009. - 462 б.
19. Баймұратов,О. Қазақстан қаржы нарығы [Мәтін] : оқу құралы / О. Баймұратов. – 2010. – 296 б.
20. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. «Қаржы»: Оқулық. – Алматы: 2005
21. Шеденов Ө.Қ., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Б.И. Комягин. «Жалпы экономикалық теория»: Оқулық/Ақтөбе , 2010.
22. ӘубәкіровЯ.А., БайжұмаевБ.Б., Жақыпова Ф.Н., ТабеевТ.П. «Экономикалық теория»: Оқу құралы/Қазақ университеті/ Алматы, 1999.
23. Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы – Алматы: Экономика,2000ж
24. Мамыров Н.Қ., Мадиярова Д.М., Қалдыбаева А.Е. Халықаралық экономикалық қатынастар: Оқу құралы – Алматы: Экономика 1998ж.
25. Абленов Д.О., Бижигитова Р.Н., Смагулова Д.Д. Финансовый практикум: Учебное пособие/Алматы: Бастау, 2009.
26. Ковалева А.М. Финансы: учебное пособие.
27. Мамыров Н.Қ., Тілеужанова М.Ә. Макроэкономика: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2010.
28. Саяси экономия негіздері. Оқу құралы. Т. Қожамқұлов.
29. Қазақстан экономикасын басқару негіздері. Оқу құралы. К.Б.Бердалиев. Алматы: Экономика 2011ж.
1. «Қазақстан Республикасының қаржы секторын дамытудың 2007-2011 жылдарға арналған тұжырымдамасы туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 25 желтоқсандағы № 1284 Қаулысы
2. 2007-2010 жылдарға арналған Алматы өңірлік қаржы орталығын дамыту бағдарламасы АӨҚО ҚРА 8 желтоқсан 2006жылы №68 бұйрығы.
3. www.afn.kz, www.afn.gov.kz
4. Алматы как региональный финансовый центр подготовлено для Центра маркетинговых и аналитичечских исследований (ЦМАИ) / The Boston Consulting Group (Moscow) Ltd. Россия. – Москва, 2005. -20 апреля.
5. Әліпбеков Н., Ералы Ж., Дәулетова Р. К., Молдабекова Г. Бизнесті ұйымдастыру: Оқулық. – Астана: Фолиант, 2008. – 328 бет.
6. Искаков Ұ. М., Бохаев Д. Т., Рузиева Э. А. Қаржы нарығы және делдалдары: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2008. – 296 бет.
7. Көшенова Б. А. Бағалы қағаздар нарығы және биржа ісі: Оқу құралы. – Алматы: 2007. – 374 бет.
8. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ПРЕЗИДЕНТІНІҢ ЖАРЛЫҒЫ Қазақстан Республикасының қаржы секторын дағдарыстан кейінгі кезеңде дамыту тұжырымдамасы туралы
9. Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын жəне қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің 2010-2014 жылдарға арналған СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЫ
10. Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын жəне қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің 2011-2015 жылдарға арналған СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖОСПАРЫ
11. Қаржы, ақша айналымы және несие [Мәтін]: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2008. – 462 бет.
12. Мұқашева А. М., Оразғалиева А. Қ., Зарипова А. Н. Қаржы бойынша практикум: Оқу құралы. – Астана: Фолиант, 2008. – 216 бет.
13. Оразбекұлы Б. Бағалы қағаздардың инвестициялық қасиеттерін рейтингтік бағалау//Саясат, 2009.-№10. 4-7бет
14. Тұсаева А. Қ. Қазақстан Республикасы бағалы қағаздар нарығы және оның үлгілері//Аль-Пари, 2007.-№1. 109 бет
15. Бохаев Д. Қаржы нарығының экономикалық мәні мен құрылымы [Мәтін] / Бохаев Д.// Экономика негіздері =Основы экономики – 2008. - №1. 5-9 б.
16. Қаржы [Мәтін] : жоғары оқу орындарына арналған оқулық / Құлпыбаев С. - Алматы : [LEM], 2007. - 668 б.
17. Ұлттық экономика [Мәтін] : оқулық / ред. Қ. Ө. Өмірғалиева . - Алматы : Экономика, 2010. - 528 б.
18. Қаржы, ақша айналысы және несие [Мәтін] : оқу құралы. - Алматы : Экономика, 2009. - 462 б.
19. Баймұратов,О. Қазақстан қаржы нарығы [Мәтін] : оқу құралы / О. Баймұратов. – 2010. – 296 б.
20. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. «Қаржы»: Оқулық. – Алматы: 2005
21. Шеденов Ө.Қ., Жүнісов Б.А., Байжомартов Ү.С., Б.И. Комягин. «Жалпы экономикалық теория»: Оқулық/Ақтөбе , 2010.
22. ӘубәкіровЯ.А., БайжұмаевБ.Б., Жақыпова Ф.Н., ТабеевТ.П. «Экономикалық теория»: Оқу құралы/Қазақ университеті/ Алматы, 1999.
23. Көшенова Б.А. Ақша. Несие. Банктер. Валюта қатынастары. Оқу құралы – Алматы: Экономика,2000ж
24. Мамыров Н.Қ., Мадиярова Д.М., Қалдыбаева А.Е. Халықаралық экономикалық қатынастар: Оқу құралы – Алматы: Экономика 1998ж.
25. Абленов Д.О., Бижигитова Р.Н., Смагулова Д.Д. Финансовый практикум: Учебное пособие/Алматы: Бастау, 2009.
26. Ковалева А.М. Финансы: учебное пособие.
27. Мамыров Н.Қ., Тілеужанова М.Ә. Макроэкономика: Оқулық. – Алматы: Экономика, 2010.
28. Саяси экономия негіздері. Оқу құралы. Т. Қожамқұлов.
29. Қазақстан экономикасын басқару негіздері. Оқу құралы. К.Б.Бердалиев. Алматы: Экономика 2011ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 Қаржы нарығының экономикалық мазмұны
1.1 Қаржының мазмұны мен мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1.2 Қаржы нарығы құрылымы, түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3 Қаржы нарығының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2 Қазақстанның қаржы нарығының қазіргі жағдайы
2.1 Банк жүйесінің дамуын ағымды
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 17
2.2Бағалы қағаздар нарығы жағдайының соңғы 5 жылдағы өзгерісіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 22
2.3 Қазақстандық сақтандыру нарығының даму
үрдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... 25
2.4 Зейнетақы нарығының бүгінгі таңдағы
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
3 Ұлттық қаржы нарығының жүйелі өзгертудің өзекті мәселелері мен даму
болашағы
3.1 Ұлттық қаржы нарығын аймақтық және дүниежүзілік қаржы орталықтарына
айналдыру
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 32
3.2 Халықаралық қаржы орталығының қажетті
элементтері ... ... ... ... ... ... ... .. 35
3.3 Алматы - халықаралық қаржы орталығы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 43
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... . 44
Кіріспе
Курстық жұмыста қаржы нарығының құрылымын, түрлерін, сонымен
қатар, қаржы нарығының жұмыс істеуінің алғы шарттарына және әлемдік қаржы
нарығына кеңінен қарастырылады.
Қаржы нарығы – дербес экономикалық категория ретінде бағалы
қағаздарды сату мен қайта сату жөніндегі операцияларды жүзеге асырып, кәсіп
орындардың, фирмалардың, банктердің жинақтаушы зейнетақы қорларының,
мемлекеттің және халықтың ауқытша бос ақшасын жұмылдыруды, бөлуді және
қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтың қатынастардың жиынтығы. Ол нарықтың
қатынастар жүйесінің құрамды бөлігі болып табылады және тауар, ақша, несие,
сақтық валюта және басқа нарықтармен (капитал, жұмыс күші, тұрғын үй, жер
алтын және т.б. нарықтармен) етене тығыз байланысты.
Қаржы нарығы - бұл капиталға деген сұраныс пен ұсынысты қалыптастыру
шеңберінде делдалдардың көмегімен несие берушілер мен қарыз алушылар
арасындағы капиталды қайта бөлу механизімінің жүйесі. Тәжірибеде ол ақша
қаражаттары ағымын меншік иелерінен қарыз алушыларға және олардан кері
бағыттайтын қаржы-несие институттарының жиынтығын білдіреді. Қаржы
нарығының негізгі функциялары мыналар:
- реттеушілік - оның көмегімен мемлекеттік басқару органдарының және
өзін-өзі реттеу ұйымдарының тарапынан нарықты реттеу жүзеге
асырылады;
- ақпараттық - қаржы нарығына қатысушылардың барлығын ақпараттармен
толық және теңдей қол жеткізуін қамтамасыз етеді;
- бөлу - қаржы нарығы құралдарының айналысы ақша қаражаттарының
экономиканың бір саласынан екіншісіңе, нарықтың бір қатысушысынан
екіншісіне, бір аймағынан екіншісіне өтуін қамтамасыз етеді және
сонымен бірге қаржы ресурстарының бөлінуіне әсер етеді;
- коммерциялық - қаржы нарығындағы жүзеге асырылатын операциялар
мәмілеге қатысушылардың барлығына қандайда бір табыс әкеледі;
- баға белгілеу - қаржылық құралдардың бағасы нарықта еркін
бәсекелестік жағдайындағы сұраныс пен ұсыныстың әсерімен
қалыптасады.
Қаржы нарығы – қаржы активтері мен осы активтердің сатып алушысы және
сатушысы арасында пайда болатын экономикалық қарым-қатынас аясы.
Актив – шаруашылық субъект пен азаматқа тиесілі мүліктік құқықтар
жиынтығы.
Қаржы активі – ол қаржы нарығының тауары. Оларға: ақша, бағалы
қағаздар, зейнетақы полистері, медициналық полис, сақтандыру куәлігі,
құймадағы аса құнды металдар (зергерлік және тұрмыстағы заттардан басқа).
Курстық жұмысының өзектілігі қазір біздің елімізде қаржы нарығы енді-енді
ғана қалыптасып келе жатқандығымен байланысты. Бұл үшін экономикалық,
құқықтық және ұйымдастырушылық себептер бар. Қазақстанның қаржы
нарығының ары қарай дамуы мақсатында институционалдық құрылымға, шетелдерде
танымал болған және кеңінен қолданылатын түрлі қаржылық құралдардың
енгізілуіне, қаржы нарығының қызметін талдау әдістемесіне ерекше мән беру
қажет. Сондықтан, Қазақстанның қаржы нарығының құрамдас бөліктері ретінде
банктік қызметтер нарығы, бағалы қағаздар нарығы, зейнетақы нарығы мен
сақтандыру нарықтарының қазіргі таңдағы даму деңгейі және болашақтағы
перспективалары курстық жұмыстың зерттеу объектілері болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығы
қаржы нарығының ерекше маңызды құрамдас бөлігі болып саналады. Себебі,
қаржы нарығындағы қатынастар тікелей бағалы қағаздармен байланысты және
елдегі бағалы қағаздар нарығының даму деңгейі елдің қаржы нарығының даму
деңгейін көрсете алады. Сақтандыру нарығы қаржы
нарығың маңызды сегменті болып табылады. Сақтандыру - бұл тәуекелді бөлу
туралы келісім. Қаржы нарығы әрқашанда тәуекелге бейім болғандықтан,
сақтандыру нарығы да қаржы нарығының ажырамас бөлігі ретінде қарастырылады.
Жоғарыда аталған себептерді ескере отырып, курстық жұмысты жазуда мынандай
міндеттер қойылады: - қаржы нарығының құрамдас бөліктері
ретінде банктік қызметтер нарығын, бағалы қағаздар нарығын, сақтандыру
нарығы мен зейнетақы нарығының қызмет ету ерекшеліктерін қарастыру;
- банктік жүйенің дамуына әсер ететін факторларды
айқындау; - валютан нарығының экономикалық көрсеткііштерін
талдау; - сақтандыру нарығының дамуына кедергі болатын
себептерді анықтау; - зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін жетілдіру
механизмін зерттеу; - ұлттық қаржы нарығының даму болашағын анықтау.
Кустық жумыстың міндеті:
- қаржының мазмұны мен мәні ашу; -
қаржының нарығының құрылымы мен түрлерін көрсету; - қаржы
нарығының қалыптасуына тоқталу; - банк
жүйесінің дамуын ағымды талдау; - валюта
нарығының экономикалық көрсеткіштерін бағалау; - Қазақстандық
сақтандыру нарығының даму үрдістерімен танысу;; - Зейнетақы
нарығының бүгінгі таңдағы жағдайын талдау: - Ұлттық қаржы
нарығын аймақтық және дүниежүзілік қаржы орталықтарына айналдыру болашағын
айқындау; - Халықаралық қаржы орталығының
қажетті элементтерін көрсету; - Алматыны халықаралық қаржы
орталығы ретінде қарастыру.
Курстық жұмыстың құрылымы үш негізгі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде
қаржы нарығының мәні мен мазмұны, құрылымы қарастырылды. Екінші бөлімде
Қазақстанның қаржы нарығын ағымды талдауы жасалынды. Үшінші бөлімде Ұлттық
қаржы нарығының негізгі мәселелері мен даму болашағы қарастырылды.
1 Қаржы нарығының экономикалық мазмұны
1.1 Қаржының мазмұны мен мәні
Қаржы дегеніміз – французша қолдағы ақша, кіріс деген ұғымды
білдірген. Ал мемлекеттің пайда болып, оның дамуына сәйкес тауар – ақша
айырбасының дамуына байланысты экономикалық өмір сақынасына көтерілген
қаржы ұғымы ақша қаражаты қорын және оны пайдалану процесін айқындайтын
экономикалық категория болып табылады. Сонан қаржының негізгі мәнісі тауар-
ақша қатынастарын білдіруге саяды.
Ақша қоры-мемлекеттің қолындағы үлкен байлығы. Сондықтан да кез-келген
мелекеттің ақша жөніндегі кірістері мен қорлардың басты материалдық бүлағы-
ішкі жалпы өнім, оның құрамды бөлігі үлттық табыс болып саналады. Осыдан
мемлекет қаржы арқылы өз қолындағы қорларды бөлу, қайта бөлу негізінде
өндіріс дамуына, өндіру мен түтынуға ықпал жасап, бүл саладағы түбегейлі
мідеттерді ойдағыдай шешіп отырады. Қаржы осындай ықпалды ерекшеліктерімен
өндірістік қатынастар ауқымын анықтайды, базалық категорияға қоян-қолтық
қатысты буынға айналады. Материалдық өндірістің үрдіс дамуына байланысты
экономикалық категория түтқасын үстаған мемлекет қаржыны өз тарапынан
реттеп, оның өрісіне кең жол ашып отырады.
Қорыта келгенде, қолдағы қаржы мемлекеттік үлғаймалы ұдайы өндіріс
талаптарын жүзеге асыру мақсатында ақша қаражатын орталыққа жинақтауды
қалыптастыру жағдайында ақша қатынастарының жиынтығын бейнелейтін
экономикалық категория.
Қандайда қоғамдық - экономикалық құрылысқа өдіріс қажет. Өдіріссіз
ешбір қоғам өмір-сүре алмайтына көне тархтын дамуы айқын дәлел. Қоғамдық
өндірістің маңызы орасан зор. Ол, біріншіден қоғамға аса қажетті алуан
түрлі техника әзірлеп береді. Осы арқылы қоғамның өзінің техника, яғни
еңбек қүралдарына деген тұтынуын қамтамасыз етеді. Екіншіден, өндіріс қоғам
мшелерінің үдайы өсіп отыратын материалдық және рухани қажеттеріне қажет
өнімдерді шығарады. Осымен қоғам мүшелерінің өмір тіршілігіне қажет
заттарды-киімкешекті, жиһаз, турмыстық жабдықтарды, азық-түлікті
үлғааймалыүрдіспен әзірлеп отырады. Сондықтан өндіріссіз-қоғам жоқ,
түтынушысыз-өндіріс жоқ, деген қағида пайда болған.
Алайда, қоғамдық түрғыдан алғанда жалпы түтынуға арналып өндірілген
барлық өнімдер толықтай алғанда тауар деген үғымды білдіреді. Бүл арада
теориялық түрғыдан айрықша атап өтуге қажетті мәселе бар. Айталық, егер
жеке адам өзін жекелей түтыну үшін нендей бір өнім шығаратын болса, оны
саудаға шығармай, тек өзінің игілігіне ғана пайдаланған жағдайда, ол өнім
шығарушы үшін тауар болып саналмайды. Егер шығарылған өнімді сауда-сатық
жағдайында басқа бір түтынушы үшін сатып алса, онда әлгі өнім тауар атағына
ие болады. Ал қоғамның тауар өндіріс арқылы шығарылатын өнім бірден тауар
болып табылады. Жоғарыда аталғандай қоғамдық өндірістік өнім қоғамның
өзінің де, жеке дара түтынушының да қажеттігіне айналады, сатылады. Осы
тауарларды сатудан түскен ақша мемлекеттің қаржы қорын құрайды.
Жалпықоғамдық өнім мен үлттық табысты жасау, бөлу және қайта бөлу
процесінде қалыптаса отырып, қаржы қоғамының түпкілікті пайдалануға
жіберілетін материалдық ресурстар бөлігінің ақшалай көрінісі болып
табылады. Алайда қаржы ақша қатынастарының бүкіл сферасын қамтиды деп
санау дүрыс болмас еді. Ақша катынастары ішінен тек олар арқылы
мемлекеттің, оның аумақтық бөлімшелерінің, сондай-ақ шаруашылық жүргізуші
субъектілердің жасалынатын ақша қорлары бүл қатынастардың мазмүны болып
табылады. Ақша қатынастары жалпы алғанда қаржыдан кең. Қаржы тек ақша
қорларының, атап айтқанда табыстар мен қорларымдардың қозғалысымен
байланысты болатын ақша қатынастарын ғана қамтиды.
Экономикалық категория ретінде қаржының мазмұнын қүрайтын қатынастардың
өзгешелігі олардың көрісінің әрқашан ақшалай нысаны болатындығында. Қаржы
әр қашан ақша және тек ақша қатынастарын ғана білдіреді. Ақша болмаса
қаржының болуы мүмкін емес, өйткені қаржы ақшаға байланысты болтын жалпы
нышан. Сөйтіп кезгелген ақша катынасы қаржы қатынасы болуы мүмкін емес ал
кезгелген қаржы қатынасы ол ақша катынасы болып табылады.
Қаржы қатынастары өзінің негізінде бөлгіштік қатынастар болып
табылады. Қаржының арқасында экономиканың барлық қүрылымдық бөліктерінде
және шаруашылық жүргізудің түрлі денгейлерінде қоғамдық өнім қүнын қайта
бөлудің сан алуан процестері жузеге асады. Қаржы қатынастарының бөлгіштік
сипаты экономикалық категория ретінде олардың айрықша белгісі болып
табылады. Қаржы қатынастарының ақшалай сипаты
мен бөлгіштік сипаты қаржының аса маңызды белгілері болып табылады, бірақ
тек ғана өзіне тән қасиетері емес, өйткені бұл белгілер бағаға да, еңбек
ақы төлеуге де, несиеге де ортақ. Қаржының ерекше белгілер : қорларды
қалыптастыру, оларды белгілі бір мақсаттарға жүмсау, директивалық (сөзсіз
болатын міндетті төлемдер), тепетендіктің болмауы (қаржыға баламалық тән
емес). Сөйтіп, қаржының қаралған өзгеше
белгілері қаржының ерекшелігін атап көрсетеді.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде
қаржының қысқаша анықтамасын былайша тұжырымдауға болды : қаржы – бүл
қоғамдық өнімді бөлу және қайта бөлу процесінде пайда болатын айрықша
экономикалық қатынастардың жиынтығы, мұның нәтижесінде үдайы өндіріс
қатысушыларының сан алуан қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін олардың
ақшалай табыстары мен қорлары жасалып, пайдалынады. Басқа сөзбен айтқанда
қаржы ол ақшалай қорларды қалыптастырумен бөлумен және пайдаланумен болтын
экономикалық қатынастар. Қаржының
қажеттігі тауар – ақша қатынастарының болуынан және қоғамдық дамудың
қажеттіліктерінен туындайды. Қаржының басты арналымы – табыстар мен
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы ресурстарына деген
қажеттіліктерін қанағаттандырып отыру және бүл ресурстардың жүмсалуына
бақылау жасау. Қаржы ресурстары – бүл жалпы ішкі өнім қунының бір бөлігін,
атап айтқанда, ақша нысанындағы таза табысты бөлу және қайта бөлу
процесінде жасалынатын мемлекеттің, шаруашылық жүргізуші субъектілердің
және халықтың қарамағындағы ақша каражаттары, олар үлғаймалы ұдайы өндіріс
пен жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қамтамасыз етуге арналған.
Қаржы ресурстары болмаса,
мемлекет өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүзеге асыра алмайды, өзінің
әлеуметтік – экономикалық бағдарламаларын, қорғаныс және елдің қауіпсіздігі
фунцияларын қамтамасыз ете алмайды. Қаржы ресурстарының қаржы
қорларынан айырмашылығы бар. Қаржы қорлары - қаржылық әдіспен
қалыптастырылған, белгілі бір қажеттіліктерді қанағаттандыруға
пайдаланылатын мақсатты ақша қаражаттары. Мемлекет, дәстүрлі
фунциялардан басқа, шаруашылық процестерді реттеу жөнінде едәуір
экономикалық функцияларды орындайды, сондықтан мемлекеттің қарамағында
қаражаттарды орталықтандырудың дәрежесі айтарлықтай жоғары – мемлекеттік
бюджет арқылы қазір жалпы ішкі өнімнің 20 пайыздан астамы және жиынтық
қоғамдық өнімнің 10 пайыздайы бөлінеді. Қаржының мәні, іс-әрекет
механизмі және ролі оның функцияларынан айқын көрінеді. Қаржының мәнін
толық ашу оның үғымы мен қажеттігін ғана емес, сонымен бірге қаржының
қоғамдық арналымын, яғни оның функцияларын анықтауды да талап етеді.
Экономистердің көзқарасы бойынша қаржы екі
функция орындайды : бөлу және бақылау. Бөлу функциясы қоғамдық жалпы өнім
мен оның бөлігі – үлттық табысты бөлу және қайта бөлу процесінде көрінеді.
Қоғамдық өнімді бөлу алғашқы және кейінгі, немесе қайта бөлу болып
ажыратылады. Алғашқы бөлу кезінде жиынтық қоғамдық өнімнің
жалпы көлемінен өтеу қоры шығарып тасталады және жаңадан жасалған қүн –
ұлттық табысты бөлудің нәтижесінде мемлекеттің, шаруашылық субъектілердің
және халықтың алғашқы табыстары қалыптасады.
Ұлттық табысты қаржы көмегімен қайта бөлудің негізгі мақсаттары
мыналар болып табылады:
- өндірістік емес саланы қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету; -
елдің аймақтары арасында қаржы ресурстарын мақсатты бөлу;
-қаржы ресурстарын сала ішінде бөлу. Қаржының
бақылау функциясы қаржылық бақылауда-жалпы ішкі өнімді тиісті қорларға
бөлуге және оларды мақсатты арналым бойынша жұмсауға бақылау жасауда
көрінеді. Қаржының бақылау функциясының экономикалық мағынасы кәсіпорынның
қаржы қызметіне теңгемен бақылау жүргізу. Бүл бақылау материал, еңбек және
ақша ресурстарын тиімсіз немесе тиімді пайдалануын көрсетеді.
Қаржының экономикалық ролі мына
бағыттардан көрінеді: қаржы капиталдың айналымын тездете
отырып, кәсіпорындардың, фирмалардың өндірістік қызметі тиімділігінің
өсуіне жағдай жасайды; кірістер мен шығыстарды үдайы салыстырып
отыру арқылы қаржы кәсіпорындардың есебін нығайтып, дамытады;
қаржы ақша қорларын бөлу және қайта бөлу арқылы экономикалық өсудің
ара салмағын қамтамасыз етеді;
қаржы қорлану, тұтыну қорларын қалыптастырады, соның негізінде
тиімділікті арттыруға мүмкіндік жасайды;
қаржы меншіктің сан-алуан нысандарының дамуына мүмкіндік туғызады.
Сонымен бірге қаржы үлттық шаруашылықтың ара салмағын қамтамасыз етуде
белсенді рөл атқарады: олардың көмегімен экономикалық және әлеуметтік
дамудың индикативтік жоспарының элементтері теңдестіріледі.Қаржы қүндық
бөлу процесіне қатыса отырып, баға, жалақы, несие сияқты категорияларымен
өзара тығыз байланыста болады және өзара іс-қимыл жасайды.
Қаржы еңбекке ақы төлеумен тығыз байланысты. Материалдық өндіріс
сферасында еңбекке ақы төлеуқоры (жалақы қоры) қаржының көмегімен өнімді
өткізуден түскен түсім-ақшадан бөлінеді. Бүл қор өндірілген өнімнің
көлеміне қарай қалыптасуы мүмкін.
Сырттай қарағанда еңбекке ақы төлеу қорын анықтауға баға факторы
тікелей қатыспайды деген пікір туады. Бірақ таза табысты бөлу арқылы оның
әсері ақиқат көрінеді. Нарықтық жүйеде бағаның еңбекке ақы төлеу қорына
әсері бүрынғыдан бетер арта түседі.
1.2 Қаржы нарығы құрлымы, түрлері
Қаржы нарығы – бұл, ең алдымен дербес экономикалық категория
ретінде бағалы қағаздарды сату мен қайта сату жөніндегі операцияларды
жүзеге асыру жолымен кәсіпорындардың, фирмалардың, банктердің, жинақтаушы
зейнетақы қорларының, сақтық институттарының, мемлекеттің және халықтың
уақытша бос ақшасын жұмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамасыз ететін
нарықтық қатынастардың жиынтығы. Ол нарықтық қатынастар жүйесінің құрамды
бөлігі болып табылады және тауар, ақша, кредит, сақтық, валюта және басқа
нарықтармен байланысты. Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайындағы қаржы
нарығы қаржы ресурстарын үздіксіз қалыптастырып отырудың, оларды неғұрлым
тиімді пайдаланудың, ұлттық шаруашылықта ақша қозғалысына ұтымды
ұйымдастырудың айырықша нысаны болып табылады және бағалы қағаздар нарығы,
сондай-ақ несие нарығы түрінде де іс-әрекет етеді. Қаржы нарығы
экономиканың түрлі шаруашылық жүргізуші субъектілері арасында ақшаны қайта
бөлуді барлық әр түрлі нысанда реттейтін нарықтық қатынастардың бүкіл
жиынтығын біріктіретін неғұрлым жалпы ұғым болып табылады. Экономикалық
әдебиеттерде және шаруашылық практикада қаржы нарығы ұғымы ақша, валюта,
кредит, капитал нарықтарын қоса отырып кеңінен түсіндіріледі. Бұл қаржыны
жалпы ақша мен құн категорияларына бара-бар категория ретінде қарастыратын
практикамен, негізінен дүниежүзілік практикамен байланысты, өйткені
экономикалық ресурстардың кез келген түрі меншіктің титулдары болып
табылатын ақшамен немесе тиісті бағалы қағаздармен, басқа құжаттармен
ортақтастырылуы мүмкін.
Қаржы нарығы ақша нарығын, несие капиталы нарығын және қор нарығын
қамтиды. Ал қор нарығы өз алдына бағалы қағаздар нарығын және туынды
бағалы қағаздар нарығын қамтитын болады
Ақша нарығы дегеніміз қолма-қол ақша ғана емес, қолма –қолсыз төлем
қаражаттарының нарығы
Несие нарығы несие бойынша банктердің несие операцияларымен
байланысты .
Ақша мен несие нарықтары, әдеттегідей, айналым активтерінің
қозғалысына қызмет етеді.
Капитал нарығында қоғамдық өндіріс қатысушыларының орташа және
ұзақ мерзімді қорланымдарының қозғалысы жүзеге асырылады
Қаржы нарығында сатып алу –сатудың объектісі айрықшалықты
тауарлар-ақша және бағалы (ақша) қағаздар болып табылады.Сондықтан онда
бағалы қағаздардың қозғалысімен ортақтастырылатын экономиқалық қатынастар
болып табылатын бағалы қағаздар нарығы маңызды орын алады . Қор
құндылықтарының-бағалы қағаздар мен туынды бағалы қағаздар айналысымен
байланысты болғандықтан оны қор нарығы деп те атайды. ”Қор нарығы“ термині
бастапқыда бағалы қағаздармен мәміле жасалынатын және ресімделінетін
мекеменің – қор биржасының атымен байланысты .
Функционалдық тұрғыдан қаржы нарығы – бұл шаруашылық жүргізуші
субъектілердің, банктердің, мемлекеттің уақытша бос ақша қаражаттарын
шоғырландыруды және қайта бөлуді қамтамассыз ететін нарықтық қатынастардың
жүйесі . Бұл нарықтың жұмыс істеуі көптеген экономиқалық әсіресе
инвестициялық процесстерді тәртіпке келтіріп, олардың тиімділігін
арттыруға мүмкімдік береді.
Қаржы нарыңыныің жұмыс істеу шарттарына мыналар жатады:
1) реттеліген тауар нарығының болуы, яғни кез келген түрлердегі және
арналымдағы тауарлар мен қызмет көрсетулер бойынша сұраным мен ұсынымның
теңгерімдігі;
2) Ұлттық (орталық) банк тарапынан ақша айналысын қалыпты реттеп отыру:
бұған қолма – қол және қолма – қолсыз айналым бойынша эмиссияға бақылау
жатады;
3) несие нарығының жандырылуы, оның толық коммерциялануы, яғни
ресурстарын еркін нарыққа орналастыру; несие ресурстарының қозғалысы
орталық банктің пайыздық есептік мөлшерлемесін, коммерциялық банктердің
міндетті резервтерінің нормасын, ашық ақша нарығында операциялар жүргізуді
белгілеу арқылы реттелінеді.
Кез келген субъектінің қаржы ресурстарына қажеттілігі және оны
қанағаттандырудың нақты көздерімен тура келмеуі қаржы нарығының жұмыс
істеуінің негізгі алғышарттарына мыналар жатады:
1) бәсекені дамыту мен монополизмді шектеу мақсатындағы материалдық
өндіріс сферасының бастапқы шаруашылық буындарының – меншіктің барлық
нысандары кәсіпорындарының, соның ішінде мемлекеттік сектордың да кең
дербестігі;
2) қаржы ресурстарын қайта бөлудегі мемлекет рөлінің қысқаруы:
өндірістік күрделі жұмсалымдарды орталықтан қаржыландырудың, қаражаттарды
кәсіпорындар арасында ішкі ведомстволық қайта бөлудің азаюы;
3) шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың бағалы қағаздарға және
басқа активтерге инвестицияланатын ақшалай табыстарының өсуі;
4) бюджет тапшылықтарын қаржыландыру үшін несие қорын пайдалануды
тоқтату; распубликалық, сондай –ақ жергілікті бюджеттердің тапшылықтары
мемлекеттік қарыздарды шығару арқылы жабылуы тиіс.
Қаржы нарығының маңызы бос ақша қаражаттарын алу және оларды қайта
бөлу есебінен ұдайы өндіріс процесіне ықпал етумен ғана айқындалып
қоймайды.
Оның жұмыс істеу әкімшіл - әміршіл экономикаға тән сатылас
әдістің орнына деңгейлес қозғалысы бойынша ресурстарды қайта бөлуге
мүмкіндік береді. Деңгейлес қозғалыс кезінде шаруашылық жүргізуші
субъектілер арасында қаржы ресурстарын өтеусіз қайта бөлу түрінде төте
байланыстар іс- әрекет етеді. Бұл қаражаттарды маңызды сфералар мен
объектілерге жедел аудару есебінен кәсіпорындардың, салалардың және
экономиканың қаржылық жағдайын тұрақтандырады.
Қаржы нарығы бағалы қағаздардың бағасын белгілеу жолымен бизнестің
нақтылы құнын бағалауға мүмкіндік береді: тиімді жұмыс істейтін шаруашылық
жүргізуші субъектілерде олардың неғұрлым жоғары бағасы белгіленеді.
Қаржы нарығының болуы инфляцияны тежейді, өйткені бюджет тапшылығын
жабу үшін үкімет ақша эмиссисын пайдаланбайды, рынокте еркін жүретін,
бағасы сұраным мен ұсыным арқылы анықталатын құнды қағаздар шығарады.
Экономикалық реформа процесінде қаржы рыногінің қалыптасып, жұмыс
істеуі экономиканың дағдарысын тудыратын және оның инфляциясымен
қосарланатын қарама- қайшылықтарға және қиыншылықтарға кезігеді.
Инфляция бағалы қағаздарға айтарлықтай шектеу жасайды- олар қысқа мерзімді
немесе құны жоғалмай жеңіл өтетіндей болуы тиіс. Бағаның өнімі өсіп отырған
жағдайында инвесторлар қаражаттарды өтімі аз бағалы қағаздарға ұзақ
мерзімге салуға бармайды. Инфляция кезінде ұзақ мерзімді инвестициялар үшін
жылжымайтын дүние – мүлікке, таурларға, еркін айырбасталымды бағалы
қағаздарға жұмсау неғұрлым тартымды болып табылады.
Қаржы нарығының дамуы халықтың көпшілік бөлігінің тұрмыс деңгейінің
төмендігінен тежелеп отыр, мұның өзі жеке инвесторлардың санын азайтады.
Кәсіпорындардың төлеуге созылмалы қабілетсіздігі жағдайында олардың
қаражаттарды бағалы қағаздарға салуы екі талай. Ақша қаражаттарының
тапшылығы қысқа мерзімді кредиттер мен депозиттер бойынша пайыздық
мөлшерлемелердің өсуіне жеткізеді, мұның тәтижесінде бағалы қағаздардың
табыстылығы банктердің ақша – кредит операциялары жөніндегі мұндай
табыстылықпен бәсекелесе алмайды.
Қаржы нарығыныің жұмыс істеуінің маңызды факторы сонымен қатар саяси
тұрақтылық болып табылады, ал бағалы қағаздардың айналысы бірқатар елдердің
экономикалық кеңістігін қамтуы мүмкін. ТМД елдерінің саяси болмыстары не
ол, не бұл кәсіпорынның рентабелдігіне қатысты ұзақ мерзімді болжамының
мүмкіндігін жоққа шығарады және солай болған соң бағалы қағаздарды сатып
алу ықыласын шектейді
Қаржы нарығының жандануы корпоративтік бағалы қағаздарды –
экономиканың нақты секторы кәсіпорындарының акциялары мен облигацияларын
шығару және олардың айналысын жандандыру кезінде мүмкін. Қазақстанда соңғы
уақытқа дейін қаржы рыногінің бұл сегменті жақсы дамымады, бұл жалпы
экономикалық әлуетті тежейді.
1.3 Қаржы нарығының қалыптасуы
ХХ ғасырдың 90-жылдарында қаржы нарығының әрбір сегментінің дамуы
басқаларынан бөлек жүрді және өзіндік бағдарламалық құжаттармен реттелді.
Құнды қағаздар нарығы, сақтандыру нарығы және банктік сектордың дамуының
жекелеген бағдарламалары болды. Экономиканың қалыптасу кезеңінде мұндай
әрекет тиімді және сенімді болды, өйткені қаржы нарығы сегменттерінің даму
деңгейі едәуір ерекшелендіжәне олардың әртүрлі реттеу органдары болды.
1991 жылы 16 желтоқсан Қазақстан Республикасының егемендігін
жариялаған күніне құнды қағаздар нарығы қаржы нарығының басқа да
секторларына қарағанда мүлде болмады. Басқаша болу мүмкін де емес еді,
өйткені берілген нарықтың объектілерінің өздері - құнды қағаздар – басымды
құқықтарды растайды, өз иелерінің жеке меншік құқығы социалистік шаруашылық
кезеңінде жүзеге аса алмады. Сондықтан, сол кезде заңнамалық база, жаңадан
құрылған акционерлік қоғамдар және нарықтың қатысушылары мүлде стандартқа
сай болмады, соңғыларының шегі заңнамаға сәйкес брокерлер және қор
биржасымен ғана шектелді. Қысқа мерзімде
мемлекетпен құнды қағаздар нарығының қалыптасуы мен дамуы үшін өзінің мәні
және сапасы жағынан үлкен жұмыс жүргізілген болатын. 1991-1994 жылдары
мемлекеттік кәсіпорындарды жаппай жекешелендіру және акционерлеу кезеңі
тәуелсіз регистрлардың дамуы мен көптеген акционерлік қоғамдардың құрылуына
алғышарт болды. Осымен қатар, нарықты мемлекет тарапынан реттеу де
жетілдірілді – құнды қағаздар нарығын реттеу бойынша өздігінен қызмет
ететін өкілетті орган ретінде құнды қағаздар бойынша Қазақстан
Республикасының Ұлттық комиссиясының 1994 жылы құрылуымен оның дамуы
бойынша барлық стратегиялық міндеттер кешенді түрде шешіле бастады.
Нәтижесінде 1997 жылдың аяғына қазақстандық құнды қағаздар
нарығында инвесторлардың қызығушылықтарын қорғау бойынша шаралардың кешенін
қамтамасыз еткен Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің ережелеріне
негізделген кеңейтілген заңнамалық база әрекет еткен. Сол кезде өкілетті
органның тиянақты жұмысының арқасында құнды қағаздар нарығының кәсіби
қатысушыларымен орталық депозитарий құрылған болатын, оның құрылуымен
базалық институционалдық және техникалық инфрақұрылымның құрылуы аяқталды.
Оның негізгі әлемдік талаптарға сай болғандығын ерекше атап өту керек.
2001 жылдың сәуірінің
аяғында Құнды қағаздардың ұлттық комиссиясы “Қазақстан Республикасының
құнды қағаздар нарығы инфрақұрылымының қызмет ету тиімділігін жоғарылату
бойынша шаралар туралы” Үкім дайындады. Бұл Үкім мемлекеттік құнды қағаздар
нарығында андеррайтер ретінде қызметті банктермен жүзеге асыруға, сондай-ақ
мемлекеттік емес құнды қағаздарды шығаруын және орналастырылуын дайындау
бойынша эмитенттерге кеңестік және басқа да қызметтерді көрсетуге шек қоюды
қарастырды. Қор
нарығының негізгі даму бағыттары болып табылатындар: -
инвестициялық және пайлық қорлардың пайда болуы мен қалыптасуына жағдай
жасау; -
жинақтаушы зейнетақы қорларының, КУПА, кастодиан-банктердің және сақтандыру
компанияларының қызметін мемлекет тарапынан реттеу жүйесін жетілдіру;
- сақтандыру
және қайта сақтандыру ұйымдарының қызметінің мемлекет тарапынан реттелуін
жетілдіру, соның ішінде сақтандыру және қайта сақтандыру ұйымдарының
сақтандыру резервтерін инвестициялаудың ережелері;
- акционерлік қоғамдардың
қызметін реттеу бойынша нормативтік базаны жетілдіру;
- салық заңнамасын жетілдіру;
- құнды қағаздар нарығының кәсіби
қатысушыларының, құнды қағаздармен жасалатын саудаларды ұйымдастырушылардың
және лицензиялар мен рұқсат қағазадары негізінде құнды қағаздар нарығында
қызмет атқаратын басқа да ұйымдардың қызметін реттеуді жетілдіру және
Халықаралық қаржы-валюталық және несиелік қатынастар аясындағы стратегиялық
міндет – теңгенің ішкі және сыртқы айналымдылығына қол жеткізу болып
табылады. 1995 жылдың қыркүйегінде Қазақстан Республикасында
Алматыда ашылған “Teletrade P.J. Int'l Ltd” компаниясының дилинг-орталығы
арқылы халықаралық валюта нарығына (FOREX) шығу мүмкіндігі пайда болды.
Компания клиенттері ретінде АҚШ долларына (әлемдік резервтік валюта ретінде
USD), ағылшын фунт-стерлингіне (STG), жапон иенасына (JPY), швейцариялық
франкке (SFR) және евроға (EUR) салыстырмалы түрде айналатын төрт валюта
бойынша “нақты уақыт” режимінде келісімдерді (“спот” операциясы) жүзеге
асыратын жеке және заңды тұлғалар бола алады.
Қаржы нарығының келесі дамуының негізгі бағыттары болып табылатындар:
- нарыққа жаңа
қаржы құралдарын енгізу, бұл қаржы нарығының қатысушыларының қаражаттарын
тиімді тартуға мүмкіндік береді және ең алдымен елдің индустриалдық саясаты
шеңберінде жобаларды қаржыландыру үшін шығарылатын құнды қағаздарды, сондай-
ақ тәуекелдерді хеджирлеу үшін туынды қаржылық құралдарды қоса алғанда
жинақтаушы зейнетақы қорларының қаражаттарын тартуға мүмкіндік береді;
- сәйкесінше қабылданған заңдарды қоса алғанда, Қазақстан
Республикасындағы валюталық режимді либерализациялау бойынша шаралардың
жүзеге асырылуын жеделдету; - елдің
индустриалдық саясатымен сәйкестігін қамтамасыз етудің және аймақтық даму
есебімен Қазақстан Республикасының қаржы секторының даму концепцияларының
қабылдануын жеделдету; - қаржы нарығында
бәсекелес ортаны қамтамасыз ету және оған клиенттердің түрлі категориялары
мен тұрғындардың барлық қатарларын тарту, соның ішінде банктік емес
қаржылық институттардың , пошта-жинақтаушы жүйенің және қағаздар
нарығындағы трансфер-агенттердің желілерінің дамуы арқылы қамтамасыз ету.
Экономиканың нақты секторын дамыту
және бекітуде банктердің рөлін жоғарылату және олардың қызметінің
интенсификациясының негізгі көрсеткіштері болып шағын және орта бизнесті
несиелеу бағдарламаларын жүзеге асыруда Қазақстанның алдыңғы қатарлы
банктерінің белсенді қатысуы табылады.
Банктік сектордың жағдайы банктік қызметтер
нарығының кеңеюімен сипатталады. Банктік қызметтер нарығының дамуы қор
нарығының дамуымен тығыз байланысты. Ұлттық банк ҚР құнды қағаздар бойынша
Ұлттық комиссиясымен (ҚҚ ҰК) бірлесе отырып, ұйымдастырылған қор нарығында
банктірдің акциялары және басқа да құнды қағаздардың айналымын
активизациялау бойынша жұмыстар жүргізілді. ҚҚ ҰК бірлесе отырып банк
активтерінің секъюритизациялау механизмі дайындалған. Қор нарығының дамуына
қарай Ұлттық банкпен корпоративті құнды қағаздармен банктердің қызметі
кеңейтілген болатын. ҚҚ ҰК және Қазақстанның қаржыгерлері бірлестігімен
бірлесе отырып, Ұлттық банк қаржы құралдарының жаңа типтерінің пайда
болуына жағдай жасаған және жағдай жасайды, мұндай қаржы құралдарына өзара
қорлар, хеджирлеу қорлары, ипотекалық қорлар, корпораттивті вексельдермен
операцияларды жүргізуге өкілденген ұйымдар жатады.
Банктер инвестицияларды
тарту үшін жаңа қаржы құралдарын қолдана отырып қор нарығында өзінің
қызметін активизациялайды. Мұндай құралдардың бірі болып капиталдың
халықаралық нарығына еурооблигациялардың эмиссиясы табылады. Берілген
қаржылық операция бірнеше мақсаттарға қол жеткізуге жағдай жасайды:
біріншіден, шетел валютасындағы заемдар теңгедегі заемдерға тән қарызға
қызмет көрсету құны мен жоғарғы пайыздық мөлшерлемелерді болдырмауға
мүмкіндік береді; екіншіден, банк өз қызметінің аясын кеңейтуге қызығушылық
білдіруі керек, халықаралық қаржы институттарымен тікелей өзара қатынасты
жүзеге асыруы қажет. Банктің стратегиялық мақсаты – капиталдың халықаралық
нарықтарына кез келген кақытта еркін шығуы болып табылады.
Қазіргі уақытта қазақстандық банктер қаржы нарығының аса
дамыған секторы ретінде өзіндік табыстылығын белсенді түрде
диверсификациялайды, соның ішінде құнды қағаздар, сақтандыру және зейнетақы
нарықтарындағы қызметтерді, сондай-ақ лизингтік қызметтерді жүзеге асыратын
ұйымдары кіретін қаржы тобының құрылуы жолымен жүргізіледі.
Банктік қызметті реттейтін заң актілерімен консолидацияланған
қадағалау режимі анықталған болатын. Осындай қадағалаудың тәжірибелері мен
үрдістерін жетілдіру шеңберінде Қазақстанның Ұлттық банкінде қаржылық
қызметтерді жабдықтаушылар болып табылатын қаржы нарығының барлық
субъектілерін қадағалау мен реттеу, лицензиялау қызметтерін жүзеге асыратын
бөлімдер құрылды. ҰБ
қызметі қаржы нарығының барлық сегменттерінің тұрақтылығын сақтауға
бағытталған, экономиканың нақты секторының қаржылық мекемелерін несиелеу
механизмдері мен жаңа институттарының дамуына бағытталған. Мүлік кепілімен
тұрғындарды несиелеудебанктердің қатысуының белсендеуінің есебінен
ипотекалық несиелендіру белсенді түрде дамуда. Мемлекеттік реттеу
үрдісі объективті және субъективті факторлардың, экономиканың қызмет
етуінің шарттарының көп түрлілігімен сипатталады. Сондықтан осы
негіздемелер бойынша мемлекеттік реттеуді; типтерге, түрлерге, нысандар мен
әдістерге жіктеуді шектемеу өте маңызды. Типтері мыналарды
қарастырады: экономикалық (олардың қаржылық, бағалық, несиелік, валюталық,
еңбекақы бөліктерімен) және әкімшілік. Қаржылық реттеу түрлері
мыналарды қамтиды: салықтық, бюджеттік, мемлекеттік-несиелік, кедендік-
тарифтік, валюта-қаржылық, ішкі шаруашылық (ішкі фирмалық, корпорация,
ұйым, кәсіпорын шегінде) ретеу. Реттеу нысандары қаржылық
субкатегориясының сәйкес түрі үшін тән, сондай-ақ барлығына жалпылама
аталған түрлерде өтетін үрдістерді білдіреді: мысалы, бюджеттік түрдегі
нысандар болып табылатындар қаржыландыру (субвенция, субсидия,
трансферттер), сыртқы инвестициялау, сыртқы заемдер, сыртқы борыш.
Жіктеудің аса көптеген элементтері болып реттеу әдістері табылады.
Валюта-қаржылық
реттеудегі негізгі әдістер: - валюталық бағам;
- ақша капиталына
пайыздық мөлшерлеме; - құнды қағаздар мен
халықаралық төлем құжаттарының бағамдары; - валюталық тәуекелдерден
сақтандырудың түрлі әдістері. Нарық жағдайында аса үлкен
назар реттеудің жанама әдістеріне бөлінеді. Мемлекет шаруашылық процесінің
барлық қатысушылары үшін жалпы шарттар мен ережелерді бекітеді.
Макроэкономикалық тепе-теңдік мынадай маңызды экономикалық
параметрлерді қарастырады:
- сұраныс және ұсыныс;
- тауарлы және ақша массасын;
- жинақтар мен инвестицияларды;
- инфляция мен жұмыссыздықты;
- еңбек өнімділігі мен оның төлемін;
- қоғамның әлеуметтік-экономикалық қажеттілігін және қаржылық
ресурстарын;
- мемлекеттік бюджеттің табыстары мен шығындарын;
- бюджеттік тапшылық көлемін, оны өтеу көздерін;
- төлем балансының активтері мен пассивтерін.
Кейнстік модельдерде жалпы шығындарды қамтамасыз ететін өндіріс
көлемі мен өнімнің берілген көлемін сатып алу үшін жететін шығындар
арасындағы тепе-теңдік түсіндіріледі.
Мультипликатор құбылысы дискрециялық, фискалды саясатты жүргізу
кезінде қолданылады. Салықтар табыстардың қысқаруын туындатады, бұл
жинақтау мен тұтынудың көлемін төмендетуге әкеледі. Өндіріс көлеміне мұндай
әсерді (салықтармен қатар) жинақтар мен импорт тигізеді. Олардың барлығы
табыстар-шығындар жүйесінен ағымды ұсынады. Тұтыну шығындарындағы
айырмашылықтарды құра отырып азаяды, бұлинвестициямен, экспортпен және
мемлекеттік сатып алулармен толтырылуы мүмкін.
Осылай, кейнстік модель экономиканы
реттеудің негізгі факторлары ретінде тауарлар мен қызметтерге сұранысты
айқындайды: мемлекет жиынтық сұранысқа жағдай жасауға әрекет етеді,
ресурстардың қамтылу деңгейінің жоғарылауына әсер етеді, мемлекеттік сатып
алулардың көлемін кеңейтеді, несие құнын ретейді. Кейнстік шаралар
салықтардың төмендеуін, шығындардың жоғарылауын, инвестицияларға жағдай
жасауды қарастырады. Кейнстік теорияға қарағанда монетаризм экономиканы
реттеудің негізгі құралы ретінде ақша айналымы процессі танылады. Бұл кезде
нарықтық макроэкономикалық тұрақтылықтың жоғарғы деңгейін қамтамасыз
ететіндігі қарастырылған. Экономиканың қызмет етуіне мемлекеттік араласуды
азайту бойынша курс жүргізіледі. Ақшалар экономикалық процестердің жанама
реттелуінің шешуші факторы ретінде қарастырылады.
Монетаристердің тұрақтаушы бағдарламалары мынларды қамтиды: -
бюджеттік тапшылықтың қысқаруы (салықтарды көбейту, мемлекеттік сектордың
қызметтеріне бағалардың жоғарылауы); - тұтыну
сұранысын қысқартуға бағытталған еңбекақының өсімін шектеу; - банктік
пайыз мөлшерлемелерінің көбеюі, Орталық банкте мемлекеттік заемдерға және
ақша эмиссиясына шектеулерді енгізу; - экспортты-
импортты операцияларға және бағаларға бақылаудың әлсіздеуі.
ХХ ғасырдың аяғында тұрақты даму - жаңа теориясы қалыптасқан, бұған
жаһанды экономикалық және қаржылық процестер жұмылдырылған.
Тұрақты даму теориясында төменгі шаруашылық субъектісінен ұлттық
экономикаға дейінгі – тұрақты әрекет ететін себептер анықталған.
Берілген теория келесі қағидаларға негізделеді:
1. эволюциялық қағида, кез келген масштабтағы күрделі экономикалық
жүйелердің өздігінен дамуының мәнін сипаттайды;
2. экономикалық қызығушылықтарды үйлестіру қағидасы өзара әрекет ететін
тараптардың қызығушылықтарының балансынсақтауды қарастырады;
3. диверсификация қағидасы, бұл эволюция қағидасының логикалық дамуы мен
нақтылануы ретінде болады;
4. өзінің дамуы бойынша экономикалық жүйедегі иерархиялық диференциация
қағидасы.
2 Қазақстанның қаржы нарығының қазіргі жағдайы
2.1 Банк секторының көрсеткіштерін ағымды талдау
Ақша нарығының жай-күйі. Банктердің кредиттік белсенділігі төмен
болған кезде олардың өтімділіктің жоғары деңгейіне негізделген
саясаты барынша төменгі деңгейде өтімділікті тарту құнын
тұрақтандыруға себеп болды. ҚРҰБ осындай жағдайда, 2009 жылғы қарашадан
бастап ҚҚБ-да кері репо операцияларын жүргізуді тоқтатты, ал 2010
жылғы қыркүйектен бастап (БТА Банкті қайта құрылымдау аяқталғаннан
кейін) екінші деңгейдегі банктерге өтімділікті беру бойынша
операцияларды жүргізуден толықтай бас тартты.
Банктердің көпшілігі жүргізіп отырған өтімділіктің жоғары
деңгейін қолдау саясатының нəтижесі 2009 жылы ол бірте-бірте
құлдырағаннан кейін əдеттен тыс төмен деңгейдегі өтімділікті тарту
бағасын тұрақтандыру болды. Мəселен, 2009 жылғы ақпан - 2010 жылғы
наурыз аралығында KazPrime индикаторының мəні 15%-дан 1,8%-ға дейін
құлдырады, ал 2010 жылғы мамырдан бастап осы индикатордың мəні 2%
деңгейінде белгіленді. Бұл ретте наурызға дейін автоматты репо
сегментінде басымдықпен 2009 жылғы қаңтар-ақпандағы деңгейге дейін
репо мəмілелерінің жиынтық көлемдерін қалпына келтіру байқалды, бұл ретте
мəмілелердің жиынтық саны азайды.
Сурет 1 – Банкаралық ақша нарығының индикаторлары
Ескерту: KASE
Валюта нарығының жай-күйі. 2010 жылғы қаңтар-қыркүйекте ішкі валюта
нарығында жандану көрініс тапты, оған қолайлы сыртқы экономикалық
конъюнктура, экономиканың бірқалыпты өсуі жəне айтарлықтай
күйзелістердің болмауы себепші болды.
Ішкі валюта нарығында 2010 жылдың басынан бері шетел валютасын
(негізінен АҚШ доллары) банктердің сатып алу-сату мəмілелерінің
жиынтық көлемінің бірте-бірте өсуі байқалды. Мəселен, банктердің АҚШ
долларын сатып алу көлемі қаңтардағы 14,6 млрд. АҚШ долл.-дан шілдеде
24,9 млрд. АҚШ долл. дейін өсті, ал сату көлемі – қаңтардағы 16
млрд.АҚШ долл.-нан шілдеде 23,6 млрд. АҚШ долл. дейін өсті. Валюта
нарығының жиынтық айналымының өсуі қазақстандық ірі кəсіпорындардың
Қазақстан экономикасының біртіндеп жандануы аясында жəне əлемдік
шикізат нарықтарындағы қолайлы конъюнктураға қатысты сыртқы экономикалық
белсенділігінің айтарлықтай өсуіне негізделді.
Сурет 2 – Банктердің шетел валютасын сату көлемі
Ескерту: ҚРҰБ
Тұтастай алғанда, 2010 жылғы 9 айдың ішінде биржалық валюта
нарығының өтімділігіне өзгеріс енгізуге əкеліп соқтыратын күйзелістер
байқалған жоқ, бұл жағдайды өтімділік индексі растайды. Биржалық валюта
нарығының асимметрия индекстері нарыққа қатысушылардың тарапынан оған
алып-сатарлық қысымның бірқалыпты деңгейі жөнінде куəландырады, оның
ішінде сатушылардың тарапынан болатын қысым сатып алушылар тарапынан
болатын қысыммен алмасады.
Сурет 3 – Америка долларының биржа нарығының
өтімділік индексі (USD_TOD мәмілелері бойынша)
Ескерту: KASE, ҚРҰБ есептері
Депозит нарығы. Банк жүйесінің сыртқы міндеттемелерінің төмендеуі
аясында қорландырудың ішкі көздерінің сенімді өсу және оларды сыртқысына
ауыстыру байқалды.
Сурет 4 – Қазақстан банктерінің депозиттік базасы
Ескерту: ҚҚА, ҚРҰБ есептері
Депозиттердің оң өсуі, бірінші кезекте, банктерге өзінің сыртқы
берешегіне қызмет көрсетуге және өтімділіктің барабар деңгейін қолдануға
ықпал етті.
2010 жылы банк жүйесінің депозиттік базаның өсуі 12% болды. Бұл ретте
ірі және орта банктердің тобы бойынша депозиттердің өсуі (2-топ) 15% болды,
банктердің арасында осы өсу 8%-дан 62%-ға дейінгі диапазонда ауытқыды.
Қайта құрылымдалған банктер бойынша депозиттердіңт (1-топ) осы кезеңде 6%
болды.
Жеке тұлғалар тарапынан салымдардың ұлғаюы халықтың қаржы жағдайын
жақсарту, салымдарды өтеудің ең төменгі сомасын арттыру және мемлекеттік
бюджеттен жалақыларды, зейнетақыларды және әлеуметтік төлемдерді
кепілдікпен арттыру аясында болды.
2008 жылдың аяғында қабылданған депозиттерге кепілдік беру сомасын 1
млн. теңгеден 2012 жылға дейін 5 млн. теңгеге дейін арттыру бойынша
дағдарысқа қарсы шаралар банк қызмет көрсететін клиенттер санының төмендеуі
аясында салым сомасының ұлғаюы есебінен тікелей жеке тұлғалар тарапынан
банктердің депозиттік базасының өсуін қамтамасыз етті (Сурет 9).
Алайда, абсолюттік мәндердегі банк салымдарының тұрақты өсуіне
қарамастан қайта тартылған депозиттердің көлемі біртіндеп қысқаруда.
Мәселен, 2010 жылдың басынан бастап бөлшек, сол сияқты корпоративтік
төмендеуі байқалады.
Депозиттер бойынша кірістіліктің төмендеуі және ұзақ мерзімді
инвестициялау құралы ретінде жылжымайтын мүлік нарығына қызығушылықты
жаңарту депозиттердің жинақтау құралы ретіндегі, атап айтқанда жеке
тұлғалар үшін тартылымдылықты төмендетеді. Екінші жағынан, нақты сектордың
қаражатты, бірінші кезекте, айналым қаражатын толықтыру көзіне кіруін
шектейтін банктердің консервативтік клиенттерді өз қызметін қолдау үшін,
оның ішінде депозиттерге салымдардың қысқаруы есебінен қосымша қаражат
іздеуге мәжбүр етеді.
Сурет 5 – Жеке тұлғалардың салымдары және
банктердің клиенттерінің саны
Ескерту: ҚДКҚ, ҚРҰБ есептері
Депозиттік база құрылымында 2010 жылдың аяғындағы жағдай бойынша
барлық клиенттік салымдардың 68% иеленген заңды тұлғалардың салымдары басым
үлеске ие болады және оларда ерекше рөлге банктерге олардың тұрақты жұмыс
істеуі үшін бөлінген мемлекеттік қаражат және мемлекетпен байланысты
құрылымдардың қаражаты ие болып отыр.осы қаражатқа ҰӘҚ еншілес ұйымдарының
депозиттері және нақты сектордың басым салларын қолдау бойынша мемлекеттік
бағдарламалар шеңберіндегі қаражат кіреді.
Отандық депозит нарығының 2011 жылдың қаңтар айындағы жағдайын
төмендегі кестеден көруге болады:
Кесте 1 – Депозиттік ұйымдардағы депозиттер
01.08 06.08 12.08 01.09 06.09 12.09
Брокер-дилерлердің62 69 106 104 83 76
барлығы
оның ішінде:
Акциялар 2550 2304 2325 2233 - -
шығарылымы саны
Облигациялар
Шығарылымдар саны 146 216 277 335 387 387
Шығарылымдар 597632 875892 1392278 1901656 4935108 5860836
көлемі, млн.
теңгемен
Ескерту: ҚҚА-нің деректері негізінде автормен құрастырылған
- - мәліметтер жоқ
Сурет 8 - Қолданыстағы облигациялар шығарылымдарының саны мен
көлемінің өзгеріс динамикасы
8-суреттегі графиктен көріп отырғанымыздай Қор нарығына шығарылған
мемлекеттік емес облигациялар көлемі мен саны 2005 жыл мен 2010 жыл
аралығында айтарлықтай өскен. Мысалы, шығарылымдар саны 146-дан 387-ге, ал
көлемі 597632 млн теңгеден 5860836 млн теңгеге өскен. Мұндай жағдай , әрине
бағалы қағаздар нарығының дамуын, сонымен қатар экономиканың дамуына үлесін
көбірек қосып жатқанын білдіреді.
2010 жылдың 1 қазанындағы деректер бойынша ҚР-ның корпоротивтік
облигацияларының 75,4%-ы кәсіби емес инвесторлар үлесіне тиесілі.
Институционалды инвесторлар-облигацияларды ұстаушылардың ҚР-ның аумағында
шығарылған облигациялардың жалпы көлеміндегі үлесі 10,24%-ды құрайды, ал
қалған үлес сауда ұйымдарына, ЕДБ-ға және өзге де қаржы ұйымдарына тиесілі.
Мұндай жағдай отандық қор нарығының басты жетіспеушілігі болып отыр.
Қазақстандағы қор нарығының жай-күйінің негізігі индикаторы болып –
KASE қор биржасы ұсынған ұйымдасқан нарығы болып табылады.
Ағымдағы жылдағы бағалы қағаздардың KASE cауда-саттығына жіберілген
қазақстандық эмитенттер туралы ақпарат төмендегі кестеде берілген.
ШығарыЭмитент
лымдар тер
саны саны
"Акциялар" секторы 98 72
"Борыштық бағалы қағаздар" секторы 255 81
"Инвестициялық қорлардың бағалы 2 2
қағаздары"
секторы
"Депозитарлық қолхаттар" секторы 0 0
"Халықаралық қаржы ұйымдарының бағалы 1 1
қағаздары" секторы
"Мемлекеттік бағалы қағаздар" секторы 165 3
"Туынды бағалы қағаздар" секторы 0 0
"Баламалы алаң" 0 0
Ескерту: ҚҚА-нің бағалы қағаздар нарығының 2010 ж. 1 қазандағы
ағымдағы жағдайынан алынған
KASE айналымын жіберілген бағалы қағаздардың негізгі үлес салмағы
борыштық бағалы қағаздарға – 48,9% (255 шығарылым) келеді. Акциялар жəне
мемлекеттік бағалы қағаздары секторы бойынша 18,8% (98 шығарылым) жəне
тиісінше 31,7% (165 шығарылым) болып келеді. Инвестициялық қорлардың бағалы
қағаздарының үлесі 0,4%-ды (2 шығарылым) құрайды. Халықаралық қаржы
ұйымдарының бағалы қағаздарының үлесіне 0,2% (1 шығарылым) келеді.
KASE жалпы капиталдандыру 10 958 072 млн. теңгені немесе ЖІӨ-ден
56,8% құрады. 2010 жылғы 1 шілдедегі жағдай бойынша осындай көрсеткіш
11 081 475 млн. теңгені немесе ЖІӨ-ден 57,4% құрады. Осылайша, қор
нарығын капиталдандырудың абсолюттік көріністегі көбеюі де, сондай ЖІӨ-
ге қатысты қор нарығын капиталдандыру көрсеткішінің көбеюі де
байқалады.
ЖІӨ-ге KASE-нің капиталдандыруын төмендегі 9-суреттен көре аламыз.
Сурет 9 – ЖІӨ-ге KASE-нің капиталдандыруы
Ескерту: ҚҚА бағалы қағаздар нарығының ағымдағы жағдайы
2.3 Қазақстандық сақтандыру нарығының даму үдерістері
2011 жылдың 1 ақпандағы жағдай бойынша сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымдарының тікелей сақтандыру шарттары бойынша қабылдаған сақтандыру
сыйлықақыларының жиынтық көлемі 20 664,1млн. теңгені құрады, бұл өткен
жылдың осыған ұқсас кезеңінде жиналған көлемнен 69,0% -ға көп.
Сақтандыру 1.02.2010ж. 1.02.2011ж. 1.02.2010ж.
сыйлықақыларының салыстырғандағы
өзгерістер,
келіп түсуі %-бен
млн. теңге
Сомасы үлесі, % Сомасы үлесі,
%
Барлығы, оның 12 228,3 100,0 20 664,1100,0 69,0
ішінде мыналар
бойынша:
Міндетті 2 889,0 23,6 3 230,3 15,6 11,8
сақтандыру
Ерікті жеке 4 070,8 33,3 6 014,9 29,1 47,8
сақтандыру
Ерікті мүліктік 5 268,5 43,1 11 419,055,3 2,6 есе
сақтандыру
Кесте 5 - Сақтандыру сыйлықақыларының келіп түсуі
Ескерту: Кесте ҚҚА мәліметтерінен алынған
Міндетті сақтандыру бойынша сақтандыру сыйлықақыларының көлемі өткен
жылдың осындай көрсеткішінен 11,8%-ға артып, ерікті жеке сақтандыру бойынша
47,8%, ерікті мүліктік сақтандыру бойынша ұлғаю 2,6%-ы құрады.
2011 жылғы 1 ақпандағы жағдай бойынша сақтандыру сыныптары бойынша
келіп түскен сақтандыру сыйлықақыларының құрылымына қатысты мынаны айта
кетуге болады:
міндетті сақтандыруда – сақтандыру сыйлықақылары түсімдерінің 63,9% (2
064,2 млн. теңге) көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін сақтандыру бойынша түскен, 29,2% (941,7 млн. теңге)
қызметкердің еңбек (қызметтік) міндеттерін атқарған кезде жазатайым
жағдайлардан сақтандыру бойынша түскен, 2,6% (83,1 млн. теңге)
тасымалдаушының жолаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру жəне басқалар бойынша – 4,3% түскен.
ерікті жеке сақтандыруда – сақтандыру сыйлықақылары түсімдерінің
жазатайым жағдайлардан сақтандыру бойынша түскен, ауырған жағдайдан
сақтандыру бойынша – 13,1% (787,7 млн. теңге) ауырған жағдайдан сақтандыру
бойынша – 59,9% (3 605,4 млн. теңге), ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 Қаржы нарығының экономикалық мазмұны
1.1 Қаржының мазмұны мен мәні
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
1.2 Қаржы нарығы құрылымы, түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3 Қаржы нарығының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
2 Қазақстанның қаржы нарығының қазіргі жағдайы
2.1 Банк жүйесінің дамуын ағымды
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 17
2.2Бағалы қағаздар нарығы жағдайының соңғы 5 жылдағы өзгерісіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 22
2.3 Қазақстандық сақтандыру нарығының даму
үрдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... 25
2.4 Зейнетақы нарығының бүгінгі таңдағы
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
3 Ұлттық қаржы нарығының жүйелі өзгертудің өзекті мәселелері мен даму
болашағы
3.1 Ұлттық қаржы нарығын аймақтық және дүниежүзілік қаржы орталықтарына
айналдыру
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... 32
3.2 Халықаралық қаржы орталығының қажетті
элементтері ... ... ... ... ... ... ... .. 35
3.3 Алматы - халықаралық қаржы орталығы
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 43
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... . 44
Кіріспе
Курстық жұмыста қаржы нарығының құрылымын, түрлерін, сонымен
қатар, қаржы нарығының жұмыс істеуінің алғы шарттарына және әлемдік қаржы
нарығына кеңінен қарастырылады.
Қаржы нарығы – дербес экономикалық категория ретінде бағалы
қағаздарды сату мен қайта сату жөніндегі операцияларды жүзеге асырып, кәсіп
орындардың, фирмалардың, банктердің жинақтаушы зейнетақы қорларының,
мемлекеттің және халықтың ауқытша бос ақшасын жұмылдыруды, бөлуді және
қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтың қатынастардың жиынтығы. Ол нарықтың
қатынастар жүйесінің құрамды бөлігі болып табылады және тауар, ақша, несие,
сақтық валюта және басқа нарықтармен (капитал, жұмыс күші, тұрғын үй, жер
алтын және т.б. нарықтармен) етене тығыз байланысты.
Қаржы нарығы - бұл капиталға деген сұраныс пен ұсынысты қалыптастыру
шеңберінде делдалдардың көмегімен несие берушілер мен қарыз алушылар
арасындағы капиталды қайта бөлу механизімінің жүйесі. Тәжірибеде ол ақша
қаражаттары ағымын меншік иелерінен қарыз алушыларға және олардан кері
бағыттайтын қаржы-несие институттарының жиынтығын білдіреді. Қаржы
нарығының негізгі функциялары мыналар:
- реттеушілік - оның көмегімен мемлекеттік басқару органдарының және
өзін-өзі реттеу ұйымдарының тарапынан нарықты реттеу жүзеге
асырылады;
- ақпараттық - қаржы нарығына қатысушылардың барлығын ақпараттармен
толық және теңдей қол жеткізуін қамтамасыз етеді;
- бөлу - қаржы нарығы құралдарының айналысы ақша қаражаттарының
экономиканың бір саласынан екіншісіңе, нарықтың бір қатысушысынан
екіншісіне, бір аймағынан екіншісіне өтуін қамтамасыз етеді және
сонымен бірге қаржы ресурстарының бөлінуіне әсер етеді;
- коммерциялық - қаржы нарығындағы жүзеге асырылатын операциялар
мәмілеге қатысушылардың барлығына қандайда бір табыс әкеледі;
- баға белгілеу - қаржылық құралдардың бағасы нарықта еркін
бәсекелестік жағдайындағы сұраныс пен ұсыныстың әсерімен
қалыптасады.
Қаржы нарығы – қаржы активтері мен осы активтердің сатып алушысы және
сатушысы арасында пайда болатын экономикалық қарым-қатынас аясы.
Актив – шаруашылық субъект пен азаматқа тиесілі мүліктік құқықтар
жиынтығы.
Қаржы активі – ол қаржы нарығының тауары. Оларға: ақша, бағалы
қағаздар, зейнетақы полистері, медициналық полис, сақтандыру куәлігі,
құймадағы аса құнды металдар (зергерлік және тұрмыстағы заттардан басқа).
Курстық жұмысының өзектілігі қазір біздің елімізде қаржы нарығы енді-енді
ғана қалыптасып келе жатқандығымен байланысты. Бұл үшін экономикалық,
құқықтық және ұйымдастырушылық себептер бар. Қазақстанның қаржы
нарығының ары қарай дамуы мақсатында институционалдық құрылымға, шетелдерде
танымал болған және кеңінен қолданылатын түрлі қаржылық құралдардың
енгізілуіне, қаржы нарығының қызметін талдау әдістемесіне ерекше мән беру
қажет. Сондықтан, Қазақстанның қаржы нарығының құрамдас бөліктері ретінде
банктік қызметтер нарығы, бағалы қағаздар нарығы, зейнетақы нарығы мен
сақтандыру нарықтарының қазіргі таңдағы даму деңгейі және болашақтағы
перспективалары курстық жұмыстың зерттеу объектілері болып табылады.
Бағалы қағаздар нарығы
қаржы нарығының ерекше маңызды құрамдас бөлігі болып саналады. Себебі,
қаржы нарығындағы қатынастар тікелей бағалы қағаздармен байланысты және
елдегі бағалы қағаздар нарығының даму деңгейі елдің қаржы нарығының даму
деңгейін көрсете алады. Сақтандыру нарығы қаржы
нарығың маңызды сегменті болып табылады. Сақтандыру - бұл тәуекелді бөлу
туралы келісім. Қаржы нарығы әрқашанда тәуекелге бейім болғандықтан,
сақтандыру нарығы да қаржы нарығының ажырамас бөлігі ретінде қарастырылады.
Жоғарыда аталған себептерді ескере отырып, курстық жұмысты жазуда мынандай
міндеттер қойылады: - қаржы нарығының құрамдас бөліктері
ретінде банктік қызметтер нарығын, бағалы қағаздар нарығын, сақтандыру
нарығы мен зейнетақы нарығының қызмет ету ерекшеліктерін қарастыру;
- банктік жүйенің дамуына әсер ететін факторларды
айқындау; - валютан нарығының экономикалық көрсеткііштерін
талдау; - сақтандыру нарығының дамуына кедергі болатын
себептерді анықтау; - зейнетақымен қамсыздандыру жүйесін жетілдіру
механизмін зерттеу; - ұлттық қаржы нарығының даму болашағын анықтау.
Кустық жумыстың міндеті:
- қаржының мазмұны мен мәні ашу; -
қаржының нарығының құрылымы мен түрлерін көрсету; - қаржы
нарығының қалыптасуына тоқталу; - банк
жүйесінің дамуын ағымды талдау; - валюта
нарығының экономикалық көрсеткіштерін бағалау; - Қазақстандық
сақтандыру нарығының даму үрдістерімен танысу;; - Зейнетақы
нарығының бүгінгі таңдағы жағдайын талдау: - Ұлттық қаржы
нарығын аймақтық және дүниежүзілік қаржы орталықтарына айналдыру болашағын
айқындау; - Халықаралық қаржы орталығының
қажетті элементтерін көрсету; - Алматыны халықаралық қаржы
орталығы ретінде қарастыру.
Курстық жұмыстың құрылымы үш негізгі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде
қаржы нарығының мәні мен мазмұны, құрылымы қарастырылды. Екінші бөлімде
Қазақстанның қаржы нарығын ағымды талдауы жасалынды. Үшінші бөлімде Ұлттық
қаржы нарығының негізгі мәселелері мен даму болашағы қарастырылды.
1 Қаржы нарығының экономикалық мазмұны
1.1 Қаржының мазмұны мен мәні
Қаржы дегеніміз – французша қолдағы ақша, кіріс деген ұғымды
білдірген. Ал мемлекеттің пайда болып, оның дамуына сәйкес тауар – ақша
айырбасының дамуына байланысты экономикалық өмір сақынасына көтерілген
қаржы ұғымы ақша қаражаты қорын және оны пайдалану процесін айқындайтын
экономикалық категория болып табылады. Сонан қаржының негізгі мәнісі тауар-
ақша қатынастарын білдіруге саяды.
Ақша қоры-мемлекеттің қолындағы үлкен байлығы. Сондықтан да кез-келген
мелекеттің ақша жөніндегі кірістері мен қорлардың басты материалдық бүлағы-
ішкі жалпы өнім, оның құрамды бөлігі үлттық табыс болып саналады. Осыдан
мемлекет қаржы арқылы өз қолындағы қорларды бөлу, қайта бөлу негізінде
өндіріс дамуына, өндіру мен түтынуға ықпал жасап, бүл саладағы түбегейлі
мідеттерді ойдағыдай шешіп отырады. Қаржы осындай ықпалды ерекшеліктерімен
өндірістік қатынастар ауқымын анықтайды, базалық категорияға қоян-қолтық
қатысты буынға айналады. Материалдық өндірістің үрдіс дамуына байланысты
экономикалық категория түтқасын үстаған мемлекет қаржыны өз тарапынан
реттеп, оның өрісіне кең жол ашып отырады.
Қорыта келгенде, қолдағы қаржы мемлекеттік үлғаймалы ұдайы өндіріс
талаптарын жүзеге асыру мақсатында ақша қаражатын орталыққа жинақтауды
қалыптастыру жағдайында ақша қатынастарының жиынтығын бейнелейтін
экономикалық категория.
Қандайда қоғамдық - экономикалық құрылысқа өдіріс қажет. Өдіріссіз
ешбір қоғам өмір-сүре алмайтына көне тархтын дамуы айқын дәлел. Қоғамдық
өндірістің маңызы орасан зор. Ол, біріншіден қоғамға аса қажетті алуан
түрлі техника әзірлеп береді. Осы арқылы қоғамның өзінің техника, яғни
еңбек қүралдарына деген тұтынуын қамтамасыз етеді. Екіншіден, өндіріс қоғам
мшелерінің үдайы өсіп отыратын материалдық және рухани қажеттеріне қажет
өнімдерді шығарады. Осымен қоғам мүшелерінің өмір тіршілігіне қажет
заттарды-киімкешекті, жиһаз, турмыстық жабдықтарды, азық-түлікті
үлғааймалыүрдіспен әзірлеп отырады. Сондықтан өндіріссіз-қоғам жоқ,
түтынушысыз-өндіріс жоқ, деген қағида пайда болған.
Алайда, қоғамдық түрғыдан алғанда жалпы түтынуға арналып өндірілген
барлық өнімдер толықтай алғанда тауар деген үғымды білдіреді. Бүл арада
теориялық түрғыдан айрықша атап өтуге қажетті мәселе бар. Айталық, егер
жеке адам өзін жекелей түтыну үшін нендей бір өнім шығаратын болса, оны
саудаға шығармай, тек өзінің игілігіне ғана пайдаланған жағдайда, ол өнім
шығарушы үшін тауар болып саналмайды. Егер шығарылған өнімді сауда-сатық
жағдайында басқа бір түтынушы үшін сатып алса, онда әлгі өнім тауар атағына
ие болады. Ал қоғамның тауар өндіріс арқылы шығарылатын өнім бірден тауар
болып табылады. Жоғарыда аталғандай қоғамдық өндірістік өнім қоғамның
өзінің де, жеке дара түтынушының да қажеттігіне айналады, сатылады. Осы
тауарларды сатудан түскен ақша мемлекеттің қаржы қорын құрайды.
Жалпықоғамдық өнім мен үлттық табысты жасау, бөлу және қайта бөлу
процесінде қалыптаса отырып, қаржы қоғамының түпкілікті пайдалануға
жіберілетін материалдық ресурстар бөлігінің ақшалай көрінісі болып
табылады. Алайда қаржы ақша қатынастарының бүкіл сферасын қамтиды деп
санау дүрыс болмас еді. Ақша катынастары ішінен тек олар арқылы
мемлекеттің, оның аумақтық бөлімшелерінің, сондай-ақ шаруашылық жүргізуші
субъектілердің жасалынатын ақша қорлары бүл қатынастардың мазмүны болып
табылады. Ақша қатынастары жалпы алғанда қаржыдан кең. Қаржы тек ақша
қорларының, атап айтқанда табыстар мен қорларымдардың қозғалысымен
байланысты болатын ақша қатынастарын ғана қамтиды.
Экономикалық категория ретінде қаржының мазмұнын қүрайтын қатынастардың
өзгешелігі олардың көрісінің әрқашан ақшалай нысаны болатындығында. Қаржы
әр қашан ақша және тек ақша қатынастарын ғана білдіреді. Ақша болмаса
қаржының болуы мүмкін емес, өйткені қаржы ақшаға байланысты болтын жалпы
нышан. Сөйтіп кезгелген ақша катынасы қаржы қатынасы болуы мүмкін емес ал
кезгелген қаржы қатынасы ол ақша катынасы болып табылады.
Қаржы қатынастары өзінің негізінде бөлгіштік қатынастар болып
табылады. Қаржының арқасында экономиканың барлық қүрылымдық бөліктерінде
және шаруашылық жүргізудің түрлі денгейлерінде қоғамдық өнім қүнын қайта
бөлудің сан алуан процестері жузеге асады. Қаржы қатынастарының бөлгіштік
сипаты экономикалық категория ретінде олардың айрықша белгісі болып
табылады. Қаржы қатынастарының ақшалай сипаты
мен бөлгіштік сипаты қаржының аса маңызды белгілері болып табылады, бірақ
тек ғана өзіне тән қасиетері емес, өйткені бұл белгілер бағаға да, еңбек
ақы төлеуге де, несиеге де ортақ. Қаржының ерекше белгілер : қорларды
қалыптастыру, оларды белгілі бір мақсаттарға жүмсау, директивалық (сөзсіз
болатын міндетті төлемдер), тепетендіктің болмауы (қаржыға баламалық тән
емес). Сөйтіп, қаржының қаралған өзгеше
белгілері қаржының ерекшелігін атап көрсетеді.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде
қаржының қысқаша анықтамасын былайша тұжырымдауға болды : қаржы – бүл
қоғамдық өнімді бөлу және қайта бөлу процесінде пайда болатын айрықша
экономикалық қатынастардың жиынтығы, мұның нәтижесінде үдайы өндіріс
қатысушыларының сан алуан қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін олардың
ақшалай табыстары мен қорлары жасалып, пайдалынады. Басқа сөзбен айтқанда
қаржы ол ақшалай қорларды қалыптастырумен бөлумен және пайдаланумен болтын
экономикалық қатынастар. Қаржының
қажеттігі тауар – ақша қатынастарының болуынан және қоғамдық дамудың
қажеттіліктерінен туындайды. Қаржының басты арналымы – табыстар мен
шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы ресурстарына деген
қажеттіліктерін қанағаттандырып отыру және бүл ресурстардың жүмсалуына
бақылау жасау. Қаржы ресурстары – бүл жалпы ішкі өнім қунының бір бөлігін,
атап айтқанда, ақша нысанындағы таза табысты бөлу және қайта бөлу
процесінде жасалынатын мемлекеттің, шаруашылық жүргізуші субъектілердің
және халықтың қарамағындағы ақша каражаттары, олар үлғаймалы ұдайы өндіріс
пен жалпымемлекеттік қажеттіліктерді қамтамасыз етуге арналған.
Қаржы ресурстары болмаса,
мемлекет өзінің ішкі және сыртқы саясатын жүзеге асыра алмайды, өзінің
әлеуметтік – экономикалық бағдарламаларын, қорғаныс және елдің қауіпсіздігі
фунцияларын қамтамасыз ете алмайды. Қаржы ресурстарының қаржы
қорларынан айырмашылығы бар. Қаржы қорлары - қаржылық әдіспен
қалыптастырылған, белгілі бір қажеттіліктерді қанағаттандыруға
пайдаланылатын мақсатты ақша қаражаттары. Мемлекет, дәстүрлі
фунциялардан басқа, шаруашылық процестерді реттеу жөнінде едәуір
экономикалық функцияларды орындайды, сондықтан мемлекеттің қарамағында
қаражаттарды орталықтандырудың дәрежесі айтарлықтай жоғары – мемлекеттік
бюджет арқылы қазір жалпы ішкі өнімнің 20 пайыздан астамы және жиынтық
қоғамдық өнімнің 10 пайыздайы бөлінеді. Қаржының мәні, іс-әрекет
механизмі және ролі оның функцияларынан айқын көрінеді. Қаржының мәнін
толық ашу оның үғымы мен қажеттігін ғана емес, сонымен бірге қаржының
қоғамдық арналымын, яғни оның функцияларын анықтауды да талап етеді.
Экономистердің көзқарасы бойынша қаржы екі
функция орындайды : бөлу және бақылау. Бөлу функциясы қоғамдық жалпы өнім
мен оның бөлігі – үлттық табысты бөлу және қайта бөлу процесінде көрінеді.
Қоғамдық өнімді бөлу алғашқы және кейінгі, немесе қайта бөлу болып
ажыратылады. Алғашқы бөлу кезінде жиынтық қоғамдық өнімнің
жалпы көлемінен өтеу қоры шығарып тасталады және жаңадан жасалған қүн –
ұлттық табысты бөлудің нәтижесінде мемлекеттің, шаруашылық субъектілердің
және халықтың алғашқы табыстары қалыптасады.
Ұлттық табысты қаржы көмегімен қайта бөлудің негізгі мақсаттары
мыналар болып табылады:
- өндірістік емес саланы қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету; -
елдің аймақтары арасында қаржы ресурстарын мақсатты бөлу;
-қаржы ресурстарын сала ішінде бөлу. Қаржының
бақылау функциясы қаржылық бақылауда-жалпы ішкі өнімді тиісті қорларға
бөлуге және оларды мақсатты арналым бойынша жұмсауға бақылау жасауда
көрінеді. Қаржының бақылау функциясының экономикалық мағынасы кәсіпорынның
қаржы қызметіне теңгемен бақылау жүргізу. Бүл бақылау материал, еңбек және
ақша ресурстарын тиімсіз немесе тиімді пайдалануын көрсетеді.
Қаржының экономикалық ролі мына
бағыттардан көрінеді: қаржы капиталдың айналымын тездете
отырып, кәсіпорындардың, фирмалардың өндірістік қызметі тиімділігінің
өсуіне жағдай жасайды; кірістер мен шығыстарды үдайы салыстырып
отыру арқылы қаржы кәсіпорындардың есебін нығайтып, дамытады;
қаржы ақша қорларын бөлу және қайта бөлу арқылы экономикалық өсудің
ара салмағын қамтамасыз етеді;
қаржы қорлану, тұтыну қорларын қалыптастырады, соның негізінде
тиімділікті арттыруға мүмкіндік жасайды;
қаржы меншіктің сан-алуан нысандарының дамуына мүмкіндік туғызады.
Сонымен бірге қаржы үлттық шаруашылықтың ара салмағын қамтамасыз етуде
белсенді рөл атқарады: олардың көмегімен экономикалық және әлеуметтік
дамудың индикативтік жоспарының элементтері теңдестіріледі.Қаржы қүндық
бөлу процесіне қатыса отырып, баға, жалақы, несие сияқты категорияларымен
өзара тығыз байланыста болады және өзара іс-қимыл жасайды.
Қаржы еңбекке ақы төлеумен тығыз байланысты. Материалдық өндіріс
сферасында еңбекке ақы төлеуқоры (жалақы қоры) қаржының көмегімен өнімді
өткізуден түскен түсім-ақшадан бөлінеді. Бүл қор өндірілген өнімнің
көлеміне қарай қалыптасуы мүмкін.
Сырттай қарағанда еңбекке ақы төлеу қорын анықтауға баға факторы
тікелей қатыспайды деген пікір туады. Бірақ таза табысты бөлу арқылы оның
әсері ақиқат көрінеді. Нарықтық жүйеде бағаның еңбекке ақы төлеу қорына
әсері бүрынғыдан бетер арта түседі.
1.2 Қаржы нарығы құрлымы, түрлері
Қаржы нарығы – бұл, ең алдымен дербес экономикалық категория
ретінде бағалы қағаздарды сату мен қайта сату жөніндегі операцияларды
жүзеге асыру жолымен кәсіпорындардың, фирмалардың, банктердің, жинақтаушы
зейнетақы қорларының, сақтық институттарының, мемлекеттің және халықтың
уақытша бос ақшасын жұмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамасыз ететін
нарықтық қатынастардың жиынтығы. Ол нарықтық қатынастар жүйесінің құрамды
бөлігі болып табылады және тауар, ақша, кредит, сақтық, валюта және басқа
нарықтармен байланысты. Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайындағы қаржы
нарығы қаржы ресурстарын үздіксіз қалыптастырып отырудың, оларды неғұрлым
тиімді пайдаланудың, ұлттық шаруашылықта ақша қозғалысына ұтымды
ұйымдастырудың айырықша нысаны болып табылады және бағалы қағаздар нарығы,
сондай-ақ несие нарығы түрінде де іс-әрекет етеді. Қаржы нарығы
экономиканың түрлі шаруашылық жүргізуші субъектілері арасында ақшаны қайта
бөлуді барлық әр түрлі нысанда реттейтін нарықтық қатынастардың бүкіл
жиынтығын біріктіретін неғұрлым жалпы ұғым болып табылады. Экономикалық
әдебиеттерде және шаруашылық практикада қаржы нарығы ұғымы ақша, валюта,
кредит, капитал нарықтарын қоса отырып кеңінен түсіндіріледі. Бұл қаржыны
жалпы ақша мен құн категорияларына бара-бар категория ретінде қарастыратын
практикамен, негізінен дүниежүзілік практикамен байланысты, өйткені
экономикалық ресурстардың кез келген түрі меншіктің титулдары болып
табылатын ақшамен немесе тиісті бағалы қағаздармен, басқа құжаттармен
ортақтастырылуы мүмкін.
Қаржы нарығы ақша нарығын, несие капиталы нарығын және қор нарығын
қамтиды. Ал қор нарығы өз алдына бағалы қағаздар нарығын және туынды
бағалы қағаздар нарығын қамтитын болады
Ақша нарығы дегеніміз қолма-қол ақша ғана емес, қолма –қолсыз төлем
қаражаттарының нарығы
Несие нарығы несие бойынша банктердің несие операцияларымен
байланысты .
Ақша мен несие нарықтары, әдеттегідей, айналым активтерінің
қозғалысына қызмет етеді.
Капитал нарығында қоғамдық өндіріс қатысушыларының орташа және
ұзақ мерзімді қорланымдарының қозғалысы жүзеге асырылады
Қаржы нарығында сатып алу –сатудың объектісі айрықшалықты
тауарлар-ақша және бағалы (ақша) қағаздар болып табылады.Сондықтан онда
бағалы қағаздардың қозғалысімен ортақтастырылатын экономиқалық қатынастар
болып табылатын бағалы қағаздар нарығы маңызды орын алады . Қор
құндылықтарының-бағалы қағаздар мен туынды бағалы қағаздар айналысымен
байланысты болғандықтан оны қор нарығы деп те атайды. ”Қор нарығы“ термині
бастапқыда бағалы қағаздармен мәміле жасалынатын және ресімделінетін
мекеменің – қор биржасының атымен байланысты .
Функционалдық тұрғыдан қаржы нарығы – бұл шаруашылық жүргізуші
субъектілердің, банктердің, мемлекеттің уақытша бос ақша қаражаттарын
шоғырландыруды және қайта бөлуді қамтамассыз ететін нарықтық қатынастардың
жүйесі . Бұл нарықтың жұмыс істеуі көптеген экономиқалық әсіресе
инвестициялық процесстерді тәртіпке келтіріп, олардың тиімділігін
арттыруға мүмкімдік береді.
Қаржы нарыңыныің жұмыс істеу шарттарына мыналар жатады:
1) реттеліген тауар нарығының болуы, яғни кез келген түрлердегі және
арналымдағы тауарлар мен қызмет көрсетулер бойынша сұраным мен ұсынымның
теңгерімдігі;
2) Ұлттық (орталық) банк тарапынан ақша айналысын қалыпты реттеп отыру:
бұған қолма – қол және қолма – қолсыз айналым бойынша эмиссияға бақылау
жатады;
3) несие нарығының жандырылуы, оның толық коммерциялануы, яғни
ресурстарын еркін нарыққа орналастыру; несие ресурстарының қозғалысы
орталық банктің пайыздық есептік мөлшерлемесін, коммерциялық банктердің
міндетті резервтерінің нормасын, ашық ақша нарығында операциялар жүргізуді
белгілеу арқылы реттелінеді.
Кез келген субъектінің қаржы ресурстарына қажеттілігі және оны
қанағаттандырудың нақты көздерімен тура келмеуі қаржы нарығының жұмыс
істеуінің негізгі алғышарттарына мыналар жатады:
1) бәсекені дамыту мен монополизмді шектеу мақсатындағы материалдық
өндіріс сферасының бастапқы шаруашылық буындарының – меншіктің барлық
нысандары кәсіпорындарының, соның ішінде мемлекеттік сектордың да кең
дербестігі;
2) қаржы ресурстарын қайта бөлудегі мемлекет рөлінің қысқаруы:
өндірістік күрделі жұмсалымдарды орталықтан қаржыландырудың, қаражаттарды
кәсіпорындар арасында ішкі ведомстволық қайта бөлудің азаюы;
3) шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың бағалы қағаздарға және
басқа активтерге инвестицияланатын ақшалай табыстарының өсуі;
4) бюджет тапшылықтарын қаржыландыру үшін несие қорын пайдалануды
тоқтату; распубликалық, сондай –ақ жергілікті бюджеттердің тапшылықтары
мемлекеттік қарыздарды шығару арқылы жабылуы тиіс.
Қаржы нарығының маңызы бос ақша қаражаттарын алу және оларды қайта
бөлу есебінен ұдайы өндіріс процесіне ықпал етумен ғана айқындалып
қоймайды.
Оның жұмыс істеу әкімшіл - әміршіл экономикаға тән сатылас
әдістің орнына деңгейлес қозғалысы бойынша ресурстарды қайта бөлуге
мүмкіндік береді. Деңгейлес қозғалыс кезінде шаруашылық жүргізуші
субъектілер арасында қаржы ресурстарын өтеусіз қайта бөлу түрінде төте
байланыстар іс- әрекет етеді. Бұл қаражаттарды маңызды сфералар мен
объектілерге жедел аудару есебінен кәсіпорындардың, салалардың және
экономиканың қаржылық жағдайын тұрақтандырады.
Қаржы нарығы бағалы қағаздардың бағасын белгілеу жолымен бизнестің
нақтылы құнын бағалауға мүмкіндік береді: тиімді жұмыс істейтін шаруашылық
жүргізуші субъектілерде олардың неғұрлым жоғары бағасы белгіленеді.
Қаржы нарығының болуы инфляцияны тежейді, өйткені бюджет тапшылығын
жабу үшін үкімет ақша эмиссисын пайдаланбайды, рынокте еркін жүретін,
бағасы сұраным мен ұсыным арқылы анықталатын құнды қағаздар шығарады.
Экономикалық реформа процесінде қаржы рыногінің қалыптасып, жұмыс
істеуі экономиканың дағдарысын тудыратын және оның инфляциясымен
қосарланатын қарама- қайшылықтарға және қиыншылықтарға кезігеді.
Инфляция бағалы қағаздарға айтарлықтай шектеу жасайды- олар қысқа мерзімді
немесе құны жоғалмай жеңіл өтетіндей болуы тиіс. Бағаның өнімі өсіп отырған
жағдайында инвесторлар қаражаттарды өтімі аз бағалы қағаздарға ұзақ
мерзімге салуға бармайды. Инфляция кезінде ұзақ мерзімді инвестициялар үшін
жылжымайтын дүние – мүлікке, таурларға, еркін айырбасталымды бағалы
қағаздарға жұмсау неғұрлым тартымды болып табылады.
Қаржы нарығының дамуы халықтың көпшілік бөлігінің тұрмыс деңгейінің
төмендігінен тежелеп отыр, мұның өзі жеке инвесторлардың санын азайтады.
Кәсіпорындардың төлеуге созылмалы қабілетсіздігі жағдайында олардың
қаражаттарды бағалы қағаздарға салуы екі талай. Ақша қаражаттарының
тапшылығы қысқа мерзімді кредиттер мен депозиттер бойынша пайыздық
мөлшерлемелердің өсуіне жеткізеді, мұның тәтижесінде бағалы қағаздардың
табыстылығы банктердің ақша – кредит операциялары жөніндегі мұндай
табыстылықпен бәсекелесе алмайды.
Қаржы нарығыныің жұмыс істеуінің маңызды факторы сонымен қатар саяси
тұрақтылық болып табылады, ал бағалы қағаздардың айналысы бірқатар елдердің
экономикалық кеңістігін қамтуы мүмкін. ТМД елдерінің саяси болмыстары не
ол, не бұл кәсіпорынның рентабелдігіне қатысты ұзақ мерзімді болжамының
мүмкіндігін жоққа шығарады және солай болған соң бағалы қағаздарды сатып
алу ықыласын шектейді
Қаржы нарығының жандануы корпоративтік бағалы қағаздарды –
экономиканың нақты секторы кәсіпорындарының акциялары мен облигацияларын
шығару және олардың айналысын жандандыру кезінде мүмкін. Қазақстанда соңғы
уақытқа дейін қаржы рыногінің бұл сегменті жақсы дамымады, бұл жалпы
экономикалық әлуетті тежейді.
1.3 Қаржы нарығының қалыптасуы
ХХ ғасырдың 90-жылдарында қаржы нарығының әрбір сегментінің дамуы
басқаларынан бөлек жүрді және өзіндік бағдарламалық құжаттармен реттелді.
Құнды қағаздар нарығы, сақтандыру нарығы және банктік сектордың дамуының
жекелеген бағдарламалары болды. Экономиканың қалыптасу кезеңінде мұндай
әрекет тиімді және сенімді болды, өйткені қаржы нарығы сегменттерінің даму
деңгейі едәуір ерекшелендіжәне олардың әртүрлі реттеу органдары болды.
1991 жылы 16 желтоқсан Қазақстан Республикасының егемендігін
жариялаған күніне құнды қағаздар нарығы қаржы нарығының басқа да
секторларына қарағанда мүлде болмады. Басқаша болу мүмкін де емес еді,
өйткені берілген нарықтың объектілерінің өздері - құнды қағаздар – басымды
құқықтарды растайды, өз иелерінің жеке меншік құқығы социалистік шаруашылық
кезеңінде жүзеге аса алмады. Сондықтан, сол кезде заңнамалық база, жаңадан
құрылған акционерлік қоғамдар және нарықтың қатысушылары мүлде стандартқа
сай болмады, соңғыларының шегі заңнамаға сәйкес брокерлер және қор
биржасымен ғана шектелді. Қысқа мерзімде
мемлекетпен құнды қағаздар нарығының қалыптасуы мен дамуы үшін өзінің мәні
және сапасы жағынан үлкен жұмыс жүргізілген болатын. 1991-1994 жылдары
мемлекеттік кәсіпорындарды жаппай жекешелендіру және акционерлеу кезеңі
тәуелсіз регистрлардың дамуы мен көптеген акционерлік қоғамдардың құрылуына
алғышарт болды. Осымен қатар, нарықты мемлекет тарапынан реттеу де
жетілдірілді – құнды қағаздар нарығын реттеу бойынша өздігінен қызмет
ететін өкілетті орган ретінде құнды қағаздар бойынша Қазақстан
Республикасының Ұлттық комиссиясының 1994 жылы құрылуымен оның дамуы
бойынша барлық стратегиялық міндеттер кешенді түрде шешіле бастады.
Нәтижесінде 1997 жылдың аяғына қазақстандық құнды қағаздар
нарығында инвесторлардың қызығушылықтарын қорғау бойынша шаралардың кешенін
қамтамасыз еткен Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің ережелеріне
негізделген кеңейтілген заңнамалық база әрекет еткен. Сол кезде өкілетті
органның тиянақты жұмысының арқасында құнды қағаздар нарығының кәсіби
қатысушыларымен орталық депозитарий құрылған болатын, оның құрылуымен
базалық институционалдық және техникалық инфрақұрылымның құрылуы аяқталды.
Оның негізгі әлемдік талаптарға сай болғандығын ерекше атап өту керек.
2001 жылдың сәуірінің
аяғында Құнды қағаздардың ұлттық комиссиясы “Қазақстан Республикасының
құнды қағаздар нарығы инфрақұрылымының қызмет ету тиімділігін жоғарылату
бойынша шаралар туралы” Үкім дайындады. Бұл Үкім мемлекеттік құнды қағаздар
нарығында андеррайтер ретінде қызметті банктермен жүзеге асыруға, сондай-ақ
мемлекеттік емес құнды қағаздарды шығаруын және орналастырылуын дайындау
бойынша эмитенттерге кеңестік және басқа да қызметтерді көрсетуге шек қоюды
қарастырды. Қор
нарығының негізгі даму бағыттары болып табылатындар: -
инвестициялық және пайлық қорлардың пайда болуы мен қалыптасуына жағдай
жасау; -
жинақтаушы зейнетақы қорларының, КУПА, кастодиан-банктердің және сақтандыру
компанияларының қызметін мемлекет тарапынан реттеу жүйесін жетілдіру;
- сақтандыру
және қайта сақтандыру ұйымдарының қызметінің мемлекет тарапынан реттелуін
жетілдіру, соның ішінде сақтандыру және қайта сақтандыру ұйымдарының
сақтандыру резервтерін инвестициялаудың ережелері;
- акционерлік қоғамдардың
қызметін реттеу бойынша нормативтік базаны жетілдіру;
- салық заңнамасын жетілдіру;
- құнды қағаздар нарығының кәсіби
қатысушыларының, құнды қағаздармен жасалатын саудаларды ұйымдастырушылардың
және лицензиялар мен рұқсат қағазадары негізінде құнды қағаздар нарығында
қызмет атқаратын басқа да ұйымдардың қызметін реттеуді жетілдіру және
Халықаралық қаржы-валюталық және несиелік қатынастар аясындағы стратегиялық
міндет – теңгенің ішкі және сыртқы айналымдылығына қол жеткізу болып
табылады. 1995 жылдың қыркүйегінде Қазақстан Республикасында
Алматыда ашылған “Teletrade P.J. Int'l Ltd” компаниясының дилинг-орталығы
арқылы халықаралық валюта нарығына (FOREX) шығу мүмкіндігі пайда болды.
Компания клиенттері ретінде АҚШ долларына (әлемдік резервтік валюта ретінде
USD), ағылшын фунт-стерлингіне (STG), жапон иенасына (JPY), швейцариялық
франкке (SFR) және евроға (EUR) салыстырмалы түрде айналатын төрт валюта
бойынша “нақты уақыт” режимінде келісімдерді (“спот” операциясы) жүзеге
асыратын жеке және заңды тұлғалар бола алады.
Қаржы нарығының келесі дамуының негізгі бағыттары болып табылатындар:
- нарыққа жаңа
қаржы құралдарын енгізу, бұл қаржы нарығының қатысушыларының қаражаттарын
тиімді тартуға мүмкіндік береді және ең алдымен елдің индустриалдық саясаты
шеңберінде жобаларды қаржыландыру үшін шығарылатын құнды қағаздарды, сондай-
ақ тәуекелдерді хеджирлеу үшін туынды қаржылық құралдарды қоса алғанда
жинақтаушы зейнетақы қорларының қаражаттарын тартуға мүмкіндік береді;
- сәйкесінше қабылданған заңдарды қоса алғанда, Қазақстан
Республикасындағы валюталық режимді либерализациялау бойынша шаралардың
жүзеге асырылуын жеделдету; - елдің
индустриалдық саясатымен сәйкестігін қамтамасыз етудің және аймақтық даму
есебімен Қазақстан Республикасының қаржы секторының даму концепцияларының
қабылдануын жеделдету; - қаржы нарығында
бәсекелес ортаны қамтамасыз ету және оған клиенттердің түрлі категориялары
мен тұрғындардың барлық қатарларын тарту, соның ішінде банктік емес
қаржылық институттардың , пошта-жинақтаушы жүйенің және қағаздар
нарығындағы трансфер-агенттердің желілерінің дамуы арқылы қамтамасыз ету.
Экономиканың нақты секторын дамыту
және бекітуде банктердің рөлін жоғарылату және олардың қызметінің
интенсификациясының негізгі көрсеткіштері болып шағын және орта бизнесті
несиелеу бағдарламаларын жүзеге асыруда Қазақстанның алдыңғы қатарлы
банктерінің белсенді қатысуы табылады.
Банктік сектордың жағдайы банктік қызметтер
нарығының кеңеюімен сипатталады. Банктік қызметтер нарығының дамуы қор
нарығының дамуымен тығыз байланысты. Ұлттық банк ҚР құнды қағаздар бойынша
Ұлттық комиссиясымен (ҚҚ ҰК) бірлесе отырып, ұйымдастырылған қор нарығында
банктірдің акциялары және басқа да құнды қағаздардың айналымын
активизациялау бойынша жұмыстар жүргізілді. ҚҚ ҰК бірлесе отырып банк
активтерінің секъюритизациялау механизмі дайындалған. Қор нарығының дамуына
қарай Ұлттық банкпен корпоративті құнды қағаздармен банктердің қызметі
кеңейтілген болатын. ҚҚ ҰК және Қазақстанның қаржыгерлері бірлестігімен
бірлесе отырып, Ұлттық банк қаржы құралдарының жаңа типтерінің пайда
болуына жағдай жасаған және жағдай жасайды, мұндай қаржы құралдарына өзара
қорлар, хеджирлеу қорлары, ипотекалық қорлар, корпораттивті вексельдермен
операцияларды жүргізуге өкілденген ұйымдар жатады.
Банктер инвестицияларды
тарту үшін жаңа қаржы құралдарын қолдана отырып қор нарығында өзінің
қызметін активизациялайды. Мұндай құралдардың бірі болып капиталдың
халықаралық нарығына еурооблигациялардың эмиссиясы табылады. Берілген
қаржылық операция бірнеше мақсаттарға қол жеткізуге жағдай жасайды:
біріншіден, шетел валютасындағы заемдар теңгедегі заемдерға тән қарызға
қызмет көрсету құны мен жоғарғы пайыздық мөлшерлемелерді болдырмауға
мүмкіндік береді; екіншіден, банк өз қызметінің аясын кеңейтуге қызығушылық
білдіруі керек, халықаралық қаржы институттарымен тікелей өзара қатынасты
жүзеге асыруы қажет. Банктің стратегиялық мақсаты – капиталдың халықаралық
нарықтарына кез келген кақытта еркін шығуы болып табылады.
Қазіргі уақытта қазақстандық банктер қаржы нарығының аса
дамыған секторы ретінде өзіндік табыстылығын белсенді түрде
диверсификациялайды, соның ішінде құнды қағаздар, сақтандыру және зейнетақы
нарықтарындағы қызметтерді, сондай-ақ лизингтік қызметтерді жүзеге асыратын
ұйымдары кіретін қаржы тобының құрылуы жолымен жүргізіледі.
Банктік қызметті реттейтін заң актілерімен консолидацияланған
қадағалау режимі анықталған болатын. Осындай қадағалаудың тәжірибелері мен
үрдістерін жетілдіру шеңберінде Қазақстанның Ұлттық банкінде қаржылық
қызметтерді жабдықтаушылар болып табылатын қаржы нарығының барлық
субъектілерін қадағалау мен реттеу, лицензиялау қызметтерін жүзеге асыратын
бөлімдер құрылды. ҰБ
қызметі қаржы нарығының барлық сегменттерінің тұрақтылығын сақтауға
бағытталған, экономиканың нақты секторының қаржылық мекемелерін несиелеу
механизмдері мен жаңа институттарының дамуына бағытталған. Мүлік кепілімен
тұрғындарды несиелеудебанктердің қатысуының белсендеуінің есебінен
ипотекалық несиелендіру белсенді түрде дамуда. Мемлекеттік реттеу
үрдісі объективті және субъективті факторлардың, экономиканың қызмет
етуінің шарттарының көп түрлілігімен сипатталады. Сондықтан осы
негіздемелер бойынша мемлекеттік реттеуді; типтерге, түрлерге, нысандар мен
әдістерге жіктеуді шектемеу өте маңызды. Типтері мыналарды
қарастырады: экономикалық (олардың қаржылық, бағалық, несиелік, валюталық,
еңбекақы бөліктерімен) және әкімшілік. Қаржылық реттеу түрлері
мыналарды қамтиды: салықтық, бюджеттік, мемлекеттік-несиелік, кедендік-
тарифтік, валюта-қаржылық, ішкі шаруашылық (ішкі фирмалық, корпорация,
ұйым, кәсіпорын шегінде) ретеу. Реттеу нысандары қаржылық
субкатегориясының сәйкес түрі үшін тән, сондай-ақ барлығына жалпылама
аталған түрлерде өтетін үрдістерді білдіреді: мысалы, бюджеттік түрдегі
нысандар болып табылатындар қаржыландыру (субвенция, субсидия,
трансферттер), сыртқы инвестициялау, сыртқы заемдер, сыртқы борыш.
Жіктеудің аса көптеген элементтері болып реттеу әдістері табылады.
Валюта-қаржылық
реттеудегі негізгі әдістер: - валюталық бағам;
- ақша капиталына
пайыздық мөлшерлеме; - құнды қағаздар мен
халықаралық төлем құжаттарының бағамдары; - валюталық тәуекелдерден
сақтандырудың түрлі әдістері. Нарық жағдайында аса үлкен
назар реттеудің жанама әдістеріне бөлінеді. Мемлекет шаруашылық процесінің
барлық қатысушылары үшін жалпы шарттар мен ережелерді бекітеді.
Макроэкономикалық тепе-теңдік мынадай маңызды экономикалық
параметрлерді қарастырады:
- сұраныс және ұсыныс;
- тауарлы және ақша массасын;
- жинақтар мен инвестицияларды;
- инфляция мен жұмыссыздықты;
- еңбек өнімділігі мен оның төлемін;
- қоғамның әлеуметтік-экономикалық қажеттілігін және қаржылық
ресурстарын;
- мемлекеттік бюджеттің табыстары мен шығындарын;
- бюджеттік тапшылық көлемін, оны өтеу көздерін;
- төлем балансының активтері мен пассивтерін.
Кейнстік модельдерде жалпы шығындарды қамтамасыз ететін өндіріс
көлемі мен өнімнің берілген көлемін сатып алу үшін жететін шығындар
арасындағы тепе-теңдік түсіндіріледі.
Мультипликатор құбылысы дискрециялық, фискалды саясатты жүргізу
кезінде қолданылады. Салықтар табыстардың қысқаруын туындатады, бұл
жинақтау мен тұтынудың көлемін төмендетуге әкеледі. Өндіріс көлеміне мұндай
әсерді (салықтармен қатар) жинақтар мен импорт тигізеді. Олардың барлығы
табыстар-шығындар жүйесінен ағымды ұсынады. Тұтыну шығындарындағы
айырмашылықтарды құра отырып азаяды, бұлинвестициямен, экспортпен және
мемлекеттік сатып алулармен толтырылуы мүмкін.
Осылай, кейнстік модель экономиканы
реттеудің негізгі факторлары ретінде тауарлар мен қызметтерге сұранысты
айқындайды: мемлекет жиынтық сұранысқа жағдай жасауға әрекет етеді,
ресурстардың қамтылу деңгейінің жоғарылауына әсер етеді, мемлекеттік сатып
алулардың көлемін кеңейтеді, несие құнын ретейді. Кейнстік шаралар
салықтардың төмендеуін, шығындардың жоғарылауын, инвестицияларға жағдай
жасауды қарастырады. Кейнстік теорияға қарағанда монетаризм экономиканы
реттеудің негізгі құралы ретінде ақша айналымы процессі танылады. Бұл кезде
нарықтық макроэкономикалық тұрақтылықтың жоғарғы деңгейін қамтамасыз
ететіндігі қарастырылған. Экономиканың қызмет етуіне мемлекеттік араласуды
азайту бойынша курс жүргізіледі. Ақшалар экономикалық процестердің жанама
реттелуінің шешуші факторы ретінде қарастырылады.
Монетаристердің тұрақтаушы бағдарламалары мынларды қамтиды: -
бюджеттік тапшылықтың қысқаруы (салықтарды көбейту, мемлекеттік сектордың
қызметтеріне бағалардың жоғарылауы); - тұтыну
сұранысын қысқартуға бағытталған еңбекақының өсімін шектеу; - банктік
пайыз мөлшерлемелерінің көбеюі, Орталық банкте мемлекеттік заемдерға және
ақша эмиссиясына шектеулерді енгізу; - экспортты-
импортты операцияларға және бағаларға бақылаудың әлсіздеуі.
ХХ ғасырдың аяғында тұрақты даму - жаңа теориясы қалыптасқан, бұған
жаһанды экономикалық және қаржылық процестер жұмылдырылған.
Тұрақты даму теориясында төменгі шаруашылық субъектісінен ұлттық
экономикаға дейінгі – тұрақты әрекет ететін себептер анықталған.
Берілген теория келесі қағидаларға негізделеді:
1. эволюциялық қағида, кез келген масштабтағы күрделі экономикалық
жүйелердің өздігінен дамуының мәнін сипаттайды;
2. экономикалық қызығушылықтарды үйлестіру қағидасы өзара әрекет ететін
тараптардың қызығушылықтарының балансынсақтауды қарастырады;
3. диверсификация қағидасы, бұл эволюция қағидасының логикалық дамуы мен
нақтылануы ретінде болады;
4. өзінің дамуы бойынша экономикалық жүйедегі иерархиялық диференциация
қағидасы.
2 Қазақстанның қаржы нарығының қазіргі жағдайы
2.1 Банк секторының көрсеткіштерін ағымды талдау
Ақша нарығының жай-күйі. Банктердің кредиттік белсенділігі төмен
болған кезде олардың өтімділіктің жоғары деңгейіне негізделген
саясаты барынша төменгі деңгейде өтімділікті тарту құнын
тұрақтандыруға себеп болды. ҚРҰБ осындай жағдайда, 2009 жылғы қарашадан
бастап ҚҚБ-да кері репо операцияларын жүргізуді тоқтатты, ал 2010
жылғы қыркүйектен бастап (БТА Банкті қайта құрылымдау аяқталғаннан
кейін) екінші деңгейдегі банктерге өтімділікті беру бойынша
операцияларды жүргізуден толықтай бас тартты.
Банктердің көпшілігі жүргізіп отырған өтімділіктің жоғары
деңгейін қолдау саясатының нəтижесі 2009 жылы ол бірте-бірте
құлдырағаннан кейін əдеттен тыс төмен деңгейдегі өтімділікті тарту
бағасын тұрақтандыру болды. Мəселен, 2009 жылғы ақпан - 2010 жылғы
наурыз аралығында KazPrime индикаторының мəні 15%-дан 1,8%-ға дейін
құлдырады, ал 2010 жылғы мамырдан бастап осы индикатордың мəні 2%
деңгейінде белгіленді. Бұл ретте наурызға дейін автоматты репо
сегментінде басымдықпен 2009 жылғы қаңтар-ақпандағы деңгейге дейін
репо мəмілелерінің жиынтық көлемдерін қалпына келтіру байқалды, бұл ретте
мəмілелердің жиынтық саны азайды.
Сурет 1 – Банкаралық ақша нарығының индикаторлары
Ескерту: KASE
Валюта нарығының жай-күйі. 2010 жылғы қаңтар-қыркүйекте ішкі валюта
нарығында жандану көрініс тапты, оған қолайлы сыртқы экономикалық
конъюнктура, экономиканың бірқалыпты өсуі жəне айтарлықтай
күйзелістердің болмауы себепші болды.
Ішкі валюта нарығында 2010 жылдың басынан бері шетел валютасын
(негізінен АҚШ доллары) банктердің сатып алу-сату мəмілелерінің
жиынтық көлемінің бірте-бірте өсуі байқалды. Мəселен, банктердің АҚШ
долларын сатып алу көлемі қаңтардағы 14,6 млрд. АҚШ долл.-дан шілдеде
24,9 млрд. АҚШ долл. дейін өсті, ал сату көлемі – қаңтардағы 16
млрд.АҚШ долл.-нан шілдеде 23,6 млрд. АҚШ долл. дейін өсті. Валюта
нарығының жиынтық айналымының өсуі қазақстандық ірі кəсіпорындардың
Қазақстан экономикасының біртіндеп жандануы аясында жəне əлемдік
шикізат нарықтарындағы қолайлы конъюнктураға қатысты сыртқы экономикалық
белсенділігінің айтарлықтай өсуіне негізделді.
Сурет 2 – Банктердің шетел валютасын сату көлемі
Ескерту: ҚРҰБ
Тұтастай алғанда, 2010 жылғы 9 айдың ішінде биржалық валюта
нарығының өтімділігіне өзгеріс енгізуге əкеліп соқтыратын күйзелістер
байқалған жоқ, бұл жағдайды өтімділік индексі растайды. Биржалық валюта
нарығының асимметрия индекстері нарыққа қатысушылардың тарапынан оған
алып-сатарлық қысымның бірқалыпты деңгейі жөнінде куəландырады, оның
ішінде сатушылардың тарапынан болатын қысым сатып алушылар тарапынан
болатын қысыммен алмасады.
Сурет 3 – Америка долларының биржа нарығының
өтімділік индексі (USD_TOD мәмілелері бойынша)
Ескерту: KASE, ҚРҰБ есептері
Депозит нарығы. Банк жүйесінің сыртқы міндеттемелерінің төмендеуі
аясында қорландырудың ішкі көздерінің сенімді өсу және оларды сыртқысына
ауыстыру байқалды.
Сурет 4 – Қазақстан банктерінің депозиттік базасы
Ескерту: ҚҚА, ҚРҰБ есептері
Депозиттердің оң өсуі, бірінші кезекте, банктерге өзінің сыртқы
берешегіне қызмет көрсетуге және өтімділіктің барабар деңгейін қолдануға
ықпал етті.
2010 жылы банк жүйесінің депозиттік базаның өсуі 12% болды. Бұл ретте
ірі және орта банктердің тобы бойынша депозиттердің өсуі (2-топ) 15% болды,
банктердің арасында осы өсу 8%-дан 62%-ға дейінгі диапазонда ауытқыды.
Қайта құрылымдалған банктер бойынша депозиттердіңт (1-топ) осы кезеңде 6%
болды.
Жеке тұлғалар тарапынан салымдардың ұлғаюы халықтың қаржы жағдайын
жақсарту, салымдарды өтеудің ең төменгі сомасын арттыру және мемлекеттік
бюджеттен жалақыларды, зейнетақыларды және әлеуметтік төлемдерді
кепілдікпен арттыру аясында болды.
2008 жылдың аяғында қабылданған депозиттерге кепілдік беру сомасын 1
млн. теңгеден 2012 жылға дейін 5 млн. теңгеге дейін арттыру бойынша
дағдарысқа қарсы шаралар банк қызмет көрсететін клиенттер санының төмендеуі
аясында салым сомасының ұлғаюы есебінен тікелей жеке тұлғалар тарапынан
банктердің депозиттік базасының өсуін қамтамасыз етті (Сурет 9).
Алайда, абсолюттік мәндердегі банк салымдарының тұрақты өсуіне
қарамастан қайта тартылған депозиттердің көлемі біртіндеп қысқаруда.
Мәселен, 2010 жылдың басынан бастап бөлшек, сол сияқты корпоративтік
төмендеуі байқалады.
Депозиттер бойынша кірістіліктің төмендеуі және ұзақ мерзімді
инвестициялау құралы ретінде жылжымайтын мүлік нарығына қызығушылықты
жаңарту депозиттердің жинақтау құралы ретіндегі, атап айтқанда жеке
тұлғалар үшін тартылымдылықты төмендетеді. Екінші жағынан, нақты сектордың
қаражатты, бірінші кезекте, айналым қаражатын толықтыру көзіне кіруін
шектейтін банктердің консервативтік клиенттерді өз қызметін қолдау үшін,
оның ішінде депозиттерге салымдардың қысқаруы есебінен қосымша қаражат
іздеуге мәжбүр етеді.
Сурет 5 – Жеке тұлғалардың салымдары және
банктердің клиенттерінің саны
Ескерту: ҚДКҚ, ҚРҰБ есептері
Депозиттік база құрылымында 2010 жылдың аяғындағы жағдай бойынша
барлық клиенттік салымдардың 68% иеленген заңды тұлғалардың салымдары басым
үлеске ие болады және оларда ерекше рөлге банктерге олардың тұрақты жұмыс
істеуі үшін бөлінген мемлекеттік қаражат және мемлекетпен байланысты
құрылымдардың қаражаты ие болып отыр.осы қаражатқа ҰӘҚ еншілес ұйымдарының
депозиттері және нақты сектордың басым салларын қолдау бойынша мемлекеттік
бағдарламалар шеңберіндегі қаражат кіреді.
Отандық депозит нарығының 2011 жылдың қаңтар айындағы жағдайын
төмендегі кестеден көруге болады:
Кесте 1 – Депозиттік ұйымдардағы депозиттер
01.08 06.08 12.08 01.09 06.09 12.09
Брокер-дилерлердің62 69 106 104 83 76
барлығы
оның ішінде:
Акциялар 2550 2304 2325 2233 - -
шығарылымы саны
Облигациялар
Шығарылымдар саны 146 216 277 335 387 387
Шығарылымдар 597632 875892 1392278 1901656 4935108 5860836
көлемі, млн.
теңгемен
Ескерту: ҚҚА-нің деректері негізінде автормен құрастырылған
- - мәліметтер жоқ
Сурет 8 - Қолданыстағы облигациялар шығарылымдарының саны мен
көлемінің өзгеріс динамикасы
8-суреттегі графиктен көріп отырғанымыздай Қор нарығына шығарылған
мемлекеттік емес облигациялар көлемі мен саны 2005 жыл мен 2010 жыл
аралығында айтарлықтай өскен. Мысалы, шығарылымдар саны 146-дан 387-ге, ал
көлемі 597632 млн теңгеден 5860836 млн теңгеге өскен. Мұндай жағдай , әрине
бағалы қағаздар нарығының дамуын, сонымен қатар экономиканың дамуына үлесін
көбірек қосып жатқанын білдіреді.
2010 жылдың 1 қазанындағы деректер бойынша ҚР-ның корпоротивтік
облигацияларының 75,4%-ы кәсіби емес инвесторлар үлесіне тиесілі.
Институционалды инвесторлар-облигацияларды ұстаушылардың ҚР-ның аумағында
шығарылған облигациялардың жалпы көлеміндегі үлесі 10,24%-ды құрайды, ал
қалған үлес сауда ұйымдарына, ЕДБ-ға және өзге де қаржы ұйымдарына тиесілі.
Мұндай жағдай отандық қор нарығының басты жетіспеушілігі болып отыр.
Қазақстандағы қор нарығының жай-күйінің негізігі индикаторы болып –
KASE қор биржасы ұсынған ұйымдасқан нарығы болып табылады.
Ағымдағы жылдағы бағалы қағаздардың KASE cауда-саттығына жіберілген
қазақстандық эмитенттер туралы ақпарат төмендегі кестеде берілген.
ШығарыЭмитент
лымдар тер
саны саны
"Акциялар" секторы 98 72
"Борыштық бағалы қағаздар" секторы 255 81
"Инвестициялық қорлардың бағалы 2 2
қағаздары"
секторы
"Депозитарлық қолхаттар" секторы 0 0
"Халықаралық қаржы ұйымдарының бағалы 1 1
қағаздары" секторы
"Мемлекеттік бағалы қағаздар" секторы 165 3
"Туынды бағалы қағаздар" секторы 0 0
"Баламалы алаң" 0 0
Ескерту: ҚҚА-нің бағалы қағаздар нарығының 2010 ж. 1 қазандағы
ағымдағы жағдайынан алынған
KASE айналымын жіберілген бағалы қағаздардың негізгі үлес салмағы
борыштық бағалы қағаздарға – 48,9% (255 шығарылым) келеді. Акциялар жəне
мемлекеттік бағалы қағаздары секторы бойынша 18,8% (98 шығарылым) жəне
тиісінше 31,7% (165 шығарылым) болып келеді. Инвестициялық қорлардың бағалы
қағаздарының үлесі 0,4%-ды (2 шығарылым) құрайды. Халықаралық қаржы
ұйымдарының бағалы қағаздарының үлесіне 0,2% (1 шығарылым) келеді.
KASE жалпы капиталдандыру 10 958 072 млн. теңгені немесе ЖІӨ-ден
56,8% құрады. 2010 жылғы 1 шілдедегі жағдай бойынша осындай көрсеткіш
11 081 475 млн. теңгені немесе ЖІӨ-ден 57,4% құрады. Осылайша, қор
нарығын капиталдандырудың абсолюттік көріністегі көбеюі де, сондай ЖІӨ-
ге қатысты қор нарығын капиталдандыру көрсеткішінің көбеюі де
байқалады.
ЖІӨ-ге KASE-нің капиталдандыруын төмендегі 9-суреттен көре аламыз.
Сурет 9 – ЖІӨ-ге KASE-нің капиталдандыруы
Ескерту: ҚҚА бағалы қағаздар нарығының ағымдағы жағдайы
2.3 Қазақстандық сақтандыру нарығының даму үдерістері
2011 жылдың 1 ақпандағы жағдай бойынша сақтандыру (қайта сақтандыру)
ұйымдарының тікелей сақтандыру шарттары бойынша қабылдаған сақтандыру
сыйлықақыларының жиынтық көлемі 20 664,1млн. теңгені құрады, бұл өткен
жылдың осыған ұқсас кезеңінде жиналған көлемнен 69,0% -ға көп.
Сақтандыру 1.02.2010ж. 1.02.2011ж. 1.02.2010ж.
сыйлықақыларының салыстырғандағы
өзгерістер,
келіп түсуі %-бен
млн. теңге
Сомасы үлесі, % Сомасы үлесі,
%
Барлығы, оның 12 228,3 100,0 20 664,1100,0 69,0
ішінде мыналар
бойынша:
Міндетті 2 889,0 23,6 3 230,3 15,6 11,8
сақтандыру
Ерікті жеке 4 070,8 33,3 6 014,9 29,1 47,8
сақтандыру
Ерікті мүліктік 5 268,5 43,1 11 419,055,3 2,6 есе
сақтандыру
Кесте 5 - Сақтандыру сыйлықақыларының келіп түсуі
Ескерту: Кесте ҚҚА мәліметтерінен алынған
Міндетті сақтандыру бойынша сақтандыру сыйлықақыларының көлемі өткен
жылдың осындай көрсеткішінен 11,8%-ға артып, ерікті жеке сақтандыру бойынша
47,8%, ерікті мүліктік сақтандыру бойынша ұлғаю 2,6%-ы құрады.
2011 жылғы 1 ақпандағы жағдай бойынша сақтандыру сыныптары бойынша
келіп түскен сақтандыру сыйлықақыларының құрылымына қатысты мынаны айта
кетуге болады:
міндетті сақтандыруда – сақтандыру сыйлықақылары түсімдерінің 63,9% (2
064,2 млн. теңге) көлік құралдары иелерінің азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін сақтандыру бойынша түскен, 29,2% (941,7 млн. теңге)
қызметкердің еңбек (қызметтік) міндеттерін атқарған кезде жазатайым
жағдайлардан сақтандыру бойынша түскен, 2,6% (83,1 млн. теңге)
тасымалдаушының жолаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық жауапкершілігін
сақтандыру жəне басқалар бойынша – 4,3% түскен.
ерікті жеке сақтандыруда – сақтандыру сыйлықақылары түсімдерінің
жазатайым жағдайлардан сақтандыру бойынша түскен, ауырған жағдайдан
сақтандыру бойынша – 13,1% (787,7 млн. теңге) ауырған жағдайдан сақтандыру
бойынша – 59,9% (3 605,4 млн. теңге), ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz