Табиғатына байланысты токсиканттардың негізгі түрлері

Жоспар:
I. Кіріспе
II. Негізгі бөлім
2.1. Қоршаған орта токсиканттарының түрлі белгілері бойынша жіктелуі
2.2. Табиғатына байланысты токсиканттардың негізгі түрлері
2.3. Токсиканттардың негізгі топтары
2.4. Токсикология
ІІІ. Қорытынды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі.

Ластағыштар - қоршаған ортаға енген немесе шектен тыс мөлшерде пайда болған және ортаны ластайтын кез келген физикалық агенттер, химиялық заттектер немесе биологиялык түрлер (негізінен микроорганизмдер). Ластағыштар табиғи және антропогендік бірінші реттік ластану көздерінен тікелей және екінші реттік (бірінші реттік химиялық реакция кезінде түзілетін) болып бөлінеді. Сондай - ақ қоректік тізбекте жинақталатын тұрақты (ыдырамайтын) ластағыштарды бөліп көрсетеді. Ластағыштардың көбі (пестицидтер, полихлордифенилдер, пластмассалар) табиғи жайдайда өте баяу ыдырайды, ал улы қосылыстар (сынап, қорғасын) мүлде залалсыздандырылмайды.
Әр түрлі ластағыштардың табиғи ортаға түсуі бірқатар зардаптарға ұшыратады: өсімдіктер мен жануарлар әлеміне зиян келтіреді (ормандар мен мәдени өсімдіктердің өнімділігі азаяды, жануарлар қырылады және т.б.); табиғи биогеоценоздың тұрақтылығы бүзылады; металдар коррозияға ұшырайды, сәулет ғимараттары бүлінеді; адам денсаулығына зиян келеді және т.б.
1940 жылдары табиғи өнімдер (мақта, жібек, жүн, сабын, қоспасыз азық-түлік, көксағыз) басым болса, қазіргі кезде олар өнеркәсібі дамыған мемлекеттерде қоршаған ортаны ластайтын, қиын синтетикалық өнімдермен алмастырылған. Олар — синтетикалық талшықтар, жуғыш түрлі заттектер, ағартқыштар, жасанды азық-түлік, минерал тыңайтқыштар, синтетикалық көксағыз және т.б. Әсіресе қазба отынды энергия алу мақсатында пайдаланғанда қоршаған ортаға көп ластағыштар түседі. Өндіріс қалдықтары мен атмосфераны ластағыштар (көміртек оксидтері, азот оксидтері, көмірсутектер, қатты бөлшектер және т.б.) көміртектің табиғи айналымын бұзады. Соның салдарынан көшетхана эффектісі, фотохимиялық у тутін пайда болады. Өнеркәсіптің түрлі салалары ластағыштар көзі болып табылады. Әсіресе дүние жүзіндегі металлургиялық кәсіпорындар атмосфераға жыл сайын 150 мың т-дан астам мыс, шамамен 120 мың т мырыш, 90 мың т никель, кобальт, сынап және т.б. ластағыштарды шығарады. Олардан шығатын зиянды қалдықтар өсімдіктер мен тірі организмдердің қырылуына себепші болады.

Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Маршал В. Основные опасности химического загрязнения производства. Мир, 1989г., 627с
2. Ильин В.Б. Тяжелые металлы в системе “почва-растение”. – М: НаукаюНовосибирск,-1991.-151с
3. Одум, Ю. Основы экологии: Учеб. для вузов / Ю. Одум. - М.: Мир, 1975, 740 с.

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 19 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

I. Кіріспе

II. Негізгі бөлім

1. Қоршаған орта токсиканттарының түрлі белгілері бойынша жіктелуі

2. Табиғатына байланысты токсиканттардың негізгі түрлері

3. Токсиканттардың негізгі топтары

4. Токсикология

ІІІ. Қорытынды.

Қолданылған әдебиеттер тізімі.

I. Кіріспе

Ластағыштар - қоршаған ортаға енген немесе шектен тыс мөлшерде пайда
болған және ортаны ластайтын кез келген физикалық агенттер, химиялық
заттектер немесе биологиялык түрлер (негізінен микроорганизмдер).
Ластағыштар табиғи және антропогендік бірінші реттік ластану көздерінен
тікелей және екінші реттік (бірінші реттік химиялық реакция кезінде
түзілетін) болып бөлінеді. Сондай - ақ қоректік тізбекте жинақталатын
тұрақты (ыдырамайтын) ластағыштарды бөліп көрсетеді. Ластағыштардың көбі
(пестицидтер, полихлордифенилдер, пластмассалар) табиғи жайдайда өте баяу
ыдырайды, ал улы қосылыстар (сынап, қорғасын) мүлде залалсыздандырылмайды.

Әр түрлі ластағыштардың табиғи ортаға түсуі бірқатар зардаптарға
ұшыратады: өсімдіктер мен жануарлар әлеміне зиян келтіреді (ормандар мен
мәдени өсімдіктердің өнімділігі азаяды, жануарлар қырылады және т.б.);
табиғи биогеоценоздың тұрақтылығы бүзылады; металдар коррозияға ұшырайды,
сәулет ғимараттары бүлінеді; адам денсаулығына зиян келеді және т.б.

1940 жылдары табиғи өнімдер (мақта, жібек, жүн, сабын, қоспасыз азық-
түлік, көксағыз) басым болса, қазіргі кезде олар өнеркәсібі дамыған
мемлекеттерде қоршаған ортаны ластайтын, қиын синтетикалық өнімдермен
алмастырылған. Олар — синтетикалық талшықтар, жуғыш түрлі заттектер,
ағартқыштар, жасанды азық-түлік, минерал тыңайтқыштар, синтетикалық
көксағыз және т.б. Әсіресе қазба отынды энергия алу мақсатында
пайдаланғанда қоршаған ортаға көп ластағыштар түседі. Өндіріс қалдықтары
мен атмосфераны ластағыштар (көміртек оксидтері, азот оксидтері,
көмірсутектер, қатты бөлшектер және т.б.) көміртектің табиғи айналымын
бұзады. Соның салдарынан көшетхана эффектісі, фотохимиялық у тутін пайда
болады. Өнеркәсіптің түрлі салалары ластағыштар көзі болып табылады.
Әсіресе дүние жүзіндегі металлургиялық кәсіпорындар атмосфераға жыл сайын
150 мың т-дан астам мыс, шамамен 120 мың т мырыш, 90 мың т никель, кобальт,
сынап және т.б. ластағыштарды шығарады. Олардан шығатын зиянды қалдықтар
өсімдіктер мен тірі организмдердің қырылуына себепші болады.

ІІ. Негізгі бөлім

2.1. Қоршаған орта токсиканттарының түрлі белгілері бойынша жіктелуі

1. Шығу тегі бойынша: Табиғи жəне жасанды (антропогенді).
Табиғи ластану – табиғи, әдетте үлкен апаттар, зілзалалар (жанартау
атқылауы, жер сілкіну) нәтижесінде пайда болады.
Антропогенді ластану – адам іс-әрекетінен туындайтын кез келген
ластану.

2. Пайда болу көзіне байланысты:
• өндірістік, ауыл шаруашылық, транспорттық жəне т.б.;
• нүктелік (өнеркəсіп орнының құбыры), объектілі (өнеркəсі орны),
шашыраған (егістік танабы, бүкіл экожүйе), трансгрессивті (басқа
аймақтар мен мемлекеттерден енетін).
•
3. Əсер ететін ауқымына байланысты: ғаламдық, аймақтық, жергілікті.
Ғаламдық ластану – үлкен қашықтықтарға тарап, биосфералық процестерге,
Жерге әсер етеді.
Жергілікті ластану – өнеркәсіп аймақтарында немесе қала төңірегінде
болу мүмкін.
Аймақтық ластану – аудан төңірегінде болуы мүмкін.

4. Қоршаған ортаның бөлігіне қарай: атмосфера, топырақ, гидросфера жəне
оның əр түрлі құрам бөліктері (əлемдік мұхит, тұщы су, жер асты сулары,
өзен сулары жəне т.б.).

5. Табиғатына байланысты:
- химиялық (химиялық заттар мен элементтер) өткір улануға, хроникалық
ауруларға, яғни көп уақытқа созылған ауруды тудыруы мүмкін, сонымен
қатар, канцерогенді жəне мутагенді əсерді тигізуі мүмкін. Мысалы, ауыр
металдардың өсімдіктер мен жануарлар ұлпаларында жинақталып, токсикалық
əсер етуге қабілеттілігі бар.
- физикалық (радиоактивті, радиациялық жылулық, шу, электромагниттік)
қоршаған ортаның температуралық-энергетикалық, толқындық, радиациялық және
басқа да физикалық қасиеттерінің нормадан ауытқуларынан болатын ластану.
-физико–химиялық (аэрозольдер), биологиялық (микробиологиялық жəне т.б).

6. Əсер етудің периодтылығына байланысты: бірінші ретті (өнеркəсіп
орындарының қалдықтары), екінші байланысты ретті (смогты құбылыстардың
өнімдері).

7. Тұрақтылық дəрежесі бойынша:
-өте тұрақты - 100 жəне 1000 жыл тұратын (азот, оттегі, аргон жəне басқа
инертті газдар);
-тұрақты – 5-25 жыл(көмірқышқыл газы, метан, фреондар);
-тұрақсыз (су буы, көміртегі тотығы, күкіртті газ, күкіртсутек, азоттың
қостотығы, озон қабатындағы фреон).

2.2. Табиғатына байланысты токсиканттардың негізгі түрлері

Химиялық ластағыштар – экожүйедегі концентрациясы нормадан жоғары
немесе басқа жақтан енген заттар. Ауаның мейлінше ластануы өнеркәсіп
қажеттілігі үшін отындарды жағу, үйлерді жылыту, транспорттардың жұмысы
кезінде, тұрмыстық және өндірістік қалдықтарды жағу, қайта өңдеу кезінде
байқалады.

Атмосфераны қатты ластайтын улы заттарға: көміртегі қосылыстары (көмір
қышқыл газы, көміртегі тотығы, альдегидтер, қышқылдар), күкірт қосылыстары
(күкіртті ангидрид, күкірт қышқылы), азот тотықтары (NO және N02) жатады.

Екпе ағаштар газдар үшін механикалық бөгет және атмосфераның химиялық
ластануына қорғаныш бола алады. Күкірт оксидін жақсы жұтатын ағаштарға:
терек, жөке, қайың ағаштарын жатқызуға болады. Фенолдарды мамыргүл, аюбадам
жақсы сіңіреді. Сондықтан жерге түскен жапырақтарды өртемей, жерге көміп
тастаған дұрыс.

Орман экожүйелері ядролық жарылыстардың зардаптарын төмендетуде үлкен
роль атқарады. Ағаштардың қылқандары мен жапырақтары радиоактивті йодтың
50% жинақтай алады. Орманы жоқ жерде радиоактивті тұнбалардың белсенділігі
32 есе жоғары болады.

Қоршаған орта өндірістік қалдықтар мен автокөлік түтіндерінен
ластанғанда ауыл шаруашылығы өнімдерінің сапасы төмендеп, сол арқылы
адамдардың денсаулығы зардап шегеді. Әсіресе минералды тынайтқыштар мен
зиянкестерге қолданатын аестицидтер жеміс-жидек арқылы адам организміне
нитрат ретінде түседі. Мерзімінен ерте піскен көкөністерде (қарбыз, Қауын,
картоп, пияз, сәбіз және т.б. нитраттар көп болады. Мысалы, мамыр айларында
піскен көкөністерде көбіне зиянды заттардың шекті мөлшері 2-3 есеге артып
түседі. Сондықтан ерте піскен көкөністерді пайдаланғанда сақ болған жөн.

Физикалық ластағыштар - Бұл биосфераға техногендік себептерден түсетін
энергияның артық көздері. Мысалы, жылу (атмосфераға қызған газдардың
бөлінуі); жарық (жасанды жарықтың әсерінен табиғи жарықтың нашарлауы); шуыл
(шуылдың мүмкін деңгейден артуы); электромагнитті (электр желісі, радио,
теледидар); радиоактивті (атмосфера радиоактивті заттардың бөлінуі); озон
бұзғыш (фреондардың атмосфераға бөлінуі).

Қала үшін жағымсыз факторлардың бірі физикалық табиғаты әртүрлі дыбыс
тербелісінен пайда болатын шуыл. Әдетте төменгі жиіліктегі автокөліктердің
шуылы жоғары жиіліктегі шуылға қарағанда алысқа тарайды. Зерттеулер
көрсеткендей, тіпті қысқ а уақытты шуыл организмнің барлық жүйелеріне
(әсіресе жүреқ- қан және жүйке жүйелеріне) жағымсыз әсер етеді. Адам 30-40
дБ шуылда өзін қолайлы сезінгенімен, 120 дБ-ден жоғары шуыл орғанизмге
үлкен ауыртпалық түсіреді.

Өсімдіктер шуылдан қорғауда да үлкен роль атқарады. Үй қабырғасының
жартысына дейін өсіп тұрған жүзім өсімдігі пәтердегі шуылды екі еседей
төмендетеді. Өсімдіктердің шуылдан қорғау қасиеті өсімдіктің еніне
(габитусына), қалың болуына, құрамына, биіктігіне байланысты. Шуылдан
арнайы (бетонды, металл, әйнекті ағашты) қондырғылар жақсы қорғайды.

Биологиялық ластағыштар - экожүйеде бұрын болмаған немесе мөлшері
қалыпты жағдайдан аспаған организмдер түрлері. Микрорганизмдермен ластануды
бактериологиялық ластану деп атайды. Әсіресе кейбір елдердің қарулы
күштерінің лабораторияларында жасалатын арнайы немесе кездейсоқ ауру
тудырғыш микроорганизмдердің штаммдарымен атмосферанын ластануы өте
қауіпті.

Экожүйедегі өсімдіктер бөтен түрлермен өздері бөліп шығаратын
фитонцидтер деп аталатын арнайы заттармен күресе алады. Кейбір фитонцид
түрлері көп клеткалы организмдерге қатты әсер етіп тіпті жәндіктерді
өлтіріп те жібереді. Олар әсіресе бактериялы және саңырауқұлақты флораға
қатты әсер етеді. Емен ағашының фитонциді қашықтан дизентерия мен паратиф
қоздырғыштарын өлтіреді. Эвкалипт ағашының жапырақтары бөлетін фитонцидтер
стрептококты, май қарағай қылқандары - дифтерия қоздырғышын, қарағайдың
қылқандары - өкпе - құрт ауруы қоздырғыштарын өлтіреді. 1 га арша тоғайы
күніне 30 кг фитонцидтер бөледі. Олар зиянды микроорганизмдерді өлтіріп
қана қоймай, шыбындарды және басқа да жәндіктерді жолатпайды.

Механикалық ластағыштар - шаң, қоқыс. Олар органикалық отынды жақ
қанда және құрылыс материалдарын дайындау процестері кезінде пайда болады.
Мұндай ластану кезіндегі ең қауіптісі диаметрі 0,005 мм-ге дейінгі
бөлшектер. Көптеген аурулар ауаның шаң болуымен байланысты: өкпе құрт ауруы
(туберкулез), кеңірдектің аллергиялық аурулары және т.б. ауадағы шаңның
жоғары конңентрациясы мұрынның шырышты қабығының жұмысын нашарлатады,
мұрыннан қан кетеді.

Американдық ғалымдар халқының саны 1 млн-нан асатын қалалардағы
тұрғындарда ауаның ластануы мен тыныс алу жолдарының қатерлі ісік (рак)
ауруының жиілігі арасында тікелей байланыс бар екенін анықтады. Көз ауруы,
созылмалы коньюнктивит көбіне ауаның ластануымен байланысты. Сондай- ақ
атмосфералық ауадағы шаң Жер бетіне түсетін ультракүлгін сәулелердін
мөлшерін де азайтады.

Жасыл өсімдіктер ауадағы шаңды тазартып басқа қоспалардың әсерін
төмендетеді. Мысалы, шыршалы ағаштар ауадан 1 гектардан 32 тонна,
қарағайлар 36,4 т, шамшаттар - 68 т шаң жинайды.

2.3. Токсиканттардың негізгі топтары

Пестицидтер (латын сөздерінен pestis – жұқпалы ауру, caedo -
өлтіремін) – мәдени өсімдіктерді зиянкестерден, паразиттерден,
арамшөптерден, аурулардан және микроорганизмдерден қорғау үшін қолданатын
барлық химиялық қосылыстар. Пестицидтерді пайдалану ауылшаруашылық
өнімдерін 18-20% сақтайды. Қазіргі кезде оларды көп қолданатын болғандықтан
биосфера мен адамдарға зияны тиіп жатыр. Оларды пайдаланбай өнім алуға
мүмкіндік жоқ, себебі зиянкестер өте көбейіп кетті. Бунақденелілер
пестицидтердің бір түріне тез бейімделетін және ол қасиетін ұрпағына бере
алатын қабілеті бар. Сондықтан пестицидтерді қолданарда зиянкестердің
түріне қарай таңдап алу керек.

Химиялық құрамы жағынан пестицидтер 5 класқа топтастырылады:

1. хлорорганикалық қосылыстар – гексахлоран, ДДТ (дуст)
гексахлорциклогексан, полихлорпинен, полихлоркамфен т.б. Олар организмде
жинала алады да, ыдырауы бірнеше ондаған жылдарға созылады. Хлорорганикалық
қосылыстар диоксиндермен қосылысып, тұрақты органикалық қосылыстар түзеді.

2. Фосфорорганикалық инсектицидтер – карбофос, дихлофос, диазинон,
фосфамид, метафос, амофос, өсімдіктің өсуін реттегіштер және т.б. Бұлар
топырықта және басқа ортада тезірек ыдырайды.

3. Карбаматты инсектицидтер – карбамин қышқылының күрделі эфирлері (севин).
Бунақденелілердің жекелеген түрлеріне ғана әсеретеді, ал жануарлар мен
адамдарға зияны жоқ.

4. Хлорфеноксиқышқыл туындыллары – дефолиант ретінде су қоймаларында өсетін
өсімдіктерді жою үшін қолданады.

5. Пиретроидты табиғаты бар пестицидтер – транс-хризантема қышқылы. Бұл
инсектицидтердің жаңа түрі, оны табиғи материалдардан бөліп алған. Мысалы,
түймедақ өсімдігінің сығындысынан табиғи пиретрин-І алынған. Бұдан басқа
өте қатты әсер ететін жасанды пиретроидтер де алынған.

Қоршаған ортаға түскен пестицидтер абиотикалық және биотикалық
жолдармен ыдырайды. Біріншісі – фотохимиялық, тотығу – тотықсыздандыру
реакциясының және гидролиздің көмегімен жүзеге асса, екіншісі –
ферменттердің әсерінен ыдырайды. Биотикалық ыдырау абиотикалыққа қарағанда
тезірек жүреді. Ыдырау жылдамдығы ферменттердің концентрациясына және
пестицидтерді ыдырата алатын микроорганизмдердің санына байланысты.

А.Спутников тәжірибе жүргізу арқылы уытты заттардың жануарларға әсерін
анықтап, пестицидтердің уыттылығын 1 кг дене массасына препараттың неше
миллиграмм концентрациясы келетініне қарай сипаттады. Оларды уыттылық
дәрежесіне қарай 4 класқа топтастырды. ХХ ғасыр аяғында Республика
территориясында шикізат материалдары мен тағамдарда өсімдіктерді
зиянкестерден қорғауға пайдаланатын химиялық заттар 20-30% жеткен. 1999
жылы шайдың сынамаларына (пробаларына) талдау жасалып, құрамында хлор бар
пестицидтердің шекті рауалы концентрациясынан (ШРК) 40% артық болғандығы
анықталған. Бұл жай Алматы қаласында, Оңтүстік және Шығыс Қазақстан,
Алматы, Қызылорда және Жамбыл облыстарында байқалған. Соны мен қатар, 1999
жылы Республикалық санитарлық эпидемиологиялық қадағалау комитетінің
токсикология бөлімі шайдың сынамаларына талдау жасағанда олардың 45%-да
пестицидтердің бар екендігі, соның ішінде 10% дикофол пестицидінің ШРК
(0,01 мгкг) артық екендігі анықталған. 1998 жылы Алматы облысы бойынша
шикі және піскен тағамдардың 0,41%нда пестицидтердің қалдығы анықталып, ШРК-
0,41%-ға және 0,16%-ға көп болған. 1999 жылы бұл көрсеткіштер 0,3% артқан.
Бүкіл әлемдік денсаулық сақтау ұйымы жыл сайын дүние жүзінде пестицидтерді
пайдаланудың салдарынан 500 000-нан 2 миллионға жуық адам уланып, олардың
10-40 мыңы өліп кеткен жағдайлар болғанын айтады. Көп елдерде пестицидтерді
пайдалануға тыйым салынған. Әсіресе дихлордифенилтрихлорметилметанды (ДДТ)
пайдалануға болмайды, себебі оның ыдырауына бірнеше жылдар керек. Бұл
заттың шығу тарихы өте қызық. 1940 жылы швейцария химигі Пауль Мюллер ең
алғаш синтездеу жолымен ДДТ-ны тауып, оны ауылшаруашылығының зианкестерімен
күресуге пайдалануды ұсынған. Осы жаңалығы үшін ғалымға кезінде Нобель
сыйлығы берілген. Алғашқы кезде бұл зат адамдардың көптеген қиыншылықтарын
шешті. ДДТ-ны пайдаланып кесіртке мен көптеген зиянкес бунақ денелілерді
қырды. Әсірісе ауру таратушы масаларды өлтіріп, миллиондаған Адам дарды
безгек ауруынан құтқарды. Кейінірек ДДТ-ның күштілігінен зияндығы басым
екендігі анықталды. ДДТ барлық тірі организмдерге тіпті балдырларға да
зиянын тигізеді екен. Оның миллиардтан бір бөлігі фотосинтездің жылдамдығын
баяулатады. Ал жасыл өсімдіктер атмосфераны ауамен қамтамасыз ететіндігі
сіздерге белгілі. Кейінірек ДДТ-ның басқа пестицидтер тәрізді кумулятивтік
эффектісі бар екендігі анықталды. Оның әсері уландырудан бастап
мутагендікке дейін жетті. ДДТ тұрақты болғандықтан, ол қоректену тізбегімен
өсімдіктер организміне өтедіде, өсімдікпен қоректенетін жануарларға,
олардан аңдарға беріледі. Өсімдік және жануар тектес тағаммен тамақтанудың
арқасында ДДТ адам организміне де түсетіндігін сезіп отырған боларсыздар.
Осылайша жылжу кезінде әрбір организмде жинақталған ДДТ—ның шамасы 10 есе
артып отырады. Организмде жиналған препарат ондағы басқа заттармен
қосылысып, улылығы артады да, адамдарды, жануарларды өлтіре алатын шамаға
жетеді. Табиғи жағдайда ДДЭбастапқы ДДТ-дан да қауіпті. Себебі ДДЭ-нің
ыдырау алғашқысынан да баяу жүреді. Ауылшаруашылығында пестицидтерді
пайдаланудан гөрі өсімдіктерді қорғаудың биологиялық жолы іздестірілуде
және пестицидтер пайдаланылмаған экологиялық таза өнім алу көзделіп отыр.
Пестицидтердің адам организміне зиян екенін, табиғи процестерді бұзып,
қоршаған ортаны ластайтынын ескеріп, оны өте сақтықпен басқа шара жоқ
болған жағдайда ғана пайдаланған жөн. Бунақденелілермен күресудің кейінде
шыққан биологиялық әдісінің бірін айта кетейік. Ол түрпілі материалдарды
(абразивы) қолдану. Түрпілі материалдарды бунакденелілер көп жүретін жерге
себеді. Оның үстімен жүріп өткен жәндіктің денесі кеуіп қалады, себебі
сыртқы жабыны зақымданады. Түрлі заттардың өсімдіктерге, жануарларға және
адамдарға ешқандай зияны жоқ.

Минералдық тыңайтқыштарды пайдалану интенсивті егіншіліктің бөлінбес
құрамды бөлігі. Ғалымдардың есептеулері бойынша минералдық тыңайтқыштарды
қолданудың пайдалы әсері болуы үшін олардың дүниежүзілік пайдалану мөлшері
шамамен бір адамға шаққанда жылына 90 кг болуы керек. Бұл үшін
тыңайтқыштардың өндірісі жылына 450— 500 млн. т. болуы қажет. Қазіргі
кездегі дүние жү-зіндегі тыңайтқыштар өндірісі шамамен жылына 200—220 млн.
т. немесе адам басына шаққанда жылына 35—40-ы құрайды.

Тыңайтқыштарды қолдануды өндірілетін ауыл шаруашылық өнімінің
бірлігіне жұмсалатын энергияның арту заңының көрінісі ретінде қарастыруға
болады. Яғни өнімнің бірдей өсімін қамтамасыз ету үшін минералдық
тыңайтқыштардың пайдаланылатын мөлшері де артады. Мысалы, тыңайтқыштарды
қолданудың бастапқы кезеңдерінде гектардан қосымша 1 т астық алу үшін
180—200 кг азотты енгізуге жетеді. Келесі қосымша 1 т астық алу үшін 2—3
есе көп тыңайтқыш қолдану керек.

Минералдық тыцайтқыштарды қолданудың экологиялық мәселелері мына
көзқарастар тұрғысынына қарастырылуы қажет:

1) тыңайтқыштар енгізілетін жерлердегі тыңайтқыштардың жергілікті
экожүйелерге әсері;

2) пайдалану шекарасынан тыс жатқан экожүйлер мен оның звеноларына
әсері, ең алдымен су ортасы және атмосфераға;

3) тыңайтылған топырақтан алынған өнімнің сапасы және оның адам
денсаулығына әсері.

Экожүйеде тыңайтқыштарды еңгізуден іс жүзінде өнімнің артуы болмайтын,
ал тыңайтқыштар мөлшерінің одан әрі артуы өнімің төмендеуіне әкелетін
жағдай қалыптасуы мүмкін. Бұл жағдайда макси-малды шамасы бойынша шектеуші
факторлар ережесінің орындалуы көрінеді.

Топырақ жүйесінде оның құнарлығының төмендеуіне әкелетін өзгерістер
жүреді: қышқылдығының артуы, топырақ ағзаларының түрлік құрамы артады,
заттардың зат алмасуы, кұрылымы бұзылады және басқа да қасиеттері
нашарлайды.

Тыңайтқыштардың, соның ішінде қышқыл, азот тыңайтқыштары әсерінен
топырақтың қышқылдығының артуы одан кальций мен магнийдің шайылып кетуіне
әкеледі. Бұл процесті нейтралдау үшін топыраққа осы әлементтерді енгізу
қажет.

Фосфорлық тыңайтқыштардың азоттық тыңайтқыштар тәрізді анық
қышқылдандырушы эффектісі болмайды. Олар өсімдіктерде цинктің жетіспеуіне
және алынған өнімде стронцийдің жиналуына әсер етеді. Көптеген
тыңайткыштарда қоспа заттар болады. Олар радиоактивті фонның, ауыр
металдардың мөлшерінің артуына әкелуі мүмкін. Аталған теріс құбылыстарды
болдырмау жолы — тыңайтқыштардың ғылыми негізделген мөлшерін қолдану
(оптималды дозасы, зиянды қоспалардың минималды мөлшері, органикалық
тыңайтқыштармен ке-зектестіріп отыру және т.б.). Тыңайтқыштардың
атмосфералық ауаға, суға әсері ең алдымен азоттық тыңайтқыштармен
байланысты. Азоттық минералды тыңайтқыштар ауаға бос күйінде
(денитрификация нәтижесінде) немесе ұшқыш қо-сылыстар (мысалы, N^0) түрінде
түседі. Қазір газ түрінде азотты жоғалту мөлшері себебінен азоттық
тыңайтқыштардың 10—50%-ын құрайды. Азоттың газ тәріздес түрдегі шығынын
кемітудің ең басты құралы — оларды ғылыми негізделген мөлшерде қолдану
(өсімдік жылдам сіңіру үшін тамыр) маңына енгізу, газ тәрізді шығынды
тежейкіш заттарды, мысалы нитратрин пайдалану). Азоттық тыңайтқыштар су
көздеріне де айтарлықтай әсер етеді. Су қоймаларының тазалығы осы заттарға
байланысты. Азот пен фосфор экожүйенің автотрофты звеносы (өсімдік) үшін
шектеуші фактор болып табылады. Суда азот пен фосфордың көп ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.