«Мұнайдың химиялық анализі» бағдарлы элективті курсын оқыту әдістемесі
МАЗМҰНЫ
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Әдеби шолу
1.1 Элективтік курстардың негізгі түрлері, жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Мұнайдың шығу тегі, қасиеттері және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... . 15
II. Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.1 «Мұнайдың химиялық анализі» бағдарлы элективті курсының күнтізбелік оқу жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Элективті курс бойынша сабақ жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 31
2.3 Элективті курстың зертханалық жұмысының әдістемесі ... ... ... ... 48
2.4 Бағдарлы элективтік курстың тиімділігін зерттеудің нәтижелері ... 52
2.5 Элективті курс бойынша оқушылардың жүргізген ғылыми.зерттеу жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
III. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 62
IV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 64
V. Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Әдеби шолу
1.1 Элективтік курстардың негізгі түрлері, жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Мұнайдың шығу тегі, қасиеттері және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... . 15
II. Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 28
2.1 «Мұнайдың химиялық анализі» бағдарлы элективті курсының күнтізбелік оқу жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
2.2 Элективті курс бойынша сабақ жоспары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 31
2.3 Элективті курстың зертханалық жұмысының әдістемесі ... ... ... ... 48
2.4 Бағдарлы элективтік курстың тиімділігін зерттеудің нәтижелері ... 52
2.5 Элективті курс бойынша оқушылардың жүргізген ғылыми.зерттеу жұмысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
III. Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 62
IV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 64
V. Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Қазақстан әлемнің байырғы мұнай шығаратын елдерінің бірі болып табылады, оның табиғи байлықтары орасан зор, атап айтқанда табиғи жанғыш қазбалар қорлары: мұнай, газ және көмірге өте бай мемлекет. Қазақстанның көмірсутек потенциалы мамандардың айтуына қарағанда әлемдік қордың жалпы көлемі бойынша жеткілікті дәрежеде. Мұнайдың анықталған қоры бойынша Қазақстан әлемнің алдыңғы елдерінің қатарына кіреді. Мұнай мен газ Қазақстанның барлық аудандарында дерлік кездеседі. Осындай бай өлкеде мол байлықтарды игеру үшін, оны халықтың игілігіне жұмсау үшін де мұнай-химия ғылымын дамыту бірінші кезекке қойылды.
Химиялық білім оқушыларды көмірсутегі шикізаты, энергетика, жанар-жағармай және мұнайдың химиялық құрамын анализдеу мәселелерін шешуде нақты көзқарастармен, түсініктермен қамтамасыз етеді.
Орта мектепте оқытылатын химия ғылымы – табиғатты танып білуде және қоғамның материалдық игілігін жасауда маңызды рөл атқаратын жаратылыстану ғылымдарының бірі. Химия іргелі ғылым ретінде ғылым мен техниканың басқа салаларының да өсіп – өркендеуіне тікелей әсер етеді. Ол салалар – биология, физика, математика, техника, электроника, энергетика, құрылыс, көлік және агроөндірістер мен микробиология, мұнай-химия т.б. Химия пәнін жақсы меңгерген оқушының келешекте осы салаларда маман – қызметкер болып шығуына мүмкіндік мол.
Оқушылардың жалпы білім деңгейі мен ой – өрісін кеңейтіп, теориялық білімді өмірмен, ғылымды еңбекпен тығыз байланыстыру мақсатында «Мұнайдың химиялық анализі» элективтік курсын жүргізудің маңызы зор. Элективтік курс мұғалімнің басшылығымен оқушылардың пәнге қызығушылығы мен белсенділігін арттыруға негізделген.
Соңғы жылдары біздің еліміз мұнайдың қоры мен өндіру көлемі бойынша шет мемлекеттер арасында алдыңғы қатарға шықты, мол мұнайымызды дұрыс ұқсата алмасақ, байлығымыз ұстағанның қолында, тістегеннің аузында кетіп қалуы мүмкін. Соған орай мұнай-химия саласын дамытуға баса назар аударуда.
Мектептің химия курсында мұнай химиясы тақырыбына өте аз уақыт беріледі, ал тақырып төңірегіндегі зертханалық жұмыстар тіпті жоқтың қасы десе де болады. Осы тұрғыдан алғанда мектеп оқушыларына мұнай химиясы саласына бағыт беруді күшейту керектігі айқын мәселенің бірі. Зерттеуімізді осы мәселеге бағыттау барысында бірнеше қайшылықтарды байқадық:
1. Орта мектептің жоғары сатысындағы оқу бейінін таңдау қажеттігі мен оқушыларды бағдар алуға жеткілікті түрде дайындықтың ғылыми негіздегі элективті курстың жасалмауы арасында қайшылық туып отыр.
Қазақстан әлемнің байырғы мұнай шығаратын елдерінің бірі болып табылады, оның табиғи байлықтары орасан зор, атап айтқанда табиғи жанғыш қазбалар қорлары: мұнай, газ және көмірге өте бай мемлекет. Қазақстанның көмірсутек потенциалы мамандардың айтуына қарағанда әлемдік қордың жалпы көлемі бойынша жеткілікті дәрежеде. Мұнайдың анықталған қоры бойынша Қазақстан әлемнің алдыңғы елдерінің қатарына кіреді. Мұнай мен газ Қазақстанның барлық аудандарында дерлік кездеседі. Осындай бай өлкеде мол байлықтарды игеру үшін, оны халықтың игілігіне жұмсау үшін де мұнай-химия ғылымын дамыту бірінші кезекке қойылды.
Химиялық білім оқушыларды көмірсутегі шикізаты, энергетика, жанар-жағармай және мұнайдың химиялық құрамын анализдеу мәселелерін шешуде нақты көзқарастармен, түсініктермен қамтамасыз етеді.
Орта мектепте оқытылатын химия ғылымы – табиғатты танып білуде және қоғамның материалдық игілігін жасауда маңызды рөл атқаратын жаратылыстану ғылымдарының бірі. Химия іргелі ғылым ретінде ғылым мен техниканың басқа салаларының да өсіп – өркендеуіне тікелей әсер етеді. Ол салалар – биология, физика, математика, техника, электроника, энергетика, құрылыс, көлік және агроөндірістер мен микробиология, мұнай-химия т.б. Химия пәнін жақсы меңгерген оқушының келешекте осы салаларда маман – қызметкер болып шығуына мүмкіндік мол.
Оқушылардың жалпы білім деңгейі мен ой – өрісін кеңейтіп, теориялық білімді өмірмен, ғылымды еңбекпен тығыз байланыстыру мақсатында «Мұнайдың химиялық анализі» элективтік курсын жүргізудің маңызы зор. Элективтік курс мұғалімнің басшылығымен оқушылардың пәнге қызығушылығы мен белсенділігін арттыруға негізделген.
Соңғы жылдары біздің еліміз мұнайдың қоры мен өндіру көлемі бойынша шет мемлекеттер арасында алдыңғы қатарға шықты, мол мұнайымызды дұрыс ұқсата алмасақ, байлығымыз ұстағанның қолында, тістегеннің аузында кетіп қалуы мүмкін. Соған орай мұнай-химия саласын дамытуға баса назар аударуда.
Мектептің химия курсында мұнай химиясы тақырыбына өте аз уақыт беріледі, ал тақырып төңірегіндегі зертханалық жұмыстар тіпті жоқтың қасы десе де болады. Осы тұрғыдан алғанда мектеп оқушыларына мұнай химиясы саласына бағыт беруді күшейту керектігі айқын мәселенің бірі. Зерттеуімізді осы мәселеге бағыттау барысында бірнеше қайшылықтарды байқадық:
1. Орта мектептің жоғары сатысындағы оқу бейінін таңдау қажеттігі мен оқушыларды бағдар алуға жеткілікті түрде дайындықтың ғылыми негіздегі элективті курстың жасалмауы арасында қайшылық туып отыр.
IV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Елбасы Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан- 2009,- 6 наурыз-№91.-1-2б
2. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы : Алматы: Литера,-2007-42-46б.
3. Үлкен Кеңестік энциклопедия 5-ші басылым-Алматы,-1995-495б
4. Арет.А.Я. Очерки по теории самовоспитания-Фрунзе,-1961.-87с.
5. Верховский В.Н., Смирнов А.Д.Техника химического эксперимента.-М.:Просвещение,-1973.-187 с.
6. Глориозов П.А., Рысс В.Л. Проверочные работы по химии 9-10 классы.-М.: Просвещение,-1982.-37 с.
7. М.С.Пак. Дидактика химии Москва «Владос»-2004
8. Маркова А.К., Матис Т.А.,Орлов А.В.Формирование мотивации учения-М.: Педагогика,-1989
9. Щукина Г.И Педагогические проблемы формирования познавательных интересов у учащихся-М.:Педагогика,-1990
10. Пан С., Криволапова Н., Бобкова л. Подготовка педагога профильной школы. // Народное образование-2004,-№1.-22-26с
11. Ермаков Д.С.,Петрова Г.Д. Создание элективных учебных курсов для профильного обучения. // Школьные технологии-2003,-№6.-23 -29с
12. Решение конференции Профильное обучение в г.Москва: опыт, проблемы, перспективы май, 2003г.- http: //www.niiro.ru/ confdes.shtml.
13. Губина Н.В. Программы элективных курсов: Химия: 8-9 классы: Предпрофильное обучение; Изд «Дрофа», 2007 г
14. Ермаков Д., Петрова Г. Элективные учебные курсы для профильного обучения. // Народное образование-2004,-№2.-7-10с
15. Е.Я.Аршанский., В.О.Алесьева.Предпрофильная подготовка: Как ее реализовать в школьной практике. // Химия в школе-2008, -№5.- 12-19с.
16. Шоқыбаев Ш., Болатов А., Болатов А. Бағдаралды дайындық мәселесін шешу жолдары. // Химия мектепте-2008, -№2.- 8-10б
17. Қазастан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы // Егемен Қазақстан-2004,-16 қазан-2-3б
18. Суербаев Х. Мұнай-газ ісінің негіздері. Астана. «Фолиант». 2008 ж.
19. Нұрсұлтанов Ғ.М., Абайылданов Қ.Н. Мұнай және газды өндіріп, өңдеу. Алматы Қаз ҰТУ 2003 ж.
20. Бишімбаева Г.Қ., Букетова А.Е. Мұнай және газ химиясы мен технологиясы. Алматы. «Бастау». 2007 ж.
21. Жұмағұлов Т.Ж., Абжаев М.М., Сейтқасымов Б.С., Сейтжанов С.С. Мұнай өндірудің техникасы мен технологиясы. Қызылорда, 2006 ж.
22. Хазимов М., Бектемісов С. Отын жанар-жағармай және техникалық сұйықтар. Алматы. «Қайнар» баспасы, 1996 ж.
1. Елбасы Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы // Егемен Қазақстан- 2009,- 6 наурыз-№91.-1-2б
2. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы : Алматы: Литера,-2007-42-46б.
3. Үлкен Кеңестік энциклопедия 5-ші басылым-Алматы,-1995-495б
4. Арет.А.Я. Очерки по теории самовоспитания-Фрунзе,-1961.-87с.
5. Верховский В.Н., Смирнов А.Д.Техника химического эксперимента.-М.:Просвещение,-1973.-187 с.
6. Глориозов П.А., Рысс В.Л. Проверочные работы по химии 9-10 классы.-М.: Просвещение,-1982.-37 с.
7. М.С.Пак. Дидактика химии Москва «Владос»-2004
8. Маркова А.К., Матис Т.А.,Орлов А.В.Формирование мотивации учения-М.: Педагогика,-1989
9. Щукина Г.И Педагогические проблемы формирования познавательных интересов у учащихся-М.:Педагогика,-1990
10. Пан С., Криволапова Н., Бобкова л. Подготовка педагога профильной школы. // Народное образование-2004,-№1.-22-26с
11. Ермаков Д.С.,Петрова Г.Д. Создание элективных учебных курсов для профильного обучения. // Школьные технологии-2003,-№6.-23 -29с
12. Решение конференции Профильное обучение в г.Москва: опыт, проблемы, перспективы май, 2003г.- http: //www.niiro.ru/ confdes.shtml.
13. Губина Н.В. Программы элективных курсов: Химия: 8-9 классы: Предпрофильное обучение; Изд «Дрофа», 2007 г
14. Ермаков Д., Петрова Г. Элективные учебные курсы для профильного обучения. // Народное образование-2004,-№2.-7-10с
15. Е.Я.Аршанский., В.О.Алесьева.Предпрофильная подготовка: Как ее реализовать в школьной практике. // Химия в школе-2008, -№5.- 12-19с.
16. Шоқыбаев Ш., Болатов А., Болатов А. Бағдаралды дайындық мәселесін шешу жолдары. // Химия мектепте-2008, -№2.- 8-10б
17. Қазастан Республикасында білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы // Егемен Қазақстан-2004,-16 қазан-2-3б
18. Суербаев Х. Мұнай-газ ісінің негіздері. Астана. «Фолиант». 2008 ж.
19. Нұрсұлтанов Ғ.М., Абайылданов Қ.Н. Мұнай және газды өндіріп, өңдеу. Алматы Қаз ҰТУ 2003 ж.
20. Бишімбаева Г.Қ., Букетова А.Е. Мұнай және газ химиясы мен технологиясы. Алматы. «Бастау». 2007 ж.
21. Жұмағұлов Т.Ж., Абжаев М.М., Сейтқасымов Б.С., Сейтжанов С.С. Мұнай өндірудің техникасы мен технологиясы. Қызылорда, 2006 ж.
22. Хазимов М., Бектемісов С. Отын жанар-жағармай және техникалық сұйықтар. Алматы. «Қайнар» баспасы, 1996 ж.
МАЗМҰНЫ
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Әдеби шолу
1.1 Элективтік курстардың негізгі түрлері, жіктелуі 6
... ... ... ... ... ... ...
1.2 Мұнайдың шығу тегі, қасиеттері және 15
жіктелуі ... ... ... ... ... ... .. ...
II. Негізгі бөлім 28
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .
2.1 Мұнайдың химиялық анализі бағдарлы элективті курсының 29
күнтізбелік оқу жоспары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
2.2 Элективті курс бойынша сабақ жоспары 31
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.3 Элективті курстың зертханалық жұмысының әдістемесі 48
... ... ... ...
2.4 Бағдарлы элективтік курстың тиімділігін зерттеудің нәтижелері 52
...
2.5 Элективті курс бойынша оқушылардың жүргізген ғылыми-зерттеу 56
жұмысы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
III. Қорытынды 62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
IV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
V. Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Қазақстан әлемнің байырғы мұнай шығаратын елдерінің бірі болып
табылады, оның табиғи байлықтары орасан зор, атап айтқанда табиғи жанғыш
қазбалар қорлары: мұнай, газ және көмірге өте бай мемлекет. Қазақстанның
көмірсутек потенциалы мамандардың айтуына қарағанда әлемдік қордың жалпы
көлемі бойынша жеткілікті дәрежеде. Мұнайдың анықталған қоры бойынша
Қазақстан әлемнің алдыңғы елдерінің қатарына кіреді. Мұнай мен газ
Қазақстанның барлық аудандарында дерлік кездеседі. Осындай бай өлкеде мол
байлықтарды игеру үшін, оны халықтың игілігіне жұмсау үшін де мұнай-химия
ғылымын дамыту бірінші кезекке қойылды.
Химиялық білім оқушыларды көмірсутегі шикізаты, энергетика, жанар-
жағармай және мұнайдың химиялық құрамын анализдеу мәселелерін шешуде нақты
көзқарастармен, түсініктермен қамтамасыз етеді.
Орта мектепте оқытылатын химия ғылымы – табиғатты танып білуде және
қоғамның материалдық игілігін жасауда маңызды рөл атқаратын жаратылыстану
ғылымдарының бірі. Химия іргелі ғылым ретінде ғылым мен техниканың басқа
салаларының да өсіп – өркендеуіне тікелей әсер етеді. Ол салалар –
биология, физика, математика, техника, электроника, энергетика, құрылыс,
көлік және агроөндірістер мен микробиология, мұнай-химия т.б. Химия пәнін
жақсы меңгерген оқушының келешекте осы салаларда маман – қызметкер болып
шығуына мүмкіндік мол.
Оқушылардың жалпы білім деңгейі мен ой – өрісін кеңейтіп, теориялық
білімді өмірмен, ғылымды еңбекпен тығыз байланыстыру мақсатында Мұнайдың
химиялық анализі элективтік курсын жүргізудің маңызы зор. Элективтік курс
мұғалімнің басшылығымен оқушылардың пәнге қызығушылығы мен белсенділігін
арттыруға негізделген.
Соңғы жылдары біздің еліміз мұнайдың қоры мен өндіру көлемі бойынша
шет мемлекеттер арасында алдыңғы қатарға шықты, мол мұнайымызды дұрыс
ұқсата алмасақ, байлығымыз ұстағанның қолында, тістегеннің аузында кетіп
қалуы мүмкін. Соған орай мұнай-химия саласын дамытуға баса назар аударуда.
Мектептің химия курсында мұнай химиясы тақырыбына өте аз уақыт
беріледі, ал тақырып төңірегіндегі зертханалық жұмыстар тіпті жоқтың қасы
десе де болады. Осы тұрғыдан алғанда мектеп оқушыларына мұнай химиясы
саласына бағыт беруді күшейту керектігі айқын мәселенің бірі. Зерттеуімізді
осы мәселеге бағыттау барысында бірнеше қайшылықтарды байқадық:
1. Орта мектептің жоғары сатысындағы оқу бейінін таңдау қажеттігі мен
оқушыларды бағдар алуға жеткілікті түрде дайындықтың ғылыми негіздегі
элективті курстың жасалмауы арасында қайшылық туып отыр.
2. Негізгі мектепте химиядан бейімді білім беруді іске асыру қажеттігі
мен қазіргі кезде орындауда ғылыми әдістемелік нұсқаудың болмауының
арасындағы қарама-қайшылық.
3. Қазақстанда сапалы мұнай өндіру мен күнделікті тұрмысқа, құрылысқа
қажетті өнімдер өңдеу мақсатында болашақ жастарды осы мамандыққа бағыттау
керек екендігі және бұл мәселеге арналған элективті курстың болмауы да
біздің диплом жұмысымызға негіз болды.
Жоғарыда көрсетілген қарама-қайшылықтарды шешудің тиімді жолдары мен
әдістерін іздестіру мақсатымен дипломдық жұмыс тақырыбын Мұнайдың
химиялық анализі бағдарлы элективті курсын оқыту әдістемесі деп таңдадық.
Зерттеу жұмысының өзектілігі – Элективтік курс бағдарламасында мұнай-
химия ғылымының негіздері, ғылыми-техникалық прогреске бағытталған мұнай
және мұнай өнімдерін өңдеу мәселелері, қазіргі заманғы технологиялар
кеңінен қарастырылып, химиядан бағдарлы білім беру бағыты іске асырылады.
Зерттеу мақсаты - негізгі орта мектеп бағдарламасына Мұнайдың
химиялық анализі элективті курсының оқыту әдістемесін жасау. Оқушыларға
мұнай және мұнай өнімдерінің химиялық құрамын, тұрмыста қолданылуын,
өмірдегі маңыздылығын ұғындыру, Қызылорда облысындағы мұнай кеніштері
мұнайының құрамына физика-химиялық талдау жүргізіп, тек жанармай отыны
ретінде ғана емес басқа да тұрмысқа қажетті өнімдер синтездеуді ұсыну,
оқушылардың мұнай химиясы жайлы дүниетанымын арттыру, химиядан алған
білімдерін пайдалана отырып, күнделікті өмірмен байланыстыра білуге
тәрбиелеу.
Зерттеу міндеті – Оқушылардың жалпы білім деңгейі мен ой – өрісін
дамытып, химиядан алған теориялық білімдерін өмірмен, ғылыммен тығыз
байланыстыру, олардың химия пәніне қызығушылығы мен белсенділігін арттыру,
жаңа технологиялық ақпарат көздерімен жұмыс жасауға, шығармашылық ізденіске
баулу, кәсіби бағдар беру.
Зерттеудің проблемасы: бір жағынан оқушының болашақ мамандығын дұрыс
таңдай алатын шығармашылыққа қабілетті тұлға болып қалыптасуын қажетсініп
отырған қоғам сұранысын қанағаттандыратын жалпы орта мектептегі оқу
процесінде оқушылардың бағдарын анықтай алуына мүмкіндік беретін элективтік
курстардың қажеттілігі мен осы проблемалардың теориялық және практикалық
тұрғыдан талданып зерттелуінiң жеткiлiксiздiгiнен туындап отырған қарама-
қайшылықтар зерттеу жұмысының көкейкестілігін анықтайды.
Зерттеу нысаны – Қабілет бейімді білім беру лицейінің 10-сынып
оқушыларын химия пәні бойынша оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні – негізгі орта мектеп химиясын бағдарлы элективті
курстар арқылы оқыту үрдісі.
Егер, негізгі мектеп химиясына байланысты элективті курстар іріктеліп,
осыған лайықты бағдарламалары дайындалса, оның мазмұны химия пәнінің
базалық мазмұнымен тығыз байланыста құрылса, элективті курстардың
бағдарлық негізі анықталса, оны жүзеге асырудың жолдары мен әдістері білім
беру үрдісіне енсе, онда ол оқушылардың химиялық білім, білік, дағдыларының
сапасының жоғарылауына және болашақ мамандығын саналы түрде таңдауына ықпал
етеді.
Қойылған мақсаттарды іске асырып, болжамды тексеру үшін келесі
міндеттер қойылды:
- элективті курстар арқылы химияны тереңдете оқыту негізінде
оқушылардың бағдарын қалыптастыру жолдарын көрсету;
- химияның бағдарлы элективті курстарының қойылатын талаптарын,
бағдарламалық мазмұнын және жүйесін анықтау;
- химияның бағдарлы элективті курстарын оқытудың әдістемесін беру;
- бағдарлы элективті курстарды оқыту әдістемесін педагогикалық
эксперимент арқылы тексеру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
Негізі мектеп химиясы бойынша элективті курстардың мазмұнын
жасау шарттары анықталып, ғылыми тұрғыдан негізделді.
Бағдарлы элективті курстар химия пәні бойынша оқушылардың
білімін тереңдетіп, қызығушылығын арттыра отырып, мектептің жоғары
сатысында дұрыс бағдар таңдауға негіз болатындығы сараланды.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы:
Мұнайдың химиялық анализі бағдарлы элективті курс бағдарламасы мен оны
оқытудың әдістемесі жасалды.
Зерттеудің сарамандылық маңыздылығы:
элективті курс бойынша оқушыларға мұнайдың химиялық құрамын
анықтау және мұнайдың тығыздығын, механикалық қоспалардың, хлорлы тұздардың
мөлшерін, мұнайдан суды бөлу және мұнай құрамындағы су мөлшерін анықтауды
үйрете отырып, тәжірибе барысында зерттеу.
Зерттеу нәтижелерін химия пәні мұғалімдерін қайта даярлау
жағдайларында, сондай-ақ 12 жылдық орта білім беру үрдісінде қолдануға
болады.
Мұнайдың химиялық анализі атты бағдарлы элективтік курсында әрбір
оқушы бойында ақыл-ой мен сарамандық іс- әрекеттердің дараланған сипаты
қалыптасады, теориялық және сарамандық мазмұндағы жаңа мәселелерді шеше
білу шеберлігі пайда болады, яғни химия маманына тән арнаулы қасиеттер
дамиды. Химияны қызығушылықпен оқып үйренгенде оған деген құштарлықтары
артады, мектеп бітіргеннен кейін мұнай-химия кәсіптерін меңгеруге жағдай
жасайды.
1. Әдеби шолу
1.1. Элективтік курстардың негізгі түрлері, жіктелуі
Бағдарлы даярлықтың негізгі көздеген мақсаты-таңдау курстарын,
ақпараттық жұмыстарды, бейімдік бағдарды ұйымдастыру арқылы оқушылардың
өзін-өзі анықтауына ықпал ететін білім беру кеңістігін құру. Бағдарлы
даярлық 9-сыныптан басталады. Басты міндеті жасөспірімдердің әрі қарай оқу
жолын таңдауында маңызды және өмірлік қадамдарын айқындауға байланысты
кешенді жұмыстарды жүргізу болып табылады. Бағдарлы оқытудың негізгі
субъектісі-оқушы. Бағдарды таңдауда оқушы жауапты шешім қабылдайды.
Бағдарлы оқытуды ұйымдастыруда ата-ана жанама рөл атқарғанымен, оқушының
бағдар таңдауында ықпалы зор. Таңдаған мамандығына сай және бағытына сәйкес
оқушы санасында күмән туғызбау үшін ата-анамен пікірлесе отырып, дұрыс
бағыт-бағдар беру-педагогтің міндеті. Бағдарлы білім беруді ұйымдасқан
түрде нәтижелі жүзеге асыруда мұғалім негізгі кілт болып табылады.
Сондықтан мұғалім оқушының бағыт таңдауына дұрыс септігін тигізіп, жан-
жақты көмек көрсетуі тиіс.
Адамның өз мамандығына қаншалықты қанағаттануымен өз өміріне
қаншалықты көңіл толатындығының арасында тікелей байланыс бар. Бір жағынан
кәсіп таңдау болашаққа үңілу болса, екінші жағынан ол өзінің ішкі жан
дүниесіне үңілу, яғни “менің мықты және әлсіз тұстарым, менің қолымнан не
келеді, неге қабілеттімін, келешекте қандай пайда келтіре аламын” деген
сауалды өзіне қоюы болып табылады.
Мамандық таңдағанда біріншіден қызықтыратын мамандықты таңдау
қажет, екіншіден оны игеретіндей білімді болу керек, үшіншіден оқу орнын
дұрыс таңдай білу қажет.
Елбасымыз Н.Назарбаев: Отанымыздың бүгіні мен болашағы
сіздердің еңбектеріңізге тікелей байланысты, бірлесе, ұйымдаса және
ұстаздық ұлағатпен жұмыс жасағанда ғана біз ортақ табыстарға жете аламыз
деп атап айтты.
Бүгінгі күні бағдарлы оқытуды жүзеге асыру оқушылардан, ата-
аналар қауымы мен ұстаздардан көп еңбектенуді және үлкен жауапкершілікті
талап етеді. Себебі мамандығын дұрыс таңдаған білімді де саналы тұлға-ел
болашағы.
Алайда, бұған дейінгі зерттеу нәтижелері бүгінгі таңдағы
білімге, оның нәтижесіне, оқу үрдісінің субъектісі болып отырған оқушының
әрекетіне қойылып отырған жаңаша талаптарға толық мағынасында жауап бере
алмайды. Субъект ретінде оқушының белсенді әрекетінің бір қыры оның өзінің
болашақ бағдарын таңдауы болып табылады. Оқушы осы таңдау арқасында
болашақ кәсібін де таңдайды.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінің осы заманғы
басты бағыттары – дүниежүзілік деңгейдегі мәдениет пен білім қорын бойына
сіңірген, өз бетінше шешім қабылдауға, әр істе шығармашылық әрекет жасауға
қабілеттері бар тұлға қалыптастыруға бағытталған өзіндік бақылауға бейімдеу
жүйесінің және осы мақсатта пайдаланылатын элективтік курстардың мазмұны
мен әдістемесінің теориялық-практикалық тұрғыдан жеткілікті талдану
қажеттiлiгi зерттеу жұмысының өзектiлiгiн анықтайды.
Элективтік курстардың түрлері және олардың оқыту үрдісіндегі рөлі
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2009
жылғы 6 наурызда Халыққа жолдауында Біздің адамдарымыз оқып-үйренуге тиіс,
бүкіл әлемде адамдар өмір бойы оқумен өтеді. Мына жағдайда қайта оқуға,
сөйтіп бүгін қажет болып отырған мамандықты игеруге мүмкіндік те бар,
қажеттілік те бар-деді. Яғни Елбасының айтуынша оқушы кезінде дұрыс
бағдар алмағандықтан қайта оқуға, жаңа мамандық алуға мәжбүр болады. Демек
мектеп қабырғасында жүрген кезінде-ақ оқушы өмірлік кәсібіне бағдарлануы
аса маңызды мәселе. Сондықтан мұғалім және ата-ананың көмегі арқасында
болашақ бағдарын тек оқушы өзі таңдауы тиіс.[1]
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңының 3-ші бабында:
адамның бас бостандығы мен құқықтарын құрметтеу жайлы айтылса, осы заңның
11-ші бабында: оқушылардың кәсіби бағдарын анықтау жайлы айтылған. Заңның
47-ші бабында: тәрбиеленушілер мен оқушылардың оқу жоспарына сәйкес
альтернативтік курстарды таңдауға құқылы,- делінген. [2]
Элективті курс-оқушылардың әртүрлі танымдық қызығушылығын
қанағаттандыратын бейімдік мазмұнды толықтыратын пәндердің оқу жоспарының
жаңа элементі болып табылады. Элективті курстарды жалпы білім беру
бағдарламаларының тақырыптарына кіргізуге болады.
Элективті курстар мектептің жоғарғы сыныптарында бейімдік білім беру
жүйеде маңызды рөл атқарады.Факультативтік курстардан айырмашылығы
элективтік курстар міндетті. Латыншадан аударғанда electus таңдамалы
деген мағына береді. [3]
Осы заманғы білім берудегі оқу пәнінің ерекшеліктері мен олардың
оқушының бағдарын анықтаудағы атқаратын қызметтері
80-ші жылдардың ортасында жалпы химиялық білім берудің негізгі
функциясы ретінде алдыңғы ұрпақ жинақтаған, қорытындыланған, логикалық
және дидактикалық өңделген химиялық танымдылық түрінде қайта жаңғырту,
қолдану, еселеп арттыру болып есептелінді [4]. Әлбетте, білімді қолдану
және еселеп арттыру өзінің өзектігін бүгінгі күнге дейін сақтап келе жатыр,
бірақ дегенмен пәндік оқытудың атқаратын қызметтері білім берудің өзінің
осы заманғы дамушы парадигмасы тұрғысынан өз өзектілігін сақтайды.
Дамытып оқыту жүйесінде әрбір оқу пәнін төмендегідей қарастыру қажет:
➢ бірыңғай жалпы мектептік үйретуші-тәрбиелеуші-дамытушы ортаның
ұйымдастыруына арналған бастапқы негіз және субстрат ретінде;
➢ оқушының білімдік, әрекеттік жеке іс-тәжірибесі функционалды
сауаттылық және біліктілік жүйесін қалыптастыру және дамыту көзі
ретінде;
➢ гуманисті бағдарланған құндылық-мақсаттық жеке басқа басымдылық беру
және ғылыми дүниетанымды қалыптастыру тәсілі ретінде;
➢ ғылыми білімнің әрбір адам өміріндегі маңыздылығын және осы заманғы
қоршаған дүниемен байланыстарының өзектілігін көрсету құралы ретінде;
Бұл жетістіктің міндетті жағдайларына жататындар: оқу-тәрбие үрдісінің
алдында сәйкес келетін мақсаттар қою және оларды іске асыруды қамтамасыз
ететін материалды оқыту мазмұнына енгізу, сонымен қатар білім алушылардың
оқу-танымдық әрекетінің сипаты мен белгілі құрылымының әдепкі жобасын жасау
(ОТӘ). Сондықтан, атап кеткен мәселелерді шешу үшін химия оқу пәнінің
мазмұны мен ОТӘ өзіндік ерекшеліктерін анықтау манызды міндеттеріне жатады.
Мектептік оқытудың мазмұнын құру және қалыптастыру ұстанымдары
әдебиетте кең қарастырылған. Педагогика және әдістемемен жүйеленген
дидактикалық ұстанымдарының ішінен келесілерді көрсетуге болады:
1. Осы заманғы деңгейдегі ғылым мен техниканың дамуы білім берудің
мазмұнына сәйкестігі.
2. Жаратылыс ғылыми білімнің гуманистік бағдарланған құндылық
тәрбиеге бағытталуы; экологиялық императивті ашу, ғылыми білімдердің рөлі
мен адамзаттың осы заманғы глобальді (үлкен, ірі) проблемаларын шешуде
қолданылу перспективалары (экологиялық, шикізаттық, энергетикалық және
т.б).
3. Ғылыми дүниетанымның негіздерін қалыптастыруға және қоршаған
дүниені әрі қарай танудың перспективаларын ұғынуға.
4. Құзырлы (компетентная), функционалды сауатты және әлеуметтік белсенді
тұлғаны қалыптастыру міндеттеріне сәйкестігі.
5. Күнделікті тірлікпен алуан түрлі байланысуды және оны дамыту
перспективаларын оқытуда жүзеге асыру.
6. Оқушыларда әртүрлі сипатты еңбекке даярлықты және дағдыларды
қалыптастыруға, стандартты емес міндеттерді шеше білуге тәрбиелеу.
Химия қарқынды дамып келе жатырған ғылым болып табылады. Сондықтан
бірінші ұстанымда оқу және ғылыми білімдердің сәйкестігі туралы айтылады.
Оқу пәні ешқашанда ғылымның қысқаша аналогы болып табылмайды. Оның мазмұны,
бір жағынан, оқушыларда ғылыми білімдердің негіздерінің қалыптастыру
мақсатымен, ал екінші жағынан-арнайы тәрбиелеуші, дамытушы мақсаттарымен
анықталады.
Химия оқу пәнінің мазмұның ерекшеліктерін талдап жинақталған түрде
төмендегідей анықталады:
1. Оқу пәнінің мазмұны біртұтас. Зат, химиялық реакциялар және
химиялық технологиялар туралы химиялық ұғымдар арасындағы өзара байланысқан
жүйелер курстың базистік негізі болып табылады (В.Н.Верховский,
А.Д.Смирнов, С.Г.Шаповаленко, Ю.В.Ходаков, Д.А.Эпштейн, П.А.Глориозов,
Н.Е.Кузнецова, Е.Е.Минченков және т.б).[5,6] Бұл жүйелердің мазмұны ғылыми
теориялардың жүйелі түрде ауысуына қарай (атом-молекулалық ілім, заттың
электрондық құрылыс теориясы, электролиттік диссоциация теориясы, химиялық
құрылыс теориясы) ашылады. Оқу пәнінің тұтастығы біріншіден аталған
ұғымдардың теориялық жүйелердің біртіндеп дамуымен және өзара
байланыстылығымен анықталады.
2. Химия оқу пәнінің мазмұнында химиялық заңдар мен заңдылықтар
үлкен рөл атқарады.
3. Химияның негізгі зерттеу пәні ретінде өзгеретін зат қарастырылады.
4. Химиялық тіл: символика, терминология, номенклатура – оларды
құрастыру ережелері, өзгерту, атау беру-химия ғылымының айқын
ерекшеліктерін көрсетеді [7]
Оқу мотивациясының дамуы әдістемелік проблема ретінде
Мотив – оқыту үрдісіндегі ең маңызды элемент болып табылады.
Бірақ осы уақытқа дейін мотивация мәселесі химияны оқыту әдістемесінің
теория мен практикасында ешқандай орын алып жатырған жоқ. Соңғы жылдары
жеке оқыту әдістемелерде оқушылардың оқыту мотивациясының даму мәселесіне
көп көңіл бөледі. Бірақ бұны аса зерттелініп жатырған мәселеге жатқызуға
болмайды. Тек қана білімді меңгеру үрдісінде үлкен роль атқарады.
Химияны дамып жатқан оқыту әдістемесін құрастыру негізі ретінде оқыту
мотивацияның даму мәселесін қарастырайық. Жүргізгіш идеяның нақты
мақсатты методикалық бағдарламаның орта мектепте пәнді оқу мотивациясының
дамуы мен ынталандаруын жетілдіру психолого-педагогикалық ғылымда мәселенің
күйін қысқаша сипаттау мақсатында анықтаймыз.
Ең бастысы мотив, мотивациялық сфера деген түсініктердің
мазмұнына, олардың құрылымына және тұлғаның даму функцияларына тоқталып
кетейік.
Мотив – бастан кешіру, күйзеліс, бір әрекетке итермелеуші
қылық. Мотивте, тұлғаның қозғаушы күші сияқты, объективті дүниенің адамға
әсері көрсетілген. Бұл тек санада ғана көрсетілмей, шындыққа да белгілі
нақты қарым-қатынаспен пайда болады.
Егер әрекетке жұмылдырғанда мотивтер соңғы тұлғалық мағынаға ие
болып, оларды мәнтүзуші деп атайды. Іс әрекеттің мәні оның мотивінің
өзгеруі арқылы өзгереді. Сондықтан оқытудың саналылық мәселесі, балаға
білімді игеріп алуға ие болатын, мәннің мәселесі болып табылады. Сонымен –
тиісті қызметтің мотивациясы саналылық оқытудың жетістіктін негізі болып
табылады. Біздің жағдайда – химияны оқыту мотивациясы.
Мотивациялық сфера мотивтердің құрылымының ең маңызды рөл атқарады.
Реалды оқу қызметі әрқашанда полимотивтендірілген немесе көп мотивті.
Сондықтан мотивацияның қалыптастыру мен даму өрісін өте күрделі,
көпкомпонентті және көпфазалы процесс ретінде қарастыру керек.
Мотивациялық сфера құрылысында қажеттіліктерді, мотивтерді,
мақсаттарды және қызығушылықтарды ерекшелеуге тиістіміз. Оның басты
сипаттамасы мотивтер болып табылады, яғни пәнге бағыттылығы. Сонда, мотив
өз бетінше феномен ретінде, сонымен қатар мотивациялық өрістің сипаттамасы
ретінде қарастырылады.
Пән мұғалімінің оқушының бағдарын зерттеу әдістемесі
Оқу мотивациясының қалыптастырылғандығының (күйінің) диагностикасы
оны дамытудың қажетті жағы болып табылады. Оқушының мотивациясын зерттеу
кезінде: мотивтер, мақсаттар, эмоциялар, оқу білігінің қалыптасқандығы
талдау пәні ретінде болады. Сондықтан осы проблемамен айналысып келе
жатырған А.К.Маркова, Т.А.Матис, А.В. Орлов және Г.И.Щукина секілді
мамандардың, ғалымдардың еңбектерінде осы мәселе кеңінен
қарастырылады.[8,9]
Оларды мына тұрғыдан қарастырған жөн :
1) оқушылардың танымдық қызығушылықтарының қалыптасқандығы мен сипаты;
2) оқу біліктерінің қалыптасқандығы;
3) оқушылардың өзіндік бағалауының сипаты;
4) оқу процесіне және оқуға эмоционалдық қатынасы.
Аталған сапалардың бәрі де тұлғаның күрделі интегративтік біліміне
жатады. Бірақ, біз ұсынылып отырған әдістемені төменде берілгендей жеңіл
түрде қарастыруды жөн деп есептейміз:
1. Танымдық қызығушылық.
Бұл проблеманы академик Г.И Щукина мен оның шәкірттері терең түрде
зерттеп шыққан. Оқушылардың танымдық қызығушылықтарының даму деңгейін
анықтау үшін оларды жоғары, орташа , төмен деңгейлерге бөліп берген жөн.
Химия пәні мұғалімінің оқушының сабақ үстіндегі жұмысын үнемі бақылап
отыруы, оның оқу әрекетінің нәтижелерін зерттеуі (өзіндік жұмыс, бақылау
және шығармашылық жұмыс) танымдық қызығушылықтың даму деңгейі жайлы пікір
қалыптастыруға мүмкіндік береді. Осы тұжырымды басқа білім аймағындағы
танымдық қызығушылық деңгейі жайлы мәліметпен толықтыруға болады. Осылай
ету мұғалімді оқушы тұлғасын бір жақты бағалаудан құтқарып, анықталған
қызығушылықтарды химия пәнін оқытуда пайдалануға мүмкіндіктер береді.[9]
2. Жалпы оқу білігінің қалыптасқандығы.
Жалпы оқу білігінің қалыптасуымен оқу мотивациясының дамуының тығыз
байланысты екендігін көптеген зерттеушілер көрсетіп келеді. Бірақ химик –
мұғалім үнемі оқушылардың үлкен топтарымен жұмыс істейді, сондықтан
оқушыларды зерттеу және алынған нәтижелерді тіркеп отыру мақсатқа сәйкес
әрекет жасауды ұйымдастыру және тіпті тұлғаның жеке сапаларының даму
динамикасын бақылау мақсатында пайдалы екендігі даусыз.
3. Оқушының өзіндік бағалауының сипаты
Мотивациясының дамуы үшін оқушының оқу еңбегіне даярлығын өзінің
бағалауының зор маңызы бар. Оқушы ретінде (оқушы – жанұядағы бала, біреуге
жолдас, топ лидері және т.б) әртүрлі рөлде бола отырып біртіндеп өзін
орынды немесе орынсыз бағалауы қалыптасады.
4. Оқуға эмоционалдық қатынасы.
Эмоциялар оқу мотивациясымен тығыз байланысты, ...мотивтермен алға
қойылған мақсаттарды жүзеге асыруға мүмкіндік береді .Сондықтан химияны
оқыту кезінде оқушының нақты бір оқу – тәрбиелік процеске эмоционалдық
қатынасы, сабақтағы оқушының мазасыз күйде болу деңгейі жайлы мәліметтер
мұғалім назарында болуы тиіс.
Диагностикалық әдістемесі
Пән мұғалімі үшін мотивацияны зерттеудің ең қолайлы құралдары
болып мақсатқа сәйкес бақылау, нақты бір диагностикалық тәсілдерді қолдану
жатады.
Ұзақ жылдар бойы сынақтан өтілген оқушының мотивациялық сферасын
зерттеу әдістемесіне оқушылармен дүркін – дүркін сауалнама жүргізу, алынған
материалдарды ұсынылған сызбанұсқа бойынша өңдеу және алынған нәтижелерді
оқу – тәрбие процесін (ОТП) жоспарлауда және ұйымдастыруда жоспарлы түрде
пайдалану жүйесі кіреді.
Оқушылардың бағдарын оқу мотивациясын зерттеу арқылы анықтауға болады.
Элективтік курстарды оқытудың мақсатына- оқушыларды әлеуметтендіру
мен оқытуды дараландыруға бағыттау және өзінің болашақ кәсіби әрекетінің
өрісін саналы және жауапты түрде таңдай білуге даярлау жатады.
Мақсаттары мен міндеттеріне қарай бейімді оқытудың элективті курстары
әртүрлі функциялар атқарады. Осы заманның түйінді мәселелерін зерттеп
талдау, базалық пәндік білім беруді тереңдету және толықтыру, бейімдік
пәндердің жетіспейтін жақтарын толықтыру. Аталған әрбір функция өзінше
маңызды бірақ элективтік курс олардың бәрін кешенді түрде орындауы тиіс.
Элективтік курс-мектептің жоғарғы сыныптарында бейімді оқытудың
құрамына кіретін оқушылардың таңдауымен жүргізілетін таңдаулы курстар.
Элективтік курстар бойынша ҰБТ жүргізілмейді. [10,13]
Элективтік курстар мынадай функцияларды орындайды:
- оқытудың бейімділік бағытын қамтамасыз ету элективтік курстарда берілген
бейімдік деңгейдегі бейімдік пәннің оқытылуын қамтамасыз етеді.Мысалы:
элективтік курс Химиядағы математикалық әдіс деген элективтік курс
химияны бейімдік оқытуды тереңдетеді.
- бейімішілік мамандандырылу: Мысалы: химиялық технология курсы (химия
ауылшаруашылығында, космос химиясы т.б.)
- кәсіби әрекет негіздерімен таныстырып кәсібін анықтауға мүмкіндік береді,
Педагогикалық әрекет негіздері және т.б.
- танымдық қызығушылығын қанағаттандыру: Мұндай элективтік курстар
оқушыларды адам әрекеті аясындағы қызығатын нәрселерін білуге бағыттады.
Мысалы: Туған жердің табиғатын зерттеушілер атты элективтік курстар.
- мазмұнның дамуы: Мектепте минимальді деңгейде оқытылатын базалық
курстың біреуінің маңызын дамытуы мүмкін. Бұл оқушылардың танымдық
қажеттілігін қанағаттандырып, таңдаған пәні бойынша ҰБТ-ны жақсы
тапсыруға мүмкіндік береді.
Элективтік курстар бағдарламаларын жасағанда мына нәрселерді есте
ұстаған жөн:
- таңдалған бейім аясында оқу пәнінің мазмұнын жан-жақты таңдау.
- элективтік курстардың мазмұны базалық немесе бейімділік курстан қандай
айырмашылықтары болатынын анықтау
- курстың тақырыбын, мазмұнын, негізгі мақсаттарын және берілген бейім
бойынша функцияларымен анықтау керек.
- бағдарламаның мазмұнын модульдерге, бөлімдерге, тақырыптарға бөліп
әрқайсысына қажетті сағат беріледі.Осы курсты оқу және қосымша
материалдармен: оқулықтар, дидактикалық материалдар қалай қамтамасыз ету
керектігін анықтау керек.Оқушы және мұғалім үшін бөлек-бөлек әдебиеттер
тізімін құрастыру керек.
- курсты оқып үйрену кезіндегі оқушы әрекетінің негізгі түрлерін, өз
бетінше орындайтын жұмыстың үлесін, шығармашылығын анықтау керек.Егер
курс бағдарламасында практикалық жұмыс, зертханалық тәжірибелер, жобалар
орындау, экскурсия болатын болса онда олардың сипаттамасы бағдарламаларда
берілуі тиіс.
- курс бағдарламасын игеру процесі барысында оқушылар қандай білімдік
өнімдер жасайтындығын ойластыру керек.
- бағдарламаны табысты игеруді бағалаудың критерилерін анықтау керек.
- бағдарламаны игеру қорытындыда оқушылар реферат, жоба, баяндама түрінде
есеп тапсыруын ұйымдастыру керек.[12,13]
Элективтік курсты құрастыру ұстанымдары
- модульдік;
- практикалық бағыты;
- дифференциалдық түрде оқыту;
- оқытуда жаңа технологияны қолдану;
Оқытуда модульдік принцип варианттылықпен қамтамасыз етуге
мүмкіндік туғызады және нақты профилизациялау оқытуын жүзеге асырады.
Оқытуда модульдер мыналарға бағытталған:
- пәнді бейімдік деңгейде тереңірек оқыту;
- пәнаралық байланысты нақтылау;
- танымдылық қызығушылықты қанағаттандыру;
- оқу практикасын, жобалық және зерттеу әрекеттерін ұйымдастырып үйрету
[14] ;
Элективтік курсты оқыту әдістемесі
Элективтік курстың оқыту әдістемесінің мақсаты жаңаша түсіндіру
мен білімді бағалауға негізделіп құрастырылған, өсу рөлі жағдайында
жастардың өзінің таңдаған мамандықтар саласы бойынша дайындау.
Элективтік курсты оқытудағы тиімді әдістерінің бірі болып оқытудағы
зерттеу жобалар әдісі болып табылады және деңгейде реттелуі мүмкін:
- оқытушымен жобаны орындауда проблемдік процесті мазмұндау;
- оқытушының басшылығымен оқушы жобаны орындау;
- оқу (ғылыми)-зерттеу жобаларын оқушының өз бетіншемен орындауы;
Оқушылардың сапалы танымдық іс-әрекеттері басты оқыту жағдайында
олардың талабын дамыту, өмірлік ұстанымын белсендіру, тапқырлығы мен өзінің
білімін өз бетімен толықтыруға үйрету,интернетті қоса отырып әртүрлі
ақпарат көздеріне бағдарлануға үйрету болып табылады.
Жоғарыда көрсетілгендерді оқушы тек жүйелі түрде ғана өз
бетімен танымдылық іс-әрекеттерін қосқанда, сонымен қатар оқу тапсырмалар
түрлерін ерекше орындау үрдісінде жобаның проблемдік-іздену әрекеттерін
сипаттағанда жеке тұлға сапасы қалыптасады.
Курстың әрбір пәні (базалық, бейімдік және элективтік) бейімдік оқыту
міндеттерін шешуге өз үлесін қосады.
Алайда курс үшін әрбір типтің міндетін бөліп көрсетуге болады.
Базалық жалпыға білім беру курсы барлық оқушылар үшін білімнің
инвариативтік бөлігін міндетті түрде алу және жалпыға білім беру дайындығын
аяқтауға бағытталған.
Элективтік курс алдымен әрбір оқушының икемділігі мен қажеттілігін,
жеке білім беру қызығушылығын қанағаттандырумен байланысты.Сонымен ол жеке
білім беру бағдарламасын құрастыру үшін маңызды болып саналады, яғни көбіне
әрбір оқушының таңдау дәрежесіне және қаншалықты оның қызығушылығына,
қабілетіне, өмірлік жоспарларына байланысты.Элективтік курс сонымен қатар,
базалық пен бейімдік курста алған әралуан білімдерін, оқушылардың
қажеттіліктерін толықтырады. [15].
Бейімдік оқыту жүйесінде элективтік курстың маңызы, оның
спектрінің функциясы мен міндетін кең түрде анықтайды.
Элективтік курстың нәтижесі тек мына жағдайда жетістікке жетеді,егер
білім алушы элективтік курстағы таңдаған таңдауына қол жеткізуге мүмкіндік
туғанда;элективтік курсты таңдауы үшін білім алушыға арнайы жағдай
қажет.Біріншіден, олар өздерінің қызығушылықтарын, жоспарларын нақты білуі
қажет.Екіншіден, оқушылар берілген элективтік курстың мазмұнымен алдын-ала
танысуы қажет, яғни оқу-әдістемеліккешендегі оның қысқаша аннотациясын
білуі керек.Үшіншіден, элективтік курсты жүргізетін оқытушы міндетті түрде
презентация өткізуі керек, оқушы элективтік курстың толық мазмұнын алуы
қажет. Элективтік курстың негізгі ерекшелігі-оқушылардың өзін-өзі анықтауда
кәсіби қабілетін, жеке білім алу траекториясына еркін таңдау мүмкіндіктерін
туғызу қажет.
Оқу материалдарының құрылымын жасау кезінде міндетті түрде бір-
бірімен байланысты үйрету түрлерінің негізгі төрт танымдылық іс-әрекеттерін
бөліп көрсету керек:
- пән бойынша алған білімдерін пайдалана отырып типтік пән есептерін шеше
білу (типтік үйрету);
- пән бойынша материал білімдерін логикалық амалдарды қолдана отырып жүзеге
асыру ( логикалық (қисынды) үйрету );
- оқу пәндерінен алған білімдерін пайдалана отырып стандарттық емес
есептерді шеше білу ( творчестволық үйрету );
- оқу жұмыстарын жалпы амалдарды (тәсілдер) жүзеге асыру (оқып үйрету)
[16];
- Қазақстан Республикасының білім беру мекемелерінде 2010-2011 жылдан
бастап бейімді оқыту жүзеге асқалы отыр.
Бейімді білім беру концепциясының қарастырып отырған бағыттарының
басты бағытының біреуі жаратылыстану-математика бағыты болып отыр. Оған
математика, физика, химия, география, биология пәндерін бейімді оқыту
кіреді.
Бейімді оқыту білімді дараландыру мен сараландыруды қамтамасыз
етеді. Білім процесі оқушылардың қызығушылығын, қабілеті мен
бейімділіктерін ескере отырып, соған сәйкес жоғарғы сынып оқушыларының
нәтижелі білім алуына жағдай туғызатындай қайта ұйымдастырылуы тиіс.
Бейімді оқыту базисті жоспар негізінде әрбір оқушының жеке оқу
жоспары бойынша оқуына мүмкіндіктерді қарастырады. Олар негізінен мынадай
блоктардан тұрады:
- оқушылардың бәріне бірдей міндетті барлық бейімді оқытудың жалпы білім
беретін базалық пәндер.
- белгілі бір бейімдік аса тереңдетіп оқытылатын пән түрін таңдаған барлық
оқушыларға бірдей міндетті жалпы білім беретін бейімді оқыту пәндері
- білім беру мекемелерінің оқытуға бөлінген уақыты есебінен жүзеге
асырылатын, бейімдік бағыты анықталған және барлық оқушыларға бірдей
міндетті элективтік курстар.
Жоғарғы сынып деңгейлеріндегі элективтік курстардың бейімдік
оқытудағы маңызы зор. Олардың осы кезге дейін болып келген факультативтік
курстардан басты айырмашылығы – бейімді оқыту аясында элективтік курстар
міндетті түрде жүргізілуі тиіс. Бейімді оқытуда қолданылатын элективтік
курстар саны оқушы таңдайтын курстар санынан әлдеқайда артық болуы керек.
Демек элективтік курстар – бейімді оқытудың аса маңызды бөлігі.[17,18]
1.2 Мұнайдың шығу тегі
Мұнайды өндірумен адамзат бұрынғы заманнан шұғылданып келе жатқандығы
белгілі және оны біздің эраға дейінгі VI ғасырдан бері өндіреді. Алғашында
ең қарапайым әдістер қолданылатын: су қоймаларының бетінен мұнайды жинап
алу, құдықтардың көмегімен мұнай сіңген құмдықты немесе әктастарды өңдеу.
Алынған мұнайды құрылыста қолданып немесе дәріге қосып, оталдырғыш қоспа
алуға, жарық беруге және басқа да көптеген жағдайларда пайдаланған.
Дегенмен мұнай өндірісінің бастамасы ретінде 1859 жылы АҚШ-да ұңғымаларды
мұнайға механикалық бұрғылау жасау кезеңі пайда болған уақытты есептеу
қабылданған, қазіргі кезде дүниежүзінде өндірілетін мұнайдың барлығы
бұрғылау ұңғымасының көмегімен алынады. Бүгінгі күні жанғыш қазбаларды
негізінен энергетикалық отын ретінде қолданады, атап айтқанда мұнай мен
газдың жылу шығару қасиеті оларды өте пайдалы қазбаларға жатқызады.
Мұнай мен газдың нағыз шын қоры туралы сұрақ геологиялық және
геохимиялық жағдайда мұнай мен газдың түзілуі туралы білімді қажет өтеді.
Мұнай орындарын дәл бағалауға мүмкіндік беретін мұнайды барлау мен
өндірудің жоғары технологиясының дамуына қарамастан қор мөлшері әрдайым
қадағаланып отырады. Мұнай көлемі бұрын максималды алынатын қарастырылған
кен орындарындағы мұнай өндіріліп қойған, ал мұнайды өндіру әлі жалғасуда.
Мұнай қорының таусылмайтындығы туралы сұраққа жауап беру үшін оның шығу
тегін қарастырған жөн. Ғылым мен технологиялардың дамуына байланысты
пайдалы қазбалардың сол немесе басқа түрлерінің шығу тегінің алғы шарттары
да бірге дамып отырды.
Ондаған жылдар бойы мұнайдың шығу тегі туралы екі концепцияның –
биогенді (органикалық) және абиогенді (бейорганикалық немесе минералдық)
қарама қайшылығы сақталуда. Өткен жүз жылдықта мұнай проблемасы туралы
химиялық, геохимиялық және геологиялық мәліметтердің біразы жинақталған
болатын. Дегенмен мұнай түзілетін бастапқы зат туралы, мұнайдың
концентрленген шөгінділерінің бүтін кен орындарына қалыптасу процесі осы
күнге дейін аяғына дейін шешілген жоқ. Мұнайдың органикалық генезисі туралы
көзқарастарды нақты деп есептейтін ғалымдардың көп болуына қарамастан,
олардың біразы келіспеушілік тудырып, оның минералдық шығу тегінің
пайдасына жаңа дәйектер іздеуде.
Мұнайдың шығу тегі туралы гипотеза алғаш рет XVIII ғасырдың бірінші
жартысында пайда болды. Оны М.В. Ломоносов О слоях земных (1733 ж.)
еңбегінде жазған болатын, осыған іле-шала бұл ойды неміс ғалымы И. Генкель
және француз ғалымы Б. де Молье тұжырымдады. М.В.Ломоносов өзінің
трактатында мұнайдың бастапқы құрамы тас көмір, ал И. Генкель мен Б. де
Молье - өсімдіктер мен жануарлардың қалдықтары болып табылады деп жазды.
Кейінірек академик В. И. Вернадский мұнайда органикалық әлемде кездесетін
азотты қосылыстардың болатындығына көңіл аударды.
XIX және XX ғасырдың басында ғалымдардың арасында мұнай тұзетін
шикізат ретінде не қолданылатындығы, өсімдік немесе жануарлар қалдықтары ма
осы мәселе төңірегінде талас туды. 1888 ж. неміс химиктері Г.Гефер және
К.Энглер балық майын 400°С температура мен 1 МПа қысымда айдау нәтижесінде
шектеулі спирттер, парафиндер және жағар майлар алды. Осылайша әйгілі
ғалымдардың зерттеу нәтижесінде мұнайдың шығу тегінің биогендік табиғаты
дәлелденген еді.
1919 жылы Н.Д. Зелинский Балқаш көлінен батпақтар мен көлдердің
түбіндегі өсімдіктер мен жануарлардың шіріп қалған қалдықтарының лай қабаты
– сапропельді өңдеу жұмыстарын жүргізді. Академик Н.Д. Зелинский жануарлар
мен өсімдік қалдықтарының кұрамына кіретін пальмитин, стеарин және басқа да
қышқылдардың жоғары емес температура (150-400°С) жағдайында алюминий
хлоридінің каталитикалық әсерін зерттеді. Нәтижесіңде химиялық құрамы,
физикалық қасиеті және сыртқы түрі бойынша мұнайға ұқсас өнім алды.
Профессор А.В. Фрост мұнай түзілу процесінде алюминий хлоридінің ролін
табиғатта кәдімгі саз, сазды әктастар және құрамында сазды минералдар
болатын басқа да жыныстар атқаруы мүмкін екендігін дәлелдеді.
Жалпы алғанда, барлық елдің мұнайының құрамы мен құрылысының
ұқсастығы, біріңғай ішкі құрылымы мен мұнайдың элементтік құрамының бірдей
болуы сияқты мәселелер органикалық теорияның аргументтерінің артығырақ
екенін көрсетті.
Екінші жағынан 1866 жылы француз химигі М. Бертло мұнайдың Жер
қыртысында минералды заттардан түзілгендігі туралы өзінің болжамын
айтты. Оны дәлелдеу үшін сілтілік металдардың көмір қышқылы және сумен
әрекеттесуі нәтижесінде ацетилен С2Н2 синтездеп алып, бірнеше эксперимент
жасады. Сол кездері осы бағытта зертханалық зерттеулерді химиктер А.Биассон
(1866) және С. Клоэц (1878) та жүргізген болатын.
Он жылдан соң 1876 жылдың 15 қазанында Орыс химиялық қоғамының
мәжілісінде Д. И. Менделеев баяндама жасады. Ол өзінің мұнайдың түзілуі
жөніндегі гипотезасын түсіндіріп берді. Жер қыртысын бұзып тау
түзілу процестері кезінде түбіне су жиналады. Д.И.Менделеевтің көзқарасы
бойынша мұнай жер қойнауында металдар карбидтері (FеС, ТіС, Сг2С3,
WС т.б.) сумен әрекеттесуінің нәтижесінде түзіледі. Жер қыртысымен жанаса
отырып, ол темір карбидімен жанасып, қоршаған орта температурасы мен
қысымның әсерінен онымен реакцияға түседі. Осы реакцияның нәтижесінде темір
оксидтері мен көмірсутектер, мысалы этан түзіледі.
2FеС + 3Н2O = Fе2O3 + С2Н6.
Алынған заттар сол кеуектер арқылы жер қыртысының беткі қабатына
көтеріліп, кеуек жыныстарды қанықтырады. Газ және мұнай кен орындары да
осылайша түзіледі. Осыны дәлелдеу үшін Д.И. Менделеев құрамында
жеткілікті мөлшерде көміртек болатын шойынға күкірт қышқылымен әсер ету
арқылы сутек және қанықпаған көмірсутектер алу тәжірибесін жасап көрсетті.
Тәжірибелерде металл карбидтерінің сумен әрекеттесуі нәтижесінде сұйық
көмірсутектердің түзілгендігі байқалды.
Ресей мұнай ісінің дамуында Д.И.Менделеевтің ерекше роль атқарғандығын
атап өткен жөн. ХІХ ғасырдың 90-шы жылдары Баку жанындағы Сураханда керосин
алатын кішігірім зауыты бар орыс өндіріс саласының қызметкері Кокорев
кұлдырауға ұшырағалы тұрған зауыттың тиімділігі туралы кеңес алу мақсатында
Менделеевті шақырады. Оның зауыт деп жүргені, шынту айтқа келгенде астынан
газ жанып тұрған үлкен қазан еді. Қазаннан бөнгке арқылы бос бөшкеге түтік
жүргізілген. Су толтырылған бөшке тоңазытқыштың, ал бос бөшке керосинді
құйып алатын қабылдағыш ролін атқаратын.
Менделеев мұнай айдау технологиясын өзгертіп, сұйықтық үздіксіз
құйылып тұруы үшін ыдысқа саңылау жасауды ұсынды. Бұл өз кезегінде
қалдықтарды аластау үшін процесті тоқтатпауға мүмкіндік береді. Ол мұнайды
арбамен тасып жүрмес үшін өндіріс орнынан түтік шығарып, осындай түтікті
алынған керосин тұтынушыға тікелей тиюі үшін зауыттан жағалауға дейін
тартты.
Менделеев ағаш бөшкелерді металдан жасалған бөшкелерге ауыстырғызып,
теңіз үстімен мұнайды тасымалдау үшін арнайы металдан жасалған баржаларды
қолдануды ұсынды. Оның осындай кеңестері Кокорев, Рагозин, Нобель және тағы
басқа өндіріс ұйымдастырушыларына Ресейдегі енді етек жайып келе жатқан
мұнай өнеркәсібінің дамуына әсерін тигізді.
Мұнайдың минералды (абиогенді) шығу тегі туралы гипотезалардың барлығы
көмірсутектерді мұнай құрамында оттек, күкірт және азот болатын
компоненттерді бастапқы жай заттар С, Н2, СО, СО2, СН4, Н2О мен жоғары
температурада радикалдардан және синтез өнімдерінің тереңде жатқан
жыныстардың минералды бөліктерімен әрекеттесетіндігі туралы идеяны
біріктірді.
Д.И. Менделеевтің абиогенді немесе карбидті теориясын күтпеген жерден
астрофизиктердің қорытындылары дәлелдеді. Аспан денелерінің спектрін
зерттеу нәтижесінде Юпитер және басқа да үлкен планеталар атмосферасында,
сонымен бірге көметаның газ қауызында көміртектің сутекпен қосылыстары
кездеседі. 1889 жылы геолог В.Д. Соколов көмірсутектердің метеориттер мен
көмета құйрығында болатындығын анықтады. Осының негізінде ол Жер пайда
болғанда көмірсутектер магмамен жұтылып, нәтижесінде ол суығанда түзілген
көмірсутектер сынықтар аймақтары арқылы стратосфераға енген деген болжам
жасады.
Осылайша мұнай осы гипотеза бойынша Жерге басқа космос материясымен
бірге түскен космостың біріншілік көмірсутектерінің айналу өнімі болып
табылады. Бұдан егер көмірсутектер космоста кең таралған болса, онда
табиғатта бейорганикалық заттардан органикалық заттар синтездеу процесі
жүруі керек. Менделеевтің теориясы осындай болжаммен қалыптасқан болатын.
XX ғасырдың 30-шы жылдары абиогенді гипотеза мұнайдың органикалық шығу
тегі теориясының негізін салушы академик И.М. Губкин санатынан сынға
ұшырады. Дегенмен ол кішігірім, практикалық маңызы жоқ мұнайдың магмадан
бөліну нәтижесінде туындайтын жиналуынан бейорганикалық шығу тегі болуы
мүмкін деді.
XX ғасырдың ортасында мұнайдың органикалық шығу тегі туралы
геологиялық және геохимиялық дәлелдемелері алыңды. Бірақ осы кезде кейбір
планеталардың қауыздарында және жұлдыздар арасындағы бұлттардың газ
қабатында көп мөлшерде әртүрлі көміртекті қосылыстардың, оның ішінде
көмірсутектердің болатындығы туралы мәліметтер алынған болатын.
Метеориттерде аминқышқылдарының, көмірсутектердің, порфириндердің және
басқа да органикалық қосылыстардың болатындыгы дәлелденген. Осыған
байланысты көмірсутектердің космостық және магмалық синтезі туралы
гипотезаны тағы да дәйектеуге мүмкіндік берді. Осылайша гипотезалардың
әртүрлі варианттары дами бастады.
1932 жылы И. М. Губкин өзінің Учение о нефти кітабында сол кездегі
мұнай мен газдын даму тарихынын қорытындыларын жасады. Мұнай түзілу үшін
бастапқы зат ретінде сапропельді, яғни теңіздер мен басқа да су
қоймаларының шөгінділерінде ыдыраған өнімдерді қарастырды.
Органикалық заттардың мұнайға ауысуының бірінші сатысында өсімдік және
жануарлар қалдықтарының тұнбаға түсуі болады. Әрі қарай екінші биохимиялық
сатысында жинақталған органикалық тұнба жаймен өзгеріп, тығыздалып,
біртіндеп суынан айырылады.
Үшінші сатысы – шөгінділердің тау жыныстарына айналуы. Органикалық
тұнбаның бөліктері бетінде жаңа тұнбалардың қабаты пайда болып біртіндеп
1,5-2 км тереңдікке жылжиды (1-сурет).
1-сурет. Мұнайдың органикалық шығу тегіне сәйкес мұнай мен
газдың түзілу сатылары.
1. Өсімдік және жануарлар қалдықтарының тұнбаға түсуі.
2. Органикалық материалдың химиялық реакция нәтижесінде тығыздалуы.
3. Шөгінділердің тау жыныстарына ауйналуы.
4. Мұнай катагенезі. 5. Газдың түзілуі.
Органикалық қалдықтармен байытылған қабат терең бойлаған сайын ондағы
температура мен қысым артады. Микроорганизмдердің жойылуы салдарынан
биохимялық процестер толық тоқтап қалады да органикалық жоғары
конденсирленген макромолекулалар – керогендерге өзгеруін туғызатын белсенді
термокаталикалық реакциялар жүре бастайды.
Керогеннің одан әрі пісуі одан микромұнай деп аталатын көмірсутек
компоненттерінің біртіндеп бөлінуі мен бірге жүреді де, катагенез деп
аталды. Олар ұзақ және көп сатылы, ондаған және жүздеген миллон жыл бойы
жалғаса береді. Жаңа мұнайдың жасын 50-60 млн жыл деп бағалау жеткілікті.
Мұнай мен газдың шығу тегі проблемасының күрделілігі оның өзіне тән
қасиеті – жер қыртысындағы қабат суларымен бірге көшіп жүру қабілетіңде.
Микромұнай аналық тау жынысынан өткізгіш қабатқа көшеді. Осылайша қозғала
отырып, көмірсутектер әлсіз өтетін жыныстармен шектелген табиғи
резервуарлар қабаттар коллекторларға түсіп, оларда топталады. Мұнайдың
түзілуі туралы Губкиннің көзқарасы оның органикалық шығу тегінің осы
замаңғы гипотезасының негізін құрайды.
Энергия тасымалдаушылардың бағасының және оларға деген сұраныстың
өсуін ескере отырып, мұнай мен газдың шығу тегі сұрақтарының стратегиялық
мәні бар.
Егер мұнай органикалық заттардың өзгеруінің ұзақ процестері есебінен
түзілсе, оның қоры бітіп қалуы мүмкін және адамзат энергиясының
альтернативті көздері туралы ойланулары керек. Егер мұнай көміртек пен
сутектен тереңнен синтезделіп алған өнім болса, оның қорын сарқылмайды деп
санауға болады. Геологиялық ғылым мен мұнай өндіру практикасының алдында
мұнайдың нақты қорын дәл анықтау және ескі, қайтадан ашылатын кен
орындарының ерекшеліктерін ескере отырып, жұмыстар жүргізу мәселелері тұр.
[20]
Мұнайдың қасиеттері және жіктелуі
Сұйық химиялық отындарға мұнай және мұнай өнімдері, сонымен қатар
қатты отынды гидрлеу арқылы алынатын өнімдер жатады.
Мұнай – май тәрізді, судан жеңіл, түсі ақшыл сарыдан қара қоңырға және
қараға дейін болатын сұйықтық. Өзінің мұнай деген атын нафта – ағып
шығатын деген мағынаны білдіретін парсы сөзінен алған.
Мұнайдың тығыздығы ρ–760-980 кгм3, қатаю температурасы –200С+200С
дейін. Мұнайдың элементті құрамы: көміртек 84-87%, сутегі 12-14%, күкірт
0,1-5%, оттегі мен азот 1,0% дейін.
Мұнайдың құрамы көмірсутектерден, көмірсутектерге жатпайтын заттардан
және минерал қоспалардан тұрады. Мұнайдың көмірсутекті бөлігі парафинді
(қаныққан) СnH2n+2, нафтенді СnH2n және ароматты көмірсутектерден тұрады.
Қанықпаған көмірсутектер СnH2n мұнайдың құрамында жоқ, бірақ мұнай
өнімдерінің құрамында болады.
Парафинді көмірсутектер: СН4-тен С4Н10-ға дейін газды күйде болады.
Бұл қосылыстар мұнай құрамында еріген күйде болады. Мұнайды өндірген кезде
парафинді көмірсутектер ілеспе газ түрінде бөлініп шығады.
Сұйық парафинді көмірсутектер: С5Н12 – С16Н34 дейін болып, мұнайдың
сұйық бөлігінің негізін құрайды және өңдеген кезде алынатын сұйық
фракциялардың негізгі бөлігі болып табылады.
Қатты парафинді көмірсутектер: С16Н34 жоғары болатын қосылыстар
мұнайда еріген күйде болады және одан бөлініп алыну мүмкіндігі бар.
Нафтенді көмірсутектер мұнай құрамында циклопентан туындылары түрінде
және циклогексан туындылары түрінде болады.
Ароматты көмірсутектер мұнай құрамында бензол және оның гомологтары –
толуол, ксилол түрінде салыстырмалы түрде аз мөлшерде болады.
Мұнайдың құрамындағы көмірсутектерге жатпайтын заттарға әртүрлі
оттекті (фенолдар, нафтен қышқылдары, гетероциклдер), азотты (пиридин,
хинолин, амин туындылары) және күкіртті (тиофен, тиоспирттер, тиоэфирлер)
қосылыстар жатады.
Күкірттің болуына байланысты мұнай төмендегідей болып бөлінеді:
- Аз күкіртті (0,5% дейін)
- Күкіртті (0,5-2,0% дейін)
- Жоғары күкіртті (2,0% жоғары)
Мұнайдың құрамындағы минералды қоспалар жер асты суларынан өткен
әртүрлі тұздар, механикалық қоспалар (құм, су) түрінде болады. Мұнайдың
құрамында өте аз мөлшерде ванадий, никель, темір, титан, германий
элементтері бар.
Мұнайды жер астынан бұрғылау әдісімен өндірудің 3 жолы бар: фонтанды,
компрессорлы, тереңдетілген насосты.
Мұнайдың қасиеттері
Мұнайдың физикалық қасиеттері. Мұнайдың физикалық қасиеттері мен
сапалық сипаттамалары олардың құрамындағы жекелеген көмірсутектердің
(парафиндік, нафтендік, ароматтық) басымдылығына байланысты болады.
Ауыр көмірсутектері басым (ауыр мұнайлар) мұнайларда бензин және май
фракциялары аз болады. Мұнайдағы шайырлы және парафинді қосылыстардың көп
мөлшері оның қозғалғыштығын азайтатындықтан оларды жер бетіне шығару үшін
және одан әрі тасымалдау үшін ерекше шараларды қажет етеді.
Мұнайлардың тауарлық сапасын және фракциялық құрамын оларды
зертханалық айдау жолымен анықтайды. Мұнайдағы жекелеген фракциялардың
белгілі бір температура аралықтарында пайыздық мөлшері мұнайдың фракциялық
құрамын сипаттайды.
Мұнайдың кәсіпшіліктегі біріншілік сипаттамасы оның тығыздығымен
анықталады. Ол 760-тан 980 кгм3-ке дейін өзгереді. Тығыздығы 880 кгм3
болатын жеңіл мұнайлардың құрамында бензиндік және майлық фракциялар көп
мөлшерде болатындықтан олар өте құнды келеді.
Мұнайдың физикалық қасиеттері оған әсер ететін факторлардан өзгереді.
Мысалы, температура, қысым, қоспалардың болуынан. Әр түрлі кен орнының
мұнайының химиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Әдеби шолу
1.1 Элективтік курстардың негізгі түрлері, жіктелуі 6
... ... ... ... ... ... ...
1.2 Мұнайдың шығу тегі, қасиеттері және 15
жіктелуі ... ... ... ... ... ... .. ...
II. Негізгі бөлім 28
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... .
2.1 Мұнайдың химиялық анализі бағдарлы элективті курсының 29
күнтізбелік оқу жоспары
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .
2.2 Элективті курс бойынша сабақ жоспары 31
... ... ... ... ... ... ... ... .. ...
2.3 Элективті курстың зертханалық жұмысының әдістемесі 48
... ... ... ...
2.4 Бағдарлы элективтік курстың тиімділігін зерттеудің нәтижелері 52
...
2.5 Элективті курс бойынша оқушылардың жүргізген ғылыми-зерттеу 56
жұмысы
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ...
III. Қорытынды 62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
IV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 64
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ...
V. Қосымшалар
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Қазақстан әлемнің байырғы мұнай шығаратын елдерінің бірі болып
табылады, оның табиғи байлықтары орасан зор, атап айтқанда табиғи жанғыш
қазбалар қорлары: мұнай, газ және көмірге өте бай мемлекет. Қазақстанның
көмірсутек потенциалы мамандардың айтуына қарағанда әлемдік қордың жалпы
көлемі бойынша жеткілікті дәрежеде. Мұнайдың анықталған қоры бойынша
Қазақстан әлемнің алдыңғы елдерінің қатарына кіреді. Мұнай мен газ
Қазақстанның барлық аудандарында дерлік кездеседі. Осындай бай өлкеде мол
байлықтарды игеру үшін, оны халықтың игілігіне жұмсау үшін де мұнай-химия
ғылымын дамыту бірінші кезекке қойылды.
Химиялық білім оқушыларды көмірсутегі шикізаты, энергетика, жанар-
жағармай және мұнайдың химиялық құрамын анализдеу мәселелерін шешуде нақты
көзқарастармен, түсініктермен қамтамасыз етеді.
Орта мектепте оқытылатын химия ғылымы – табиғатты танып білуде және
қоғамның материалдық игілігін жасауда маңызды рөл атқаратын жаратылыстану
ғылымдарының бірі. Химия іргелі ғылым ретінде ғылым мен техниканың басқа
салаларының да өсіп – өркендеуіне тікелей әсер етеді. Ол салалар –
биология, физика, математика, техника, электроника, энергетика, құрылыс,
көлік және агроөндірістер мен микробиология, мұнай-химия т.б. Химия пәнін
жақсы меңгерген оқушының келешекте осы салаларда маман – қызметкер болып
шығуына мүмкіндік мол.
Оқушылардың жалпы білім деңгейі мен ой – өрісін кеңейтіп, теориялық
білімді өмірмен, ғылымды еңбекпен тығыз байланыстыру мақсатында Мұнайдың
химиялық анализі элективтік курсын жүргізудің маңызы зор. Элективтік курс
мұғалімнің басшылығымен оқушылардың пәнге қызығушылығы мен белсенділігін
арттыруға негізделген.
Соңғы жылдары біздің еліміз мұнайдың қоры мен өндіру көлемі бойынша
шет мемлекеттер арасында алдыңғы қатарға шықты, мол мұнайымызды дұрыс
ұқсата алмасақ, байлығымыз ұстағанның қолында, тістегеннің аузында кетіп
қалуы мүмкін. Соған орай мұнай-химия саласын дамытуға баса назар аударуда.
Мектептің химия курсында мұнай химиясы тақырыбына өте аз уақыт
беріледі, ал тақырып төңірегіндегі зертханалық жұмыстар тіпті жоқтың қасы
десе де болады. Осы тұрғыдан алғанда мектеп оқушыларына мұнай химиясы
саласына бағыт беруді күшейту керектігі айқын мәселенің бірі. Зерттеуімізді
осы мәселеге бағыттау барысында бірнеше қайшылықтарды байқадық:
1. Орта мектептің жоғары сатысындағы оқу бейінін таңдау қажеттігі мен
оқушыларды бағдар алуға жеткілікті түрде дайындықтың ғылыми негіздегі
элективті курстың жасалмауы арасында қайшылық туып отыр.
2. Негізгі мектепте химиядан бейімді білім беруді іске асыру қажеттігі
мен қазіргі кезде орындауда ғылыми әдістемелік нұсқаудың болмауының
арасындағы қарама-қайшылық.
3. Қазақстанда сапалы мұнай өндіру мен күнделікті тұрмысқа, құрылысқа
қажетті өнімдер өңдеу мақсатында болашақ жастарды осы мамандыққа бағыттау
керек екендігі және бұл мәселеге арналған элективті курстың болмауы да
біздің диплом жұмысымызға негіз болды.
Жоғарыда көрсетілген қарама-қайшылықтарды шешудің тиімді жолдары мен
әдістерін іздестіру мақсатымен дипломдық жұмыс тақырыбын Мұнайдың
химиялық анализі бағдарлы элективті курсын оқыту әдістемесі деп таңдадық.
Зерттеу жұмысының өзектілігі – Элективтік курс бағдарламасында мұнай-
химия ғылымының негіздері, ғылыми-техникалық прогреске бағытталған мұнай
және мұнай өнімдерін өңдеу мәселелері, қазіргі заманғы технологиялар
кеңінен қарастырылып, химиядан бағдарлы білім беру бағыты іске асырылады.
Зерттеу мақсаты - негізгі орта мектеп бағдарламасына Мұнайдың
химиялық анализі элективті курсының оқыту әдістемесін жасау. Оқушыларға
мұнай және мұнай өнімдерінің химиялық құрамын, тұрмыста қолданылуын,
өмірдегі маңыздылығын ұғындыру, Қызылорда облысындағы мұнай кеніштері
мұнайының құрамына физика-химиялық талдау жүргізіп, тек жанармай отыны
ретінде ғана емес басқа да тұрмысқа қажетті өнімдер синтездеуді ұсыну,
оқушылардың мұнай химиясы жайлы дүниетанымын арттыру, химиядан алған
білімдерін пайдалана отырып, күнделікті өмірмен байланыстыра білуге
тәрбиелеу.
Зерттеу міндеті – Оқушылардың жалпы білім деңгейі мен ой – өрісін
дамытып, химиядан алған теориялық білімдерін өмірмен, ғылыммен тығыз
байланыстыру, олардың химия пәніне қызығушылығы мен белсенділігін арттыру,
жаңа технологиялық ақпарат көздерімен жұмыс жасауға, шығармашылық ізденіске
баулу, кәсіби бағдар беру.
Зерттеудің проблемасы: бір жағынан оқушының болашақ мамандығын дұрыс
таңдай алатын шығармашылыққа қабілетті тұлға болып қалыптасуын қажетсініп
отырған қоғам сұранысын қанағаттандыратын жалпы орта мектептегі оқу
процесінде оқушылардың бағдарын анықтай алуына мүмкіндік беретін элективтік
курстардың қажеттілігі мен осы проблемалардың теориялық және практикалық
тұрғыдан талданып зерттелуінiң жеткiлiксiздiгiнен туындап отырған қарама-
қайшылықтар зерттеу жұмысының көкейкестілігін анықтайды.
Зерттеу нысаны – Қабілет бейімді білім беру лицейінің 10-сынып
оқушыларын химия пәні бойынша оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні – негізгі орта мектеп химиясын бағдарлы элективті
курстар арқылы оқыту үрдісі.
Егер, негізгі мектеп химиясына байланысты элективті курстар іріктеліп,
осыған лайықты бағдарламалары дайындалса, оның мазмұны химия пәнінің
базалық мазмұнымен тығыз байланыста құрылса, элективті курстардың
бағдарлық негізі анықталса, оны жүзеге асырудың жолдары мен әдістері білім
беру үрдісіне енсе, онда ол оқушылардың химиялық білім, білік, дағдыларының
сапасының жоғарылауына және болашақ мамандығын саналы түрде таңдауына ықпал
етеді.
Қойылған мақсаттарды іске асырып, болжамды тексеру үшін келесі
міндеттер қойылды:
- элективті курстар арқылы химияны тереңдете оқыту негізінде
оқушылардың бағдарын қалыптастыру жолдарын көрсету;
- химияның бағдарлы элективті курстарының қойылатын талаптарын,
бағдарламалық мазмұнын және жүйесін анықтау;
- химияның бағдарлы элективті курстарын оқытудың әдістемесін беру;
- бағдарлы элективті курстарды оқыту әдістемесін педагогикалық
эксперимент арқылы тексеру.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
Негізі мектеп химиясы бойынша элективті курстардың мазмұнын
жасау шарттары анықталып, ғылыми тұрғыдан негізделді.
Бағдарлы элективті курстар химия пәні бойынша оқушылардың
білімін тереңдетіп, қызығушылығын арттыра отырып, мектептің жоғары
сатысында дұрыс бағдар таңдауға негіз болатындығы сараланды.
Зерттеудің теориялық маңыздылығы:
Мұнайдың химиялық анализі бағдарлы элективті курс бағдарламасы мен оны
оқытудың әдістемесі жасалды.
Зерттеудің сарамандылық маңыздылығы:
элективті курс бойынша оқушыларға мұнайдың химиялық құрамын
анықтау және мұнайдың тығыздығын, механикалық қоспалардың, хлорлы тұздардың
мөлшерін, мұнайдан суды бөлу және мұнай құрамындағы су мөлшерін анықтауды
үйрете отырып, тәжірибе барысында зерттеу.
Зерттеу нәтижелерін химия пәні мұғалімдерін қайта даярлау
жағдайларында, сондай-ақ 12 жылдық орта білім беру үрдісінде қолдануға
болады.
Мұнайдың химиялық анализі атты бағдарлы элективтік курсында әрбір
оқушы бойында ақыл-ой мен сарамандық іс- әрекеттердің дараланған сипаты
қалыптасады, теориялық және сарамандық мазмұндағы жаңа мәселелерді шеше
білу шеберлігі пайда болады, яғни химия маманына тән арнаулы қасиеттер
дамиды. Химияны қызығушылықпен оқып үйренгенде оған деген құштарлықтары
артады, мектеп бітіргеннен кейін мұнай-химия кәсіптерін меңгеруге жағдай
жасайды.
1. Әдеби шолу
1.1. Элективтік курстардың негізгі түрлері, жіктелуі
Бағдарлы даярлықтың негізгі көздеген мақсаты-таңдау курстарын,
ақпараттық жұмыстарды, бейімдік бағдарды ұйымдастыру арқылы оқушылардың
өзін-өзі анықтауына ықпал ететін білім беру кеңістігін құру. Бағдарлы
даярлық 9-сыныптан басталады. Басты міндеті жасөспірімдердің әрі қарай оқу
жолын таңдауында маңызды және өмірлік қадамдарын айқындауға байланысты
кешенді жұмыстарды жүргізу болып табылады. Бағдарлы оқытудың негізгі
субъектісі-оқушы. Бағдарды таңдауда оқушы жауапты шешім қабылдайды.
Бағдарлы оқытуды ұйымдастыруда ата-ана жанама рөл атқарғанымен, оқушының
бағдар таңдауында ықпалы зор. Таңдаған мамандығына сай және бағытына сәйкес
оқушы санасында күмән туғызбау үшін ата-анамен пікірлесе отырып, дұрыс
бағыт-бағдар беру-педагогтің міндеті. Бағдарлы білім беруді ұйымдасқан
түрде нәтижелі жүзеге асыруда мұғалім негізгі кілт болып табылады.
Сондықтан мұғалім оқушының бағыт таңдауына дұрыс септігін тигізіп, жан-
жақты көмек көрсетуі тиіс.
Адамның өз мамандығына қаншалықты қанағаттануымен өз өміріне
қаншалықты көңіл толатындығының арасында тікелей байланыс бар. Бір жағынан
кәсіп таңдау болашаққа үңілу болса, екінші жағынан ол өзінің ішкі жан
дүниесіне үңілу, яғни “менің мықты және әлсіз тұстарым, менің қолымнан не
келеді, неге қабілеттімін, келешекте қандай пайда келтіре аламын” деген
сауалды өзіне қоюы болып табылады.
Мамандық таңдағанда біріншіден қызықтыратын мамандықты таңдау
қажет, екіншіден оны игеретіндей білімді болу керек, үшіншіден оқу орнын
дұрыс таңдай білу қажет.
Елбасымыз Н.Назарбаев: Отанымыздың бүгіні мен болашағы
сіздердің еңбектеріңізге тікелей байланысты, бірлесе, ұйымдаса және
ұстаздық ұлағатпен жұмыс жасағанда ғана біз ортақ табыстарға жете аламыз
деп атап айтты.
Бүгінгі күні бағдарлы оқытуды жүзеге асыру оқушылардан, ата-
аналар қауымы мен ұстаздардан көп еңбектенуді және үлкен жауапкершілікті
талап етеді. Себебі мамандығын дұрыс таңдаған білімді де саналы тұлға-ел
болашағы.
Алайда, бұған дейінгі зерттеу нәтижелері бүгінгі таңдағы
білімге, оның нәтижесіне, оқу үрдісінің субъектісі болып отырған оқушының
әрекетіне қойылып отырған жаңаша талаптарға толық мағынасында жауап бере
алмайды. Субъект ретінде оқушының белсенді әрекетінің бір қыры оның өзінің
болашақ бағдарын таңдауы болып табылады. Оқушы осы таңдау арқасында
болашақ кәсібін де таңдайды.
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінің осы заманғы
басты бағыттары – дүниежүзілік деңгейдегі мәдениет пен білім қорын бойына
сіңірген, өз бетінше шешім қабылдауға, әр істе шығармашылық әрекет жасауға
қабілеттері бар тұлға қалыптастыруға бағытталған өзіндік бақылауға бейімдеу
жүйесінің және осы мақсатта пайдаланылатын элективтік курстардың мазмұны
мен әдістемесінің теориялық-практикалық тұрғыдан жеткілікті талдану
қажеттiлiгi зерттеу жұмысының өзектiлiгiн анықтайды.
Элективтік курстардың түрлері және олардың оқыту үрдісіндегі рөлі
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2009
жылғы 6 наурызда Халыққа жолдауында Біздің адамдарымыз оқып-үйренуге тиіс,
бүкіл әлемде адамдар өмір бойы оқумен өтеді. Мына жағдайда қайта оқуға,
сөйтіп бүгін қажет болып отырған мамандықты игеруге мүмкіндік те бар,
қажеттілік те бар-деді. Яғни Елбасының айтуынша оқушы кезінде дұрыс
бағдар алмағандықтан қайта оқуға, жаңа мамандық алуға мәжбүр болады. Демек
мектеп қабырғасында жүрген кезінде-ақ оқушы өмірлік кәсібіне бағдарлануы
аса маңызды мәселе. Сондықтан мұғалім және ата-ананың көмегі арқасында
болашақ бағдарын тек оқушы өзі таңдауы тиіс.[1]
Қазақстан Республикасының Білім туралы заңының 3-ші бабында:
адамның бас бостандығы мен құқықтарын құрметтеу жайлы айтылса, осы заңның
11-ші бабында: оқушылардың кәсіби бағдарын анықтау жайлы айтылған. Заңның
47-ші бабында: тәрбиеленушілер мен оқушылардың оқу жоспарына сәйкес
альтернативтік курстарды таңдауға құқылы,- делінген. [2]
Элективті курс-оқушылардың әртүрлі танымдық қызығушылығын
қанағаттандыратын бейімдік мазмұнды толықтыратын пәндердің оқу жоспарының
жаңа элементі болып табылады. Элективті курстарды жалпы білім беру
бағдарламаларының тақырыптарына кіргізуге болады.
Элективті курстар мектептің жоғарғы сыныптарында бейімдік білім беру
жүйеде маңызды рөл атқарады.Факультативтік курстардан айырмашылығы
элективтік курстар міндетті. Латыншадан аударғанда electus таңдамалы
деген мағына береді. [3]
Осы заманғы білім берудегі оқу пәнінің ерекшеліктері мен олардың
оқушының бағдарын анықтаудағы атқаратын қызметтері
80-ші жылдардың ортасында жалпы химиялық білім берудің негізгі
функциясы ретінде алдыңғы ұрпақ жинақтаған, қорытындыланған, логикалық
және дидактикалық өңделген химиялық танымдылық түрінде қайта жаңғырту,
қолдану, еселеп арттыру болып есептелінді [4]. Әлбетте, білімді қолдану
және еселеп арттыру өзінің өзектігін бүгінгі күнге дейін сақтап келе жатыр,
бірақ дегенмен пәндік оқытудың атқаратын қызметтері білім берудің өзінің
осы заманғы дамушы парадигмасы тұрғысынан өз өзектілігін сақтайды.
Дамытып оқыту жүйесінде әрбір оқу пәнін төмендегідей қарастыру қажет:
➢ бірыңғай жалпы мектептік үйретуші-тәрбиелеуші-дамытушы ортаның
ұйымдастыруына арналған бастапқы негіз және субстрат ретінде;
➢ оқушының білімдік, әрекеттік жеке іс-тәжірибесі функционалды
сауаттылық және біліктілік жүйесін қалыптастыру және дамыту көзі
ретінде;
➢ гуманисті бағдарланған құндылық-мақсаттық жеке басқа басымдылық беру
және ғылыми дүниетанымды қалыптастыру тәсілі ретінде;
➢ ғылыми білімнің әрбір адам өміріндегі маңыздылығын және осы заманғы
қоршаған дүниемен байланыстарының өзектілігін көрсету құралы ретінде;
Бұл жетістіктің міндетті жағдайларына жататындар: оқу-тәрбие үрдісінің
алдында сәйкес келетін мақсаттар қою және оларды іске асыруды қамтамасыз
ететін материалды оқыту мазмұнына енгізу, сонымен қатар білім алушылардың
оқу-танымдық әрекетінің сипаты мен белгілі құрылымының әдепкі жобасын жасау
(ОТӘ). Сондықтан, атап кеткен мәселелерді шешу үшін химия оқу пәнінің
мазмұны мен ОТӘ өзіндік ерекшеліктерін анықтау манызды міндеттеріне жатады.
Мектептік оқытудың мазмұнын құру және қалыптастыру ұстанымдары
әдебиетте кең қарастырылған. Педагогика және әдістемемен жүйеленген
дидактикалық ұстанымдарының ішінен келесілерді көрсетуге болады:
1. Осы заманғы деңгейдегі ғылым мен техниканың дамуы білім берудің
мазмұнына сәйкестігі.
2. Жаратылыс ғылыми білімнің гуманистік бағдарланған құндылық
тәрбиеге бағытталуы; экологиялық императивті ашу, ғылыми білімдердің рөлі
мен адамзаттың осы заманғы глобальді (үлкен, ірі) проблемаларын шешуде
қолданылу перспективалары (экологиялық, шикізаттық, энергетикалық және
т.б).
3. Ғылыми дүниетанымның негіздерін қалыптастыруға және қоршаған
дүниені әрі қарай танудың перспективаларын ұғынуға.
4. Құзырлы (компетентная), функционалды сауатты және әлеуметтік белсенді
тұлғаны қалыптастыру міндеттеріне сәйкестігі.
5. Күнделікті тірлікпен алуан түрлі байланысуды және оны дамыту
перспективаларын оқытуда жүзеге асыру.
6. Оқушыларда әртүрлі сипатты еңбекке даярлықты және дағдыларды
қалыптастыруға, стандартты емес міндеттерді шеше білуге тәрбиелеу.
Химия қарқынды дамып келе жатырған ғылым болып табылады. Сондықтан
бірінші ұстанымда оқу және ғылыми білімдердің сәйкестігі туралы айтылады.
Оқу пәні ешқашанда ғылымның қысқаша аналогы болып табылмайды. Оның мазмұны,
бір жағынан, оқушыларда ғылыми білімдердің негіздерінің қалыптастыру
мақсатымен, ал екінші жағынан-арнайы тәрбиелеуші, дамытушы мақсаттарымен
анықталады.
Химия оқу пәнінің мазмұның ерекшеліктерін талдап жинақталған түрде
төмендегідей анықталады:
1. Оқу пәнінің мазмұны біртұтас. Зат, химиялық реакциялар және
химиялық технологиялар туралы химиялық ұғымдар арасындағы өзара байланысқан
жүйелер курстың базистік негізі болып табылады (В.Н.Верховский,
А.Д.Смирнов, С.Г.Шаповаленко, Ю.В.Ходаков, Д.А.Эпштейн, П.А.Глориозов,
Н.Е.Кузнецова, Е.Е.Минченков және т.б).[5,6] Бұл жүйелердің мазмұны ғылыми
теориялардың жүйелі түрде ауысуына қарай (атом-молекулалық ілім, заттың
электрондық құрылыс теориясы, электролиттік диссоциация теориясы, химиялық
құрылыс теориясы) ашылады. Оқу пәнінің тұтастығы біріншіден аталған
ұғымдардың теориялық жүйелердің біртіндеп дамуымен және өзара
байланыстылығымен анықталады.
2. Химия оқу пәнінің мазмұнында химиялық заңдар мен заңдылықтар
үлкен рөл атқарады.
3. Химияның негізгі зерттеу пәні ретінде өзгеретін зат қарастырылады.
4. Химиялық тіл: символика, терминология, номенклатура – оларды
құрастыру ережелері, өзгерту, атау беру-химия ғылымының айқын
ерекшеліктерін көрсетеді [7]
Оқу мотивациясының дамуы әдістемелік проблема ретінде
Мотив – оқыту үрдісіндегі ең маңызды элемент болып табылады.
Бірақ осы уақытқа дейін мотивация мәселесі химияны оқыту әдістемесінің
теория мен практикасында ешқандай орын алып жатырған жоқ. Соңғы жылдары
жеке оқыту әдістемелерде оқушылардың оқыту мотивациясының даму мәселесіне
көп көңіл бөледі. Бірақ бұны аса зерттелініп жатырған мәселеге жатқызуға
болмайды. Тек қана білімді меңгеру үрдісінде үлкен роль атқарады.
Химияны дамып жатқан оқыту әдістемесін құрастыру негізі ретінде оқыту
мотивацияның даму мәселесін қарастырайық. Жүргізгіш идеяның нақты
мақсатты методикалық бағдарламаның орта мектепте пәнді оқу мотивациясының
дамуы мен ынталандаруын жетілдіру психолого-педагогикалық ғылымда мәселенің
күйін қысқаша сипаттау мақсатында анықтаймыз.
Ең бастысы мотив, мотивациялық сфера деген түсініктердің
мазмұнына, олардың құрылымына және тұлғаның даму функцияларына тоқталып
кетейік.
Мотив – бастан кешіру, күйзеліс, бір әрекетке итермелеуші
қылық. Мотивте, тұлғаның қозғаушы күші сияқты, объективті дүниенің адамға
әсері көрсетілген. Бұл тек санада ғана көрсетілмей, шындыққа да белгілі
нақты қарым-қатынаспен пайда болады.
Егер әрекетке жұмылдырғанда мотивтер соңғы тұлғалық мағынаға ие
болып, оларды мәнтүзуші деп атайды. Іс әрекеттің мәні оның мотивінің
өзгеруі арқылы өзгереді. Сондықтан оқытудың саналылық мәселесі, балаға
білімді игеріп алуға ие болатын, мәннің мәселесі болып табылады. Сонымен –
тиісті қызметтің мотивациясы саналылық оқытудың жетістіктін негізі болып
табылады. Біздің жағдайда – химияны оқыту мотивациясы.
Мотивациялық сфера мотивтердің құрылымының ең маңызды рөл атқарады.
Реалды оқу қызметі әрқашанда полимотивтендірілген немесе көп мотивті.
Сондықтан мотивацияның қалыптастыру мен даму өрісін өте күрделі,
көпкомпонентті және көпфазалы процесс ретінде қарастыру керек.
Мотивациялық сфера құрылысында қажеттіліктерді, мотивтерді,
мақсаттарды және қызығушылықтарды ерекшелеуге тиістіміз. Оның басты
сипаттамасы мотивтер болып табылады, яғни пәнге бағыттылығы. Сонда, мотив
өз бетінше феномен ретінде, сонымен қатар мотивациялық өрістің сипаттамасы
ретінде қарастырылады.
Пән мұғалімінің оқушының бағдарын зерттеу әдістемесі
Оқу мотивациясының қалыптастырылғандығының (күйінің) диагностикасы
оны дамытудың қажетті жағы болып табылады. Оқушының мотивациясын зерттеу
кезінде: мотивтер, мақсаттар, эмоциялар, оқу білігінің қалыптасқандығы
талдау пәні ретінде болады. Сондықтан осы проблемамен айналысып келе
жатырған А.К.Маркова, Т.А.Матис, А.В. Орлов және Г.И.Щукина секілді
мамандардың, ғалымдардың еңбектерінде осы мәселе кеңінен
қарастырылады.[8,9]
Оларды мына тұрғыдан қарастырған жөн :
1) оқушылардың танымдық қызығушылықтарының қалыптасқандығы мен сипаты;
2) оқу біліктерінің қалыптасқандығы;
3) оқушылардың өзіндік бағалауының сипаты;
4) оқу процесіне және оқуға эмоционалдық қатынасы.
Аталған сапалардың бәрі де тұлғаның күрделі интегративтік біліміне
жатады. Бірақ, біз ұсынылып отырған әдістемені төменде берілгендей жеңіл
түрде қарастыруды жөн деп есептейміз:
1. Танымдық қызығушылық.
Бұл проблеманы академик Г.И Щукина мен оның шәкірттері терең түрде
зерттеп шыққан. Оқушылардың танымдық қызығушылықтарының даму деңгейін
анықтау үшін оларды жоғары, орташа , төмен деңгейлерге бөліп берген жөн.
Химия пәні мұғалімінің оқушының сабақ үстіндегі жұмысын үнемі бақылап
отыруы, оның оқу әрекетінің нәтижелерін зерттеуі (өзіндік жұмыс, бақылау
және шығармашылық жұмыс) танымдық қызығушылықтың даму деңгейі жайлы пікір
қалыптастыруға мүмкіндік береді. Осы тұжырымды басқа білім аймағындағы
танымдық қызығушылық деңгейі жайлы мәліметпен толықтыруға болады. Осылай
ету мұғалімді оқушы тұлғасын бір жақты бағалаудан құтқарып, анықталған
қызығушылықтарды химия пәнін оқытуда пайдалануға мүмкіндіктер береді.[9]
2. Жалпы оқу білігінің қалыптасқандығы.
Жалпы оқу білігінің қалыптасуымен оқу мотивациясының дамуының тығыз
байланысты екендігін көптеген зерттеушілер көрсетіп келеді. Бірақ химик –
мұғалім үнемі оқушылардың үлкен топтарымен жұмыс істейді, сондықтан
оқушыларды зерттеу және алынған нәтижелерді тіркеп отыру мақсатқа сәйкес
әрекет жасауды ұйымдастыру және тіпті тұлғаның жеке сапаларының даму
динамикасын бақылау мақсатында пайдалы екендігі даусыз.
3. Оқушының өзіндік бағалауының сипаты
Мотивациясының дамуы үшін оқушының оқу еңбегіне даярлығын өзінің
бағалауының зор маңызы бар. Оқушы ретінде (оқушы – жанұядағы бала, біреуге
жолдас, топ лидері және т.б) әртүрлі рөлде бола отырып біртіндеп өзін
орынды немесе орынсыз бағалауы қалыптасады.
4. Оқуға эмоционалдық қатынасы.
Эмоциялар оқу мотивациясымен тығыз байланысты, ...мотивтермен алға
қойылған мақсаттарды жүзеге асыруға мүмкіндік береді .Сондықтан химияны
оқыту кезінде оқушының нақты бір оқу – тәрбиелік процеске эмоционалдық
қатынасы, сабақтағы оқушының мазасыз күйде болу деңгейі жайлы мәліметтер
мұғалім назарында болуы тиіс.
Диагностикалық әдістемесі
Пән мұғалімі үшін мотивацияны зерттеудің ең қолайлы құралдары
болып мақсатқа сәйкес бақылау, нақты бір диагностикалық тәсілдерді қолдану
жатады.
Ұзақ жылдар бойы сынақтан өтілген оқушының мотивациялық сферасын
зерттеу әдістемесіне оқушылармен дүркін – дүркін сауалнама жүргізу, алынған
материалдарды ұсынылған сызбанұсқа бойынша өңдеу және алынған нәтижелерді
оқу – тәрбие процесін (ОТП) жоспарлауда және ұйымдастыруда жоспарлы түрде
пайдалану жүйесі кіреді.
Оқушылардың бағдарын оқу мотивациясын зерттеу арқылы анықтауға болады.
Элективтік курстарды оқытудың мақсатына- оқушыларды әлеуметтендіру
мен оқытуды дараландыруға бағыттау және өзінің болашақ кәсіби әрекетінің
өрісін саналы және жауапты түрде таңдай білуге даярлау жатады.
Мақсаттары мен міндеттеріне қарай бейімді оқытудың элективті курстары
әртүрлі функциялар атқарады. Осы заманның түйінді мәселелерін зерттеп
талдау, базалық пәндік білім беруді тереңдету және толықтыру, бейімдік
пәндердің жетіспейтін жақтарын толықтыру. Аталған әрбір функция өзінше
маңызды бірақ элективтік курс олардың бәрін кешенді түрде орындауы тиіс.
Элективтік курс-мектептің жоғарғы сыныптарында бейімді оқытудың
құрамына кіретін оқушылардың таңдауымен жүргізілетін таңдаулы курстар.
Элективтік курстар бойынша ҰБТ жүргізілмейді. [10,13]
Элективтік курстар мынадай функцияларды орындайды:
- оқытудың бейімділік бағытын қамтамасыз ету элективтік курстарда берілген
бейімдік деңгейдегі бейімдік пәннің оқытылуын қамтамасыз етеді.Мысалы:
элективтік курс Химиядағы математикалық әдіс деген элективтік курс
химияны бейімдік оқытуды тереңдетеді.
- бейімішілік мамандандырылу: Мысалы: химиялық технология курсы (химия
ауылшаруашылығында, космос химиясы т.б.)
- кәсіби әрекет негіздерімен таныстырып кәсібін анықтауға мүмкіндік береді,
Педагогикалық әрекет негіздері және т.б.
- танымдық қызығушылығын қанағаттандыру: Мұндай элективтік курстар
оқушыларды адам әрекеті аясындағы қызығатын нәрселерін білуге бағыттады.
Мысалы: Туған жердің табиғатын зерттеушілер атты элективтік курстар.
- мазмұнның дамуы: Мектепте минимальді деңгейде оқытылатын базалық
курстың біреуінің маңызын дамытуы мүмкін. Бұл оқушылардың танымдық
қажеттілігін қанағаттандырып, таңдаған пәні бойынша ҰБТ-ны жақсы
тапсыруға мүмкіндік береді.
Элективтік курстар бағдарламаларын жасағанда мына нәрселерді есте
ұстаған жөн:
- таңдалған бейім аясында оқу пәнінің мазмұнын жан-жақты таңдау.
- элективтік курстардың мазмұны базалық немесе бейімділік курстан қандай
айырмашылықтары болатынын анықтау
- курстың тақырыбын, мазмұнын, негізгі мақсаттарын және берілген бейім
бойынша функцияларымен анықтау керек.
- бағдарламаның мазмұнын модульдерге, бөлімдерге, тақырыптарға бөліп
әрқайсысына қажетті сағат беріледі.Осы курсты оқу және қосымша
материалдармен: оқулықтар, дидактикалық материалдар қалай қамтамасыз ету
керектігін анықтау керек.Оқушы және мұғалім үшін бөлек-бөлек әдебиеттер
тізімін құрастыру керек.
- курсты оқып үйрену кезіндегі оқушы әрекетінің негізгі түрлерін, өз
бетінше орындайтын жұмыстың үлесін, шығармашылығын анықтау керек.Егер
курс бағдарламасында практикалық жұмыс, зертханалық тәжірибелер, жобалар
орындау, экскурсия болатын болса онда олардың сипаттамасы бағдарламаларда
берілуі тиіс.
- курс бағдарламасын игеру процесі барысында оқушылар қандай білімдік
өнімдер жасайтындығын ойластыру керек.
- бағдарламаны табысты игеруді бағалаудың критерилерін анықтау керек.
- бағдарламаны игеру қорытындыда оқушылар реферат, жоба, баяндама түрінде
есеп тапсыруын ұйымдастыру керек.[12,13]
Элективтік курсты құрастыру ұстанымдары
- модульдік;
- практикалық бағыты;
- дифференциалдық түрде оқыту;
- оқытуда жаңа технологияны қолдану;
Оқытуда модульдік принцип варианттылықпен қамтамасыз етуге
мүмкіндік туғызады және нақты профилизациялау оқытуын жүзеге асырады.
Оқытуда модульдер мыналарға бағытталған:
- пәнді бейімдік деңгейде тереңірек оқыту;
- пәнаралық байланысты нақтылау;
- танымдылық қызығушылықты қанағаттандыру;
- оқу практикасын, жобалық және зерттеу әрекеттерін ұйымдастырып үйрету
[14] ;
Элективтік курсты оқыту әдістемесі
Элективтік курстың оқыту әдістемесінің мақсаты жаңаша түсіндіру
мен білімді бағалауға негізделіп құрастырылған, өсу рөлі жағдайында
жастардың өзінің таңдаған мамандықтар саласы бойынша дайындау.
Элективтік курсты оқытудағы тиімді әдістерінің бірі болып оқытудағы
зерттеу жобалар әдісі болып табылады және деңгейде реттелуі мүмкін:
- оқытушымен жобаны орындауда проблемдік процесті мазмұндау;
- оқытушының басшылығымен оқушы жобаны орындау;
- оқу (ғылыми)-зерттеу жобаларын оқушының өз бетіншемен орындауы;
Оқушылардың сапалы танымдық іс-әрекеттері басты оқыту жағдайында
олардың талабын дамыту, өмірлік ұстанымын белсендіру, тапқырлығы мен өзінің
білімін өз бетімен толықтыруға үйрету,интернетті қоса отырып әртүрлі
ақпарат көздеріне бағдарлануға үйрету болып табылады.
Жоғарыда көрсетілгендерді оқушы тек жүйелі түрде ғана өз
бетімен танымдылық іс-әрекеттерін қосқанда, сонымен қатар оқу тапсырмалар
түрлерін ерекше орындау үрдісінде жобаның проблемдік-іздену әрекеттерін
сипаттағанда жеке тұлға сапасы қалыптасады.
Курстың әрбір пәні (базалық, бейімдік және элективтік) бейімдік оқыту
міндеттерін шешуге өз үлесін қосады.
Алайда курс үшін әрбір типтің міндетін бөліп көрсетуге болады.
Базалық жалпыға білім беру курсы барлық оқушылар үшін білімнің
инвариативтік бөлігін міндетті түрде алу және жалпыға білім беру дайындығын
аяқтауға бағытталған.
Элективтік курс алдымен әрбір оқушының икемділігі мен қажеттілігін,
жеке білім беру қызығушылығын қанағаттандырумен байланысты.Сонымен ол жеке
білім беру бағдарламасын құрастыру үшін маңызды болып саналады, яғни көбіне
әрбір оқушының таңдау дәрежесіне және қаншалықты оның қызығушылығына,
қабілетіне, өмірлік жоспарларына байланысты.Элективтік курс сонымен қатар,
базалық пен бейімдік курста алған әралуан білімдерін, оқушылардың
қажеттіліктерін толықтырады. [15].
Бейімдік оқыту жүйесінде элективтік курстың маңызы, оның
спектрінің функциясы мен міндетін кең түрде анықтайды.
Элективтік курстың нәтижесі тек мына жағдайда жетістікке жетеді,егер
білім алушы элективтік курстағы таңдаған таңдауына қол жеткізуге мүмкіндік
туғанда;элективтік курсты таңдауы үшін білім алушыға арнайы жағдай
қажет.Біріншіден, олар өздерінің қызығушылықтарын, жоспарларын нақты білуі
қажет.Екіншіден, оқушылар берілген элективтік курстың мазмұнымен алдын-ала
танысуы қажет, яғни оқу-әдістемеліккешендегі оның қысқаша аннотациясын
білуі керек.Үшіншіден, элективтік курсты жүргізетін оқытушы міндетті түрде
презентация өткізуі керек, оқушы элективтік курстың толық мазмұнын алуы
қажет. Элективтік курстың негізгі ерекшелігі-оқушылардың өзін-өзі анықтауда
кәсіби қабілетін, жеке білім алу траекториясына еркін таңдау мүмкіндіктерін
туғызу қажет.
Оқу материалдарының құрылымын жасау кезінде міндетті түрде бір-
бірімен байланысты үйрету түрлерінің негізгі төрт танымдылық іс-әрекеттерін
бөліп көрсету керек:
- пән бойынша алған білімдерін пайдалана отырып типтік пән есептерін шеше
білу (типтік үйрету);
- пән бойынша материал білімдерін логикалық амалдарды қолдана отырып жүзеге
асыру ( логикалық (қисынды) үйрету );
- оқу пәндерінен алған білімдерін пайдалана отырып стандарттық емес
есептерді шеше білу ( творчестволық үйрету );
- оқу жұмыстарын жалпы амалдарды (тәсілдер) жүзеге асыру (оқып үйрету)
[16];
- Қазақстан Республикасының білім беру мекемелерінде 2010-2011 жылдан
бастап бейімді оқыту жүзеге асқалы отыр.
Бейімді білім беру концепциясының қарастырып отырған бағыттарының
басты бағытының біреуі жаратылыстану-математика бағыты болып отыр. Оған
математика, физика, химия, география, биология пәндерін бейімді оқыту
кіреді.
Бейімді оқыту білімді дараландыру мен сараландыруды қамтамасыз
етеді. Білім процесі оқушылардың қызығушылығын, қабілеті мен
бейімділіктерін ескере отырып, соған сәйкес жоғарғы сынып оқушыларының
нәтижелі білім алуына жағдай туғызатындай қайта ұйымдастырылуы тиіс.
Бейімді оқыту базисті жоспар негізінде әрбір оқушының жеке оқу
жоспары бойынша оқуына мүмкіндіктерді қарастырады. Олар негізінен мынадай
блоктардан тұрады:
- оқушылардың бәріне бірдей міндетті барлық бейімді оқытудың жалпы білім
беретін базалық пәндер.
- белгілі бір бейімдік аса тереңдетіп оқытылатын пән түрін таңдаған барлық
оқушыларға бірдей міндетті жалпы білім беретін бейімді оқыту пәндері
- білім беру мекемелерінің оқытуға бөлінген уақыты есебінен жүзеге
асырылатын, бейімдік бағыты анықталған және барлық оқушыларға бірдей
міндетті элективтік курстар.
Жоғарғы сынып деңгейлеріндегі элективтік курстардың бейімдік
оқытудағы маңызы зор. Олардың осы кезге дейін болып келген факультативтік
курстардан басты айырмашылығы – бейімді оқыту аясында элективтік курстар
міндетті түрде жүргізілуі тиіс. Бейімді оқытуда қолданылатын элективтік
курстар саны оқушы таңдайтын курстар санынан әлдеқайда артық болуы керек.
Демек элективтік курстар – бейімді оқытудың аса маңызды бөлігі.[17,18]
1.2 Мұнайдың шығу тегі
Мұнайды өндірумен адамзат бұрынғы заманнан шұғылданып келе жатқандығы
белгілі және оны біздің эраға дейінгі VI ғасырдан бері өндіреді. Алғашында
ең қарапайым әдістер қолданылатын: су қоймаларының бетінен мұнайды жинап
алу, құдықтардың көмегімен мұнай сіңген құмдықты немесе әктастарды өңдеу.
Алынған мұнайды құрылыста қолданып немесе дәріге қосып, оталдырғыш қоспа
алуға, жарық беруге және басқа да көптеген жағдайларда пайдаланған.
Дегенмен мұнай өндірісінің бастамасы ретінде 1859 жылы АҚШ-да ұңғымаларды
мұнайға механикалық бұрғылау жасау кезеңі пайда болған уақытты есептеу
қабылданған, қазіргі кезде дүниежүзінде өндірілетін мұнайдың барлығы
бұрғылау ұңғымасының көмегімен алынады. Бүгінгі күні жанғыш қазбаларды
негізінен энергетикалық отын ретінде қолданады, атап айтқанда мұнай мен
газдың жылу шығару қасиеті оларды өте пайдалы қазбаларға жатқызады.
Мұнай мен газдың нағыз шын қоры туралы сұрақ геологиялық және
геохимиялық жағдайда мұнай мен газдың түзілуі туралы білімді қажет өтеді.
Мұнай орындарын дәл бағалауға мүмкіндік беретін мұнайды барлау мен
өндірудің жоғары технологиясының дамуына қарамастан қор мөлшері әрдайым
қадағаланып отырады. Мұнай көлемі бұрын максималды алынатын қарастырылған
кен орындарындағы мұнай өндіріліп қойған, ал мұнайды өндіру әлі жалғасуда.
Мұнай қорының таусылмайтындығы туралы сұраққа жауап беру үшін оның шығу
тегін қарастырған жөн. Ғылым мен технологиялардың дамуына байланысты
пайдалы қазбалардың сол немесе басқа түрлерінің шығу тегінің алғы шарттары
да бірге дамып отырды.
Ондаған жылдар бойы мұнайдың шығу тегі туралы екі концепцияның –
биогенді (органикалық) және абиогенді (бейорганикалық немесе минералдық)
қарама қайшылығы сақталуда. Өткен жүз жылдықта мұнай проблемасы туралы
химиялық, геохимиялық және геологиялық мәліметтердің біразы жинақталған
болатын. Дегенмен мұнай түзілетін бастапқы зат туралы, мұнайдың
концентрленген шөгінділерінің бүтін кен орындарына қалыптасу процесі осы
күнге дейін аяғына дейін шешілген жоқ. Мұнайдың органикалық генезисі туралы
көзқарастарды нақты деп есептейтін ғалымдардың көп болуына қарамастан,
олардың біразы келіспеушілік тудырып, оның минералдық шығу тегінің
пайдасына жаңа дәйектер іздеуде.
Мұнайдың шығу тегі туралы гипотеза алғаш рет XVIII ғасырдың бірінші
жартысында пайда болды. Оны М.В. Ломоносов О слоях земных (1733 ж.)
еңбегінде жазған болатын, осыған іле-шала бұл ойды неміс ғалымы И. Генкель
және француз ғалымы Б. де Молье тұжырымдады. М.В.Ломоносов өзінің
трактатында мұнайдың бастапқы құрамы тас көмір, ал И. Генкель мен Б. де
Молье - өсімдіктер мен жануарлардың қалдықтары болып табылады деп жазды.
Кейінірек академик В. И. Вернадский мұнайда органикалық әлемде кездесетін
азотты қосылыстардың болатындығына көңіл аударды.
XIX және XX ғасырдың басында ғалымдардың арасында мұнай тұзетін
шикізат ретінде не қолданылатындығы, өсімдік немесе жануарлар қалдықтары ма
осы мәселе төңірегінде талас туды. 1888 ж. неміс химиктері Г.Гефер және
К.Энглер балық майын 400°С температура мен 1 МПа қысымда айдау нәтижесінде
шектеулі спирттер, парафиндер және жағар майлар алды. Осылайша әйгілі
ғалымдардың зерттеу нәтижесінде мұнайдың шығу тегінің биогендік табиғаты
дәлелденген еді.
1919 жылы Н.Д. Зелинский Балқаш көлінен батпақтар мен көлдердің
түбіндегі өсімдіктер мен жануарлардың шіріп қалған қалдықтарының лай қабаты
– сапропельді өңдеу жұмыстарын жүргізді. Академик Н.Д. Зелинский жануарлар
мен өсімдік қалдықтарының кұрамына кіретін пальмитин, стеарин және басқа да
қышқылдардың жоғары емес температура (150-400°С) жағдайында алюминий
хлоридінің каталитикалық әсерін зерттеді. Нәтижесіңде химиялық құрамы,
физикалық қасиеті және сыртқы түрі бойынша мұнайға ұқсас өнім алды.
Профессор А.В. Фрост мұнай түзілу процесінде алюминий хлоридінің ролін
табиғатта кәдімгі саз, сазды әктастар және құрамында сазды минералдар
болатын басқа да жыныстар атқаруы мүмкін екендігін дәлелдеді.
Жалпы алғанда, барлық елдің мұнайының құрамы мен құрылысының
ұқсастығы, біріңғай ішкі құрылымы мен мұнайдың элементтік құрамының бірдей
болуы сияқты мәселелер органикалық теорияның аргументтерінің артығырақ
екенін көрсетті.
Екінші жағынан 1866 жылы француз химигі М. Бертло мұнайдың Жер
қыртысында минералды заттардан түзілгендігі туралы өзінің болжамын
айтты. Оны дәлелдеу үшін сілтілік металдардың көмір қышқылы және сумен
әрекеттесуі нәтижесінде ацетилен С2Н2 синтездеп алып, бірнеше эксперимент
жасады. Сол кездері осы бағытта зертханалық зерттеулерді химиктер А.Биассон
(1866) және С. Клоэц (1878) та жүргізген болатын.
Он жылдан соң 1876 жылдың 15 қазанында Орыс химиялық қоғамының
мәжілісінде Д. И. Менделеев баяндама жасады. Ол өзінің мұнайдың түзілуі
жөніндегі гипотезасын түсіндіріп берді. Жер қыртысын бұзып тау
түзілу процестері кезінде түбіне су жиналады. Д.И.Менделеевтің көзқарасы
бойынша мұнай жер қойнауында металдар карбидтері (FеС, ТіС, Сг2С3,
WС т.б.) сумен әрекеттесуінің нәтижесінде түзіледі. Жер қыртысымен жанаса
отырып, ол темір карбидімен жанасып, қоршаған орта температурасы мен
қысымның әсерінен онымен реакцияға түседі. Осы реакцияның нәтижесінде темір
оксидтері мен көмірсутектер, мысалы этан түзіледі.
2FеС + 3Н2O = Fе2O3 + С2Н6.
Алынған заттар сол кеуектер арқылы жер қыртысының беткі қабатына
көтеріліп, кеуек жыныстарды қанықтырады. Газ және мұнай кен орындары да
осылайша түзіледі. Осыны дәлелдеу үшін Д.И. Менделеев құрамында
жеткілікті мөлшерде көміртек болатын шойынға күкірт қышқылымен әсер ету
арқылы сутек және қанықпаған көмірсутектер алу тәжірибесін жасап көрсетті.
Тәжірибелерде металл карбидтерінің сумен әрекеттесуі нәтижесінде сұйық
көмірсутектердің түзілгендігі байқалды.
Ресей мұнай ісінің дамуында Д.И.Менделеевтің ерекше роль атқарғандығын
атап өткен жөн. ХІХ ғасырдың 90-шы жылдары Баку жанындағы Сураханда керосин
алатын кішігірім зауыты бар орыс өндіріс саласының қызметкері Кокорев
кұлдырауға ұшырағалы тұрған зауыттың тиімділігі туралы кеңес алу мақсатында
Менделеевті шақырады. Оның зауыт деп жүргені, шынту айтқа келгенде астынан
газ жанып тұрған үлкен қазан еді. Қазаннан бөнгке арқылы бос бөшкеге түтік
жүргізілген. Су толтырылған бөшке тоңазытқыштың, ал бос бөшке керосинді
құйып алатын қабылдағыш ролін атқаратын.
Менделеев мұнай айдау технологиясын өзгертіп, сұйықтық үздіксіз
құйылып тұруы үшін ыдысқа саңылау жасауды ұсынды. Бұл өз кезегінде
қалдықтарды аластау үшін процесті тоқтатпауға мүмкіндік береді. Ол мұнайды
арбамен тасып жүрмес үшін өндіріс орнынан түтік шығарып, осындай түтікті
алынған керосин тұтынушыға тікелей тиюі үшін зауыттан жағалауға дейін
тартты.
Менделеев ағаш бөшкелерді металдан жасалған бөшкелерге ауыстырғызып,
теңіз үстімен мұнайды тасымалдау үшін арнайы металдан жасалған баржаларды
қолдануды ұсынды. Оның осындай кеңестері Кокорев, Рагозин, Нобель және тағы
басқа өндіріс ұйымдастырушыларына Ресейдегі енді етек жайып келе жатқан
мұнай өнеркәсібінің дамуына әсерін тигізді.
Мұнайдың минералды (абиогенді) шығу тегі туралы гипотезалардың барлығы
көмірсутектерді мұнай құрамында оттек, күкірт және азот болатын
компоненттерді бастапқы жай заттар С, Н2, СО, СО2, СН4, Н2О мен жоғары
температурада радикалдардан және синтез өнімдерінің тереңде жатқан
жыныстардың минералды бөліктерімен әрекеттесетіндігі туралы идеяны
біріктірді.
Д.И. Менделеевтің абиогенді немесе карбидті теориясын күтпеген жерден
астрофизиктердің қорытындылары дәлелдеді. Аспан денелерінің спектрін
зерттеу нәтижесінде Юпитер және басқа да үлкен планеталар атмосферасында,
сонымен бірге көметаның газ қауызында көміртектің сутекпен қосылыстары
кездеседі. 1889 жылы геолог В.Д. Соколов көмірсутектердің метеориттер мен
көмета құйрығында болатындығын анықтады. Осының негізінде ол Жер пайда
болғанда көмірсутектер магмамен жұтылып, нәтижесінде ол суығанда түзілген
көмірсутектер сынықтар аймақтары арқылы стратосфераға енген деген болжам
жасады.
Осылайша мұнай осы гипотеза бойынша Жерге басқа космос материясымен
бірге түскен космостың біріншілік көмірсутектерінің айналу өнімі болып
табылады. Бұдан егер көмірсутектер космоста кең таралған болса, онда
табиғатта бейорганикалық заттардан органикалық заттар синтездеу процесі
жүруі керек. Менделеевтің теориясы осындай болжаммен қалыптасқан болатын.
XX ғасырдың 30-шы жылдары абиогенді гипотеза мұнайдың органикалық шығу
тегі теориясының негізін салушы академик И.М. Губкин санатынан сынға
ұшырады. Дегенмен ол кішігірім, практикалық маңызы жоқ мұнайдың магмадан
бөліну нәтижесінде туындайтын жиналуынан бейорганикалық шығу тегі болуы
мүмкін деді.
XX ғасырдың ортасында мұнайдың органикалық шығу тегі туралы
геологиялық және геохимиялық дәлелдемелері алыңды. Бірақ осы кезде кейбір
планеталардың қауыздарында және жұлдыздар арасындағы бұлттардың газ
қабатында көп мөлшерде әртүрлі көміртекті қосылыстардың, оның ішінде
көмірсутектердің болатындығы туралы мәліметтер алынған болатын.
Метеориттерде аминқышқылдарының, көмірсутектердің, порфириндердің және
басқа да органикалық қосылыстардың болатындыгы дәлелденген. Осыған
байланысты көмірсутектердің космостық және магмалық синтезі туралы
гипотезаны тағы да дәйектеуге мүмкіндік берді. Осылайша гипотезалардың
әртүрлі варианттары дами бастады.
1932 жылы И. М. Губкин өзінің Учение о нефти кітабында сол кездегі
мұнай мен газдын даму тарихынын қорытындыларын жасады. Мұнай түзілу үшін
бастапқы зат ретінде сапропельді, яғни теңіздер мен басқа да су
қоймаларының шөгінділерінде ыдыраған өнімдерді қарастырды.
Органикалық заттардың мұнайға ауысуының бірінші сатысында өсімдік және
жануарлар қалдықтарының тұнбаға түсуі болады. Әрі қарай екінші биохимиялық
сатысында жинақталған органикалық тұнба жаймен өзгеріп, тығыздалып,
біртіндеп суынан айырылады.
Үшінші сатысы – шөгінділердің тау жыныстарына айналуы. Органикалық
тұнбаның бөліктері бетінде жаңа тұнбалардың қабаты пайда болып біртіндеп
1,5-2 км тереңдікке жылжиды (1-сурет).
1-сурет. Мұнайдың органикалық шығу тегіне сәйкес мұнай мен
газдың түзілу сатылары.
1. Өсімдік және жануарлар қалдықтарының тұнбаға түсуі.
2. Органикалық материалдың химиялық реакция нәтижесінде тығыздалуы.
3. Шөгінділердің тау жыныстарына ауйналуы.
4. Мұнай катагенезі. 5. Газдың түзілуі.
Органикалық қалдықтармен байытылған қабат терең бойлаған сайын ондағы
температура мен қысым артады. Микроорганизмдердің жойылуы салдарынан
биохимялық процестер толық тоқтап қалады да органикалық жоғары
конденсирленген макромолекулалар – керогендерге өзгеруін туғызатын белсенді
термокаталикалық реакциялар жүре бастайды.
Керогеннің одан әрі пісуі одан микромұнай деп аталатын көмірсутек
компоненттерінің біртіндеп бөлінуі мен бірге жүреді де, катагенез деп
аталды. Олар ұзақ және көп сатылы, ондаған және жүздеген миллон жыл бойы
жалғаса береді. Жаңа мұнайдың жасын 50-60 млн жыл деп бағалау жеткілікті.
Мұнай мен газдың шығу тегі проблемасының күрделілігі оның өзіне тән
қасиеті – жер қыртысындағы қабат суларымен бірге көшіп жүру қабілетіңде.
Микромұнай аналық тау жынысынан өткізгіш қабатқа көшеді. Осылайша қозғала
отырып, көмірсутектер әлсіз өтетін жыныстармен шектелген табиғи
резервуарлар қабаттар коллекторларға түсіп, оларда топталады. Мұнайдың
түзілуі туралы Губкиннің көзқарасы оның органикалық шығу тегінің осы
замаңғы гипотезасының негізін құрайды.
Энергия тасымалдаушылардың бағасының және оларға деген сұраныстың
өсуін ескере отырып, мұнай мен газдың шығу тегі сұрақтарының стратегиялық
мәні бар.
Егер мұнай органикалық заттардың өзгеруінің ұзақ процестері есебінен
түзілсе, оның қоры бітіп қалуы мүмкін және адамзат энергиясының
альтернативті көздері туралы ойланулары керек. Егер мұнай көміртек пен
сутектен тереңнен синтезделіп алған өнім болса, оның қорын сарқылмайды деп
санауға болады. Геологиялық ғылым мен мұнай өндіру практикасының алдында
мұнайдың нақты қорын дәл анықтау және ескі, қайтадан ашылатын кен
орындарының ерекшеліктерін ескере отырып, жұмыстар жүргізу мәселелері тұр.
[20]
Мұнайдың қасиеттері және жіктелуі
Сұйық химиялық отындарға мұнай және мұнай өнімдері, сонымен қатар
қатты отынды гидрлеу арқылы алынатын өнімдер жатады.
Мұнай – май тәрізді, судан жеңіл, түсі ақшыл сарыдан қара қоңырға және
қараға дейін болатын сұйықтық. Өзінің мұнай деген атын нафта – ағып
шығатын деген мағынаны білдіретін парсы сөзінен алған.
Мұнайдың тығыздығы ρ–760-980 кгм3, қатаю температурасы –200С+200С
дейін. Мұнайдың элементті құрамы: көміртек 84-87%, сутегі 12-14%, күкірт
0,1-5%, оттегі мен азот 1,0% дейін.
Мұнайдың құрамы көмірсутектерден, көмірсутектерге жатпайтын заттардан
және минерал қоспалардан тұрады. Мұнайдың көмірсутекті бөлігі парафинді
(қаныққан) СnH2n+2, нафтенді СnH2n және ароматты көмірсутектерден тұрады.
Қанықпаған көмірсутектер СnH2n мұнайдың құрамында жоқ, бірақ мұнай
өнімдерінің құрамында болады.
Парафинді көмірсутектер: СН4-тен С4Н10-ға дейін газды күйде болады.
Бұл қосылыстар мұнай құрамында еріген күйде болады. Мұнайды өндірген кезде
парафинді көмірсутектер ілеспе газ түрінде бөлініп шығады.
Сұйық парафинді көмірсутектер: С5Н12 – С16Н34 дейін болып, мұнайдың
сұйық бөлігінің негізін құрайды және өңдеген кезде алынатын сұйық
фракциялардың негізгі бөлігі болып табылады.
Қатты парафинді көмірсутектер: С16Н34 жоғары болатын қосылыстар
мұнайда еріген күйде болады және одан бөлініп алыну мүмкіндігі бар.
Нафтенді көмірсутектер мұнай құрамында циклопентан туындылары түрінде
және циклогексан туындылары түрінде болады.
Ароматты көмірсутектер мұнай құрамында бензол және оның гомологтары –
толуол, ксилол түрінде салыстырмалы түрде аз мөлшерде болады.
Мұнайдың құрамындағы көмірсутектерге жатпайтын заттарға әртүрлі
оттекті (фенолдар, нафтен қышқылдары, гетероциклдер), азотты (пиридин,
хинолин, амин туындылары) және күкіртті (тиофен, тиоспирттер, тиоэфирлер)
қосылыстар жатады.
Күкірттің болуына байланысты мұнай төмендегідей болып бөлінеді:
- Аз күкіртті (0,5% дейін)
- Күкіртті (0,5-2,0% дейін)
- Жоғары күкіртті (2,0% жоғары)
Мұнайдың құрамындағы минералды қоспалар жер асты суларынан өткен
әртүрлі тұздар, механикалық қоспалар (құм, су) түрінде болады. Мұнайдың
құрамында өте аз мөлшерде ванадий, никель, темір, титан, германий
элементтері бар.
Мұнайды жер астынан бұрғылау әдісімен өндірудің 3 жолы бар: фонтанды,
компрессорлы, тереңдетілген насосты.
Мұнайдың қасиеттері
Мұнайдың физикалық қасиеттері. Мұнайдың физикалық қасиеттері мен
сапалық сипаттамалары олардың құрамындағы жекелеген көмірсутектердің
(парафиндік, нафтендік, ароматтық) басымдылығына байланысты болады.
Ауыр көмірсутектері басым (ауыр мұнайлар) мұнайларда бензин және май
фракциялары аз болады. Мұнайдағы шайырлы және парафинді қосылыстардың көп
мөлшері оның қозғалғыштығын азайтатындықтан оларды жер бетіне шығару үшін
және одан әрі тасымалдау үшін ерекше шараларды қажет етеді.
Мұнайлардың тауарлық сапасын және фракциялық құрамын оларды
зертханалық айдау жолымен анықтайды. Мұнайдағы жекелеген фракциялардың
белгілі бір температура аралықтарында пайыздық мөлшері мұнайдың фракциялық
құрамын сипаттайды.
Мұнайдың кәсіпшіліктегі біріншілік сипаттамасы оның тығыздығымен
анықталады. Ол 760-тан 980 кгм3-ке дейін өзгереді. Тығыздығы 880 кгм3
болатын жеңіл мұнайлардың құрамында бензиндік және майлық фракциялар көп
мөлшерде болатындықтан олар өте құнды келеді.
Мұнайдың физикалық қасиеттері оған әсер ететін факторлардан өзгереді.
Мысалы, температура, қысым, қоспалардың болуынан. Әр түрлі кен орнының
мұнайының химиялық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz