Сөздіктің түрлері және олармен жұмыс

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 28 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны
Кіріспе . . . 3 1. Сөздік туралы түсінік . . . 5
2. Сөздіктің түрлері . . . 7
2. 1. Түсіндірмелі сөздік . . . 7
2. 2. Этимологиялық сөздік . . . 10
2. 3. Фразеологиялық сөздік . . . 12
2. 4. Диалектологиялық сөздік . . . 14
2. 5. Терминологиялық сөздік . . . 18

2. 6 Аударма сөздік . . . 20

2. 7 Арнаулы сөздік . . . 21

2. 8 Синонимдік сөздіктер . . . 23

3. Сөздікпен жұмыс . . . 25

3. 1 Сөздікпен жұмыс істеу әдістері . . . 25

Қорытынды. . . . 28
Қолданылған әдебиеттер тізімі . . . 30

КIРIСПЕ

Қазіргі қазақ тілі лексикасын меңгеру үшін қазақ тілінің сөздіктері қолданылады.

Жалпы сөздік:

жеке тілдің сөздік құрамының, әлеуметтік топ диалектісінің, жазушы шығармаларының лексикалық жиынтығы;
тілдегі сөздерді, сөз тіркестерін, идиомдарды әліпби негізінде я тақырыптық тұрғыдан жүйеге түсіріп, олардың мағынасын ашатын, аудармасын түсіндіретін анықтамалық құралдар жүйесі; сөздік кітап болып, басылып шығуы да, қолжазба ретінде көшіріліп, тарауы да мүмкін.

Сөздіктің түрлері өте көп. Қазіргі кезде компьютер мен интернеттің пайда болуымен электронды сөздіктердің басымдылығы айқын болып келеді.

Сөздік максаты мен мәні жағынан түрлі-түрлі болып келеді. Сөздіктегі сөздер алфавит тәртібімен беріледі.

Тілдегі сөздер мен фразеологиялық тіркестерді жинап-теріп, оларды жүйеге келтіру жұмыстарын тексеретін тіл білімінің саласын лексикография дейді. Яғни бұл сөздік жасаудың методикасы мен техникасын үйрететін ғылым деген сөз.

Лексикография теориясы сан алуан сөздік жасаудың мол тәжірибелерін ғылыми тұрғыдан қорытындылаудың негізінде, лексикологиялық зерттеулер мен солардың жетістіктеріне сүйене отырып жасалады. Демек, лексикография мен лексикология бір-бірімен тығыз қарым-катынаста болатын егіз ғылым. Сездіктердің сапасы осы ғылымдардың қаншалықты және қандай дәрежеде зерттелуіне байланысты. Зерттеу жұмыстары неғұрлым жорары әрі жемісті болса, шығарылран сөздіктер де соғұрлым сапалы болмақ. Бүгінгі таңда сөздіктің практикалық мәнімен қоса, оның ғылыми сапасына да ерекше назар аударылады.

Сондықтан сөздік кез келген мекемеде емес, осы мамандықты жете меңгерген ғылыми маман кадрлардың шоғырланған жерінде жасалады. Біздер орыс сөздіктерінен лексикографиялық еңбектердің тек методикасы мен құрылысын ғана үйреніп отырғанымыз жоқ. “Октябрь революциясы” тудырған барлық жаңа құрылымдарды осы тілден кейде сөзбе-сөз тікелей қабылдасак, кейде өз сөзімізбен аударып алудамыз. Сол арқылы қазақ тілінің сөз байлығын шексіз молайтып, жан-жақты кемелдендірудеміз. Қазіргі кезде өз ана тілімізде қандайлық мәдени-рухани тілектерді, пікірлерді білдіру керек болса, соның бәрін де нақтылы, әрі емін-еркін дәл жүзеге асыруға болатындай дәрежеге жеттік. Соның нәтижесінде тіліміздегі сөз байлығын жиып-теріп, хатқа түсіріп, іштей саралап, алуан түрлі сөздіктер жасауға мүмкіндіктер туып отыр. Қазіргі кезде орыс тілі білімінде қандай сөздіктер шықса, өзге ұлт республикалары да осы үлгіні шығармашылық жолмен пайдаланып, өз тәжірибелеріне ендіріп келеді. Советтік түркологиялық

лексикографияның кұрамының бір саласы-қазақ лексикографиясы да қазір даму, жетілу дәуірінде. Біздер сөздіктердің құрылым-құрылысы мен методикасын жылдан-жылға жетілдірумен келеміз. Тіліміздегі сөздерді стильдік арақатынасына қарай іштей саралай отырып, оларды белгілі бір нормаға келтіру бірінші орынға қойыла бастады

Бұған дейінгі басылып шыққан сөздіктерде әртүрлі алалықтарға жол беріліп келді. Ең, алдымен, сөздердің жазылуында бірізділік жөнді сақталмады. Бұл әсіресе біріккен сөздер мен күрделі сөздердің, сөз тіркестерінің арақатынасы жөнінде біркелкі көзқарастың жоктығынан туғандығы рас. Лұғат (словник) жасалмай тұрып, сөздік құрастыруға болмайтындығын ескерсек, бір сөздің кейде бірге, кейде бөлек жазылуы сөздік жасауға үлкен қиындықтар келтіретіндігін түсіну қиын емес. Көркем шығармаларда кездескен диалектизмдер мен нұсқа сөздерді кез келген сөздікке орынды-орынсыз ендіруге жол берілді. Әдеби тілдің сөздігіне алынатын грамматикалық формалар мен тұлғалар да күні бүгінге дейін сараланып болды деуге келмейді. Сөз мағыналарының түр-түрін жіктеп-бөліп, оларға дәл түсінік беру, сөздерді қолданудағы арақатынасын айқындап, стильдік белгі қою, фразалық тіркестерді жай тіркестерден ажыратып көрсету - сөздік жұмысына үлкен жауапкершілікті арттырып, қиындата түседі.

1. Сөздік туралы түсінік

Алғашқы сөздік өзге тілдер сөздерін түсіндіру мақсатында ерте заманда жасалды. Грекияда б. з. б. V ғасырда, Үндістанда б. з. XII ғасырда (“Хемачандра”), Ресейде XIII ғасырдан бастап сөздіктер құрастырылды. Түркі халықтарының алғашқы сөздігі XI ғасырда жазылған Махмұт Қашқаридың “Диуани лұғат-ат-түрк” еңбегі саналады. Кейінірек екі тілді немесе көп тілді сөздіктер жасалды. Мысалы, араб-парсы, түрік-моңғол сөздерін салыстыру тұрғысынан Замахшаридың “Мұқаддимат әл-адаб” сөздігі (XII ғасыр), Әбу Хайянның “Китаб әл-идрак Ли-Лисан әл-атрак” атты қыпшақ тілінің грамматикасы мен сөздерінің жинағы (XIV ғасыр), Жамал әд-Диннің араб-қыпшақ сөздігі ретінде құрастырылған “Бұғат әл-мұштақ” (XV ғасыр) еңбектері. Қазақ тілінің сөздіктері 1860 жылдардан бастап жарық көре бастады. Сөздіктің әлеуметтік қызметінің маңызды ерекшелігі: дерек көзі ретінде жылдам ақпарат алуға болады; сөздердің мағынасы мен дұрыс қолданылуы туралы нормативтік бағыт береді, т. б. Сөздік жасаудың әдісін, теориясы мен тәжірибесін, технологиясын лексикография саласы зерттейді.

Сөздіктердің түрлер:

Сөздіктердің түрлері өте көп, шартты түрде оларды лингвистикалық,

филологиялық және анықтама сипатындағы энциклопедиялық сөздіктер деп бөледі. Энциклопедиялық сөздіктерде белгілі бір салаға қатысты ұғым, дерек, зат, құбылыстар сипатталса, лингвистикалық сөздіктер әліпбилік тәртіппен белгілі бір тілдің лексикасы мен фразеологиясын түсіндіруді мақсат тұтады. Мұндай сөздіктер әдеби тілдің әбден қалыптасып, халықтың тіл мәдениеті кемелденген тұста, сөз байлығын нормалық тұрғыдан сипаттау қажеттілігі туындаған жағдайда жасалады. Лингвистикалық сөздіктердің бірнеше түрлері бар: екі тілді не көп тілді аударма сөздіктер, т. б. Аударма сөздіктер бір тілдегі сөздерді басқа тілдің балама сөздерімен беріп, ұлттар арасында сөз алмасу үрдісін, өзара қарым-қатынас жасауды дамытса, түсіндірме сөздіктер сөздердің лексика-грамматикалық сипатын, экспрессивті-эмоционалды бояуын танытып, маңызды ақпараттық дереккөзін сақтаған рухани қазына ретінде қабылданады.

Көп елдерде ұлттық тілдің түсіндірме сөздіктерін жасау мемлекеттің тіл саясатының негізгі бөлігі ретінде арнайы мемлекеттік бағдарламаларға енеді. Синонимдер сөздігі сөздің экспрессивті-стилистикикалық реңі мен мағынасын сол сөзге мағынасы жағынан жуық келетін басқа бір сөзбен түсіндіріп, синонимдік шоғыр жиынтығын құрайды. Омонимдер сөздік тұлғасы бір, мағыналары әр түрлі сөздерді, ал антонимдер сөздігі мағыналары қарама-қарсы сөздерді қамтиды. Фразеологиялық сөздіктер тілдегі тұрақты тіркестердің (идиомдар, фразеологизмдер) мағынасын түсіндіріп, стилистик. сипатын айқындайды. Этимологиялық сөздіктер жеке сөздердің тарихын, шығу төркінін ашады. Орфографиялық сөздік сөздердің дұрыс жазылуын, ал орфоэпиялық сөздік дұрыс айтылуын

көрсетеді. Терминологиялық сөздіктер жеке ғылым салаларына байланысты терминдерді түсіндіреді, олардың түрлері кәсіп салаларына қарай ұдайы толығып отырады.

Лингвоелтану сөздігі белгілі бір тілде сөйлеушілердің ұлттық ерекшеліктерін сипаттайды. Топонимикалық сөздіктер жер-су аттарын түсіндіруге, қаламгер тілінің сөздігі оның шығармаларының көркемдігін, ұлттық тіл байлығын қолдану ерекшелігін тануға арналған. Мұнан басқа да диалектологиялық, ономастикалық, паронимдік, жиілік, жаңа атаулар, т. б. сөздік түрлері бар. Техниканың дамуына байланысты сөздік түзудің компьютерлік технологиясы жасала бастады. Компакт-дискімен таратылатын немесе компьютерлік жүйенің серверлерінде орналастырылған түрлі электрондық сөздіктер бар.

2. Сөздіктің түрлері

2. 1. Түсіндірмелі сөздік

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі - қазақ тіліндегі сөздердің мәнін ұғындыратын лұғаттық, анықтамалық құрал. Тіліміздің лексика-граммататикалық, мағыналық, стильдік үлгілерін көрсетеді. Сөздік екі рет жарық көрген:

1) екі томдық түсіндірме сөздік (1959 - 61, жалпы редакциясын басқарған - академик І. Кеңесбаев) . Мұнда 18135 сөз, 3371 фразеологиялық тіркес қамтылған;

2) он томдық академиялық сөздік (1974 - 86, жалпы редакциясын басқарған - А. Ысқақов) . Мұнда 66 мың 994 атау сөз, 24 мың 508 фраезологиялық тіркес қамтылған, барлығы 91 мың 502 лексикалық бірлік алынып, оларға 103 мың 708 мағыналық сипаттама берілген. Сөздердің қазақ тілінің бүгінгі қолданысында бар екендігін дәлелдеу үшін 1089 автордың 2597 кітабынан, 180 жеке кітап пен жинақтан, 12 аударма әдебиеттен, 17 оқулықтан, 14 журнал мен 7 газеттен - барлығы 2827 жазба нұсқадан жалпы саны 250 мыңға жуық мысал-үзінділер келтірілген.

Сөздерді дұрыс таңдау, оларды орфография бойынша дұрыс жазу, әрбір атау сөздің қай тілден ауысқандығын, қай сөз табына қатысты екендігін, қай стилдік тармаққа жататындығын білдіру барысында түрлі лексикографиялық шартты белгілер қою және мағыналары мен мағыналық реңктерін дәл ашып, айқын түсінік беру арқылы орындалғандықтан, Қазақ тілі түсндірме сөздігі сөздерді дұрыс қолданудың анықтамалығы ретінде де маңызды рөл атқарады.

Қазақ тілінің 15 томдық түсіндірме сөздігі туралы

Қазақстан Республикасы Мәдениет министрлігінің Тіл комитеті «Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» бойынша 15 томдық «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігін» 10 000 дана таралыммен шығарып, жуырда Астанада тұсаукесерін өткізді. Бұл сөздік 1974-1986 жылдар аралығында жарық көрген 10 томдық «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінен» кейін араға ширек ғасыр салып барып, жарияланып отырған қазіргі лексикография талаптарына сай жасалған іргелі еңбек. Сөздіктің авторлары А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының ғалымдары.

Сонымен, осындай қомақты дүниенің арқасында қазақ тіл ғалымдарының сөздік жасауда түркі дүниесінде бірінші орынға ие болып отырғанын айтсақ, артық айтқандық бола қоймас. Ендігі қызмет осы байлыққа, қазынаға

әркімнің қолы жететіндей ету.
Қазақ ғалымдары осындай жетістікке қалай қол жеткізіп отыр деген сұраққа көңіл бөлер болсақ, менің ойымша, сөздік жасау ғалымдардың жеке-жеке айналысатын жұмысы емес. Бұл үшін мықты ғалымдар мен жас ғалымдар тізе қосып жұмыс істеу керек. Өйткені, ол - өте ауқымды іс-шара. Ал түркі халықтарында ұжымдасып жұмыс істеу мәдениеті, қалайша екен, жақсы дамымаған. Бұл салада қазақ тіл ғалымдары осы жарты ғасырдай бұрын ұжымдасып жұмыс істеудің үлкен өнегесін көрсетіп, 1959-1974

жылдар арасында қазақ тілінің 10 томдық түсіндірме сөздігін жасап шығарған еді. Енді осы тәжірибе Қазақстан Тәуелсіздігін алғаннан кейін

А. Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтында одан әрі жалғасын тапқан. «ҚР тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» аясында Қазақстан Республикасы Мәдениет министрлігі Тіл комитеті қолжетімді таралыммен шығарған 15 томдық бұл сөздік Тәуелсіздік жылдарында тіл саласында атқарылған ауқымды істің бірі екендігі даусыз. «Қазақ тілінің түсіндірме сөздігін» институт қазақ тіл ғалымдарының үлкен табысы ретінде көпшіліктің қолдануына ұсынып отыр.
1974-1986 жылдар аралығында жарық көрген 10 томдық сөздік ұлттық тілдің терең білгірі, филология ғылымдарының докторы, профессор А. Ысқақовтың редакторлығымен 65 000-ға жуық атау сөз бен 24 мыңнан аса тіркесті, барлығы 92 000-ға жуық лексикалық бірлікті қамтыған. Сөздік 2, 5 мың автордың еңбектерінен 250 мыңға жуық дәлел-дәйектеме келтірілген, қазақ әдеби тілінің бай сөздік қорын сан қырынан аша алған, қоғам сұранысын өтеуге толық жараған ұжымдық еңбек болды. Бүгінгі таңда он томдық сөздік

сирек кездесетін басылымдар қатарында.

Түсіндірме сөздіктің алға қоятын мақсаты бір тілде, белгілі дәуірде, жалпы халықтық сипат алған сөздерге мағыналық, стильдік әрі грамматикалық жағынан сипаттамалар беріп, тілдің қазіргі даму сатысындағы сөздік құрамыньщ сан мөлшерін біршама анықтау. Солардың мағыналық нормаларын, стильдік түрлі қолданыстарын саралап көрсету міндеті жүктеледі. Сонымен қатар сөздердің жазылуы мен айтылуы нормаларының еқ дұрыс деген қалпын айқындай отырып, соған нақтылы түсінік беруді қарастырады.

Сондықтан түсіндірме сөздік кейде нормативті сөздік деп те аталады. Нормативті түсіндірме сөздік біртомдық және көп томдық болып та, жасала береді. Қөлемнін, үлкендігіне қарай көп томдық түсіндірме сөздікті кейде академиялық сөздік деп те айтады. Орыс тілінде үш түрлі (17 том үлкен сөз-дік, төрт том орташа сөздік, бір том кіші сөздік) түсіндірме сөздік басылып шықты. Академик В. В. Виноградов: “Ұлт тілінің түсіндірме сөздіктері сөйлеу мәдениетінің ең күшті құралы ғана емес, сонымен бірге сол мәдениетінің жемісі”- деп бағалайды. В. И. Ленин орыс әдеби тілінің жан жақты түсіндірме сөздігін жасаудың соншалықты қажет екендігін айтып, оны жеделдетіп шығаруға үлкен күш жұмсап, әкелік қамқорлық көрсеткен болатын. Демек, әрбір тілдің түсіндірме сөздігі әсіресе ғылым мен техниканың кемелденіп жетілген кезінде соншалықты қажет екендігін аңғарамыз. Бұл кезеңде бүкіл баспасөз, мектеп, радио, телевизияның барлығы да жүйеленген нормативті сөздіктермен ғана жұмыс істеуді талап етеді. Қазіргі біздің еліміздегі әрбір ұлт республикалдры өз ана тілінің түсіндірме сөздігін жасауға жаппай кірісті деуге болады. Бұл салада қазақ тіл мамандары да жемісті еңбек етіп келеді. “Қазақ тілінін, түсіндірме сөздігі” ең алғаш рет екі том болып, 1959 және 1961 жылдары басылып шықты.

Қай елдін, даму тарихын алып қарасақ та, әдеби тілдің нормативті сөздігі

бір мәрте емес, әлденеше рет жасалған. Олар бірден-бірге кемелденіп толығады, сараланып өңделеді. Ешбір елде жүйелі толық сөздік бірден жасалмаған. Қазақ ССР Ғыльм академиясының Тіл білімі институты 1967 жылдан бастап “Қазақ тілінің түсіндірме сөздігін” көп (он том) етіп шығару жұмысына бел шешіп, қайыра кіріскен еді. “Сабақты ине сәтімен” дегендейін, сол игілікті еңбекті шығару 1974 жылы басталып, соңғы томы (10-том) 1986 жылы басылып шықты. Бұл сөздіктің алға қойған мақсаты қазақ тілінің сөз қорындағы сөздерді мүмкін болғанынша түгел қамтып, хатқа түсіру, есебін алу, Тіліміздегі сөздердің, мән-мағыналарын дәл анықтай отырып, олардың, әдеби нормаларын белгілеу.

Сөздікте сөздердіқ қолдану аясы мен шегін, тарихи және территориялық таралу әдісін, сондай-ақ, змоциялы-экспрессивті ренін сипаттайтын да белгілер көрсетілген. Стильдік белгілер негізінен мынадай төрт топқа жіктеледі:

1. Әдеби тіл шеңберінен тыс қолданылуы шегін көрсететін белгілер: қарапайым сөз, тұрпайы сөз, сөйлеу тіліне тән сөз, диалектілік лексика

2. Әдеби тілдің белгілі бір саласында ғана жұмсалатынын көрсететін стильдік белгілер: кәсіби лексика, кітаби лексика, діни сөз, мифологиялық сөз, көнерген сөз, тарихи сөз, жаңа сөз, поэтикалық сөз т. б.

3. Ғылымның белгілі бір саласында ғана арнайы жұмсалатындығын көрсететін белгілер: биология, химия, музыка, медицина, спорт, авиация;

4. Сөздердің әр түрлі стильдік бояуын көрсететін белгілер: экспрессивті, эмоционалды сөз, сыпайы сөз, т. б.

Сонымен бірге сөздікте азын-аулақ болса да қай сөз қай тілден келгендігін көрсететін этимологиялық белгілер де көрстеліген. Мысалы: араб сезі, иран (парсы) сөзі, монғол сөзі, орыс сөзі (ор. ) т. б.

Аталған неше алуан белгілер бұрынды-соңды шыққан түрік халықтары сөздіктерінің бәрінен де өте-мөте бай екендігін ескерсск, бұл сездіктің, бағасы мен құнын біршама арттыра түспек. Әрбір сөздің мағыналарына қысқа түрде тұжырымды анықтама беруге тырысқан. Сөздің негізгі заттық мағынасы алдымен беріледі де, онан соң қосымша және ауыспалы мағыналары келтіріледі. Сөз мағыналарының бәрі де белгілі цитаталармен құжатталынып, келтірілген мысалдар кімнен және онын қай шығармасынан алынғандығы автордың тегі, кейде өз есімі (Абай, Жамбыл, Махамбет т. б. ) арқылы көрсетілген. Реестр сөздің анықтамасы, оған берілген грамматикалық, шығу төркіні (қай тілдің сөзі екендігі) мен қай стильге жататындығы туралы белгілер, бұларға келтірілген түрлі мысалдар, бір сөзбен айтқанда, сөздік мақала деп аталады. Әрбір сөздің мағынасы мен реңкін айқындауға берілген нақтылы мысалдар, келтірілген иллюстрациялық материалдар сөздің қолдану аясын, стильдік мәнін мүмкіндігінше толық және айқын етіп дәлелдеуді көздейді. Сол себептен олар атау сөзге қойылған грамматикалық, стильдік белгілерге сай, сөздің табиғатын, сипатын жан-жақты түсіндіріп, анық ашып беретідей болуы және мазмұны жағынан ұстамды да тұжырымды болып келуі қадағаланады.

Қазақ тілінің түсіндірмелі сөздігі сияқты қомақты ғылыми көрнекті еңбек - Қазақ ССР Ғылым академиясы Тіл білімі институтының шығарған шын мағынасындағы шынайы халық кітабы. Бұл көптің еңбегі - өлмейтін еңбек, жоғалмайтын қазына. “Қазак тілінің көп томды басылымы - бүкіл халықтың ғасырлар бойғы сары алтындай сақталған төл казынасы, ортаймай, толыса беретін рухани дәулеті”.

2. 2. Этимологиялық сөздік

Этимологиялық сөздік(грек. etymon - ақиқат, logos -сөз), белгілі бір тілдегі сөздердің шығу төркінін, олардың бастапқы дыбысталу түрі мен мағынасын анықтайды. Сөз тарихы, мағынасы тіл тарихымен, сол тілді жасаушы, қолданушы халық тарихымен, өткендегі тұрмыс-салтымен, мәдени-рухани өмірімен, өзге елдерге қарым-қатынасымен тығыз байланысты. Орыс тілі бойынша А. Преображенский, М. Фасмер, Н. М. Шанский, В. В. Иванов, Т. В. Шанская, т. б. этимологиялық сөздіктері бар. Түркітануда Этимологиялық сөздіктің тарихыА. Вамберидің “Түркі тілдерінің этимологиялық сөздігі” (Лейпциг, 1878) еңбегінен басталады. 1969 ж. Хельсинкиде шыққан М. Рясяненнің “Түркі сөздерінің этимологиялық сөздік тәжірибесі”, 1972 ж. Лондонда шыққан ағылшын ғалымы

Дж. Клосонның “XIII ғасырға дейінгі түркі тілдерінің этимологиялық сөздігі”, қазақ тілінің қысқаша Этимологиялық сөздігі (1966), т. б. жарық көрген. Этимологиялық сөздіктің анықтамасы этимологияның 2 түрлі негізіне сүйенеді:

1) Ғылыми этимология - сөз төркінін, морфемалардың даму тарихын дәл анықтап, ғылыми негізде түсіндіру;

2) Халықтық этимология - кейбір адамдардың жеке сөз мағынасын тұспалдап, топшылау.

Этимологиялық сөздіктегі ғылыми этимология 5 түрлі принципке (генеалогия, фонетика, морфология, семантика, этимология) сүйенеді.

Этимологиялық сөздікте материал түбірлес сөздердің ұясында, солардың бәріне ортақ негіз болған түбірден тараған сөздердің тобына беріледі. Ал кірме сөз болса, қай тілден қандай себеппен кіргені, егер төл сөз болса, сөзжасам процесінің тәртібі беріледі. Этимологиялық талдаудың мақсаты - сөздің байырғы, алғашқы түрінің, мағынасының тарихи даму, өзгеруін көрсету. Этимологиялық сөздікте қолданылатын этимологиялық зерттеулердің негізгі әдістері: салыстырмалы-тарихи, семантика-лингвистикалық география, морфемалық жіктеу тәсілі, т. б. Этимологиялық сөздіктің анықтамалары мен тұжырымдары, зерттеулері сөздің бастапқы түрін қалпына келтіруге, алғашқы уәжді анықтауға қатысты номинациялау мәселесімен, тіл даму тарихындағы ремектілі құбылыстарды анықтауға этнолингвистикамен, лексикологиямен, тарихи морфологиямен, т. б. тығыз

байланысты. Мысалы, ағайын сөзі тарихи тұрғыдан аға-іні деген екі сөзден тұрады. Қолқа сөзінің тарихи түбірі ескі түркі тілінде бар, яғни “қол - өтіну, тілеу, сұрау” деген етістік. Көптеген сөздердің мағынасы қолданыс тарихына байланысты өзгеріп кеткен. Осы бағытта қазіргі тілімізде мағынасы түсініксіз немесе тұлғасы о бастағы түрінің өзгеріп кеткен көптеген сөздердің сыры осы қатыста ашылып, сөздердің түп-төркіні, сыры белгілі болды.

Шығу тегі шет тілдік сөздердіқ қай тілден ауысқандығы, қандай формада айтылғандығы көрсетілген. Мәселен, такелаж деген орыс сөзі өзгере келе каталажка, ал қазақ тілінде әуелі каталашка, одан кейін кәтелешке болып кеткендігі түсіндірілген.

Сөздікте реестрге алынған сөзден кейін әдеби шығармалардың түрлі нұсқаларынан мысалдар келтірілген. Сонымен қатар біраз сөздерге түсініктеме беріліп отырған. Сөздік мақалаларда әр автордың берген талдауларынан басқа, жеке сөздін этимологиясы жаиында бұрынды соңды айтылған зерттеушілердің өзіндік пікірлері қоса қамтылған. Этимологиялық сөздіктен бірнеше мақалаларды келтірейік:

Артель. Содан кейін артель ұйымдасты да, мен мүшесінің біреуі болып кірдім

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.