Экономика негіздері
БӨЛІМ 1. Экономикаға кіріспе
Кіріспе. Экономика және оның қоғамдағы рөлі
Экономиканың ғылым ретінде қалыптасу кезеңдері
БӨЛІМ 2. Экономикалық жүйелердің жалпы негіздері
Жекеменшік және қоғамның әлеуметтік.экономикалық құрылымы.
Өндірісті ұйымдастырудың жалпы типтері
Ақша. Тарих және қазіргі кезең.
Нарық және оның қызмет ету заңдары
Нарық субъектілерінің өзара әрекеттесу түрлері. Бәсеке.
БӨЛІМ 3. Өндіріс және жаңа құнды айналымға салу.
Бизнес, әлеуметтік.экономикалық мәні
Жеке капиталды жүзеге асыру
БӨЛІМ 4. Пайданы бастапқы бөлу жүйесі
Жалақы
Пайда
Жеке меншіктен түсетін пайда
БӨЛІМ 5. Макроэкономикаға кіріспе
Ұлттық шаруашылық: оның жеке меншіктері мен көрсеткіштері
Ұлттық шаруашылықтың экономикалық өсуі
Макроэкономикалық теңсіздік
Нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу
Қазіргі дүниежүзілік экономика.
Кіріспе. Экономика және оның қоғамдағы рөлі
Экономиканың ғылым ретінде қалыптасу кезеңдері
БӨЛІМ 2. Экономикалық жүйелердің жалпы негіздері
Жекеменшік және қоғамның әлеуметтік.экономикалық құрылымы.
Өндірісті ұйымдастырудың жалпы типтері
Ақша. Тарих және қазіргі кезең.
Нарық және оның қызмет ету заңдары
Нарық субъектілерінің өзара әрекеттесу түрлері. Бәсеке.
БӨЛІМ 3. Өндіріс және жаңа құнды айналымға салу.
Бизнес, әлеуметтік.экономикалық мәні
Жеке капиталды жүзеге асыру
БӨЛІМ 4. Пайданы бастапқы бөлу жүйесі
Жалақы
Пайда
Жеке меншіктен түсетін пайда
БӨЛІМ 5. Макроэкономикаға кіріспе
Ұлттық шаруашылық: оның жеке меншіктері мен көрсеткіштері
Ұлттық шаруашылықтың экономикалық өсуі
Макроэкономикалық теңсіздік
Нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу
Қазіргі дүниежүзілік экономика.
Экономика ұғымы және оның мәні.
«Экономика» сөзі көне грек сөзінен шыққан: сөзбе-сөз, oikos – үй, шаруашылық; nomos – ереже, заң, жиынтығында – шаруашылықты жүргізу ережесі дегенді білдіреді. Берілген сөзді айналымға Ксенофонд енгізген болатын.
Қазіргі уақытта экономика сөзі келесі мағыналарға ие:
экономика – бұл сөздің кең мағынасындағы шаруашылық, яғни адам өзінің іс-әрекеті үшін пайдаланатын барлық қажетті объектілер;
экономика – бұл шаруашылықты жүргізу бойынша адамдар арасындағы қарым-қатынас жүйесі;
экономика – бұл адам қажеттіліктерінің шексіздігі кезіндегі ресурстар мен мүмкіндіктердің шектеулі сипатқа ие болуымен байланысты, заңдар шығаратын және іс-әрекеттің көптеген нұсқаларының арасында тиімді талдау жасауға мүмкіндік беретін дербес ғылым;
Экономика бір жағынан сандық ғылым болып табылады, өйткені өзінің есептеулерінде математикалық әдістерді пайдаланады; сандық санаттар ретінде мыналар болуы мүмкін: өндіріс көлемі; уақыт нормасы; еңбек өнімділігі; өнімнің бірлігін шығаруға кеткен еңбек шығындары; пайда және т.б.
Сонымен қатар экономика сөздік ғылым болып табылады, ол сапалық санаттарды – (тиімділікті, рухани мүдделерді, өнімдер сапасын, қайырымдылықты) пайдаланады.
Экономика зерттелетін құбылыстардың ауқымдылығына орай екі түрге бөлінеді:
1) макроэкономика ірі салмақтар, аудандар, мемлекеттер және жалпы әлемдік экономика тұрғысында экономикалық құбылыстарды зерттейді.
2) микроэкономика жеке адамға, жеке отбасына, жеке кәсіпорынға немесе кәсіпорындар тобына қатысты экономикалық үрдістерді зерттейді.
§2. Экономикалық теория пәні
Ғылым ретінде жалпы экономикалық теорияның зерттеу пәнін алғаш рет экономикалық теорияның классикалық мектебінің өкілі А.Смит тұжырымдады. Оның ойынша, бұл ғылым объективті адамдардың еркі мен санасынан тәуелсіз, осы қоғамдағы материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну заңдарын, адамдардың әртүрлі класстарының және топтарының арасында өнімнің бөлінуінің табиғи тәртібін және осы бөлумен байланысты қатынастарды зерттеу керек.
П.Самуэльсон пәннің өзіндік жалпылама анықтамасын келтіреді: «Экономикалық теория әртүрлі тауарларды өндіру үшін және түрлі адамдар мен қоғам топтарының арасында осы шақта және болашақта тұтыну мақсатында оларды бөлу үшін, ақшаның көмегімен және оның қатысынсыз, уақыт ағымында адамдар мен қоғам сирек өндіргіш ресурстардың қайсысын таңдайтындығы туралы ғылым».
К.Макконнелл мен С.Брю атап айтқандай: «Бұл ғылымның мәселелері әдетте жеке емес, қоғамдық көзқарас тұрғысынан зерттеледі. Тауарларды өндіру, айырбастау және тұтыну жалпы қоғам тұрғысынан қарастырылады».
Адамдардың мінез-құлқы қандай да бір әлеуметтік-экономикалық қатынастардың себебі емес, салдары. Әлеуметтік-экономикалық қатынастардың дамуының экономикалық санаттары мен экономикалық заңдары аралық әсері арқылы, жалпы экономикалық теория адамдардың арасындағы әлеуметтік-экономикалық қатынастарды зерттейді деген қорытынды жасауға болады.
Экономикалық теорияның зерттеу нысаны сирек қорларды басқару бойынша адамдардың іс-әрекетін басқару болып табылады.
§3. Экономикалық теорияның функциялары.
Кез-келген ғылым тәрізді, жалпы экономика бірқатар функцияларды атқарады: танымдық, теориялық-методологиялық, әлеуметтік, сындық, тәжірибелік, қолданбалы функциялар.
Танымдық функция – қоғамдық экономиалық үрдістер мен құбылыстарды зерттеп білуге, сондай-ақ оны түсіндіруге бағытталады.
Теориялық –методологиялық. Экономикалық теория – экономикалық ғылымдардың барлық жүйесі үшін негіз болып табылады.
Егер жалпы экономикалық теория қоғамдық өндірісті, бөлуді, айырбас пен тұтынуды басқаратын заңдарды зерттейтін болса, қалған барлық экономикалық ғылымдар – бұл заңдардың нақтылы жағдайларда көрінуін зерттейді.
Әлеуметтік функция, жалпы экономикалық теорияның мемлекеттің жалпы экономикалық саясатын, Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық даму мәселелерін, халықты әлеуметтік қорғаудың мәселелерін және басқа да әлеуметтік сауалдарды қарастыруынан тұрады.
Сындық функцияда барлық құбылыстар сын тұрғысынан қаралады, экономикалық үрдістер мен құбылыстардың артықшылықтары, құндылығы мен кемшіліктері, оларды қолданудың мақсаттылығы анықталады.
Тәжірибелік, қолданбалы функция ғылыми негізде және мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатын нәтижелі жүзеге асыруда шаруашылықты тиімді жүргізудің нақтылы принциптері мен тәсілдері бойынша алған білімдерін қолданудан тұрады.
§4. Экономикалық көрсеткіштер
Экономикалық көрсеткіштер бұрын, қазір және болашақта өтетін экономикалық объектілердің жағдайларын спаттайды. Кез-келген экономикалық көрсеткіш үш элементтен тұрады: көрсеткіш атауы, сандық мәні, өлшем бірлігі.
Экономикалық көрсеткіштердің көптүрлілігі олардың жіктелуін қарастырады:
• абсолюттық көрсеткіштер (көлемді, сандық);
• салыстырмалы көрсеткіштер (сапалық, меншікті);
• нормативтік көрсеткіштер – бұл жоғары тұрған ұйымдармен бекітілген немесе техникалық құралдар паспорттарында көрсетілген көрсеткіштер;
• ғылыми-техникалық көрсеткіштер – НТП жетістіктерін енгізу дәрежесін көрсетеді;
• есептік-статистикалық көрсеткіштер, есептік кезеңде кәсіпорын жұмысымен байланысты.
• Орташа көрсеткіштер құбылыстардың әдетттегі деңгейін көрсетеді;
• макро- және микроэкономикалық көрсеткіштер;
• өсудің көрсеткіштері.
§5. Ғылыми таным әдістері
Экономикалық ғылым кез-келген басқа ғылым тәрізді өзінің зерттеу пәні болады, оларды зерттеу кезінде жиынтығында оның әдісін құрайтын әдістер, тәсілдер мен құралдар қолданылады.
Экономикалық теория әдісі – амалдар мен тәсілдер.
Экономикалық теорияның келесі негізгі әдістерін ерекщелейді:
1. Талдау – бұл бүтінді жеке бөліктерге бөлуге және әрқайсысын жекелей зерттеуге негізделетін таным әдісі.
2. Синтез – талдау барысында бөлінетін бөліктерді біріктіруге және олардың жиынтығын зерттеуге негізделген әдіс.
3. Индукция - бұл жалқыдан жалпыға қарай тұжырымдалатын таным әдісі.
4. Дедукция – жалпыдан жалқыға қарай пайымдауға негізделетін таным әдісі.
5. Аналогия – белгілі құбылыстан немесе үрдістен белгісізге қасиеттерді тасымалдауға негізделетін таным әдісі.
«Экономика» сөзі көне грек сөзінен шыққан: сөзбе-сөз, oikos – үй, шаруашылық; nomos – ереже, заң, жиынтығында – шаруашылықты жүргізу ережесі дегенді білдіреді. Берілген сөзді айналымға Ксенофонд енгізген болатын.
Қазіргі уақытта экономика сөзі келесі мағыналарға ие:
экономика – бұл сөздің кең мағынасындағы шаруашылық, яғни адам өзінің іс-әрекеті үшін пайдаланатын барлық қажетті объектілер;
экономика – бұл шаруашылықты жүргізу бойынша адамдар арасындағы қарым-қатынас жүйесі;
экономика – бұл адам қажеттіліктерінің шексіздігі кезіндегі ресурстар мен мүмкіндіктердің шектеулі сипатқа ие болуымен байланысты, заңдар шығаратын және іс-әрекеттің көптеген нұсқаларының арасында тиімді талдау жасауға мүмкіндік беретін дербес ғылым;
Экономика бір жағынан сандық ғылым болып табылады, өйткені өзінің есептеулерінде математикалық әдістерді пайдаланады; сандық санаттар ретінде мыналар болуы мүмкін: өндіріс көлемі; уақыт нормасы; еңбек өнімділігі; өнімнің бірлігін шығаруға кеткен еңбек шығындары; пайда және т.б.
Сонымен қатар экономика сөздік ғылым болып табылады, ол сапалық санаттарды – (тиімділікті, рухани мүдделерді, өнімдер сапасын, қайырымдылықты) пайдаланады.
Экономика зерттелетін құбылыстардың ауқымдылығына орай екі түрге бөлінеді:
1) макроэкономика ірі салмақтар, аудандар, мемлекеттер және жалпы әлемдік экономика тұрғысында экономикалық құбылыстарды зерттейді.
2) микроэкономика жеке адамға, жеке отбасына, жеке кәсіпорынға немесе кәсіпорындар тобына қатысты экономикалық үрдістерді зерттейді.
§2. Экономикалық теория пәні
Ғылым ретінде жалпы экономикалық теорияның зерттеу пәнін алғаш рет экономикалық теорияның классикалық мектебінің өкілі А.Смит тұжырымдады. Оның ойынша, бұл ғылым объективті адамдардың еркі мен санасынан тәуелсіз, осы қоғамдағы материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну заңдарын, адамдардың әртүрлі класстарының және топтарының арасында өнімнің бөлінуінің табиғи тәртібін және осы бөлумен байланысты қатынастарды зерттеу керек.
П.Самуэльсон пәннің өзіндік жалпылама анықтамасын келтіреді: «Экономикалық теория әртүрлі тауарларды өндіру үшін және түрлі адамдар мен қоғам топтарының арасында осы шақта және болашақта тұтыну мақсатында оларды бөлу үшін, ақшаның көмегімен және оның қатысынсыз, уақыт ағымында адамдар мен қоғам сирек өндіргіш ресурстардың қайсысын таңдайтындығы туралы ғылым».
К.Макконнелл мен С.Брю атап айтқандай: «Бұл ғылымның мәселелері әдетте жеке емес, қоғамдық көзқарас тұрғысынан зерттеледі. Тауарларды өндіру, айырбастау және тұтыну жалпы қоғам тұрғысынан қарастырылады».
Адамдардың мінез-құлқы қандай да бір әлеуметтік-экономикалық қатынастардың себебі емес, салдары. Әлеуметтік-экономикалық қатынастардың дамуының экономикалық санаттары мен экономикалық заңдары аралық әсері арқылы, жалпы экономикалық теория адамдардың арасындағы әлеуметтік-экономикалық қатынастарды зерттейді деген қорытынды жасауға болады.
Экономикалық теорияның зерттеу нысаны сирек қорларды басқару бойынша адамдардың іс-әрекетін басқару болып табылады.
§3. Экономикалық теорияның функциялары.
Кез-келген ғылым тәрізді, жалпы экономика бірқатар функцияларды атқарады: танымдық, теориялық-методологиялық, әлеуметтік, сындық, тәжірибелік, қолданбалы функциялар.
Танымдық функция – қоғамдық экономиалық үрдістер мен құбылыстарды зерттеп білуге, сондай-ақ оны түсіндіруге бағытталады.
Теориялық –методологиялық. Экономикалық теория – экономикалық ғылымдардың барлық жүйесі үшін негіз болып табылады.
Егер жалпы экономикалық теория қоғамдық өндірісті, бөлуді, айырбас пен тұтынуды басқаратын заңдарды зерттейтін болса, қалған барлық экономикалық ғылымдар – бұл заңдардың нақтылы жағдайларда көрінуін зерттейді.
Әлеуметтік функция, жалпы экономикалық теорияның мемлекеттің жалпы экономикалық саясатын, Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық даму мәселелерін, халықты әлеуметтік қорғаудың мәселелерін және басқа да әлеуметтік сауалдарды қарастыруынан тұрады.
Сындық функцияда барлық құбылыстар сын тұрғысынан қаралады, экономикалық үрдістер мен құбылыстардың артықшылықтары, құндылығы мен кемшіліктері, оларды қолданудың мақсаттылығы анықталады.
Тәжірибелік, қолданбалы функция ғылыми негізде және мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатын нәтижелі жүзеге асыруда шаруашылықты тиімді жүргізудің нақтылы принциптері мен тәсілдері бойынша алған білімдерін қолданудан тұрады.
§4. Экономикалық көрсеткіштер
Экономикалық көрсеткіштер бұрын, қазір және болашақта өтетін экономикалық объектілердің жағдайларын спаттайды. Кез-келген экономикалық көрсеткіш үш элементтен тұрады: көрсеткіш атауы, сандық мәні, өлшем бірлігі.
Экономикалық көрсеткіштердің көптүрлілігі олардың жіктелуін қарастырады:
• абсолюттық көрсеткіштер (көлемді, сандық);
• салыстырмалы көрсеткіштер (сапалық, меншікті);
• нормативтік көрсеткіштер – бұл жоғары тұрған ұйымдармен бекітілген немесе техникалық құралдар паспорттарында көрсетілген көрсеткіштер;
• ғылыми-техникалық көрсеткіштер – НТП жетістіктерін енгізу дәрежесін көрсетеді;
• есептік-статистикалық көрсеткіштер, есептік кезеңде кәсіпорын жұмысымен байланысты.
• Орташа көрсеткіштер құбылыстардың әдетттегі деңгейін көрсетеді;
• макро- және микроэкономикалық көрсеткіштер;
• өсудің көрсеткіштері.
§5. Ғылыми таным әдістері
Экономикалық ғылым кез-келген басқа ғылым тәрізді өзінің зерттеу пәні болады, оларды зерттеу кезінде жиынтығында оның әдісін құрайтын әдістер, тәсілдер мен құралдар қолданылады.
Экономикалық теория әдісі – амалдар мен тәсілдер.
Экономикалық теорияның келесі негізгі әдістерін ерекщелейді:
1. Талдау – бұл бүтінді жеке бөліктерге бөлуге және әрқайсысын жекелей зерттеуге негізделетін таным әдісі.
2. Синтез – талдау барысында бөлінетін бөліктерді біріктіруге және олардың жиынтығын зерттеуге негізделген әдіс.
3. Индукция - бұл жалқыдан жалпыға қарай тұжырымдалатын таным әдісі.
4. Дедукция – жалпыдан жалқыға қарай пайымдауға негізделетін таным әдісі.
5. Аналогия – белгілі құбылыстан немесе үрдістен белгісізге қасиеттерді тасымалдауға негізделетін таным әдісі.
1. Мамедов О.Ю. Қазіргі экономика. Ростов-на-Дону, 1995ж.
2. Экономикалық теория курсы. Оқулық. проф. Чепурин М.Н., проф. Киселева Е.А. жалпы редакциясымен, Киров 1999ж.
3. Экономика курсы. проф. Райзберг Б.А. жалпы редакция басшылығымен, Москва, 1997ж.
4. Борисов Е.Ф., Волков Ф.М. Экономикалық теория негіздері. Москва, 1996ж.
5. Котлер Ф. Маркетинг негіздері, М., Прогресс, 1990ж.
6. Шеденов У.Н. «Жалпы экономикалық теория», Ақтөбе, 2004ж.
7. Нуреев Р.М. Микроэкономика курсы. Москва, 1999ж.
8. Назарбаев Н.А. «Қазақстан – 2030» Алматы. Бiлiм, 1997ж.
9. Назарбаев Н.А. «ХХІ ғасыр табалдырығанда». Алматы. «Өнер», 1996ж.
2. Экономикалық теория курсы. Оқулық. проф. Чепурин М.Н., проф. Киселева Е.А. жалпы редакциясымен, Киров 1999ж.
3. Экономика курсы. проф. Райзберг Б.А. жалпы редакция басшылығымен, Москва, 1997ж.
4. Борисов Е.Ф., Волков Ф.М. Экономикалық теория негіздері. Москва, 1996ж.
5. Котлер Ф. Маркетинг негіздері, М., Прогресс, 1990ж.
6. Шеденов У.Н. «Жалпы экономикалық теория», Ақтөбе, 2004ж.
7. Нуреев Р.М. Микроэкономика курсы. Москва, 1999ж.
8. Назарбаев Н.А. «Қазақстан – 2030» Алматы. Бiлiм, 1997ж.
9. Назарбаев Н.А. «ХХІ ғасыр табалдырығанда». Алматы. «Өнер», 1996ж.
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі
Экономика негіздері
пәні бойынша
Семей қ.
Мазмұны
Тақырыптық жоспар
Сабақ №1.
БӨЛІМ 1. Экономикаға кіріспе.
4
5
Тақырып 1.1. Кіріспе. Экономика және оның қоғамдағы рөлі.
5
Сабақ №2
Тақырып 1.2. Экономиканың ғылым ретінде қалыптасу кезеңдері
Сабақ №3
Тақырып 1.2. Экономиканың ғылым ретінде қалыптасу кезеңдері (қосымша)
5
5
7
7
Сабақ №4
БӨЛІМ 2. Экономикалық жүйелердің жалпы негіздері
11
11
Тақырып 2.1. Жекеменшік және қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымы
11
Сабақ №5
Тақырып 2.2. Өндірісті ұйымдастырудың жалпы түрлері
13
13
Сабақ №6
Тақырып 2.3. Ақша. Тарих және қазіргі кезең.
15
15
Сабақ №7
Тақырып 2.4. Нарық және оның қызмет ету заңдары
16
16
Сабақ №8
Тақырып 2.4. Нарық және оның қызмет ету заңдары (Қосымша)
20
20
Сабақ №9
Тақырып 2.5 Нарық субъектілерінің өзара әрекет ету заңдары. Бәсекелестік.
Сабақ №10
БӨЛІМ 3. Өндіріс және жаңа құнды айналымға енгізу
21
21
24
24
Тақырып 3.1. Бизнес, әлеуметтік-экономикалық мәні және ұйымдастыру
Сабақ №11.
Тақырып 3.1. Бизнес, әлеуметтік-экономикалық мәні және ұйымдастыру (Қосымша)
Сабақ №12
24
26
26
28
Тақырып 3.2. Жеке капиталды жүзеге асыру
Сабақ №13
28
30
БӨЛІМ 4. Пайданы бастапқы бөлудің жүйесі
30
Тақырып 4.1. Жалақы
Сабақ №14
30
32
Тақырып 4.2. Пайда
Сабақ №15
32
34
Тақырып 4.3. Жекеменшіктен түсетін пайда.
Сабақ №16
34
37
БӨЛІМ 5. Макроэкономикаға кіріспе
37
Тақырып 5.1. Ұлттық шаруашылық: оның ерекшеліктері мен көрсеткіштері
Сабақ №17
37
39
Тақырып 5.2. Ұлттық шаруашылықтың экономикалық өсуі
Сабақ №18
39
40
Тақырып 5.3. Макроэкономикалық теңсіздік
Сабақ №19
40
Тақырып 5.4. Нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу
Сабақ №20
42
Тақырып 5.5. Қазіргі дүниежүзілік экономика
Сабақ № 21 Сынақ сабақ
43
46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
47
ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАР.
№ рс
Бөлімдер мен тақырыптардың атауы
Мамандықтар бойынша сағаттар саны:
0701000
0702000
0801000
0703000
0704000
1305000
1514000
1
2
3
4
5
6
7
8
БӨЛІМ 1. Экономикаға кіріспе
1.1
Кіріспе. Экономика және оның қоғамдағы рөлі
2
2
2
2
2
2
1.2
Экономиканың ғылым ретінде қалыптасу кезеңдері
2
2
2
2
4
4
БӨЛІМ 2. Экономикалық жүйелердің жалпы негіздері
2.1
Жекеменшік және қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымы.
2
2
2
2
2
2
2.2
Өндірісті ұйымдастырудың жалпы типтері
1
1
1
1
2
2
2.3
Ақша. Тарих және қазіргі кезең.
1
1
1
1
2
2
2.4
Нарық және оның қызмет ету заңдары
2
2
2
2
4
2
2.5
Нарық субъектілерінің өзара әрекеттесу түрлері. Бәсеке.
2
2
2
2
2
2
БӨЛІМ 3. Өндіріс және жаңа құнды айналымға салу.
3.1
Бизнес, әлеуметтік-экономикалық мәні
2
2
2
2
4
2
3.2
Жеке капиталды жүзеге асыру
2
2
2
2
2
2
БӨЛІМ 4. Пайданы бастапқы бөлу жүйесі
4.1
Жалақы
2
2
2
2
2
2
4.2
Пайда
2
2
2
2
2
2
4.3
Жеке меншіктен түсетін пайда
2
2
2
2
2
2
БӨЛІМ 5. Макроэкономикаға кіріспе
5.1
Ұлттық шаруашылық: оның жеке меншіктері мен көрсеткіштері
1
1
1
1
2
2
5.2
Ұлттық шаруашылықтың экономикалық өсуі
1
1
1
1
2
2
5.3
Макроэкономикалық теңсіздік
2
2
2
2
2
2
5.4
Нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу
2
1
2
2
2
2
5.5
Қазіргі дүниежүзілік экономика.
2
1
2
2
2
2
Міндетті бақылау жұмысы
2
2
2
2
2
1
Барлығы:
32
30
32
32
42
37
Сабақ №1
БӨЛІМ 1.
Экономикаға кіріспе.
Тақырып 1.1: Экономика және оның қоғамдағы рөлі.
Жоспар.
1.Экономика ұғымы және оның мәні.
2. Экономикалық теория мәні.
3. Экономикалық теорияның функциялары.
4. Экономикалық көрсеткіштер.
5.Ғылыми тану әдістері.
§1. Экономика ұғымы және оның мәні.
Экономика сөзі көне грек сөзінен шыққан: сөзбе-сөз, oikos - үй, шаруашылық; nomos - ереже, заң, жиынтығында - шаруашылықты жүргізу ережесі дегенді білдіреді. Берілген сөзді айналымға Ксенофонд енгізген болатын.
Қазіргі уақытта экономика сөзі келесі мағыналарға ие:
+ экономика - бұл сөздің кең мағынасындағы шаруашылық, яғни адам өзінің іс-әрекеті үшін пайдаланатын барлық қажетті объектілер;
+ экономика - бұл шаруашылықты жүргізу бойынша адамдар арасындағы қарым-қатынас жүйесі;
+ экономика - бұл адам қажеттіліктерінің шексіздігі кезіндегі ресурстар мен мүмкіндіктердің шектеулі сипатқа ие болуымен байланысты, заңдар шығаратын және іс-әрекеттің көптеген нұсқаларының арасында тиімді талдау жасауға мүмкіндік беретін дербес ғылым;
Экономика бір жағынан сандық ғылым болып табылады, өйткені өзінің есептеулерінде математикалық әдістерді пайдаланады; сандық санаттар ретінде мыналар болуы мүмкін: өндіріс көлемі; уақыт нормасы; еңбек өнімділігі; өнімнің бірлігін шығаруға кеткен еңбек шығындары; пайда және т.б.
Сонымен қатар экономика сөздік ғылым болып табылады, ол сапалық санаттарды - (тиімділікті, рухани мүдделерді, өнімдер сапасын, қайырымдылықты) пайдаланады.
Экономика зерттелетін құбылыстардың ауқымдылығына орай екі түрге бөлінеді:
1) макроэкономика ірі салмақтар, аудандар, мемлекеттер және жалпы әлемдік экономика тұрғысында экономикалық құбылыстарды зерттейді.
2) микроэкономика жеке адамға, жеке отбасына, жеке кәсіпорынға немесе кәсіпорындар тобына қатысты экономикалық үрдістерді зерттейді.
§2. Экономикалық теория пәні
Ғылым ретінде жалпы экономикалық теорияның зерттеу пәнін алғаш рет экономикалық теорияның классикалық мектебінің өкілі А.Смит тұжырымдады. Оның ойынша, бұл ғылым объективті адамдардың еркі мен санасынан тәуелсіз, осы қоғамдағы материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну заңдарын, адамдардың әртүрлі класстарының және топтарының арасында өнімнің бөлінуінің табиғи тәртібін және осы бөлумен байланысты қатынастарды зерттеу керек.
П.Самуэльсон пәннің өзіндік жалпылама анықтамасын келтіреді: Экономикалық теория әртүрлі тауарларды өндіру үшін және түрлі адамдар мен қоғам топтарының арасында осы шақта және болашақта тұтыну мақсатында оларды бөлу үшін, ақшаның көмегімен және оның қатысынсыз, уақыт ағымында адамдар мен қоғам сирек өндіргіш ресурстардың қайсысын таңдайтындығы туралы ғылым.
К.Макконнелл мен С.Брю атап айтқандай: Бұл ғылымның мәселелері әдетте жеке емес, қоғамдық көзқарас тұрғысынан зерттеледі. Тауарларды өндіру, айырбастау және тұтыну жалпы қоғам тұрғысынан қарастырылады.
Адамдардың мінез-құлқы қандай да бір әлеуметтік-экономикалық қатынастардың себебі емес, салдары. Әлеуметтік-экономикалық қатынастардың дамуының экономикалық санаттары мен экономикалық заңдары аралық әсері арқылы, жалпы экономикалық теория адамдардың арасындағы әлеуметтік-экономикалық қатынастарды зерттейді деген қорытынды жасауға болады.
Экономикалық теорияның зерттеу нысаны сирек қорларды басқару бойынша адамдардың іс-әрекетін басқару болып табылады.
§3. Экономикалық теорияның функциялары.
Кез-келген ғылым тәрізді, жалпы экономика бірқатар функцияларды атқарады: танымдық, теориялық-методологиялық, әлеуметтік, сындық, тәжірибелік, қолданбалы функциялар.
Танымдық функция - қоғамдық экономиалық үрдістер мен құбылыстарды зерттеп білуге, сондай-ақ оны түсіндіруге бағытталады.
Теориялық - методологиялық. Экономикалық теория - экономикалық ғылымдардың барлық жүйесі үшін негіз болып табылады.
Егер жалпы экономикалық теория қоғамдық өндірісті, бөлуді, айырбас пен тұтынуды басқаратын заңдарды зерттейтін болса, қалған барлық экономикалық ғылымдар - бұл заңдардың нақтылы жағдайларда көрінуін зерттейді.
Әлеуметтік функция, жалпы экономикалық теорияның мемлекеттің жалпы экономикалық саясатын, Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық даму мәселелерін, халықты әлеуметтік қорғаудың мәселелерін және басқа да әлеуметтік сауалдарды қарастыруынан тұрады.
Сындық функцияда барлық құбылыстар сын тұрғысынан қаралады, экономикалық үрдістер мен құбылыстардың артықшылықтары, құндылығы мен кемшіліктері, оларды қолданудың мақсаттылығы анықталады.
Тәжірибелік, қолданбалы функция ғылыми негізде және мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатын нәтижелі жүзеге асыруда шаруашылықты тиімді жүргізудің нақтылы принциптері мен тәсілдері бойынша алған білімдерін қолданудан тұрады.
§4. Экономикалық көрсеткіштер
Экономикалық көрсеткіштер бұрын, қазір және болашақта өтетін экономикалық объектілердің жағдайларын спаттайды. Кез-келген экономикалық көрсеткіш үш элементтен тұрады: көрсеткіш атауы, сандық мәні, өлшем бірлігі.
Экономикалық көрсеткіштердің көптүрлілігі олардың жіктелуін қарастырады:
* абсолюттық көрсеткіштер (көлемді, сандық);
* салыстырмалы көрсеткіштер (сапалық, меншікті);
* нормативтік көрсеткіштер - бұл жоғары тұрған ұйымдармен бекітілген немесе техникалық құралдар паспорттарында көрсетілген көрсеткіштер;
* ғылыми-техникалық көрсеткіштер - НТП жетістіктерін енгізу дәрежесін көрсетеді;
* есептік-статистикалық көрсеткіштер, есептік кезеңде кәсіпорын жұмысымен байланысты.
* Орташа көрсеткіштер құбылыстардың әдетттегі деңгейін көрсетеді;
* макро- және микроэкономикалық көрсеткіштер;
* өсудің көрсеткіштері.
§5. Ғылыми таным әдістері
Экономикалық ғылым кез-келген басқа ғылым тәрізді өзінің зерттеу пәні болады, оларды зерттеу кезінде жиынтығында оның әдісін құрайтын әдістер, тәсілдер мен құралдар қолданылады.
Экономикалық теория әдісі - амалдар мен тәсілдер.
Экономикалық теорияның келесі негізгі әдістерін ерекщелейді:
1. Талдау - бұл бүтінді жеке бөліктерге бөлуге және әрқайсысын жекелей зерттеуге негізделетін таным әдісі.
2. Синтез - талдау барысында бөлінетін бөліктерді біріктіруге және олардың жиынтығын зерттеуге негізделген әдіс.
3. Индукция - бұл жалқыдан жалпыға қарай тұжырымдалатын таным әдісі.
4. Дедукция - жалпыдан жалқыға қарай пайымдауға негізделетін таным әдісі.
5. Аналогия - белгілі құбылыстан немесе үрдістен белгісізге қасиеттерді тасымалдауға негізделетін таным әдісі.
САБАҚ №2
Тақырып 1.2: Экономиканың ғылым ретінде қалыптасу кезеңдері.
Жоспар.
1. Көне дәуір мен орта ғасырлардағы экономикалық оқытулар.
2.ХІХ ғасырдың экономикалық оқытулары.
3.Қазіргі экономикалық теория.
§1. Көне дәуір мен орта ғасырлардағы экономикалық оқытулар.
Экономикалық ғылым - ең көне ғылымдардың бірі. Алғаш рет экономия (ойкономия) термині б.з.д. III ғасырда көне грек ойшылдары Ксенофонттың (б.з.д. 430-335 жж.) және Аристотельдің (б.з.д. 384-322жж.) еңбектерінде пайда болды. Ойкономия сөзі ретінде (үй, шаруашылық) Аристотель құлиеленушілік шаруашылық жүргізуді ұйымдастыру бойынша насихаттар жинағын түсінді.
Біртіндеп, осы мәлімттерге сүйеніп, феодалдық жер иеліктерін жүргізуге де насихаттар жиынтығы құрастырылады.
Экономикалық (тауар-ақша) байланыстардың дамуы феодалдық тұйықтықтың бұзылуына және мемлекеттің пайда болуына әкелді. Сол кезде жеке жер иелігін ғана емес, жалпы ұлттық, бүкіл мемлекеттік шаруашылықты жүргізудің жалпы ережелерін анықтауға алғашқы ұмтылыстар жасалды.
Мемлекеттік шаруашылықты жүргізу бойынша жалпы ережелер саяси экономия атауына ие болды. Саяси терминін алғаш рет француз сарай адамы Антуан Монкретьен қолданды. Ол 1615 ж. Францияның шаруашылығын мемлекеттік басқарудың субъектісі ретінде қарастырған Саяси экономия трактатын жазды. Бірақ мұны ғылым деп атауға болмас еді.
Ғылым ретінде жалпы экономикалық теория XVI-XVII ғасырлар шегінде туындады. Бұл кезде тауар-ақша қатынастары кең дамыды, бұл олардың даму заңдылықтарын зерттеуге бастама болды.
Алғашқы экономикалық ілім меркантилизм (итальяндық mercante - саудагер, көпес). Бұл ілімнің негізгі мазмұны: қоғам байлығының және молшылығының көзі деп, меркантилистер материалдық игіліктерді өндіруді емес, тауар және ақша айналымының өрісін есептеді. Олардың пікірінше, қоғамның жақсы тұрмысына сыртқы сауданы реттеу жолымен, тауарларды шеттен әкелуден шетке шығарудың басымдығымен және елдегі ақша капиталын (алтын, күміс) жинақтаумен жетуге болады.
Меркантилистік саясат елге алтын мен күмістің мүмкіндігінше көп мөлшерін тартуға бағытталған. Меркантилизм мектебінің өкілдері - Вильям Стаффорд (1554-1612жж.), Томас Мен (1571-1641жж.).
Қоғамның байлығы саудада емес, өндірісте пайда болады деген ой алғашқыда физиократтар мектебінің еңбектерінде пайда болды. Физиократтар сөзі екі грек сөзінен құралған: физис (physys) - табиғат; кратос (kratos) - билік, табиғат билігі. Ф.Кенэ (1694-1774) бастамасымен ұлт байлағының көзі ауылшаруашылық еңбек, бұдан соң А.Смит (1723-1790жж.) және Д.Рикардо (1172-1823жж.) еңбектерінде ұлт байлығының көзі тек ауылшаруашылық еңбек емес, өндірістің барлық өрістеріндегі: ауылшаруашылық өндірісіндегі, өнеркәсіптік өндірістегі, құрылыс өндірісіндегі еңбек болып табылады дейді. Бұл идеялар классикалық (үлгілі) атауына ие болды, сондықтан бұл ілімнің өкілдері классикалық экономикалық мектеп негізін қалаушылар деп аталады.
§2. ХІХ ғасырдың экономикалық оқытулары.
А.Смит пен Д.Рикардоның саяси экономиясының классикалық мектебінің теориялық концепцияларын дамыта және тереңдете отырып, Карл Маркс (1818-1883жж.) және Ф.Энгельс (1820-1895жж.) марксизм деген жалпылама атауға ие болған теориялық концепцияны құрды. К.Маркс жасаған басты ашулары: қоғамдық-экономикалық формациялар туралы ілім қалыптасты, капитализмнің даму заңдары ашылды, жаңа экономикалық жүйе ретінде социализс (коммунизм) пайда болды, қайта өндіру және экономикалық дағдарыстар теориялары, тауарда іске асқан еңбектің екі жақты табиғаты туралы ілім қосымша құн туралы ілім құрылды; абсолютті рентаның, жалдамалы еңбектің мәні ашылды. К.Маркстың негізгі еңбегі Капитал оны әлемнің әйгілі экономистерінің біріне айналдырды.
Бұл ілім жеке кемшіліктерсіз емес. Тек пайдалану қоғамы болып табылатын капиталистік қоғамның таусылуы туралы К.Маркстың қорытындылары тарихпен дәлелденбеді. Сонымен қатар, марксизмді қатаң сынға алумен қатар, әлемдік экономикалық ғылым пікірінше, марксизм экономикалық теорияның дамуындағы маңызды кезең болып табылады.
Соның ішінде, әйгілі америкалық ғалым, экономист Пол Самуэльсон экономикалық теорияның дамуына белгілі бір ықпал еткен үш атақты ойшылды ажыратады: А.Смит, К.Маркс және Дж.Кейнс.
К.Маркстың еңбектерінде баяндалған ойлар шетелдерде де, Ресейде де жеке ізбасарларын тапты. Соның ішінде Ресейде К.Маркс пен Ф.Энгельстің идеялары В.И.Ленинмен (1870-1924жж.) белгілі бір деңгейде толықтырылды және бірақ өзгертілді.
В.И.Ленин К.Маркстың қоғамдық капиталды қайта өндіру және экономикалық дағдарыстар туралы теориясын талдауға басты назар аударды. Бұл жайтты оның Ресейдегі капитализмнің дамуы (1899ж.) және Нарықтар туралы мәселе жайлы (1893ж.) еңбектері дәлелдейді. Соның ішінде, осы еңбектерінде В.И.Ленин ірі өнеркәсіп үшін ішкі нарықтың қалыптасу үрдісіне талдау жасады және нарықтың ұйымдастырущы және біріктіруші күшінің маңызын анықтады. Бұл ТМД нарықтық экономикаға көшудің қазіргі жағдайларында да өзекті болып табылады.
XIX ғасырдың екінші жартысында маржинализм теориясы құрылды. Бұл теорияның негізін қалаушылар австриялық мектептің экономистері Карл Менгер (1840-1921), Фридрих фон Визер (1851-1926жж.), Эйген фон Бум-Баверк (1851-1914жж.), сонымен қатар ағылшын экономисті Уильям Стенли Джевонс (1835-1882жж.) және басқалар болды.
Маржинализм (ағылшын. marginal - шекті). Маржинализмнің негізгі санаттары: шекті пайдалылық, шекті өнімділік, шекті шығындар. Маржинализм экономикалық-математикалық әдістер мен үлгілерді кең қолданады. Математикалық мектептің әйгілі теоретиктерінің бірі швейцар экономисті Леон Вальрас (1834-1910жж.) болып табылады. Ол негізінде сұраныс пен ұсыныс талдауы жатқан жалпы-нарықтық тепе-теңдік үлгісін құрастырды.
§3. Қазіргі экономикалық теория.
Қазіргі экономикалық теория негізінен төрт ірі ағымдармен берілген:
* Біріншісі неоклассикалық деп аталады, ол қазіргі заманғы монетаризм және неолиберализм теорияларынан тұрады. Неоклассиктер - А.Смиттің тікелей ізбасарларының пікірінше, экономиканың субъектілеріне максималды экономикалық еркіндік берілсе, экономика жақсырақ қызмет ететін болады;
* Негізін қалаушы ағылшын экономисті Дж.Кейнс (1883-1946 жж.) болып табылатын, реттелетін капитализм теориясы екінші ағымды құрайды;
* Мағынасыз класс теориясы (1899ж.) кітабын жазған американ ғалымы, экономист Торстейн Веблен (1857-1929жж.) негізін қалаушы болып табылатын институционализм (лат. institutum - белгілеу, мекеме) теориясы үшінші ағымды білдіреді. Бұл ағымға капиталистік қоғамның даму және түрінің өзгеру мәселелеріне арналған зерттеулер тән.
* Төртінші бағыт әлеуметтік-бағдарлы нарықтық шаруашылық теориясын білдіреді. Теорияның негізін қалаушылар мыналар болып табылады: неміс ғалымы, мемлекет қайраткері Людвиг Эрхард (1897-1977жж.) және ғалым, экономист Вальтер Ойкен (1891-1950жж.).
Сонымен саяси экономия ма, әлде экономикалық теория ма?
Экономикалық ғылым төрт ғасыр (XVII-XX ғғ.) бойы саяси экономия ретінде дамыды. Экономикалық теорияны анықтаудың кластық бағдарының келешегін қорғап, К.Маркс оның қолданысын бекітті. 1615ж. Саяси экономика трактаты кітабын жазған, Людвиг XIII патшаның сарай адамы Антуан де Монкретьен өз кезінде экономикалық ойды қолданысқа енгізді.
Ағылшын ғалымы, экономист Альфред Маршалл өзінің Саяси экономия принциптері (1890ж.) еңбегінде саяси экономия термині экономикалық теория терминіне тепе-тең деп санады. Саяси экономия - деп жазды ол, - жақсы тұрмыстың материалдық негіздерін құрумен және пайдаланумен тығыз байланысты өріс болып табылады. Бұл нақты шындықтардың жиынтығы емес, нақты шындықтарды ашудың құралы ғана.
Экономикалық теория Д.Рикардо және К.Маркстың еңбек құны теориясына догмалық көзқарастардан арылды. XIX ғасырдың соңғы ширегінің аяғында құн мәселесін шешуде жаңа бағыт кең таралды, жоғарыда аталған шекті пайдалылық теориясы пайда болды.
Жаңа бағыттың басты идеясы: құнды тек шығындарға (еңбекте немесе үш факторларда - еңбек, жер және капитал) келтіру мүмкін емес. Құн (құндылық) эффекттің пайдалылық деңгейімен анықталады.
Қысқасы, экономикалық теорияның мазмұны бүгінде бұрыңғы көзқарастардың шектерінен асады. Ол толыққанды жалпы экономикалық теория, әртүрлі экономикалық мектептер мен бағыттардың теориялық экономикалық ойлары жетістіктерінің жиынтығы болып қалыптасты.
САБАҚ №3
Тақырып 1.2: Экономиканың ғылым ретінде қалыптасу кезеңдері (қосымша)
План.
1. Меркантилизм и физиократизм.
2. Классическая школа в экономической теории.
3. Утопический социализм и коммунизм.
§1. Меркантилизм и физиократизм.
Меркантилизм термині итальяндық mercante (саудагер, көпес) сөзінен шықты. Бұл ұғымға 16-17 ғғ Еуропада таралған Экономикалық көзқарастардың жүйесі біріктірілген. Қарапайым түсінікте меркантилизм, сыртқы сауда есебінен өсетін бағалы металлдар түріндегі қоғамның байлығы. Сыртқы сауда сол кездер үшін мемлекеттер арасындағы экономикалық қатынастардың аса кең таралған формасына айналды. Бір мемлекет басқаға өзінде молынан кездесетін тауарларын сатты және өзіне жетпейтіндерін сатып алып жатты. Ол кездері бағалы металлдар ақша болып саналды, дәл солар арқылы тауар құны бағаланды. Сондықтан, сыртқы сауда нәтижесі, егер тауарды шығару (экспорт) оны енгізуге (импорт) қарағанда көп болса, жағымды болып бағаланады. Бұндай қалып белсенді сауда балансы деп аталды.
Бұдан басқа, меркантилизм алғаш рет мемлекеттің басқару қызметтерін, оның жоғарғы басшысын анықтады. Егер антикалық кезеңде жоғарғы басшы мүлікке, тіпті қол астындағылардың өміріне өктемдік жүргізетін әмірші, жаулап алушы ретінде қарастырылса, онда меркантилизм саясатына сәйкес ұлттың әкесі ұлттың бүтіндей баюына әкелетін экономикалық саясатты жүргізуге міндетті болды. Меркантилистер, мемлекеттік экономикалық саясат ретінде протекционизм болу керек деп санады, оның мәні мемлекет сыртқы нарықта отандық көпестікке барынша қолдау көрсетуді жүзеге асыру керек, ал шет елдік көпестерге қатысты ішкі нарықта әртүрлі шетеулерді орнатуы тиіс. Билеушінің даналығы белсенді сауда балансына қол жеткізу және мемлекетке алтын ағылуының ұлғаюы арқылы көріну керек болатын.
Алайда 18 ғасырдың өзінде меркантилизм экономикалық дамуды тежей бастады, өйткені сырқы нарықта бәсекелес мемлекеттер арасында күрделі қақтығыстар пайда бола бастады, сондай-ақ ішкі нарыққа бағытталған өндіріс ақырындап құлдырады; ішкі қажеттіліктерге бағытталған ауыл шаруашылығы мен кәсібі төмендеді.
Физиократизм (табиғат билігі) меркантилизмнің кемшіліктеріне табиғи реакцияға айналды. Физиократизм, экономикалық саясат ретінде Францияда кеңінен дами бастады. Физиократтар байлық ретінде жер өнімдерін санады, олардың көзқарасы бойынша сауда, өнеркәсіп емес, ауыл шаруашылығы ғана қоғамның байлығы болады деп санады. Ұлттың байлығы, егер ауыл шаруашылығында өндірілетін өнім мен ол үшін жыл бойы қолданылған өнімдер (егін материалдары, малға арналған жем, жерді жалдаудың төлемдері және т.с.с.) арасында айырмашылық болған жағдайда ғана өседі. Бұл айырмашылық таза өнім атауына ие болды, ал жер өңдеушілердің табы өндіруші тап деп саналды.
Осы теорияның негізін салушылардың бірі Ф.Кенэ, жерді өңдеу ең тиімді, көрегенді және ықыласқа тұрарлық іс болып табылады деп сендірді. Физиократизмнің құрамды бөлігі мемлекеттің экономикаға араласпауы болып саналды. Дәлірек айтқанда, мемлекет табиғаттың табиғи заңдарына сәкес келетіндей заңдарды бекіту керек, яғни нан саудасына барлық шектеулер алынып тасталуы керек, мемлекеттік шығындар қысқартылуы тиіс, мемлекет пайдасына шешілетін ауыл шаруашылық табиғи олқылықтар ақшалай салықтармен алмастырылу керек. қарапайым шаруаларды мүлдем салықтардан босатып, олардың орнына ақсүйектерден бірыңғай жер салығын алу ұсынылды.
Алайда, физиократизм идеясын тәжірибеде қолдану сәтсіздікке ұшырады. Бірақ, осыған қарамастан, физиократизмнің теориялық үлесін бағаламауға болмайды. Физиократтардың ілімімен танысудың арқасында А.Смит экономикалық мәселелерге көңіл аударып, ағылшын экономикалық классикалық мектебін негіздеді.
§2. Экономикалық теориядағы классикалық мектеп
Классикалық мектеп 17 ғасырда дүниеге келді және 18 ғ. басы мен 19 ғасырда дамып өркендей түсті. Классикалық мектепте негізгі орынды еңбек категориясы насихаттаушы күш және еңбек құндылығының көрінісі құн алады. Осыдан құнның еңбек теориясы басталды. Негізінен, барлық экономикалық ғылым классикалық мектеп қойнауларында дүниеге келді.
Классикалық мектептің негізгі теориялық ережелері келесідей:
+ ұлттың байлығы осы мемлекеттің халқымен жасалып, тұтынылатын өнімде;
+ бір адамға санағанда өнім неғұрлым көп болған сайын, материалдық байлық деңгейі де соғұрлым жоғары;
+ егер еңбек өнімділігі өсетін болса, өндірілетін өнімнің саны да өсетін болады;
+ еңбек өнімділігі ең бөлінісінің дәрежесі мен капиталды жинау деңгейіне тәуелді болады;
+ еңбек бөлінісінің дәрежесі неғұрлым жоғары болған сайын, нарық айналымы соғұлым қарқынды, ол сатып алушы мен сатушыға тиімді.
+ тауар бағасы негізінде құн яғни тауарды өндіруге жұмсалған еңбек көлемі жатыр.
А.Смит (классикалық мектептің негізін салушы) мемлекеттің экономикалық өмірге араласпауын қолдаушылардың бірі болды, ол экономика өзін-өзі реттейтін жүйе болып табылады деп санады, яғни нарықтың көрінбейтін қолы нарық механизмін өзі реттейді деп санады.
§3. Утопиялық социализм және коммунизм.
Социалистік және коммунистік идеялар қоғамда 15 ғасырда дүниеге келді, алайда олардың дамуы үшін ең қолайлы кезең 18 ғ. аяғы - 19 ғ. басына қалыптасты, сол кездері капитализмнің бірен-сарандарда ғана капиталдың жинақталуы, жеке меншікті тереңдету, жұмысшылардың ауыр жағдайы тәрізді жағымсыз жақтары толығымен байқала бастады. Бұның барлығы капитализмнің сыналуына әкеп соқты. Утопист-социалистер оқулар ұйымдастырды, онда қоғам коллективизм, әділеттілік, ағайындық принциптерге негізделіп, бұржуазиялық құрылым табалдырықтары болмауды көздеді.
Утопиялық социализмнің негізгі өкілдері - ағылшын гуманисті және жазушы - Т.Мор, итальяндық философ және саяси қызметкер - Т.Кампанелла болды. Утопиялық социализмнің биік шыңында А.Сен-Симон, Ш.Фурье және ағылшындық Р.Оуэн тұр. Олардың барлығы қоғамдық құрылымды өзгертудің және гармония немесе коммунизм деп атаған жаңа қоғамды жасау қажеттілігін айтты.
Бұл қоғамның негізгі белгілері:
+ тапсыз қоғам;
+ барлық азаматтар үшін міндетті еңбек;
+ өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы өндірісінің үйлесімділігі;
+ шаруашылықты ғылыми жоспарлау;
+ ғылым мен өндірістің бірлігі;
+ қоғамдық өнімді бөлу болды.
Утопиялық социализмнің ізбасарлары К.Маркс, Ф.Энгельс, В.Ленин болды. Бұл теория ғылыми социализм деп атала бастады. Жаңа теорияның негізгі көзқарастары Коммунистік партияның манифесті және Капитал еңбектерінде сипатталды.
Коммунистік қоғамның принциптері:
+ жерге деген жеке меншікті жою және өндіріс құралдары;
+ бүкіл қоғамға жататын ұжымдық жеке меншік;
+ барлығы үшін бірдей еңбектену міндеті.
1- бөлім бойынша бақылау сұрақтары
1. Экономика ұғымы. Макро- және микроэкономика.
2. Экономикалық көрсеткіштер және олардың жіктелуі.
3. Экономикалық теорияның функциялары.
4. Экономикалық теория заты.
5. Экономикалық теорияда таным әдістері.
6. Экономикалық теорияда негізгі экономикалық оқулар мен бағыттарды сипаттау (меркантилизм, физиократизм, классикалық мектеп, утопиялық социализм).
БӨЛІМ 2.
Экономикалық жүйелердің жалпы негіздері.
САБАҚ №4
Тақырып 2.1: Меншік және қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылысы.
Жоспар.
1. Экономикалық жүйе
2. Негізгі экономикалық субъектілер.
3.Жеке меншіктің экономикалық категория ретіндегі мәні.
§1. Экономикалық жүйе
Экономикалық жүйелер - бұл қоғамның экономикалық құрылымын, белгілі бір тұтастығын құрайтын, өзара байланысты экономикалық элементтердің жиынтығы, экономикалық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну бойынша қалыптасатын қатынастардың бірлігі.
Р. Макконнелл және С. Брю, барлық жоғарыда аталған белгілерді талдай отырып, экономикалық жүйелердің төрт моделін атап өтеді:
1) дәстүрлі жүйе. Бұл жүйеде адамдар арасындағы қатынас ғасырлар бойы қалыптасқан және тамырын тереңге жайған салт-дәстүрлер негізінде құрылады.
2) нарықтық жүйе. Онда басқарушы субъектілердің шешімі нарық пен баға жүйесі арқылы байланыстырылады. Таңдау еркіндігі экономиканың барлық субъектілеріне тән. Жеке қызығушылық пайда әкелуі мүмкін тауарлар мен қызметтерді өндіруге мүдделі өндірісшілер әрекетінің басты мотиві болып табылады.
3) командалық-әкімшілік жүйе, онда негізгі реттеуші рөл мемлекетке тиесілі болады. Қорларды бөлу және тауарларды өндірудің осы жүйесінде жоғарыдан жоғары тұрған мекемелермен жоспарланады.
4) аралас жүйе, онда шешімдерді жеке қабылдау және жеке кәсіпкерлік мемлекет тарапынан экономикалық бақылауға тәуелді.
§2. Негізгі экономикалық субъектілер.
Негізгі экономикалық субъектілерге:
Үй шаруашылығы - бір шаңырақ астында тұратын және өзі өмір сүруі үшін игіліктерді тұтыну туралы шешім қабылдайтын жеке тұлғалар немесе тұлғалар тобы; бұл игіліктер үй шаруашылығының өзінде (табиғи шаруашылық) немесе нарықта қорларды сатудан алынуы мүмкін.
Фирмалар - тауарлар мен қызметтерді өндіру мақсатында сатып алатын, ресурстарды жеткізушілерді, өз тауарын сатушылар мен тұтынушыларды таңдау тұралы шешім қабылдайтын экономикалық объектілер агенттер.
Мемлекет, қоғамдық игіліктерді өндірумен айналысатын мемлекеттік институттар мен мекемелерді қамтиды, экономикалық қызметті реттеуді жүзеге асырады, қоғамда жеке игіліктерді бөледі, инфрақұрылымды қалыптастырады және т.с.с. Мемлекеттің мақсаты қоғамдық игілікті жоғарылату болып табылады.
Шетелдіктер - үнемі өз мемлекетінен тыс орналасатын экономикалық субъектілер, сондай-ақ шетелдік мемлекеттік институттар. Шетел мемлекеттерінің отандық экономикаға өзара әрекеттестігі тауарларды, қызметтерді, қаржы мен ұлттық валютаны өзара айырбастау арқылы жүзеге асады.
§3. Жеке меншіктің экономикалық категория ретіндегі мәні.
Меншік - бұл экономикалық жүйенің негізі. Меншік дегеніміз не?
Меншік - бұл иемдену деген анықтама меншіктің нақты анықтамалырының бірі болып келеді. Меншік ұғымы экономикалық және заңнамалық тұрғыдан ажыратылады. Экономикалық тұрғыдан, меншік бұл өндіріс құралдары мен нәтижелерін иемдену бойынша адамдардың арасындағы қатынастар.
Меншіктің заңнамалық тұрғысы - бұл адамның затқа, басқаша айтқанда, иемдену субъектісінің объектіге қатынасы.
Меншік мазмұнындағы бастысы иемдену болып табылатындықтан, меншік иемдену объектісінің, иемдену қатынастарының, иемдену субъектісінің болуын көздейді.
Иемдену объектісі иемденуге не жатады деген сұраққа жауап береді. Егер объект жоқ болса, иемденудің де қажеті жоқ. Объектілерге еңбек нәтижелері жатады, яғни қандай да бір игіліктер мен қызметтер, жылжымайтын мүлік, ақша, бағалы қағаздар, құнды заттар, өндіріс факторлары (еңбек, жер, капитал) жатады. Өндіріс факторларын иемденуге ерекше назар аударылады, өйткені өндіріс факторларына кім ие болса, сол өндіріс нәтижелерін де иемденеді.
Иемдену субъектісі - өзіне меншіктеп алатын тұлға.
Иемдену қатынасы берілген субъектінің басқа субъектілерден меншік объектісін толық адалауын көздейді. Толық иемдену мен толымсыз иемденуді ажыратады. Толымсыз, толықтай иемдену иелік ету, пайдалану және билік жүргізу арқылы жүзеге асырылады.
Иелік ету - бұл меншік иесінің өзі немесе оның өкілі меншік иесі тарапынан иемдену объектісін ерекше бақылау мүмкіндігін алатын, меншік қызметі.
Пайдалану - бұл пайдалы қасиеттеріне орай игіліктің шынайы қолданысы орын алатын, иелік етудің қызметі.
Билік жүргізу - бұл имедену объектісінің қызмет етуі бойынша шешімдер қабылданатын, пайдаланудың қызметі.
Адамзат қоғамының тарихына меншіктің әртүрлі формалары белгілі. Олардың ішіндегі ең маңыздылары: жеке және мемлекеттік.
Жеке меншік - бұл кез келген мемлекеттік емес меншік. Жеке меншік жекелей және ұжымдық болады. Ұжымдық меншік келесі түрлерде (формаларда) болады - бұл кооперативті, акционерлік меншік, сонымен қатар аралас және бірлескен кәспорындар меншігі.
Еңбектік және еңбектік емес жеке меншік түрлерін ажыратады.
Еңбектік меншік - бұл өз еңбегін пайдалану. Еңбектік емес жеке меншік - бұл жалдамалы еңбекті қолдану.
Мемлекеттік меншік - иемдену объектісі кез-келген мемлекеттік меншік болып табылады.
Зияткерлік жеке меншік ерекше орынға ие - бұл иемдену объектісі ретінде ойлар, ақпараттар, білім және т.б. қолданылатын жеке меншік формасы.
Меншікті жүзеге асырудың экономикалық формалары болып кірістердің барлық түрлері табылады. Бұл пайда, пайыз, рента, еңбекақы. Жеке меншіктің өндірістік формаларына әртүрлі кәсіпорындардың, ұйымдар мен отбасының жеке меншігін жатқызуға болады.
Мемлекеттік жеке меншікті қалыптастырудың формалары негізінен - бұл жекешелендіру және мемлекетсіздендіру.
Мемлекетсіздендіру - бұл мемлекеттен кәсіпорындар деңгейіне шаруашылық басқару қызметтері мен сәйкес өкілеттіктерді беру, тік шаруашылық байланыстарды көлденеңге ауыстыру, мемлекетсіздендіру меншік иесінің ауысуынсыз да жүргізілуі мүмкін.
Жекешелендіру - заңды тұлғалар мен азаматтардың мемлекеттен мемлекеттік меншік объектілерін сатып алуы.
САБАҚ №5
Тақырып 2.2: Өндірісті ұйымдастырудың жалпы түрлері.
Жоспар.
1. Табиғи және тауарлы өндіріс.
2. Өндіріс қорлары мен факторлары.
3. Тауар және оның қасиеттері.
§1. Табиғи және тауарлы өндіріс.
Тарихта өндірісті ұйымдастырудың екі негізгі формалары белгілі: табиғи және тауарлы. Тарихи тұрғыдан қоғамдық шаруашылықтың алғашқы формасы натуралды шаруашылық немесе өндіріс болды.
Өндіріс - бұл қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған, адамдардың мақсатқа сай әрекеті. Бұл үрдісте өндірістің негізгі факторлары әрекеттседі - еңбек, капитал, жер, кәсіпкерлік.
Адамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын, материалдық және материалдық емес игіліктерді жасау өндірістің нәтижесі болып табылады.
Табиғи шаруашылық деп осы шаруашылықтың ішінде өнімдер жеке тұтыну үшін өндірілетін, қоғамдық шаруашылықтың формасы танылады (мысалы, алғашқы қауым).
Табиғи шаруашылықтың негізгі қырлары:
1. тұйықтылық;
2. табиғи шаруашылық әмбебап, қол еңбегіне негізделген, онда еңбектің қоғамдық бөлінісі мүлдем жоқ немесе өте әлсіз;
3. табиғи шаруашылыққа тура экономикалық байланыстар тән: өндіріс -- тұтыну.
Қоғамның тарихи дамуы барысында біртіндеп натуралды шаруашылық тауарлы шаруашылықпен алмастырылды.
Тауарлы шаруашылық - бұл өнімдер нарықта сатуға өнідірілетін, шаруашылық формасы. Тауарлы шаруашылық сипатталады:
1) ашықтықпен;
2) ол еңбектің қоғамдық бөлінісіне негізделген;
3) тауарлы шаруашылыққа жанама экономикалық байланыстар тән: өндіріс -- нарық -- тұтыну.
Натуралды шаруашылықтың тауарлы шаруашылыққа өтуіне қандай себептер негіз болды?
Бұд - еңбектің қоғамдық бөлінісі және тауар өндірушілердің бір-бірінен экономикалық жекеленуі.
Тауарлы өндіріс деп қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін тауарларды нарықта сатып алу - сату қажет болатынай, өнімді жеке өндірушілер өндіретін, қоғамдық шаруашылықтың формасы танылады.
Тауарлы өндіріс дамуында екі сатыдан өтті: бірінші саты - бұл қарапайым тауарлы (өндіріс) шаруашылық, оның орнына екінші саты - дамыған тауарлы шаруашылық немесе капиталистік тауарлы шаруашылық келді.
Тауарлы өндірістің негізгі құралдары тауар, игіліктер мен ақша болып табылады.
§2. Өндіріс қорлары мен факторлары.
Экономика өндіріс ұғымынан шығады, ол экономиканың материалдық негізін құрайды. Кез-келген өндірістің көздері - бұл ресурстар.
Өндіріс ресурстары - тауарларды, қызметтер мен басқа да құндылықтарды жасау үрдісі кезінде қолданылуы мүмкін табиғи, әлеуметтік және рухани күштердің жиынтығы.
Экономикалық әдебиеттерде қорлар төрт топқа бөлінеді:
1. табиғи - өндірісте қолдануға жарамды табиғи күштер мен заттар, олар сарқылатын және сарқылмайтын болып бөлінеді.
2. материалдық - өздері өндірістің нәтижесі болып табылатын барлығы адаммен (қолдан) жасалған өндіріс құралдары.
3. еңбек - халық еңбекке жарамды жаста;
4. қаржы - қоғамның өндірісті ұйымдастыруға жағдайы келетін ақшалай қаржы.
Осылайша, қорлар - бұл өндіріске тартылуы мүмкін табиғи және әлеуметтік күштер.
Өндіріс факторлары - өндіріс үрдісіне шынымен тартылған ресурстарды білдіретін экономикалық категория.
Өндіріс - бұл оның факторларының өзара әрекет ететін бірлігі.
Экономикалық теорияда өндіріс факторларының негізгі үш тобын ерекшелейді:
1. жер - өндіріс факторы ретінде үш мағынаға ие:
* кең мағынада ол өндірістік үрдісте қолданылатын барлық табиғи ресурстарды білдіреді;
* сала қатарында (аграрлық, өндірістік, балық) жер шаруашылықты жүргізудің объектісі болып табылады, бұнда ол бір уақытта еңбек заты да, еңбек құралы да болады.
* барлық экономика шегінде жер жеке меншік объектісі ретінде қолданыла алады.
2. капитал - өндіріс факторларының жүйесінде материалдық және қаржылай ресурстарды атайды.
3. еңбек - бұл өндіріс үрдісінде тікелей жұмылдырылған қоғамның бөлігі.
§3. Игілік және олардың жіктелуі
Игілік - бұл әртүрлі адамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру құралы. А.Маршалл игілікті адамның қажеттілігін қанағаттандыратын, ықыласты зат ретінде анықтады. Ж.Б.Сэй игіліктерді қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін біздегі бар құралдар ретінде қарастырды.
Қажеттіліктердің жіктелуі сияқты, игіліктердің жіктелуі көп түрлілігімен ерекшеленеді. Жіктеудің түрлі критерийлері тұрғысынан олардың маңыздылыраны атап өтейік.
Игіліктер келесідей болып жіктеледі:
1. Экономикалық игілік - бұл біздің қажеттіліктерімізге қатысты шектеулі көлемде болатын игілік.
2. Тұтыну игіліктері - бұл, әртүрлі адамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған игілік. Өндірістік игіліктер - бұл өндіріс үрдісіне қатысатын игіліктер.
3. Қоғамдық игіліктер - бұның басты сипаттамасы - бәсекелестік және тұтынудан шықпаушылық болып табылады. Аталған қасиеттерге мүлдем сәйкес келмейтін игіліктер жеке деп аталады және нарықтық экономикада жүзеге асады. Жеке игіліктерге ие болу үшін оған төлеу керек.
4. Материалдық игіліктер заттық негізгі ие. Материалдық емес игіліктер көп жағдайда білімді білдіреді де рухани негізге ие болады.
§4. Тауар және оның қасиеттері.
Тауар - нарықта айырбастауға немесе сатуға арналған экономикалық игілік. Кез келген тауар екі қасиетке ие:
1) тұтыну құны - бұл адамның қандай да бір қажеттіліктерін қанағанттандыру қабілеті.
2) құн (айырбас құн) - бұл тауардың жасырын қасиеті. Құнды көру үшін, айырбас құнын пайдалану қажет.
Тауардың өзіндік құнына байланысты бір-бірінен өзгешеленетін екі көзқарас бар. Құнның еңбек теориясының өкілдері А.Смитпен, Д.Рикардомен және К.Маркспен айтылады. Олардың пікірінше, еңбек шығындары құнның негізін құрайды, немесе құн еңбек шығындарымен өлшенеді, немесе жай ғана еңбек. Сонымен қатар еңбектің жеке шығындарын және қоғамдық-қажетті шығындарын ажыратады. Біріншімен қатар, пайдалылық теориясы пайда болды (шекті пайдалылық теориясы). Оның өкілдері Беем-Боверк, Менгер болды. Оның мәні: тауарды онда еңбек шығындары кеткендіктен сатып алмайды, керісінше берілген тауар пайдалы және құнды болғандықтан алады.
ХІХ ғ соңында, Маршал негізін қалаған жаңа классикалық мектеп негізінде бұл екі концепция біріктірілді.
Осылайша, тауар екі қасиеттермен анықталады: тұтынушылық құн және ақшалай құн.
САБАҚ №6
Тақырып 2.3: Ақша. Тарихы және қазіргі жағдайы
Ақшаның пайда болу тарихы.
Жоспар.
1. Ақшаның пайда болу тарихы.
2. Ақшаның мәні және қызметі.
§1. Ақшаның пайда болу тарихы.
Ақшаның пайда болуын б.з.д. VІІ - VІІІ мыңжылдықтарға жатқызады. Ол кезде алғашқы тайпаларда басқа қажетті азық-түлікке айырбастауға болатын, қандай да бір азық-түліктердің артықтары пайда болды. Айырбастың қатынастары кездейсоқ жағдайларға орай белгіленді.
Айырбастың кеңеюіне қарай, әсіресе қоғамдық еңбек бөлінісінің пайда болуымен, өнім өндірушілердің арасында айырбас операцияларында қиындықтар өрши бастады. Бартер қолайсыз бола бастайды.
Түрлі уақытта әртүрлі халықтарда түрліше баламалар болды. Осылайша, малшы тайпалардың бөлінуімен алғашқы ірі қоғамдық еңбек бөлінісінің нәтижесінде айырбас құралы мал болды.
Солтүстіктің халықтары айырбас үшін алғашқы тауар ретінде көрікті қолданды (Моңғолия, Тибет және Памир ауданы). Жылы теңіздердің жағалауларын мекендеген тайпалар айналым құралы ретінде қабыршақты ақшаларды пайдаланды (Ежелгі Үндістан, Қытай, Үндіқытай, Африканың шығыс жағалауы, Цейлон, Филиппин аралдары).
Юлий Цезарь заманында ақша ретінде құралдарды пайдаланды.
Тауарлы өндірістің өсуімен жиі айырбасталатын тауар барлық басқа тауарлардың бір-біріне өзара айырбасының құралына айналады. Біртіндеп жалпы құн баламасы бір тауармен моноплияланады, ол ақшаға айналады. Құнның жалпыға ортақ формасы ақшалық формаға айналады. Қоғамдық байлықтың өсуіне қарай жалпы баламаның ролі бағалы металдармен (күміс, алтын) бекітіледі. Олар ақшалай материал ролін адамзат тарихының ұзақ кезеңі бойында орындап келді.
Тауарлы айырбас эволюциясының үрдісінде ерекше, абсолютті өтімді тауар ажырады. Ол құнның жалпы баламасы - ақша ретінде қолданылды. Бұл тауар металл ақшаның алғашқы формасы - алтын және күміс болды.
Банктік билеттер түріндегі ақша 1716 жылы Францияда шотландық Джон Ло жобасы бойынша шығарылды. Ол кейіннен Францияның қаржы министрі болды. Бұл қағаз ассигнацияларының жаппай шығарылуы мен қолданылуына түрткі болды.
Осылайша, ақшаның даму тарихының негізгі кезеңдерін ажыратуға болады:
1) ақшаның қызметін кездейсоқ тауарлардың орындауымен ақшаның пайда болуы;
2) жалпыға ортақ балама (ең ұзақ) ретінде алтынды бекіту;
3) қағаз немесе несие ақшаға көшу;
4) қолма-қол ақшаның айналымнан біртіндеп ығыстырылуы, соның салдарынан төлемдердің электронды түрлерінің пайда болуы.
§2. Ақшаның мәні және қызметі.
Ақша - бұл абсолютті өтімділік қасиетіне ие нарықтық құрал.
Өтімділік - бұл жүзеге асу, бір нәрсеге айеналу.
Ақша - бұл жалпы ортақ эквивалент.
Ақша - бұл жалпы ортақ эквивалент қасиеттеріне ие тауар.
Жалпы ортақ эквивалент - бұл барлығы айырбасқа алатын тауар.
Ақша - жалпымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Экономика негіздері
пәні бойынша
Семей қ.
Мазмұны
Тақырыптық жоспар
Сабақ №1.
БӨЛІМ 1. Экономикаға кіріспе.
4
5
Тақырып 1.1. Кіріспе. Экономика және оның қоғамдағы рөлі.
5
Сабақ №2
Тақырып 1.2. Экономиканың ғылым ретінде қалыптасу кезеңдері
Сабақ №3
Тақырып 1.2. Экономиканың ғылым ретінде қалыптасу кезеңдері (қосымша)
5
5
7
7
Сабақ №4
БӨЛІМ 2. Экономикалық жүйелердің жалпы негіздері
11
11
Тақырып 2.1. Жекеменшік және қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымы
11
Сабақ №5
Тақырып 2.2. Өндірісті ұйымдастырудың жалпы түрлері
13
13
Сабақ №6
Тақырып 2.3. Ақша. Тарих және қазіргі кезең.
15
15
Сабақ №7
Тақырып 2.4. Нарық және оның қызмет ету заңдары
16
16
Сабақ №8
Тақырып 2.4. Нарық және оның қызмет ету заңдары (Қосымша)
20
20
Сабақ №9
Тақырып 2.5 Нарық субъектілерінің өзара әрекет ету заңдары. Бәсекелестік.
Сабақ №10
БӨЛІМ 3. Өндіріс және жаңа құнды айналымға енгізу
21
21
24
24
Тақырып 3.1. Бизнес, әлеуметтік-экономикалық мәні және ұйымдастыру
Сабақ №11.
Тақырып 3.1. Бизнес, әлеуметтік-экономикалық мәні және ұйымдастыру (Қосымша)
Сабақ №12
24
26
26
28
Тақырып 3.2. Жеке капиталды жүзеге асыру
Сабақ №13
28
30
БӨЛІМ 4. Пайданы бастапқы бөлудің жүйесі
30
Тақырып 4.1. Жалақы
Сабақ №14
30
32
Тақырып 4.2. Пайда
Сабақ №15
32
34
Тақырып 4.3. Жекеменшіктен түсетін пайда.
Сабақ №16
34
37
БӨЛІМ 5. Макроэкономикаға кіріспе
37
Тақырып 5.1. Ұлттық шаруашылық: оның ерекшеліктері мен көрсеткіштері
Сабақ №17
37
39
Тақырып 5.2. Ұлттық шаруашылықтың экономикалық өсуі
Сабақ №18
39
40
Тақырып 5.3. Макроэкономикалық теңсіздік
Сабақ №19
40
Тақырып 5.4. Нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу
Сабақ №20
42
Тақырып 5.5. Қазіргі дүниежүзілік экономика
Сабақ № 21 Сынақ сабақ
43
46
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
47
ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖОСПАР.
№ рс
Бөлімдер мен тақырыптардың атауы
Мамандықтар бойынша сағаттар саны:
0701000
0702000
0801000
0703000
0704000
1305000
1514000
1
2
3
4
5
6
7
8
БӨЛІМ 1. Экономикаға кіріспе
1.1
Кіріспе. Экономика және оның қоғамдағы рөлі
2
2
2
2
2
2
1.2
Экономиканың ғылым ретінде қалыптасу кезеңдері
2
2
2
2
4
4
БӨЛІМ 2. Экономикалық жүйелердің жалпы негіздері
2.1
Жекеменшік және қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылымы.
2
2
2
2
2
2
2.2
Өндірісті ұйымдастырудың жалпы типтері
1
1
1
1
2
2
2.3
Ақша. Тарих және қазіргі кезең.
1
1
1
1
2
2
2.4
Нарық және оның қызмет ету заңдары
2
2
2
2
4
2
2.5
Нарық субъектілерінің өзара әрекеттесу түрлері. Бәсеке.
2
2
2
2
2
2
БӨЛІМ 3. Өндіріс және жаңа құнды айналымға салу.
3.1
Бизнес, әлеуметтік-экономикалық мәні
2
2
2
2
4
2
3.2
Жеке капиталды жүзеге асыру
2
2
2
2
2
2
БӨЛІМ 4. Пайданы бастапқы бөлу жүйесі
4.1
Жалақы
2
2
2
2
2
2
4.2
Пайда
2
2
2
2
2
2
4.3
Жеке меншіктен түсетін пайда
2
2
2
2
2
2
БӨЛІМ 5. Макроэкономикаға кіріспе
5.1
Ұлттық шаруашылық: оның жеке меншіктері мен көрсеткіштері
1
1
1
1
2
2
5.2
Ұлттық шаруашылықтың экономикалық өсуі
1
1
1
1
2
2
5.3
Макроэкономикалық теңсіздік
2
2
2
2
2
2
5.4
Нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу
2
1
2
2
2
2
5.5
Қазіргі дүниежүзілік экономика.
2
1
2
2
2
2
Міндетті бақылау жұмысы
2
2
2
2
2
1
Барлығы:
32
30
32
32
42
37
Сабақ №1
БӨЛІМ 1.
Экономикаға кіріспе.
Тақырып 1.1: Экономика және оның қоғамдағы рөлі.
Жоспар.
1.Экономика ұғымы және оның мәні.
2. Экономикалық теория мәні.
3. Экономикалық теорияның функциялары.
4. Экономикалық көрсеткіштер.
5.Ғылыми тану әдістері.
§1. Экономика ұғымы және оның мәні.
Экономика сөзі көне грек сөзінен шыққан: сөзбе-сөз, oikos - үй, шаруашылық; nomos - ереже, заң, жиынтығында - шаруашылықты жүргізу ережесі дегенді білдіреді. Берілген сөзді айналымға Ксенофонд енгізген болатын.
Қазіргі уақытта экономика сөзі келесі мағыналарға ие:
+ экономика - бұл сөздің кең мағынасындағы шаруашылық, яғни адам өзінің іс-әрекеті үшін пайдаланатын барлық қажетті объектілер;
+ экономика - бұл шаруашылықты жүргізу бойынша адамдар арасындағы қарым-қатынас жүйесі;
+ экономика - бұл адам қажеттіліктерінің шексіздігі кезіндегі ресурстар мен мүмкіндіктердің шектеулі сипатқа ие болуымен байланысты, заңдар шығаратын және іс-әрекеттің көптеген нұсқаларының арасында тиімді талдау жасауға мүмкіндік беретін дербес ғылым;
Экономика бір жағынан сандық ғылым болып табылады, өйткені өзінің есептеулерінде математикалық әдістерді пайдаланады; сандық санаттар ретінде мыналар болуы мүмкін: өндіріс көлемі; уақыт нормасы; еңбек өнімділігі; өнімнің бірлігін шығаруға кеткен еңбек шығындары; пайда және т.б.
Сонымен қатар экономика сөздік ғылым болып табылады, ол сапалық санаттарды - (тиімділікті, рухани мүдделерді, өнімдер сапасын, қайырымдылықты) пайдаланады.
Экономика зерттелетін құбылыстардың ауқымдылығына орай екі түрге бөлінеді:
1) макроэкономика ірі салмақтар, аудандар, мемлекеттер және жалпы әлемдік экономика тұрғысында экономикалық құбылыстарды зерттейді.
2) микроэкономика жеке адамға, жеке отбасына, жеке кәсіпорынға немесе кәсіпорындар тобына қатысты экономикалық үрдістерді зерттейді.
§2. Экономикалық теория пәні
Ғылым ретінде жалпы экономикалық теорияның зерттеу пәнін алғаш рет экономикалық теорияның классикалық мектебінің өкілі А.Смит тұжырымдады. Оның ойынша, бұл ғылым объективті адамдардың еркі мен санасынан тәуелсіз, осы қоғамдағы материалдық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну заңдарын, адамдардың әртүрлі класстарының және топтарының арасында өнімнің бөлінуінің табиғи тәртібін және осы бөлумен байланысты қатынастарды зерттеу керек.
П.Самуэльсон пәннің өзіндік жалпылама анықтамасын келтіреді: Экономикалық теория әртүрлі тауарларды өндіру үшін және түрлі адамдар мен қоғам топтарының арасында осы шақта және болашақта тұтыну мақсатында оларды бөлу үшін, ақшаның көмегімен және оның қатысынсыз, уақыт ағымында адамдар мен қоғам сирек өндіргіш ресурстардың қайсысын таңдайтындығы туралы ғылым.
К.Макконнелл мен С.Брю атап айтқандай: Бұл ғылымның мәселелері әдетте жеке емес, қоғамдық көзқарас тұрғысынан зерттеледі. Тауарларды өндіру, айырбастау және тұтыну жалпы қоғам тұрғысынан қарастырылады.
Адамдардың мінез-құлқы қандай да бір әлеуметтік-экономикалық қатынастардың себебі емес, салдары. Әлеуметтік-экономикалық қатынастардың дамуының экономикалық санаттары мен экономикалық заңдары аралық әсері арқылы, жалпы экономикалық теория адамдардың арасындағы әлеуметтік-экономикалық қатынастарды зерттейді деген қорытынды жасауға болады.
Экономикалық теорияның зерттеу нысаны сирек қорларды басқару бойынша адамдардың іс-әрекетін басқару болып табылады.
§3. Экономикалық теорияның функциялары.
Кез-келген ғылым тәрізді, жалпы экономика бірқатар функцияларды атқарады: танымдық, теориялық-методологиялық, әлеуметтік, сындық, тәжірибелік, қолданбалы функциялар.
Танымдық функция - қоғамдық экономиалық үрдістер мен құбылыстарды зерттеп білуге, сондай-ақ оны түсіндіруге бағытталады.
Теориялық - методологиялық. Экономикалық теория - экономикалық ғылымдардың барлық жүйесі үшін негіз болып табылады.
Егер жалпы экономикалық теория қоғамдық өндірісті, бөлуді, айырбас пен тұтынуды басқаратын заңдарды зерттейтін болса, қалған барлық экономикалық ғылымдар - бұл заңдардың нақтылы жағдайларда көрінуін зерттейді.
Әлеуметтік функция, жалпы экономикалық теорияның мемлекеттің жалпы экономикалық саясатын, Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық даму мәселелерін, халықты әлеуметтік қорғаудың мәселелерін және басқа да әлеуметтік сауалдарды қарастыруынан тұрады.
Сындық функцияда барлық құбылыстар сын тұрғысынан қаралады, экономикалық үрдістер мен құбылыстардың артықшылықтары, құндылығы мен кемшіліктері, оларды қолданудың мақсаттылығы анықталады.
Тәжірибелік, қолданбалы функция ғылыми негізде және мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік саясатын нәтижелі жүзеге асыруда шаруашылықты тиімді жүргізудің нақтылы принциптері мен тәсілдері бойынша алған білімдерін қолданудан тұрады.
§4. Экономикалық көрсеткіштер
Экономикалық көрсеткіштер бұрын, қазір және болашақта өтетін экономикалық объектілердің жағдайларын спаттайды. Кез-келген экономикалық көрсеткіш үш элементтен тұрады: көрсеткіш атауы, сандық мәні, өлшем бірлігі.
Экономикалық көрсеткіштердің көптүрлілігі олардың жіктелуін қарастырады:
* абсолюттық көрсеткіштер (көлемді, сандық);
* салыстырмалы көрсеткіштер (сапалық, меншікті);
* нормативтік көрсеткіштер - бұл жоғары тұрған ұйымдармен бекітілген немесе техникалық құралдар паспорттарында көрсетілген көрсеткіштер;
* ғылыми-техникалық көрсеткіштер - НТП жетістіктерін енгізу дәрежесін көрсетеді;
* есептік-статистикалық көрсеткіштер, есептік кезеңде кәсіпорын жұмысымен байланысты.
* Орташа көрсеткіштер құбылыстардың әдетттегі деңгейін көрсетеді;
* макро- және микроэкономикалық көрсеткіштер;
* өсудің көрсеткіштері.
§5. Ғылыми таным әдістері
Экономикалық ғылым кез-келген басқа ғылым тәрізді өзінің зерттеу пәні болады, оларды зерттеу кезінде жиынтығында оның әдісін құрайтын әдістер, тәсілдер мен құралдар қолданылады.
Экономикалық теория әдісі - амалдар мен тәсілдер.
Экономикалық теорияның келесі негізгі әдістерін ерекщелейді:
1. Талдау - бұл бүтінді жеке бөліктерге бөлуге және әрқайсысын жекелей зерттеуге негізделетін таным әдісі.
2. Синтез - талдау барысында бөлінетін бөліктерді біріктіруге және олардың жиынтығын зерттеуге негізделген әдіс.
3. Индукция - бұл жалқыдан жалпыға қарай тұжырымдалатын таным әдісі.
4. Дедукция - жалпыдан жалқыға қарай пайымдауға негізделетін таным әдісі.
5. Аналогия - белгілі құбылыстан немесе үрдістен белгісізге қасиеттерді тасымалдауға негізделетін таным әдісі.
САБАҚ №2
Тақырып 1.2: Экономиканың ғылым ретінде қалыптасу кезеңдері.
Жоспар.
1. Көне дәуір мен орта ғасырлардағы экономикалық оқытулар.
2.ХІХ ғасырдың экономикалық оқытулары.
3.Қазіргі экономикалық теория.
§1. Көне дәуір мен орта ғасырлардағы экономикалық оқытулар.
Экономикалық ғылым - ең көне ғылымдардың бірі. Алғаш рет экономия (ойкономия) термині б.з.д. III ғасырда көне грек ойшылдары Ксенофонттың (б.з.д. 430-335 жж.) және Аристотельдің (б.з.д. 384-322жж.) еңбектерінде пайда болды. Ойкономия сөзі ретінде (үй, шаруашылық) Аристотель құлиеленушілік шаруашылық жүргізуді ұйымдастыру бойынша насихаттар жинағын түсінді.
Біртіндеп, осы мәлімттерге сүйеніп, феодалдық жер иеліктерін жүргізуге де насихаттар жиынтығы құрастырылады.
Экономикалық (тауар-ақша) байланыстардың дамуы феодалдық тұйықтықтың бұзылуына және мемлекеттің пайда болуына әкелді. Сол кезде жеке жер иелігін ғана емес, жалпы ұлттық, бүкіл мемлекеттік шаруашылықты жүргізудің жалпы ережелерін анықтауға алғашқы ұмтылыстар жасалды.
Мемлекеттік шаруашылықты жүргізу бойынша жалпы ережелер саяси экономия атауына ие болды. Саяси терминін алғаш рет француз сарай адамы Антуан Монкретьен қолданды. Ол 1615 ж. Францияның шаруашылығын мемлекеттік басқарудың субъектісі ретінде қарастырған Саяси экономия трактатын жазды. Бірақ мұны ғылым деп атауға болмас еді.
Ғылым ретінде жалпы экономикалық теория XVI-XVII ғасырлар шегінде туындады. Бұл кезде тауар-ақша қатынастары кең дамыды, бұл олардың даму заңдылықтарын зерттеуге бастама болды.
Алғашқы экономикалық ілім меркантилизм (итальяндық mercante - саудагер, көпес). Бұл ілімнің негізгі мазмұны: қоғам байлығының және молшылығының көзі деп, меркантилистер материалдық игіліктерді өндіруді емес, тауар және ақша айналымының өрісін есептеді. Олардың пікірінше, қоғамның жақсы тұрмысына сыртқы сауданы реттеу жолымен, тауарларды шеттен әкелуден шетке шығарудың басымдығымен және елдегі ақша капиталын (алтын, күміс) жинақтаумен жетуге болады.
Меркантилистік саясат елге алтын мен күмістің мүмкіндігінше көп мөлшерін тартуға бағытталған. Меркантилизм мектебінің өкілдері - Вильям Стаффорд (1554-1612жж.), Томас Мен (1571-1641жж.).
Қоғамның байлығы саудада емес, өндірісте пайда болады деген ой алғашқыда физиократтар мектебінің еңбектерінде пайда болды. Физиократтар сөзі екі грек сөзінен құралған: физис (physys) - табиғат; кратос (kratos) - билік, табиғат билігі. Ф.Кенэ (1694-1774) бастамасымен ұлт байлағының көзі ауылшаруашылық еңбек, бұдан соң А.Смит (1723-1790жж.) және Д.Рикардо (1172-1823жж.) еңбектерінде ұлт байлығының көзі тек ауылшаруашылық еңбек емес, өндірістің барлық өрістеріндегі: ауылшаруашылық өндірісіндегі, өнеркәсіптік өндірістегі, құрылыс өндірісіндегі еңбек болып табылады дейді. Бұл идеялар классикалық (үлгілі) атауына ие болды, сондықтан бұл ілімнің өкілдері классикалық экономикалық мектеп негізін қалаушылар деп аталады.
§2. ХІХ ғасырдың экономикалық оқытулары.
А.Смит пен Д.Рикардоның саяси экономиясының классикалық мектебінің теориялық концепцияларын дамыта және тереңдете отырып, Карл Маркс (1818-1883жж.) және Ф.Энгельс (1820-1895жж.) марксизм деген жалпылама атауға ие болған теориялық концепцияны құрды. К.Маркс жасаған басты ашулары: қоғамдық-экономикалық формациялар туралы ілім қалыптасты, капитализмнің даму заңдары ашылды, жаңа экономикалық жүйе ретінде социализс (коммунизм) пайда болды, қайта өндіру және экономикалық дағдарыстар теориялары, тауарда іске асқан еңбектің екі жақты табиғаты туралы ілім қосымша құн туралы ілім құрылды; абсолютті рентаның, жалдамалы еңбектің мәні ашылды. К.Маркстың негізгі еңбегі Капитал оны әлемнің әйгілі экономистерінің біріне айналдырды.
Бұл ілім жеке кемшіліктерсіз емес. Тек пайдалану қоғамы болып табылатын капиталистік қоғамның таусылуы туралы К.Маркстың қорытындылары тарихпен дәлелденбеді. Сонымен қатар, марксизмді қатаң сынға алумен қатар, әлемдік экономикалық ғылым пікірінше, марксизм экономикалық теорияның дамуындағы маңызды кезең болып табылады.
Соның ішінде, әйгілі америкалық ғалым, экономист Пол Самуэльсон экономикалық теорияның дамуына белгілі бір ықпал еткен үш атақты ойшылды ажыратады: А.Смит, К.Маркс және Дж.Кейнс.
К.Маркстың еңбектерінде баяндалған ойлар шетелдерде де, Ресейде де жеке ізбасарларын тапты. Соның ішінде Ресейде К.Маркс пен Ф.Энгельстің идеялары В.И.Ленинмен (1870-1924жж.) белгілі бір деңгейде толықтырылды және бірақ өзгертілді.
В.И.Ленин К.Маркстың қоғамдық капиталды қайта өндіру және экономикалық дағдарыстар туралы теориясын талдауға басты назар аударды. Бұл жайтты оның Ресейдегі капитализмнің дамуы (1899ж.) және Нарықтар туралы мәселе жайлы (1893ж.) еңбектері дәлелдейді. Соның ішінде, осы еңбектерінде В.И.Ленин ірі өнеркәсіп үшін ішкі нарықтың қалыптасу үрдісіне талдау жасады және нарықтың ұйымдастырущы және біріктіруші күшінің маңызын анықтады. Бұл ТМД нарықтық экономикаға көшудің қазіргі жағдайларында да өзекті болып табылады.
XIX ғасырдың екінші жартысында маржинализм теориясы құрылды. Бұл теорияның негізін қалаушылар австриялық мектептің экономистері Карл Менгер (1840-1921), Фридрих фон Визер (1851-1926жж.), Эйген фон Бум-Баверк (1851-1914жж.), сонымен қатар ағылшын экономисті Уильям Стенли Джевонс (1835-1882жж.) және басқалар болды.
Маржинализм (ағылшын. marginal - шекті). Маржинализмнің негізгі санаттары: шекті пайдалылық, шекті өнімділік, шекті шығындар. Маржинализм экономикалық-математикалық әдістер мен үлгілерді кең қолданады. Математикалық мектептің әйгілі теоретиктерінің бірі швейцар экономисті Леон Вальрас (1834-1910жж.) болып табылады. Ол негізінде сұраныс пен ұсыныс талдауы жатқан жалпы-нарықтық тепе-теңдік үлгісін құрастырды.
§3. Қазіргі экономикалық теория.
Қазіргі экономикалық теория негізінен төрт ірі ағымдармен берілген:
* Біріншісі неоклассикалық деп аталады, ол қазіргі заманғы монетаризм және неолиберализм теорияларынан тұрады. Неоклассиктер - А.Смиттің тікелей ізбасарларының пікірінше, экономиканың субъектілеріне максималды экономикалық еркіндік берілсе, экономика жақсырақ қызмет ететін болады;
* Негізін қалаушы ағылшын экономисті Дж.Кейнс (1883-1946 жж.) болып табылатын, реттелетін капитализм теориясы екінші ағымды құрайды;
* Мағынасыз класс теориясы (1899ж.) кітабын жазған американ ғалымы, экономист Торстейн Веблен (1857-1929жж.) негізін қалаушы болып табылатын институционализм (лат. institutum - белгілеу, мекеме) теориясы үшінші ағымды білдіреді. Бұл ағымға капиталистік қоғамның даму және түрінің өзгеру мәселелеріне арналған зерттеулер тән.
* Төртінші бағыт әлеуметтік-бағдарлы нарықтық шаруашылық теориясын білдіреді. Теорияның негізін қалаушылар мыналар болып табылады: неміс ғалымы, мемлекет қайраткері Людвиг Эрхард (1897-1977жж.) және ғалым, экономист Вальтер Ойкен (1891-1950жж.).
Сонымен саяси экономия ма, әлде экономикалық теория ма?
Экономикалық ғылым төрт ғасыр (XVII-XX ғғ.) бойы саяси экономия ретінде дамыды. Экономикалық теорияны анықтаудың кластық бағдарының келешегін қорғап, К.Маркс оның қолданысын бекітті. 1615ж. Саяси экономика трактаты кітабын жазған, Людвиг XIII патшаның сарай адамы Антуан де Монкретьен өз кезінде экономикалық ойды қолданысқа енгізді.
Ағылшын ғалымы, экономист Альфред Маршалл өзінің Саяси экономия принциптері (1890ж.) еңбегінде саяси экономия термині экономикалық теория терминіне тепе-тең деп санады. Саяси экономия - деп жазды ол, - жақсы тұрмыстың материалдық негіздерін құрумен және пайдаланумен тығыз байланысты өріс болып табылады. Бұл нақты шындықтардың жиынтығы емес, нақты шындықтарды ашудың құралы ғана.
Экономикалық теория Д.Рикардо және К.Маркстың еңбек құны теориясына догмалық көзқарастардан арылды. XIX ғасырдың соңғы ширегінің аяғында құн мәселесін шешуде жаңа бағыт кең таралды, жоғарыда аталған шекті пайдалылық теориясы пайда болды.
Жаңа бағыттың басты идеясы: құнды тек шығындарға (еңбекте немесе үш факторларда - еңбек, жер және капитал) келтіру мүмкін емес. Құн (құндылық) эффекттің пайдалылық деңгейімен анықталады.
Қысқасы, экономикалық теорияның мазмұны бүгінде бұрыңғы көзқарастардың шектерінен асады. Ол толыққанды жалпы экономикалық теория, әртүрлі экономикалық мектептер мен бағыттардың теориялық экономикалық ойлары жетістіктерінің жиынтығы болып қалыптасты.
САБАҚ №3
Тақырып 1.2: Экономиканың ғылым ретінде қалыптасу кезеңдері (қосымша)
План.
1. Меркантилизм и физиократизм.
2. Классическая школа в экономической теории.
3. Утопический социализм и коммунизм.
§1. Меркантилизм и физиократизм.
Меркантилизм термині итальяндық mercante (саудагер, көпес) сөзінен шықты. Бұл ұғымға 16-17 ғғ Еуропада таралған Экономикалық көзқарастардың жүйесі біріктірілген. Қарапайым түсінікте меркантилизм, сыртқы сауда есебінен өсетін бағалы металлдар түріндегі қоғамның байлығы. Сыртқы сауда сол кездер үшін мемлекеттер арасындағы экономикалық қатынастардың аса кең таралған формасына айналды. Бір мемлекет басқаға өзінде молынан кездесетін тауарларын сатты және өзіне жетпейтіндерін сатып алып жатты. Ол кездері бағалы металлдар ақша болып саналды, дәл солар арқылы тауар құны бағаланды. Сондықтан, сыртқы сауда нәтижесі, егер тауарды шығару (экспорт) оны енгізуге (импорт) қарағанда көп болса, жағымды болып бағаланады. Бұндай қалып белсенді сауда балансы деп аталды.
Бұдан басқа, меркантилизм алғаш рет мемлекеттің басқару қызметтерін, оның жоғарғы басшысын анықтады. Егер антикалық кезеңде жоғарғы басшы мүлікке, тіпті қол астындағылардың өміріне өктемдік жүргізетін әмірші, жаулап алушы ретінде қарастырылса, онда меркантилизм саясатына сәйкес ұлттың әкесі ұлттың бүтіндей баюына әкелетін экономикалық саясатты жүргізуге міндетті болды. Меркантилистер, мемлекеттік экономикалық саясат ретінде протекционизм болу керек деп санады, оның мәні мемлекет сыртқы нарықта отандық көпестікке барынша қолдау көрсетуді жүзеге асыру керек, ал шет елдік көпестерге қатысты ішкі нарықта әртүрлі шетеулерді орнатуы тиіс. Билеушінің даналығы белсенді сауда балансына қол жеткізу және мемлекетке алтын ағылуының ұлғаюы арқылы көріну керек болатын.
Алайда 18 ғасырдың өзінде меркантилизм экономикалық дамуды тежей бастады, өйткені сырқы нарықта бәсекелес мемлекеттер арасында күрделі қақтығыстар пайда бола бастады, сондай-ақ ішкі нарыққа бағытталған өндіріс ақырындап құлдырады; ішкі қажеттіліктерге бағытталған ауыл шаруашылығы мен кәсібі төмендеді.
Физиократизм (табиғат билігі) меркантилизмнің кемшіліктеріне табиғи реакцияға айналды. Физиократизм, экономикалық саясат ретінде Францияда кеңінен дами бастады. Физиократтар байлық ретінде жер өнімдерін санады, олардың көзқарасы бойынша сауда, өнеркәсіп емес, ауыл шаруашылығы ғана қоғамның байлығы болады деп санады. Ұлттың байлығы, егер ауыл шаруашылығында өндірілетін өнім мен ол үшін жыл бойы қолданылған өнімдер (егін материалдары, малға арналған жем, жерді жалдаудың төлемдері және т.с.с.) арасында айырмашылық болған жағдайда ғана өседі. Бұл айырмашылық таза өнім атауына ие болды, ал жер өңдеушілердің табы өндіруші тап деп саналды.
Осы теорияның негізін салушылардың бірі Ф.Кенэ, жерді өңдеу ең тиімді, көрегенді және ықыласқа тұрарлық іс болып табылады деп сендірді. Физиократизмнің құрамды бөлігі мемлекеттің экономикаға араласпауы болып саналды. Дәлірек айтқанда, мемлекет табиғаттың табиғи заңдарына сәкес келетіндей заңдарды бекіту керек, яғни нан саудасына барлық шектеулер алынып тасталуы керек, мемлекеттік шығындар қысқартылуы тиіс, мемлекет пайдасына шешілетін ауыл шаруашылық табиғи олқылықтар ақшалай салықтармен алмастырылу керек. қарапайым шаруаларды мүлдем салықтардан босатып, олардың орнына ақсүйектерден бірыңғай жер салығын алу ұсынылды.
Алайда, физиократизм идеясын тәжірибеде қолдану сәтсіздікке ұшырады. Бірақ, осыған қарамастан, физиократизмнің теориялық үлесін бағаламауға болмайды. Физиократтардың ілімімен танысудың арқасында А.Смит экономикалық мәселелерге көңіл аударып, ағылшын экономикалық классикалық мектебін негіздеді.
§2. Экономикалық теориядағы классикалық мектеп
Классикалық мектеп 17 ғасырда дүниеге келді және 18 ғ. басы мен 19 ғасырда дамып өркендей түсті. Классикалық мектепте негізгі орынды еңбек категориясы насихаттаушы күш және еңбек құндылығының көрінісі құн алады. Осыдан құнның еңбек теориясы басталды. Негізінен, барлық экономикалық ғылым классикалық мектеп қойнауларында дүниеге келді.
Классикалық мектептің негізгі теориялық ережелері келесідей:
+ ұлттың байлығы осы мемлекеттің халқымен жасалып, тұтынылатын өнімде;
+ бір адамға санағанда өнім неғұрлым көп болған сайын, материалдық байлық деңгейі де соғұрлым жоғары;
+ егер еңбек өнімділігі өсетін болса, өндірілетін өнімнің саны да өсетін болады;
+ еңбек өнімділігі ең бөлінісінің дәрежесі мен капиталды жинау деңгейіне тәуелді болады;
+ еңбек бөлінісінің дәрежесі неғұрлым жоғары болған сайын, нарық айналымы соғұлым қарқынды, ол сатып алушы мен сатушыға тиімді.
+ тауар бағасы негізінде құн яғни тауарды өндіруге жұмсалған еңбек көлемі жатыр.
А.Смит (классикалық мектептің негізін салушы) мемлекеттің экономикалық өмірге араласпауын қолдаушылардың бірі болды, ол экономика өзін-өзі реттейтін жүйе болып табылады деп санады, яғни нарықтың көрінбейтін қолы нарық механизмін өзі реттейді деп санады.
§3. Утопиялық социализм және коммунизм.
Социалистік және коммунистік идеялар қоғамда 15 ғасырда дүниеге келді, алайда олардың дамуы үшін ең қолайлы кезең 18 ғ. аяғы - 19 ғ. басына қалыптасты, сол кездері капитализмнің бірен-сарандарда ғана капиталдың жинақталуы, жеке меншікті тереңдету, жұмысшылардың ауыр жағдайы тәрізді жағымсыз жақтары толығымен байқала бастады. Бұның барлығы капитализмнің сыналуына әкеп соқты. Утопист-социалистер оқулар ұйымдастырды, онда қоғам коллективизм, әділеттілік, ағайындық принциптерге негізделіп, бұржуазиялық құрылым табалдырықтары болмауды көздеді.
Утопиялық социализмнің негізгі өкілдері - ағылшын гуманисті және жазушы - Т.Мор, итальяндық философ және саяси қызметкер - Т.Кампанелла болды. Утопиялық социализмнің биік шыңында А.Сен-Симон, Ш.Фурье және ағылшындық Р.Оуэн тұр. Олардың барлығы қоғамдық құрылымды өзгертудің және гармония немесе коммунизм деп атаған жаңа қоғамды жасау қажеттілігін айтты.
Бұл қоғамның негізгі белгілері:
+ тапсыз қоғам;
+ барлық азаматтар үшін міндетті еңбек;
+ өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы өндірісінің үйлесімділігі;
+ шаруашылықты ғылыми жоспарлау;
+ ғылым мен өндірістің бірлігі;
+ қоғамдық өнімді бөлу болды.
Утопиялық социализмнің ізбасарлары К.Маркс, Ф.Энгельс, В.Ленин болды. Бұл теория ғылыми социализм деп атала бастады. Жаңа теорияның негізгі көзқарастары Коммунистік партияның манифесті және Капитал еңбектерінде сипатталды.
Коммунистік қоғамның принциптері:
+ жерге деген жеке меншікті жою және өндіріс құралдары;
+ бүкіл қоғамға жататын ұжымдық жеке меншік;
+ барлығы үшін бірдей еңбектену міндеті.
1- бөлім бойынша бақылау сұрақтары
1. Экономика ұғымы. Макро- және микроэкономика.
2. Экономикалық көрсеткіштер және олардың жіктелуі.
3. Экономикалық теорияның функциялары.
4. Экономикалық теория заты.
5. Экономикалық теорияда таным әдістері.
6. Экономикалық теорияда негізгі экономикалық оқулар мен бағыттарды сипаттау (меркантилизм, физиократизм, классикалық мектеп, утопиялық социализм).
БӨЛІМ 2.
Экономикалық жүйелердің жалпы негіздері.
САБАҚ №4
Тақырып 2.1: Меншік және қоғамның әлеуметтік-экономикалық құрылысы.
Жоспар.
1. Экономикалық жүйе
2. Негізгі экономикалық субъектілер.
3.Жеке меншіктің экономикалық категория ретіндегі мәні.
§1. Экономикалық жүйе
Экономикалық жүйелер - бұл қоғамның экономикалық құрылымын, белгілі бір тұтастығын құрайтын, өзара байланысты экономикалық элементтердің жиынтығы, экономикалық игіліктерді өндіру, бөлу, айырбастау және тұтыну бойынша қалыптасатын қатынастардың бірлігі.
Р. Макконнелл және С. Брю, барлық жоғарыда аталған белгілерді талдай отырып, экономикалық жүйелердің төрт моделін атап өтеді:
1) дәстүрлі жүйе. Бұл жүйеде адамдар арасындағы қатынас ғасырлар бойы қалыптасқан және тамырын тереңге жайған салт-дәстүрлер негізінде құрылады.
2) нарықтық жүйе. Онда басқарушы субъектілердің шешімі нарық пен баға жүйесі арқылы байланыстырылады. Таңдау еркіндігі экономиканың барлық субъектілеріне тән. Жеке қызығушылық пайда әкелуі мүмкін тауарлар мен қызметтерді өндіруге мүдделі өндірісшілер әрекетінің басты мотиві болып табылады.
3) командалық-әкімшілік жүйе, онда негізгі реттеуші рөл мемлекетке тиесілі болады. Қорларды бөлу және тауарларды өндірудің осы жүйесінде жоғарыдан жоғары тұрған мекемелермен жоспарланады.
4) аралас жүйе, онда шешімдерді жеке қабылдау және жеке кәсіпкерлік мемлекет тарапынан экономикалық бақылауға тәуелді.
§2. Негізгі экономикалық субъектілер.
Негізгі экономикалық субъектілерге:
Үй шаруашылығы - бір шаңырақ астында тұратын және өзі өмір сүруі үшін игіліктерді тұтыну туралы шешім қабылдайтын жеке тұлғалар немесе тұлғалар тобы; бұл игіліктер үй шаруашылығының өзінде (табиғи шаруашылық) немесе нарықта қорларды сатудан алынуы мүмкін.
Фирмалар - тауарлар мен қызметтерді өндіру мақсатында сатып алатын, ресурстарды жеткізушілерді, өз тауарын сатушылар мен тұтынушыларды таңдау тұралы шешім қабылдайтын экономикалық объектілер агенттер.
Мемлекет, қоғамдық игіліктерді өндірумен айналысатын мемлекеттік институттар мен мекемелерді қамтиды, экономикалық қызметті реттеуді жүзеге асырады, қоғамда жеке игіліктерді бөледі, инфрақұрылымды қалыптастырады және т.с.с. Мемлекеттің мақсаты қоғамдық игілікті жоғарылату болып табылады.
Шетелдіктер - үнемі өз мемлекетінен тыс орналасатын экономикалық субъектілер, сондай-ақ шетелдік мемлекеттік институттар. Шетел мемлекеттерінің отандық экономикаға өзара әрекеттестігі тауарларды, қызметтерді, қаржы мен ұлттық валютаны өзара айырбастау арқылы жүзеге асады.
§3. Жеке меншіктің экономикалық категория ретіндегі мәні.
Меншік - бұл экономикалық жүйенің негізі. Меншік дегеніміз не?
Меншік - бұл иемдену деген анықтама меншіктің нақты анықтамалырының бірі болып келеді. Меншік ұғымы экономикалық және заңнамалық тұрғыдан ажыратылады. Экономикалық тұрғыдан, меншік бұл өндіріс құралдары мен нәтижелерін иемдену бойынша адамдардың арасындағы қатынастар.
Меншіктің заңнамалық тұрғысы - бұл адамның затқа, басқаша айтқанда, иемдену субъектісінің объектіге қатынасы.
Меншік мазмұнындағы бастысы иемдену болып табылатындықтан, меншік иемдену объектісінің, иемдену қатынастарының, иемдену субъектісінің болуын көздейді.
Иемдену объектісі иемденуге не жатады деген сұраққа жауап береді. Егер объект жоқ болса, иемденудің де қажеті жоқ. Объектілерге еңбек нәтижелері жатады, яғни қандай да бір игіліктер мен қызметтер, жылжымайтын мүлік, ақша, бағалы қағаздар, құнды заттар, өндіріс факторлары (еңбек, жер, капитал) жатады. Өндіріс факторларын иемденуге ерекше назар аударылады, өйткені өндіріс факторларына кім ие болса, сол өндіріс нәтижелерін де иемденеді.
Иемдену субъектісі - өзіне меншіктеп алатын тұлға.
Иемдену қатынасы берілген субъектінің басқа субъектілерден меншік объектісін толық адалауын көздейді. Толық иемдену мен толымсыз иемденуді ажыратады. Толымсыз, толықтай иемдену иелік ету, пайдалану және билік жүргізу арқылы жүзеге асырылады.
Иелік ету - бұл меншік иесінің өзі немесе оның өкілі меншік иесі тарапынан иемдену объектісін ерекше бақылау мүмкіндігін алатын, меншік қызметі.
Пайдалану - бұл пайдалы қасиеттеріне орай игіліктің шынайы қолданысы орын алатын, иелік етудің қызметі.
Билік жүргізу - бұл имедену объектісінің қызмет етуі бойынша шешімдер қабылданатын, пайдаланудың қызметі.
Адамзат қоғамының тарихына меншіктің әртүрлі формалары белгілі. Олардың ішіндегі ең маңыздылары: жеке және мемлекеттік.
Жеке меншік - бұл кез келген мемлекеттік емес меншік. Жеке меншік жекелей және ұжымдық болады. Ұжымдық меншік келесі түрлерде (формаларда) болады - бұл кооперативті, акционерлік меншік, сонымен қатар аралас және бірлескен кәспорындар меншігі.
Еңбектік және еңбектік емес жеке меншік түрлерін ажыратады.
Еңбектік меншік - бұл өз еңбегін пайдалану. Еңбектік емес жеке меншік - бұл жалдамалы еңбекті қолдану.
Мемлекеттік меншік - иемдену объектісі кез-келген мемлекеттік меншік болып табылады.
Зияткерлік жеке меншік ерекше орынға ие - бұл иемдену объектісі ретінде ойлар, ақпараттар, білім және т.б. қолданылатын жеке меншік формасы.
Меншікті жүзеге асырудың экономикалық формалары болып кірістердің барлық түрлері табылады. Бұл пайда, пайыз, рента, еңбекақы. Жеке меншіктің өндірістік формаларына әртүрлі кәсіпорындардың, ұйымдар мен отбасының жеке меншігін жатқызуға болады.
Мемлекеттік жеке меншікті қалыптастырудың формалары негізінен - бұл жекешелендіру және мемлекетсіздендіру.
Мемлекетсіздендіру - бұл мемлекеттен кәсіпорындар деңгейіне шаруашылық басқару қызметтері мен сәйкес өкілеттіктерді беру, тік шаруашылық байланыстарды көлденеңге ауыстыру, мемлекетсіздендіру меншік иесінің ауысуынсыз да жүргізілуі мүмкін.
Жекешелендіру - заңды тұлғалар мен азаматтардың мемлекеттен мемлекеттік меншік объектілерін сатып алуы.
САБАҚ №5
Тақырып 2.2: Өндірісті ұйымдастырудың жалпы түрлері.
Жоспар.
1. Табиғи және тауарлы өндіріс.
2. Өндіріс қорлары мен факторлары.
3. Тауар және оның қасиеттері.
§1. Табиғи және тауарлы өндіріс.
Тарихта өндірісті ұйымдастырудың екі негізгі формалары белгілі: табиғи және тауарлы. Тарихи тұрғыдан қоғамдық шаруашылықтың алғашқы формасы натуралды шаруашылық немесе өндіріс болды.
Өндіріс - бұл қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған, адамдардың мақсатқа сай әрекеті. Бұл үрдісте өндірістің негізгі факторлары әрекеттседі - еңбек, капитал, жер, кәсіпкерлік.
Адамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын, материалдық және материалдық емес игіліктерді жасау өндірістің нәтижесі болып табылады.
Табиғи шаруашылық деп осы шаруашылықтың ішінде өнімдер жеке тұтыну үшін өндірілетін, қоғамдық шаруашылықтың формасы танылады (мысалы, алғашқы қауым).
Табиғи шаруашылықтың негізгі қырлары:
1. тұйықтылық;
2. табиғи шаруашылық әмбебап, қол еңбегіне негізделген, онда еңбектің қоғамдық бөлінісі мүлдем жоқ немесе өте әлсіз;
3. табиғи шаруашылыққа тура экономикалық байланыстар тән: өндіріс -- тұтыну.
Қоғамның тарихи дамуы барысында біртіндеп натуралды шаруашылық тауарлы шаруашылықпен алмастырылды.
Тауарлы шаруашылық - бұл өнімдер нарықта сатуға өнідірілетін, шаруашылық формасы. Тауарлы шаруашылық сипатталады:
1) ашықтықпен;
2) ол еңбектің қоғамдық бөлінісіне негізделген;
3) тауарлы шаруашылыққа жанама экономикалық байланыстар тән: өндіріс -- нарық -- тұтыну.
Натуралды шаруашылықтың тауарлы шаруашылыққа өтуіне қандай себептер негіз болды?
Бұд - еңбектің қоғамдық бөлінісі және тауар өндірушілердің бір-бірінен экономикалық жекеленуі.
Тауарлы өндіріс деп қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін тауарларды нарықта сатып алу - сату қажет болатынай, өнімді жеке өндірушілер өндіретін, қоғамдық шаруашылықтың формасы танылады.
Тауарлы өндіріс дамуында екі сатыдан өтті: бірінші саты - бұл қарапайым тауарлы (өндіріс) шаруашылық, оның орнына екінші саты - дамыған тауарлы шаруашылық немесе капиталистік тауарлы шаруашылық келді.
Тауарлы өндірістің негізгі құралдары тауар, игіліктер мен ақша болып табылады.
§2. Өндіріс қорлары мен факторлары.
Экономика өндіріс ұғымынан шығады, ол экономиканың материалдық негізін құрайды. Кез-келген өндірістің көздері - бұл ресурстар.
Өндіріс ресурстары - тауарларды, қызметтер мен басқа да құндылықтарды жасау үрдісі кезінде қолданылуы мүмкін табиғи, әлеуметтік және рухани күштердің жиынтығы.
Экономикалық әдебиеттерде қорлар төрт топқа бөлінеді:
1. табиғи - өндірісте қолдануға жарамды табиғи күштер мен заттар, олар сарқылатын және сарқылмайтын болып бөлінеді.
2. материалдық - өздері өндірістің нәтижесі болып табылатын барлығы адаммен (қолдан) жасалған өндіріс құралдары.
3. еңбек - халық еңбекке жарамды жаста;
4. қаржы - қоғамның өндірісті ұйымдастыруға жағдайы келетін ақшалай қаржы.
Осылайша, қорлар - бұл өндіріске тартылуы мүмкін табиғи және әлеуметтік күштер.
Өндіріс факторлары - өндіріс үрдісіне шынымен тартылған ресурстарды білдіретін экономикалық категория.
Өндіріс - бұл оның факторларының өзара әрекет ететін бірлігі.
Экономикалық теорияда өндіріс факторларының негізгі үш тобын ерекшелейді:
1. жер - өндіріс факторы ретінде үш мағынаға ие:
* кең мағынада ол өндірістік үрдісте қолданылатын барлық табиғи ресурстарды білдіреді;
* сала қатарында (аграрлық, өндірістік, балық) жер шаруашылықты жүргізудің объектісі болып табылады, бұнда ол бір уақытта еңбек заты да, еңбек құралы да болады.
* барлық экономика шегінде жер жеке меншік объектісі ретінде қолданыла алады.
2. капитал - өндіріс факторларының жүйесінде материалдық және қаржылай ресурстарды атайды.
3. еңбек - бұл өндіріс үрдісінде тікелей жұмылдырылған қоғамның бөлігі.
§3. Игілік және олардың жіктелуі
Игілік - бұл әртүрлі адамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру құралы. А.Маршалл игілікті адамның қажеттілігін қанағаттандыратын, ықыласты зат ретінде анықтады. Ж.Б.Сэй игіліктерді қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін біздегі бар құралдар ретінде қарастырды.
Қажеттіліктердің жіктелуі сияқты, игіліктердің жіктелуі көп түрлілігімен ерекшеленеді. Жіктеудің түрлі критерийлері тұрғысынан олардың маңыздылыраны атап өтейік.
Игіліктер келесідей болып жіктеледі:
1. Экономикалық игілік - бұл біздің қажеттіліктерімізге қатысты шектеулі көлемде болатын игілік.
2. Тұтыну игіліктері - бұл, әртүрлі адамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға арналған игілік. Өндірістік игіліктер - бұл өндіріс үрдісіне қатысатын игіліктер.
3. Қоғамдық игіліктер - бұның басты сипаттамасы - бәсекелестік және тұтынудан шықпаушылық болып табылады. Аталған қасиеттерге мүлдем сәйкес келмейтін игіліктер жеке деп аталады және нарықтық экономикада жүзеге асады. Жеке игіліктерге ие болу үшін оған төлеу керек.
4. Материалдық игіліктер заттық негізгі ие. Материалдық емес игіліктер көп жағдайда білімді білдіреді де рухани негізге ие болады.
§4. Тауар және оның қасиеттері.
Тауар - нарықта айырбастауға немесе сатуға арналған экономикалық игілік. Кез келген тауар екі қасиетке ие:
1) тұтыну құны - бұл адамның қандай да бір қажеттіліктерін қанағанттандыру қабілеті.
2) құн (айырбас құн) - бұл тауардың жасырын қасиеті. Құнды көру үшін, айырбас құнын пайдалану қажет.
Тауардың өзіндік құнына байланысты бір-бірінен өзгешеленетін екі көзқарас бар. Құнның еңбек теориясының өкілдері А.Смитпен, Д.Рикардомен және К.Маркспен айтылады. Олардың пікірінше, еңбек шығындары құнның негізін құрайды, немесе құн еңбек шығындарымен өлшенеді, немесе жай ғана еңбек. Сонымен қатар еңбектің жеке шығындарын және қоғамдық-қажетті шығындарын ажыратады. Біріншімен қатар, пайдалылық теориясы пайда болды (шекті пайдалылық теориясы). Оның өкілдері Беем-Боверк, Менгер болды. Оның мәні: тауарды онда еңбек шығындары кеткендіктен сатып алмайды, керісінше берілген тауар пайдалы және құнды болғандықтан алады.
ХІХ ғ соңында, Маршал негізін қалаған жаңа классикалық мектеп негізінде бұл екі концепция біріктірілді.
Осылайша, тауар екі қасиеттермен анықталады: тұтынушылық құн және ақшалай құн.
САБАҚ №6
Тақырып 2.3: Ақша. Тарихы және қазіргі жағдайы
Ақшаның пайда болу тарихы.
Жоспар.
1. Ақшаның пайда болу тарихы.
2. Ақшаның мәні және қызметі.
§1. Ақшаның пайда болу тарихы.
Ақшаның пайда болуын б.з.д. VІІ - VІІІ мыңжылдықтарға жатқызады. Ол кезде алғашқы тайпаларда басқа қажетті азық-түлікке айырбастауға болатын, қандай да бір азық-түліктердің артықтары пайда болды. Айырбастың қатынастары кездейсоқ жағдайларға орай белгіленді.
Айырбастың кеңеюіне қарай, әсіресе қоғамдық еңбек бөлінісінің пайда болуымен, өнім өндірушілердің арасында айырбас операцияларында қиындықтар өрши бастады. Бартер қолайсыз бола бастайды.
Түрлі уақытта әртүрлі халықтарда түрліше баламалар болды. Осылайша, малшы тайпалардың бөлінуімен алғашқы ірі қоғамдық еңбек бөлінісінің нәтижесінде айырбас құралы мал болды.
Солтүстіктің халықтары айырбас үшін алғашқы тауар ретінде көрікті қолданды (Моңғолия, Тибет және Памир ауданы). Жылы теңіздердің жағалауларын мекендеген тайпалар айналым құралы ретінде қабыршақты ақшаларды пайдаланды (Ежелгі Үндістан, Қытай, Үндіқытай, Африканың шығыс жағалауы, Цейлон, Филиппин аралдары).
Юлий Цезарь заманында ақша ретінде құралдарды пайдаланды.
Тауарлы өндірістің өсуімен жиі айырбасталатын тауар барлық басқа тауарлардың бір-біріне өзара айырбасының құралына айналады. Біртіндеп жалпы құн баламасы бір тауармен моноплияланады, ол ақшаға айналады. Құнның жалпыға ортақ формасы ақшалық формаға айналады. Қоғамдық байлықтың өсуіне қарай жалпы баламаның ролі бағалы металдармен (күміс, алтын) бекітіледі. Олар ақшалай материал ролін адамзат тарихының ұзақ кезеңі бойында орындап келді.
Тауарлы айырбас эволюциясының үрдісінде ерекше, абсолютті өтімді тауар ажырады. Ол құнның жалпы баламасы - ақша ретінде қолданылды. Бұл тауар металл ақшаның алғашқы формасы - алтын және күміс болды.
Банктік билеттер түріндегі ақша 1716 жылы Францияда шотландық Джон Ло жобасы бойынша шығарылды. Ол кейіннен Францияның қаржы министрі болды. Бұл қағаз ассигнацияларының жаппай шығарылуы мен қолданылуына түрткі болды.
Осылайша, ақшаның даму тарихының негізгі кезеңдерін ажыратуға болады:
1) ақшаның қызметін кездейсоқ тауарлардың орындауымен ақшаның пайда болуы;
2) жалпыға ортақ балама (ең ұзақ) ретінде алтынды бекіту;
3) қағаз немесе несие ақшаға көшу;
4) қолма-қол ақшаның айналымнан біртіндеп ығыстырылуы, соның салдарынан төлемдердің электронды түрлерінің пайда болуы.
§2. Ақшаның мәні және қызметі.
Ақша - бұл абсолютті өтімділік қасиетіне ие нарықтық құрал.
Өтімділік - бұл жүзеге асу, бір нәрсеге айеналу.
Ақша - бұл жалпы ортақ эквивалент.
Ақша - бұл жалпы ортақ эквивалент қасиеттеріне ие тауар.
Жалпы ортақ эквивалент - бұл барлығы айырбасқа алатын тауар.
Ақша - жалпымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz