Әуенімен әйгілі әбілқайыр әулеті

Кіріспе

Көне кептің байыбына салсақ, көмейіне Жошы хан қорғасын құйғызған домбыра қайтып үн қатпастай тұншықпақ еді. Алайда, ғасырлар өткенде басқа емес – нақ осы әміршінің өзінен өрбіген жұлдызды шоғыр азалы да жазалы аспаптың құдіретіне дүниені қайта табындырды. Жошы заманы тым жырақ – әңгімеміз адасар. Арғы атасы әз-Жәнібек – бұл да бағзы белесі. Бергідегі Әбілқайыр бабаларына алдияр дейік. Иә, әңгіме баһадүр хан ұрпағының тұқымнан тақ тоздырған тегеуріні емес, әулеттен ән оздырған тектілігі хақында болмақ. Әбілқайырдың тікелей мұрагері Нұралының отыз ұлы ішінде, әсіресе, Бөкей, Шығай, Қаратай тарихта аты қалған тұлғалар. Осы үшеуінен басындағы бақты тақтан емес, күмбірлі күй мен әуелеген ән-жырдан тапқан ұрпақ қаншама. Айталық, төре күйдің тәңірі Дәулеткерей, әншілігімен Жайықтың сырнайы атанған Мұхит сал, “Шалқыманың” жаршысы Жантөре хан – дарынымен дара тұрар есімдер!
Бір ғана Бөкейдің балалары – Жәңгір хан, Тәуке, Әділ, Меңдігерей сұлтандар сарайынан күй керуендете шыққан салтанатты топ ше? Тәукеден – Махамбет, Ғабдолхакім, Хабир күйшілер, Әділден – Науша күйші, Жәңгірден – шабытты ақын, шебер домбырашы Шәңгерей тарайды. Меңдігерей де өзімен бір анадан туған інісі Дәулеткерейді тек дәулет пен билікке баулымапты.
Ұлттық мәдениеттің тағы бір көрікті тобы – Қаратаевтар мен Мұхитовтар. Бұлардың көшбасшысы – әнші Мұхит. Мұхиттың атасы да, әкесі Мерәлі – Мерғали Еркінғалиев те рулы ел басқарған белсенділер. Мерәлінің Пангерей,

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

ӘУЕНІМЕН ӘЙГІЛІ ӘБІЛҚАЙЫР ӘУЛЕТІ

Көне кептің байыбына салсақ, көмейіне Жошы хан қорғасын құйғызған
домбыра қайтып үн қатпастай тұншықпақ еді. Алайда, ғасырлар өткенде басқа
емес – нақ осы әміршінің өзінен өрбіген жұлдызды шоғыр азалы да жазалы
аспаптың құдіретіне дүниені қайта табындырды. Жошы заманы тым жырақ –
әңгімеміз адасар. Арғы атасы әз-Жәнібек – бұл да бағзы белесі. Бергідегі
Әбілқайыр бабаларына алдияр дейік. Иә, әңгіме баһадүр хан ұрпағының
тұқымнан тақ тоздырған тегеуріні емес, әулеттен ән оздырған тектілігі
хақында болмақ. Әбілқайырдың тікелей мұрагері Нұралының отыз ұлы ішінде,
әсіресе, Бөкей, Шығай, Қаратай тарихта аты қалған тұлғалар. Осы үшеуінен
басындағы бақты тақтан емес, күмбірлі күй мен әуелеген ән-жырдан тапқан
ұрпақ қаншама. Айталық, төре күйдің тәңірі Дәулеткерей, әншілігімен
Жайықтың сырнайы атанған Мұхит сал, “Шалқыманың” жаршысы Жантөре хан –
дарынымен дара тұрар есімдер!
Бір ғана Бөкейдің балалары – Жәңгір хан, Тәуке, Әділ, Меңдігерей
сұлтандар сарайынан күй керуендете шыққан салтанатты топ ше? Тәукеден –
Махамбет, Ғабдолхакім, Хабир күйшілер, Әділден – Науша күйші, Жәңгірден –
шабытты ақын, шебер домбырашы Шәңгерей тарайды. Меңдігерей де өзімен бір
анадан туған інісі Дәулеткерейді тек дәулет пен билікке баулымапты.
Ұлттық мәдениеттің тағы бір көрікті тобы – Қаратаевтар мен Мұхитовтар.
Бұлардың көшбасшысы – әнші Мұхит. Мұхиттың атасы да, әкесі Мерәлі – Мерғали
Еркінғалиев те рулы ел басқарған белсенділер. Мерәлінің Пангерей,
Шәңгерей, Мырзагерей, Мұхаметкерей (Мұхит), Сақыпкерей, Жанша (Ақжан) және
Жүсіп деген ұлдары болды. Сақып, Жанша, Жүсіптер бірінен-бірі асқан
домбырашы болса, Шәңгерей скрипканы сызылта ойнады. Әйтсе де, ағайынды
жетеуден оза шауып, “Оралдан ән оздырғаны” Мұхит сал.
Әйгілі аталарының туын жықпай жиырмасыншы ғасырға бұлардың бәрі
Қаратаев тегімен жеткен еді. Ұлт азаттық көтерілістің көсемі Қаратай
сұлтанның күресі кеңестік тарихнамада әуелі дәріптеліп, кейіннен есімі
қайта көмескіленді. Сірә, Ресей Думасының депутаты, алғашқы үкімет –
Қазревкомның мүшесі Бақытжан Қаратаевтың Голощекин саясатын айыптап, қыр
көрсете компартиядан шығуынан туған көзқарас салқыны болса керек.
Содан ба, Затаевичтің “1000 әніне” Қаратаев болып кірген Мұхит
Жұбановтың “Замана бұлбұлдарынан” Мерәлиев болып шықты. Тап күресі ушығып
тұрған заманда Ахаңдай жанашырдың Мұхит мұрасы мен оның кейінгі ұрпағының
тағдыры үшін ойлаған сақтығы еді. Сөйтіп, Мұхиттың өзінен тарайтын өнер
саңлақтары оның атымен – Мұхитовтар болып жалғасты.
Немере інісі Бақытжан Қаратаевтың айтуынша, ақжарқын, әңгімешіл Мұхит
қай төрдің де күткен мейманы болған. Жасында көркіне сұлулар сұқтанған әнші
қартайған шағында кең пейілді, келбетіне парасат ұялаған абызға айналып,
елдің құрметіне бөленген. Сөйтіп, жас шағында “Күнде той, күнде жиын жүрген
жерім” деуі де, егде тартқанда “Мен кепіл өткен жастың келмесіне” дегені де
шындықтан шалғай емес. Өмірінің соңында сезім әндерін шырқауды доғарып,
Құранның сөзін әуезелейтін ғажайып араби сарынды сопыдай қайталаумен өткен
дейді.
“Айдай” мен “Қыпшақ”, “Алуаш” пен “Қилым”, “Айнамкөз” бен “Паңкөйлек”,
“Дүния” мен “Зәуреш” әндері Мұхит есімін мәңгілік етті. Мұхит әншілігімен
қоса Боғданың, Тазбаланың, Абылдың, Сәулебайдың күйлерін нақышына келтіре
орындаған.
Мұхиттың Шоң (Мұхаметжан) және Нәу деген балалары әке қасиетін өздері
мен кейінгі ұрпақтарына дарытқан өнерпаздар. Он тоғызыншы ғасыр соңында
ғұмыр кешкен Шоң домбыра мен скрипкада шебер ойнаған. Шоңның балалары
Лұқпан мен Ғұбайдолла Мұхитовтар, Нәудің баласы Шайхы Қаратаев атасының ән
қазынасын алтындай сақтап, жиырмасыншы ғасырға әкеп табыстады.
Немересі, 1890 жылы туған Шайхыны Мұхит орысша оқытып, әкімшілік
қызметке даярлады. Мұхит інілері Сақыпкерей, Жанша, Жүсіп және осы
жасөспірім Шайхы бесеуі қосылып, ол тұста болмаған жаңалық – қазақтың күй
әуендері мен орыстың би-вальстерін бес домбырамен күмбірлеткен. Сөйтіп,
әдейілеп емес, әсер мен әуестіктен оркестрге бас құраған.
Жиырмасыншы жылдардың басында Орынборда қазақ ән-күйлерін жинаумен
шұғылданған Затаевичтің есіл-дерті елге есімі жайылған Шайхыны көру еді.
Оралдық жігіттер екеуін кездестірмек болып, Жымпитыға жеделхат жөнелтті.
Жауап орнына оның таяуда өмірден өткені туралы өкінішті хабар келді. Қайран
Шайхы өзінің “Арман” әнін домбыра шегінде баяу қағумен дем үзіпті. Соңғы
сәтте қасында болған өнерпаз жігіт Бақ Жұмағалиев Орынборға келіп, Шайхының
“Арманы” мен одан үйренген Мұхиттың “Мұхамедия” мен “Қоңыр әнін” этнографқа
жаздырған.

Ал жастайынан Шайхының қасына еріп, Мұхит шығармаларын көкірегіне
құйған күйсандық әнші кейінгі Құрманғалиев Ғарифолла деп білеміз. Ғарекең:
“Шайхының ән айтқан дауысына үнімді үш тыныс алып барып теңестіретінмін”
деп еске алады екен.
Жанарында сал Мұхит жарқылдаған ақиық осылай деп өз дауысын Шайхыдан
үш екпін кем бағаласа, аталы-немерелі екі саңлақтың әншілік “ай-дайы” қай
қиырдан естілерін ойлаңыз!
Домбыра, скрипка, гитара болсын – аспап таңдамай ойнай беретін Шайхы
әншілік жағынан Мұхиттың әндерін өзінен асырып салмаса, төмен орындамаған.
Кейінгіге өз үні жетпегенімен, атасының мұрасын Ғарифоллаға, аталас інісі
Қамбар Медетовке (Қаратаевқа) табыстаған Шайхы есімі әйгілі әулет
өмірбаянының сырлы парағы.
Жұбанов тағы бір Қаратаевты “Мұхит әндерінің қоймасы” атаған. Айтса,
айтқандай, Шынтас Мұхиттың қасында көп болып, әндерінің негізін алып қалды.
Көбінің шығу тарихын білді. Өзі орындап та, мамандарға жаздырып та кеңінен
насихаттады. “Зәурештің” алпыс шумақ дастанын айтты. Кербез бастап,
еркелете аяқтап, күміс әуенмен “Қыпшақты” құбылта шырқады. А.Жұбановқа
Мұхит туралы еңбек жазуға негізгі мәліметтерді берген осы Шынтас.
Шынтас Қаратай сұлтанның Тілеуінен тарайды. Бір қызығы, Алматыға
Шынтастан бұрын әні жетті. Отызыншы жылдары Қазақ радиосында диктор болған
Тәмті Ибрагимова Мұхит пен Шынтас әндерін эфирден алғаш орындады.
Қаратөбеге келгенде әкесі Зариптің “керуен сарайына” жиі түсетін Шынтастың
өнеріне жастайынан тәнті болған Тәмті одан көп ән үйренген еді.
“Паңкөйлекті”, “Айнамкөзді”, “Дайдидауды” жұртшылық радио арқылы Мұхиттың
өз мәнерінде тыңдады.
Мұхиттың немересі Лұқпан отызыншы-елуінші жылдары Құрманғазы оркестрі
мен Қазақ филармониясында ұлттық өнер үшін аса пайдалы еңбек етті. Әкеден
ерте қалса да, Мұхит атасының әндерін шырқай жүріп, он бес жасында Шоңның
әнші баласы атанды. 1916 жылы майданның қара жұмысына алынды. 1933 жылы
түйе өсірудің үздігі ретінде Алматыға слетке келді. Астанада оның атына
сыртынан қанық Ахмет Жұбанов кездестіріп: “Жаңа құрылып жатқан музыка
кабинетіне жұмысқа қаласың” дейді. “Апыр-ай, түйелерім...” деп Лұқпан
қиналады. Өнер комиссиясындағы Әуезов, Жұбанов, Брусиловскийлер: “Түйе
бағатын сенімді адам табылар” деп көндіреді. Содан Қазатком оркестрінің бас
домбырашысы болып орналасты.
Мұрағат қорында жайсаң азаматтың әр жылдары өз қолымен жазған өмірбаян
парақтары сақталыпты:
2 қараша 1940 жыл: “Мен Лұқпан Шоңұлы Мұхитов 1894 жылы Батыс
Қазақстан облысының Қаратөбе ауданында Жақсыбайда тудым. Әкемнің әлеуметтік
тегі кедей шаруа. 1841 жылы туған атам Мұхит үш айдай старшындықпен
айналысып, одан кейін тек ән-күймен шұғылданған. 1918 жылы қайтыс болды.
Кіші інім Ғұбайдолла Мұхитов 1937 жылдың қазанында саяси жағынан қамалып,
он жылға жер аударылды. Кейіннен кінәсіздігі анықталып босатылды. Қазір
Алматы облысындағы Қапал педучилищесінде оқытушылық қызметте. Өзім 1929
жылы колхозға кіріп, екпінді болып жұмыс істедім. 1933 жылы Алматыда
бақташы-малшылар слетіне делегат болып қатыстым...”.
23 сәуір 1955 жыл: “Домбырашы әрі скрипкашы әкеміз Шоңның өнері
бәрімізге дарыды. Ағаларым Шайхы, Махмұт, інім Ғұбайдолла бәрі де қайтыс
болған. Өз балаларыммен бірге інімнің баласы Сапар Мұхитовты тәрбиелеймін.
1934 жылдан бері Құрманғазы оркестріндемін. Мұхит атамның жеті-сегіз күйін,
елудей әнін жаздырдым...”.
Осындай өмірбаянның бірі концертмейстер Лұқпанды Сталиндік сыйлыққа
ұсыну үшін жазылған екен. Белгілі себептермен ұсыныс халық әртісі атағы мен
“Құрмет белгісі” орденіне түзетіліпті. Еңбегі лайық болғанымен, жоғары
жақтағылар сақтық жасаса керек. Лұқпанның өзі әлеуметтік тегінен ақтала да
сақтана жазып отырса, мәдениет басындағыларға қалай кінә қоярсыз.
Лұқпан тәрбиелеген Сапар Ғұбайдоллаұлы Мұхитов та Чайковский
училищесін бітіріп, 1960-шы жылдары Құрманғазы оркестрінде ойнады.
Музыкант Мұхитовтардың соңғы ірі қайраткері арамыздан күні кеше өткен
атақты домбырашы Құбыш Әшімұлы Мұхитов. Құбыштың анасы Зейнеп Нәуқызы
Мұхитова – Шайхының қарындасы. Колхозшы Зейнеп 1935 жылы Алматыға келіп,
Құрманғазы оркестріне орналасты. Сол жылдары оркестрдегі небәрі екі әйелдің
бірі осы Зейнеп еді. Бармағынан бал тамған домбырашы өнер ұжымында жиырма
жыл табан аудармай өнер көрсетті.
Құбыш сегізінші сыныпты бітірген 1943 жылы осы оркестрдің ең жас
күйшісі болып қабылданды. Сөйтіп, анасы екеуі отызыншы жылдары жазықсыз
кеткен ағаларының орнын ойсыратпай, өз таланттарымен оркестрдің күйін
құйқылжытты. Алдарында аман жүрген екі аға – Науша Бөкейханов пен Лұқпан
Мұхитовқа арқа сүйеді.
1950 жылы консерваторияның халық аспаптары факультетін бітірген
Құбышты Ахмет Жұбанов осында жұмысқа алып қалды. Кафедра меңгерушісі,
декан, проректор бола жүріп, өнер шаңырағына өмірінің соңғы күніне дейін 55
жылын түгел арнады. Домбыраға үйретудің әдістемесін жасап, оқулықтар жазды.
Педагогтік және орындаушылық дарынымен танылған Құбышты А.Жұбанов
жастайынан-ақ “домбырашылар ұстазы” атаған еді. Профессор Мұхитов баптаған
шәкірттер қатарында Қаршыға Ахмедияров, Бақыт Қарабалина, Мағауия Хамзин,
Шәміл Әбілтаев, Құрманғазы оркестрінің дирижері Айтқали Жайымов пен сазгер
Кенжебек Күмісбеков есімдерін атасақ, Ахаңның сәуегейлігі айнымай келіпті.
Осы мақала авторына Құбыш аға айтқан бір сыр бар еді. Құпиялағаны ма,
әлде жариялағаны ма – бірақ анасы атынан айтылған ақиқат болған соң біз де
білдіре кетелік. “Менің атам Ақшолақ Сарығожин 1884-1915 жылдары Қаратөбеде
болыс болған, тарихта әйгілі адам. Анам Зейнеп Алматыға келгенде әкемнің
болыс баласы екенінен сақтанып, мені төре тұқымы болса да Мұхит жарлы деп
өз тегіне жаздырды” деген еді. Арғы тегін айтпағанда, ағайыны, “1000 ән”
корреспонденттерінің бірі, шебер домбырашы Әміржан Сарығожиннің де 1937
жылдың құрбаны болуы, Ресей армиясының полковнигі (бір деректерде –
генералы), Алашорданың әскери қайраткері Сабыр Сарығожиннің жиырмасыншы
жылдары Англияға өтіп кетуі Зейнепке жалғыз ұлын заман кәрінен аман
сақтаудың амалын ойлатса керек.

Ұлт мәдениетінде Құрманғазы оркестрінен бұрын да Мұхитовтар мәйек
болған оқиғалар бар. Мысалы, Затаевичті этнограф ретінде танытқан “Қазақ
халқының 1000 әні” еңбегінің бастамасына белгілі бір дәрежеде Лұқпанның
туған інісі Ғұбайдолла Мұхитов ұйытқы болды десек ше? 1921 жылы Ғұбайдолла
Орынбор атты әскер командалық құрамы мектебінің курсанты еді. Курсант
демесек, Ғұбайдолла 1916 жыл майданының тыл жұмысынан өткен, Алаш әскерінің
құрамында ұрыстарға араласқан – бұрыннан-ақ ат ойнатқан ұлан-ды. Күнбатыс
алашорда әскері Кеңес өкіметі жағына шыққаннан кейін атты әскер
командирлігіне оқып жатқан кезі. Сол жылдың қаңтар-ақпан айларында Затаевич
одан арасында өз атасы Мұхиттың төрт әні мен “Теріс күйі” бар алғашқы он үш
шығарма жазып алды. Өнертанушы Мұхит әндерінің көркемдік-бейнелік сипатына
қайран қалды. Олардың тәкаппар, кең тынысты, аңыз рухындағы сарыны музыка
маманының қазақтың әуен-сазына деген құлшынысын оятты. Келесі күндері
Ғұбайдолла зерттеушіге атты әскер мектебінде бірге оқитын семейлік,
торғайлық жолдастарын ілестіре келді.
Осылайша, “1000 әннің” алғашқы материалдары жинақтала бастады. Наурыз
айында Халық ағарту комиссариатының отырысында жазып алынған әндердің
құндылығына баға беретін комиссия құрылды. Құрамына комиссар Ахмет
Байтұрсыновтың өзі және орынбасары, азық-түлік комиссары Мұхтар Саматов,
Ғұбайдолла Мұхитов пен Ғабдолхакім Бөкейханов кірді.
Қазақ Орталық атқару комитетінің мүшесі Ғабдолхакім Жәңгір ханның
ағасы Тәуке сұлтанның немерелері, ағалы-інілі үш домбырашының ортаншысы.
Ағасы – Махамбет, інісі – Хабир Бөкейхановтар. Комиссия мүшелерінің
ұсыныстары, талқылаудың хаттамалары мұрағатта сақталған. “Жинаққа “Гурьев”
әні енгізілмесін, өйткені ол осындағы “Ақ теңіз” әнінің қайталанған түрі”
депті Ғұбайдолла. Ғабдолхакім “Қанауыз” әнінің әлсіз жазылғанын атапты.
Пікірін дәлелдеу үшін осы әнді өзі орындап берген екен!
Музыка мэтрі ән-күй жинау барысында Ғұбайдолла мен Ғабдолхакімнің
көмегіне кейін де талай жүгінді. 1922 жылдың жазында Ғабдолхакім ақыры
комиссиядағы қытымыр сарапшыдан қазыналы толықтырушыға айналды. Ол
орындаушылығы жағынан өз ағасы Махамбетпен, ұстаздары Салауаткерей Шығаев
және Макар Жапаровпен шендесе алмағанымен, он саусағынан күй құйылған
домбырашы болатын. Затаевич одан Дәулеткерейдің, Құрманғазының, Тұрыптың,
Әлікейдің, Макардың аттарын тұңғыш рет естіп, Мүсірәліден Сейтекке дейінгі
бөкейлік ірі домбырашылардың тізімін жазды.
Орал қаласында екінші басқыш мектепте мұғалім болып жүрген
Ғұбайдолламен Затаевич екінші рет 1927 жылы осында кездесті. Сабақтар мен
конференциялардан қолы босамайтын өнерпаз орынборлық ескі танысына көп
қарайлай алмаса да, осы жолы сегіз күй жаздырды. Әсіресе, қоржынына “Абыл”,
“Нарату”, “Өтті-кетті”, “Таз бала” секілді салиқалы дүниелер түскенін
жинаушы керемет сәттілік санады. Оралдағылар мазасыз Затаевичті Бөкей
ордасына жіберуге асықты. Сөйтіп, бөкейліктегі сол тұстағы атышулы екі
домбырашы – Махамбет пен Науша Бөкейхановтар тынымсыз зерттеушінің
“құрығына түсті”. Ата дәулетінен әлі ажырай қоймаған Махамбет Қарағай
жайлауында, Науша Шоңай маңында шаруаларын күйттеп отыратын.
Жәңгір ханнан кейін Бөкей ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.